Sitkiewicz_Promocja zdrowia.indd

Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna
Przewodnik
dla edukatorów zdrowia
Katarzyna Borzucka-Sitkiewicz
Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna
Przewodnik
dla edukatorów zdrowia
Oficyna Wydawnicza „Impuls”
Kraków 2006
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006
Recenzent:
prof. dr hab. Marian Kapica
Redakcja wydawnicza:
Ewelina Wrona
Adiustacja:
Beata Bednarz
Projekt okładki:
Ewa Beniak-Haremska
ISBN 83-7308-740-0
ISBN 978-83-7308-740-8
Oficyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: [email protected]
Wydanie I, Kraków 2006
Spis treści
Wprowadzenie ...................................................................................................
7
Rozdział pierwszy
Społeczne czynniki warunkujące zdrowie .....................................................
9
Zdrowie oraz modele jego uwarunkowań ................................................
9
Styl życia w ujęciu interdyscyplinarnym .................................................. 14
Socjokulturowe determinanty zachowań zdrowotnych ......................... 22
Rozdział drugi
Promocja zdrowia a praktyka szkolna ............................................................ 31
Idea i obszary promocji zdrowia ................................................................ 31
Metody i podejścia w promocji zdrowia ................................................... 44
Szkoła promująca zdrowie .......................................................................... 46
Rozdział trzeci
Teoretyczne i metodyczne podstawy edukacji zdrowotnej w szkole ......... 53
Istota i zadania edukacji zdrowotnej ......................................................... 53
Modele edukacji zdrowotnej ...................................................................... 56
Wdrażanie edukacji zdrowotnej do szkoły – strategia działań ............. 59
Metody nauczania w edukacji zdrowotnej ............................................... 66
Planowanie edukacji zdrowotnej i jej ewaluacji ...................................... 81
Oferta programowa dla szkół ..................................................................... 88
6 Spis treści
Bibliografia ......................................................................................................... 95
Aneks
Narodowy Program Zdrowia .......................................................................... 105
Wprowadzenie
Mimo wysiłków podejmowanych przez ekspertów1 edukacja do zdrowia nie znalazła jeszcze stałego miejsca w praktyce szkolnej, czyli nie jest
przedmiotem; chociaż po reformie systemu oświaty została wprowadzona
do podstaw programowych jako obowiązkowa ścieżka międzyprzedmiotowa, wciąż duże grono nauczycieli i pedagogów nie widzi sensu jej realizacji,
a często także nie ma dostatecznej wiedzy na temat jej wdrażania do szkół.
Tymczasem istnieje pilna potrzeba rozpowszechniania działań z zakresu edukacji zdrowotnej przede wszystkim dlatego, że odpowiednie nawyki i postawy najłatwiej można wykształcić u ludzi młodych (co nie jest
bez znaczenia w sytuacji, gdy liczba zachorowań na choroby zależne od
stylu życia wykazuje w Polsce tendencję wzrostową2), ale także z uwagi na
to, że wprowadzane od 2002 roku do szkolnictwa egzaminy zewnętrzne
uwzględniają i będą uwzględniały – obok treści przedmiotowych – również
treści poszczególnych ścieżek edukacyjnych.
Należy jednak pamiętać, że nauczyciele podejmujący się trudu realizacji edukacji zdrowotnej muszą mieć nie tylko chęć i zapał, ale także rzetelną
wiedzę teoretyczną i metodyczną na temat zdrowia, jego uwarunkowań
oraz sposobów kształtowania prozdrowotnego stylu życia. Jest to bowiem
konieczny warunek skuteczności podejmowanych działań.
Z doświadczeń wyniesionych z pracy ze studentami studiów podyplomowych (z zakresu edukacji zdrowotnej właśnie) wiem, że taką wiedzę nierzadko trudno nauczycielom zdobyć, ze względu na duże problemy z dostępem do informacji.
1
B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna w szkole [w:] B. Woynarowska (red.), Zdrowie
i szkoła, Warszawa 2000, s. 417; por. M. Demel, Pedagogika zdrowia, Warszawa 1980.
2
Narodowy Program Zdrowia 1996–2006, „Lider” 1997, nr 1, 2, 3.
8 Wprowadzenie
Niniejsze opracowanie powstało z myślą o osobach chcących doskonalić swój warsztat pracy i poszukujących źródeł, które mogłyby im w tym
pomóc. Mam nadzieję, że skorzystają z niej także studenci szeroko rozumianych kierunków pedagogicznych, mający szansę stać się w przyszłości
edukatorami zdrowia. Motorem ich działań niech będą słowa Hiroshi Nakajimy, Dyrektora Generalnego Światowej Organizacji Zdrowia:
Zdrowie jest nieodłącznym warunkiem osiągnięć szkolnych, dobrej jakości życia i ekonomicznej produktywności. Wyposażając dzieci w wiedzę,
umiejętności i właściwe postawy wobec zdrowia, możemy zwiększyć ich szansę na zdrowe życie oraz ich zdolności do działań na rzecz zdrowia społeczności, w których żyją3.
3
B. Woynarowska, Związki między zdrowiem a edukacją [w:] B. Woynarowska (red.),
Zdrowie i szkoła, dz. cyt., s. 15.
Rozdział pierwszy
Społeczne czynniki warunkujące zdrowie
Zdrowie oraz modele jego uwarunkowań
Zdrowie jest warunkiem sine qua non normalnego funkcjonowania i satysfakcjonującego życia, jednak jak dotąd nie opracowano idealnej i zadowalającej wszystkich jego definicji. Najbardziej rozpowszechnioną jest
definicja Światowej Organizacji Zdrowia, mówiąca, że zdrowie to:
Stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie
tylko brak choroby lub kalectwa i niepełnosprawności1.
Definicja ta, jako pierwsza, uwzględniła całościowe (holistyczne) i pozytywne rozumienie zdrowia oraz wskazywała na kilka jego, powiązanych
ze sobą, wymiarów2:
1. Z d r o w i e f i z y c z n e (s o m a t y c z n e), czyli prawidłowe funkcjonowanie organizmu, jego poszczególnych narządów i układów.
2. Z d r o w i e p s y c h i c z n e , w obrębie którego można wyróżnić:
– zdrowie umysłowe (mentalne) – zdolność do logicznego i jasnego myślenia;
– zdrowie emocjonalne – zdolność do rozpoznawania przeżywanych
uczuć i wyrażania ich w adekwatny sposób oraz umiejętność radzenia
sobie ze stresem, napięciami, lękami, depresją.
1
B. Woynarowska (red.), Edukacja zdrowotna w szkole. Promocja zdrowia dzieci i młodzieży w Europie, Warszawa 1995, s. 9.
2
B. Woynarowska (red.), Jak tworzymy szkołę promującą zdrowie. Doświadczenia z realizacji projektu „Szkoła Promująca Zdrowie” w latach 1992–1995, Warszawa 1995, s. 14.
10 Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna
3. Z d r o w i e s p o ł e c z n e – zdolność do utrzymywania prawidłowych
relacji interpersonalnych.
4. Z d r o w i e d u c h o w e – u niektórych ludzi jest związane z wyznawaną religią, u innych dotyczy zasad i sposobów utrzymywania wewnętrznego spokoju.
Ponadto we współczesnej koncepcji zdrowia (zawartej w dokumentach
WHO) podkreśla się, że jest ono3:
– wartością, która pozwala jednostce lub grupie realizować swoje aspiracje i potrzebę satysfakcji oraz aktywnie zmieniać środowisko;
– zasobem (bogactwem), gwarantującym rozwój społeczeństwa i osiąganie
odpowiedniej jakości życia;
– środkiem (a nie celem) do codziennego życia;
– koncepcją eksponującą korzyści płynące z „bycia zdrowym” w miejsce
negatywnych konsekwencji choroby.
W związku z powyższym można wysunąć następujące wnioski dla
praktyki4:
1. Zdrowie nie jest stanem danym raz na zawsze, wobec tego należy je zdobywać tak jak zdobywa się zawód, wiedzę, dobra materialne itp.
2. Posiadanie dobrego zdrowia zwiększa szansę na osiągnięcie sukcesu
w życiu, w tym sukcesu materialnego (ponieważ sprawny człowiek ma
większe szanse na znalezienie dobrej i satysfakcjonującej pracy).
3. Wraz z przedłużeniem czasu ludzkiego życia, nie musi iść w parze przedłużenie jego jakości. Aby to było możliwe, trzeba wcześnie „zainwestować” w swoje zdrowie i sprawność.
A zatem istotą nowego podejścia do zdrowia jest uświadomienie ludziom, że oni sami podejmują decyzje i wybory w sprawie swojego zdrowia.
To nowe podejście ukształtowało się w momencie, kiedy odkryto, że
dobra opieka medyczna wcale nie gwarantuje dobrego zdrowia społeczności (druga połowa XX wieku) i zaczęto poszukiwać pozamedycznych
uwarunkowań zdrowia. Przełomowa pod tym względem okazała się koncepcja p ó l z d r o w i a, którą opracował Laframbois w 1974 roku na zlece-
3
B. Woynarowska (red.), Edukacja zdrowotna..., dz. cyt., s. 9; B. Woynarowska, Zdrowie, edukacja do zdrowia, promocja zdrowia [w:] A. Jaczewski (red.), Biologiczne i metodyczne podstawy rozwoju i wychowania, cz. II, Warszawa 1998, s. 108.
4
Tamże, s. 109.
Rozdział pierwszy. Społeczne czynniki warunkujące zdrowie
11
nie kanadyjskiego ministra zdrowia Lalonda, a następnie rozwinięta przez
samego Lalonda5. Wykazano w niej, że w krajach rozwiniętych można wyróżnić cztery grupy czynników warunkujących zdrowie człowieka6:
1. S t y l ż y c i a i z a c h o w a n i a z d r o w o t n e – stwierdzono, że obecnie determinują one w największym stopniu (50–60%) nasz stan zdrowia, a co istotne – jednostka może sama zmieniać swój styl życia w celu
poprawy zdrowia;
2. Ś r o d o w i s k o f i z y c z n e i s p o ł e c z n e, w jakim żyjemy (20–25%);
3. C z y n n i k i g e n e t y c z n e (ok. 20%);
4. M e d y c y n a n a p r a w c z a (służba zdrowia) – może obecnie rozwiązać jedynie 10–15% problemów zdrowotnych.
Każdy człowiek może wykreślić swoje indywidualne koło pól zdrowia,
zależnie od specyficznej sytuacji i środowiska, w którym żyje; w koncepcji
nie uwzględniono relacji zachodzących między poszczególnymi polami
w kreowaniu potencjału zdrowia.
Istnienie skomplikowanych powiązań między człowiekiem i jego środowiskiem znalazło odzwierciedlenie w nowej koncepcji nazwanej M a n d a l ą z d r o w i a (tzw. społeczno-ekologiczny model zdrowia), opracowanej we wczesnych latach osiemdziesiątych przez Departament Zdrowia
Publicznego w Toronto7. Model ten, będący bazą teoretyczną dla promocji
zdrowia, wyjaśnia wielorakie zależności między środowiskiem fizycznym,
społecznym i kulturowym a zdrowiem. Mandala składa się z kilku koncentrycznych kręgów, w których centrum znajdują się:
– c z ł o w i e k – złożony z ciała, umysłu i ducha, ulegający wpływom nadi podsystemów;
– r o d z i n a – jako najważniejsza grupa socjalizująca jednostkę, odgrywająca zasadniczą rolę w kształtowaniu systemu wartości, w tym postaw
i zachowań zdrowotnych.
5
B. Bik, Koncepcja promocji zdrowia [w:] A. Czupryna, S. Paździoch, A. Ryś, W. C. Włodarczyk (red.), Zdrowie publiczne, cz. II, Kraków 2001, s. 214.
6
B. Woynarowska, Zdrowie, edukacja..., dz. cyt., s. 109.
7
T. Hancock, F. Perkins, The Mandala of Health: A Conceptual Model and Teaching
Tool [w:] J. R. Anderson, J. Kickbusch (red.), Health Promotion. A Resource Book, Copenhagen 1990, s. 8–10.
12 Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna
W modelu wyróżniono cztery grupy czynników warunkujących zdrowie jednostki i rodziny8 (znajdujących się na kręgu je otaczającym):
– c z y n n i k i b i o l o g i c z n e – przekaz genetyczny, dyspozycje wrodzone, właściwości systemu immunologicznego, cechy biologiczne, fizjologiczne i anatomiczne jednostki oraz członków jej rodziny;
– z a c h o w a n i a i n d y w i d u a l n e – rodzaj diety, palenie papierosów,
picie alkoholu, bezpieczeństwo w codziennym życiu, w tym skłonność
do podejmowania ryzyka, podejmowania działań profilaktycznych; zakłada się tutaj, że określone zachowania będące w danym momencie
obiektem zainteresowania (na przykład picie alkoholu, palenie papierosów itp.) są elementem pewnego zespołu zachowań i nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od pozostałych. Zatem dopiero poznanie wzorów
codziennego życia jednostki daje szansę zrozumienia powodów pojawienia się określonych zachowań szkodzących lub wspierających zdrowie9;
– ś r o d o w i s k o f i z y c z n e – warunki mieszkaniowe, środowisko pracy,
bliższe i dalsze otoczenie człowieka;
– ś r o d o w i s k o p s y c h o-s o c j o-e k o n o m i c z n e – status społeczny
i ekonomiczny, podatność na presję społeczną, podatność na informację
zewnętrzną (w tym reklamę), uzyskiwane wsparcie społeczne.
Wymienione czynniki są ze sobą powiązane takimi elementami, jak10:
– s t y l ż y c i a – rozumiany jako kompleks zachowań modyfikowanych
przez wpływ środowiska socjo-ekonomicznego;
– s y s t e m o p i e k i z d r o w o t n e j – odnosi się głównie do czynników
biologicznych i zachowań indywidualnych, jest mniej istotnym elementem modelu;
– p r a c a l u b j e j b r a k, a przede wszystkim funkcje pełnione w pracy.
Stosunki społeczne i jakość życia w miejscu pracy są ważnymi determinantami zdrowia fizycznego i psychicznego;
– ś r o d o w i s k o p r z e k s z t a ł c o n e p r z e z c z ł o w i e k a – narastający proces urbanizacji i uprzemysłowienia powodujący wzrost zanieczyszczenia oraz degradacji środowiska.
8
B. Bik, Koncepcja promocji..., dz. cyt., s. 215–216.
Por. Z. Słońska, Promocja zdrowia – zarys problematyki, „Promocja Zdrowia. Nauki
Społeczne i Medycyna” 1994, nr 1–2, s. 39–42.
10
B. Bik, Koncepcja promocji..., dz. cyt., s. 216.
9
Rozdział pierwszy. Społeczne czynniki warunkujące zdrowie
13
Na zewnętrznym kręgu Mandali znajdują się:
– k u l t u r a – wartości kulturowe (postawy i przekonania) wpływające na
kształt zachowań w zdrowiu i w chorobie;
– b i o s f e r a – podstawowa determinanta zdrowia, ponieważ człowiek jest
nieodłącznym elementem biosystemu, w skład którego wchodzą wszystkie organizmy żywe.
„Mandala zdrowia” jest uznawana za model h o l i s t y c z n y (całościowy), ponieważ wskazuje, w jaki sposób zdrowie jest determinowane fizycznymi i społecznymi komponentami środowiska. Jest też nazwana modelem
d y n a m i c z n y m, ze względu na to, że poszczególne czynniki traktowane
jako przyczyny określonego stanu zdrowia mogą być modyfikowane przez
człowieka. Stąd też koncepcja ta kładzie duży nacisk na indywidualną odpowiedzialność za zdrowie.
Wreszcie charakterystyczną cechą Mandali jest i n t e r a k t y w n o ś ć,
co oznacza, że różne komponenty modelu, działając na człowieka, wchodzą jednocześnie w interakcje między sobą, wzmacniając lub znosząc swoje
działanie11.
Model Mandali zakłada ponadto tzw. społeczną dystrybucję zdrowia,
czyli nierówny dostęp do zdrowia, zależny od cech położenia społecznego
człowieka, takich jak: płeć, dochód, wiek czy poziom wykształcenia. Chodzi
tu nie tylko o dostęp do służby zdrowia, ale również o możliwość przestrzegania zasad zdrowego stylu życia, stąd konieczność rozpatrywania problemów stylu życia jednostek i grup w kontekście ich życiowych szans12.
11
12
Tamże, s. 216–217.
Z. Słońska, Promocja zdrowia..., dz. cyt., s. 39–42.
14 Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna
Schemat 1
Mandala zdrowia. Model ekosystemu człowieka
Kultura
Społeczeństwo
Styl życia
Czynniki
biologiczne
Rodzina
Duch
b
System
opieki
nad
chorymi
Ciało
Środowisko
psycho-socjo-ekonomiczne
Praca
Umysł
Czynniki
biologiczne
Środowisko
fizyczne
Środowisko przekształcone
przez człowieka
Biosfera
Źródło: T. Hancock, F. Perkins, The Mandala of Health: A Conceptual Model and Teaching
Tool. Health Promotion [in:] R. Anderson, J. Kickbusch (eds.), Health Promotion. A Resource Book, Copenhagen 1990, pp. 8–10.
Styl życia w ujęciu interdyscyplinarnym
Niewiele pojęć mających swe korzenie w naukach społecznych zdobyło
w sferze zdrowia publicznego tak dużą popularność jak styl życia. Od połowy lat osiemdziesiątych pojawia się ono systematycznie w publikacjach
naukowych i oficjalnych dokumentach Światowej Organizacji Zdrowia. Jest
także wyrazem poszukiwania przez medycynę nowych dróg wiodących do
poprawy zdrowia społeczeństw, a zarazem symbolem przechodzenia od
Rozdział pierwszy. Społeczne czynniki warunkujące zdrowie
15
medycznej do postmedycznej13. Bodźcem do rozpoczęcia tych przemian
były wyniki badań epidemiologicznych14 kwestionujących tzw. wielkie równanie (dobra opieka zdrowotna = dobre zdrowie).
Pojęcie s t y l u ż y c i a funkcjonuje na gruncie różnych nauk, a jego
definicje często różnią się tym, że jedne akcentują opis zachowań poszczególnych jednostek, inne zaś koncentrują się na zachowaniach całych grup
społecznych15.
A. Siciński16 styl życia określa jako
specyficzny zespół codziennych zachowań jednostek czy grup społecznych,
stanowiący odzwierciedlenie ich położenia społecznego, a dzięki temu umożliwiający ich społeczną identyfikację.
Z kolei I. Szilagyi-Pągowska17 definiuje styl życia poprzez
zespół zachowań i postaw, zależnych od środowiska zewnętrznego, społecznego, kulturowego, a także od sytuacji ekonomiczno-politycznej państwa, od
uznanych przez daną jednostkę wartości i przekonań.
Definicje te – mimo że powszechnie uznane – są na ogół zbyt szerokie i ogólne, by można było określić ich konkretne konsekwencje, szczególnie w zakresie zdrowia.
Inni autorzy używają określenia „styl życia”, niejako sygnalizując,
że jednostka wybrała określone typy zachowania i określone zwyczaje
z własnej i nieprzymuszonej woli. Jedna z takich definicji za s t y l ż y c i a
uznaje
13
A. Ostrowska, Prozdrowotne style życia, „Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna” 1997, nr 10–11, s. 7.
14
J. B. McKinley, S. M. McKinley, The Questionable Contribution of Medical Measures
to the Decline of Morality in the United States in the Twentieth Century, „The Milbank Memorial Fund Quarterly” 1977, nr 55; S. N. Kannel, Niektóre wyniki długofalowego badania
populacji Framingham, „Przegląd Lekarski” 1978, nr 2.
15
W. Okła, P. Niedziela, J. Michalak, Wiedza na temat miażdżycy jako czynnik kształtowania zachowań prozdrowotnych, „Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna” 1998,
nr 14, s. 85.
16
A. Siciński (red.), Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce, Warszawa 1979,
s. 13.
17
I. Szylagyj-Pągowska, Styl życia i zachowania zdrowotne [w:] K. Bożkowa, A. Sito
(red.), Opieka zdrowotna nad rodziną, Warszawa 1994, s. 84.
16 Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna
wzory wyborów zachowań spośród alternatywnych możliwości, jakie dostępne są ludziom w zależności od ich sytuacji społeczno-ekonomicznej i łatwości,
z jaką są w stanie przedłożyć określone zachowania nad inne18.
Podobnie A. Gniazdowski19, powołując się na model Lalonda, uważa,
że na s t y l ż y c i a składają się decyzje podejmowane przez jednostki, które dotyczą ich zdrowia i nad którymi mogą one mieć mniejszą lub większą
kontrolę. Personalne decyzje lub nawyki niekorzystne z punktu widzenia
zdrowia stwarzają zagrożenie zdrowotne. Jeśli aktualizuje się ono w postaci choroby lub zgonu, wówczas styl życia może być traktowany jako
czynnik przyczyniający się lub wywołujący chorobę albo śmierć.
W strategii WHO wypracowanej dla regionu europejskiego20 przyjęto,
że termin „styl życia” odnosi się do sposobu życia opartego na związku
między warunkami życia w szerokim sensie a indywidualnymi wzorcami
zachowań. Zakres wzorców zachowań dostępnych dla jednostki może zostać ograniczony lub poszerzony pod wpływem czynników środowiskowych, a także stopnia samodzielnej aktywności. Sposób, w jaki jednostka
żyje, może się przyczynić do powstania wzorów zachowań, które są albo
korzystne, albo szkodliwe dla zdrowia.
Styl życia kształtuje się w procesie wzajemnego oddziaływania bardzo
szeroko pojętych warunków życia oraz indywidualnych wzorów zachowań zdeterminowanych przez czynniki kulturowe i cechy osobiste jednostek. W odniesieniu do stanu psychofizycznego elementem współtworzącym styl życia jest świadomy wybór zachowań służących utrzymaniu
i doskonaleniu zdrowia przez wykorzystanie wszelkich dostępnych środków, a także przez kształtowanie otoczenia przyjaznego zdrowiu; nazywamy je z a c h o w a n i a m i z d r o w o t n y m i21.
18
N. Milio, Promoting Health Through Public Policy, Philadelphia 1981; cyt. za: Styl
życia a zdrowie (publikacja przygotowana przez Zespół ds. Edukacji Zdrowotnej Europejskiego Biura Regionalnego WHO pod kierunkiem I. Kickbusch), „Promocja Zdrowia.
Nauki Społeczne i Medycyna” 1994, nr 1–2, s. 101.
19
A. Gniazdowski, Zachowania a zdrowie. Podstawowe zależności [w:] A. Gniazdowski
(red.), Zachowania zdrowotne, Łódź 1990, s. 84.
20
Zadania europejskiej strategii zdrowia dla wszystkich do 2000 roku, Warszawa 1994,
s. 18.
21
D. Woitas-Ślubowska, Kierunki przemian stylu życia uczniów w dwudziestoleciu
(1973–92) na tle zmian pozytywnych i negatywnych mierników zdrowia, „Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna” 1997, nr 10–11, s. 98.
Niedostępne w wersji demonstracyjnej.
Zapraszamy do zakupu
pełnej wersji książki
w serwisie