Generuj PDF - Wydział Doskonalenia Zawodowego

WYDZIAŁ DOSKONALENIA ZAWODOWEGO KSP
Źródło:
http://szkolenia.policja.waw.pl/wdz/informacje/psychologia/40399,Zaburzenie-zachowania-i-borderline-u-dzieci-i-mlodziezy-K
ompendium-wiedzy-dla-po.html
Wygenerowano: Czwartek, 2 marca 2017, 17:26
ZABURZENIE ZACHOWANIA I BORDERLINE U DZIECI I
MŁODZIEŻY. KOMPENDIUM WIEDZY DLA POLICJANTÓW DS.
NIELETNICH
Prezentujemy dziś archiwalny - lecz nadal aktualny - artykuł z branżowego "Kwartalnika
Policyjnego", autorstwa dr Iwony Klonowskiej-Senderskiej z Zespołu Psychologów Centrum Szkolenia
Policji w Legionowie.
Poniżsy tekst opublikowany został w numerze 2 "Kwartalnika Policyjnego w 2010 roku i udostępniony on-line na oficjalnej
stronie periodyku (http://kwartalnik.csp.edu.pl).
O skuteczności działań specjalistów ds. nieletnich w stosunku do młodzieży dotkniętej demoralizacją,
zaniedbanej z uwagi na sytuację rodzinną czy popełniającej czyny karalne w znacznej mierze będzie
decydować (poza kwestiami proceduralno-prawnymi) umiejętność nawiązania kontaktu
interpersonalnego i właściwe zidentyfikowanie ewentualnych zaburzeń determinujących zachowanie
jednostki.
kom. dr Iwona Klonowska-Senderska
radca Zespołu Psychologów CSP
Wśród zaburzeń, które stosunkowo często występują u młodzieży będącej podopiecznymi zespołów ds.
nieletnich wymienić można: zaburzenie zachowania i zaburzenie typu borderline. „Zaburzenia osobowości są
dezadaptacyjnymi, utrwalonymi wzorcami postrzegania i reagowania na otoczenie, powodującymi zaburzenia
funkcjonowania i prowadzącymi do subiektywnego cierpienia. Choć zaburzeń osobowości w zasadzie nie
diagnozuje się u dzieci, a diagnozy tego typu nie stawia się poniżej 18 roku życia, to rozwinięte zaburzenie
osobowości ma swoje źródło w dzieciństwie”1. Każde ze wspomnianych zaburzeń składa się z współtworzących
je elementów oraz ma charakterystyczne cechy tworzące jego obraz.
Zaburzenie zachowania
Zaburzenie zachowania to „niepsychotyczny zespół zachowań dzieci i młodzieży objawiający się odchyleniem
od oczekiwanego zachowania zgodnego z normami społecznymi. Chodzi tu o zachowania o różnym stopniu
natężenia aspołeczne, antyspołeczne i przestępcze” 2 . By stwierdzić istnienie zaburzenia zachowania,
niezbędny jest element trwałości, choć okresowo może następować poprawa. Bassarath i Hill3 twierdzą, że
wystąpienie tego zaburzenia w dzieciństwie zwiększa ryzyko zachowań diagnozowanych jako antyspołeczne w
okresie dorastania oraz dojrzałości. Nie pozostanie to także bez wpływu zarówno na życie rodzinne, jak i
zawodowe. Zaburzenie to wpływa także na podwyższone ryzyko wystąpienia o wiele poważniejszych zaburzeń
psychicznych w życiu dorosłym, jak chociażby antyspołeczne zaburzenie osobowości.
Źródło zaburzenia
Należy podkreślić, że nie ma jednoznacznej przyczyny leżącej u podstaw zaburzenia zachowania, natomiast
ryzyko wystąpienia tego zaburzenia wiąże się z wieloma czynnikami. Najczęściej wskazywane czynniki
zawierają się w dwóch głównych grupach, wskazujących źródło zaburzenia. Są to:
–– czynniki środowiskowe (niewłaściwa opieka rodziców, dewiacje rodziców, konflikty w rodzinie, porzucenie
dziecka, niewłaściwy nadzór rodziców, brak akceptacji przez rówieśników, kontakty z młodzieżowymi grupami
dewiacyjnymi, kontakt z przemocą czy niski status materialny rodziny);
–– czynniki wynikające z indywidualnych cech dziecka (komplikacje okołoporodowe, nieprawidłowości
autonomicznego układu nerwowego, nieprawidłowości neurochemiczne, impulsywność, trudny temperament
dziecka, poczucie zadowolenia z przewagi nad innymi, słabe osiągnięcia szkolne lub ich brak, niska
inteligencja werbalna)4.
Wiele miejsca w literaturze poświęcono analizie wpływu nieprawidłowości neurochemicznych na zaburzenia
zachowania. Są badania potwierdzające istnienie związku między zachowaniami agresywnymi a poziomem
serotoniny (powyżej normy)5 czy noradrenaliny jako stymulatora do zachowań skutkujących nagrodą6. Badacze
tematyki zaburzeń zachowania7 u dzieci i młodzieży wskazują także na wpływ ciśnienia tętniczego, które jeśli
będzie współwystępować z pewnymi czynnikami psychospołecznymi, może zwiększyć tendencję do stosowania
przemocy. W literaturze często występuje pogląd, że fundamentem zaburzeń zachowania, na poziomie
biologicznym, jest zminimalizowane pobudzenie fizjologiczne. Występowanie takiego „zmniejszonego”
pobudzenia zaburza właściwą reakcję na występujące bodźce oraz wymusza potrzebę szukania
intensywniejszych doznań, często ryzykownych i społecznie uznanych za niewłaściwe8. Należy wspomnieć, że
dzieci z zaburzeniem zachowania są mniej podatne zarówno na oddziaływanie kar, jak i nagród, co utrudnia ich
uczenie się oczekiwanych zachowań. Jak już wspomniano, nie ma jednej przyczyny leżącej u podstaw
wystąpienia zaburzenia zachowania. Literatura skupia się na kilku głównych czynnikach mieszczących się we
wspomnianych wcześniej dwóch grupach.
Istotnym czynnikiem opisywanym w literaturze są cechy temperamentu – a szczególnie występowanie tzw.
„temperamentu trudnego”, będącego kombinacją takich czynników, które utrudniają właściwe funkcjonowanie.
Autorzy 9 zaliczają tu: przewagę emocji negatywnych nad pozytywnymi, dużą siłę reakcji, trudność w
przystosowaniu i brak regularności. Inną przyczyną wskazywaną jako wpływającą na wystąpienie zaburzenia
zachowania są cechy z zakresu sfery poznawczej. Mowa tu o niższych osiągnięciach w testach na inteligencję u
dzieci z zaburzeniem zachowania czy niższych wynikach w testach na inteligencję werbalną. Ponadto słabsze
wyniki w obszarach badających myślenie abstrakcyjne, koncentrację uwagi czy umiejętność planowania oraz
elastyczność w myśleniu10. Dzieci te mają duże trudności w obszarze rozwiązywania problemów w sposób
nieagresywny i minimalizujący konflikty.
Obszarem wskazywanym jako istotny są także zniekształcenia w procesie poznawczym objawiające się
odczytywaniem i przetwarzaniem informacji pozyskanych z otoczenia. Osoby z zaburzeniem zachowania
przypisują otoczeniu wrogie intencje11. Dotyczy to także sytuacji niejednoznacznych, w których interpretacja
zachowania drugiej osoby nie jest oczywista. Naturalną konsekwencją jest odwet i szukanie zadośćuczynienia.
Niewątpliwie jednym z głównych czynników wpływających na powstawanie zaburzeń zachowania to dom
rodzinny (stosowane metody wychowawcze, dewiacje występujące u rodziców, konflikty w rodzinie, rozwód,
przemoc i inne).
Ta wielość czynników powoduje trudność interpretacyjną zaburzenia, a dodatkowo ocenę utrudnia fakt, że te
czynniki wzajemnie na siebie oddziaływają. Tego zdania są między innymi autorzy modelu ukazującego
etiologię zaburzenia zachowania (M. Seligman, D. Rosenhan i E. Walker)12. Teorię obrazuje schemat.
Poglądów i teorii ukazujących wzajemnie oddziaływanie obu sfer środowiskowej i genetycznej można odnaleźć
wiele, nie sposób wspomnieć o wszystkich, zwłaszcza że tematem niniejszego tekstu jest raczej przybliżenie
obrazu zaburzenia, jego cech charakterystycznych i ewentualnego sposobu postępowania, a nie złożonego
obrazu klinicznego objawów, niezbędnego dla terapeutów czy psychologów pracujących z tymi dziećmi.
Objawy zaburzenia
Dokładny opis objawów będących kryteriami diagnostycznymi pozwalającymi na stwierdzenie istnienia
zaburzenia można odnaleźć w Klasyfikacji DSM-IV i ICD-10. Obie klasyfikacje dookreślają dwa kryteria podziału
postaci zaburzenia zachowania: ze względu na wiek, w jakim wystąpiły – pierwsza – wiek dziecięcy do 10 r. ż. i
druga młodzieńcza – po 10 r. ż. oraz z uwagi na stopień nasilenia objawów: łagodny (występuje niewiele ponad
minimum lub minimum do postawienia diagnozy), umiarkowany (liczba objawów liczniejsza od łagodnej formy)
oraz ciężki (znacznie więcej objawów i powodują one poważne straty).
Dla pełnego obrazu zaburzenia zachowania należy wspomnieć o rodzajach tego zaburzenia, na które wskazuje
wspomniana Klasyfikacja ICD-10. Zaburzenie zachowania może dotyczyć zachowań ograniczających się do
środowiska rodzinnego (najczęściej wynika ono z zaburzeń relacji i więzi z kimś z rodziny) lub zachowania z
nieprawidłowym procesem socjalizacji (objawia się nieprawidłowością i izolacją w relacjach z rówieśnikami;
nawet poprawne relacje z dorosłymi nie wykluczają tego zaburzenia). Ostatnim rodzajem podtypu zaburzenia
zachowania jest zaburzenie z prawidłowym procesem socjalizacji (odnosi się do zachowań niewłaściwych, które
nie dotyczą ani domu, ani relacji z rówieśnikami).
W leczeniu tego zaburzenia terapeuci i psychologowie wskazują przede wszystkim na identyfikację problemów
dziecka, a przedmiotem oddziaływań są wspomniane wcześniej deficyty poznawcze i zniekształcenia w
myśleniu, które wiążą się z zaburzeniami zachowania.
Szczególnie często stosuje się terapię poznawczo-behawioralną oraz terapię wielosystemową do leczenia tego
zaburzenia.
Zaburzenie typu borderline
A. Stern uznawany jest za autora terminu „pograniczny” wprowadzonego do psychopatologii w 1938 r. Była to
próba określenia i nazwania zbioru cech, które wyodrębnił w ramach badań klinicznych, a które nie dały się
zakwalifikować do ówcześnie znanych zespołów objawowych. Zaburzenie z pogranicza, inaczej borderline, nie
ma jednoznacznej definicji, jednakże jest to złożone zjawisko zaburzeń emocjonalnych, które można
umiejscowić „gdzieś między zaburzeniami cięższymi niż nerwice, a łagodniejszymi niż schizofrenia”13.
A. Stern, opisując zjawisko zaburzenia z pogranicza, wyróżnił 10 cech wskazujących na pogarszanie się stanu
osoby dotkniętej zaburzeniem. Są to: narcyzm, ból psychiczny, nadwrażliwość, sztywność psychiki i ciała,
nagabywana reakcja terapeutyczna, poczucie mniejszej wartości, masochizm, organiczny brak poczucia
bezpieczeństwa, mechanizmy projekcyjne, zaburzenia w odbiorze rzeczywistości.
Część badaczy zajmujących się tym zjawiskiem przychylała się bardziej do nazewnictwa wprowadzonego przez
H. Deutsch14 określającego to zaburzenie jako „osobowość jak gdyby”. Autorka scharakteryzowała ten zespół
diagnostyczny jako występowanie następujących cech: wykazujące powierzchowne przystosowanie przy
równoczesnym zaburzeniu relacji interpersonalnych, puste, zdolne do powierzchownych związków,
zapożyczające sposób zachowania od innych, z którymi wchodziły w kontakt.
Termin „zaburzenia pograniczne” ewoluował i z czasem zakres tego określenia bardzo się rozszerzył. Część
klinicystów twierdzi, że jego obszar jest nadmiernie szeroki i zawiera wiele kategorii diagnostycznych, takich
jak chociażby: schizofrenia ukryta, schizofrenia ambulatoryjna oraz – nieco później – schizofrenia
skąpo-objawowa, subkliniczna, charakter schizofreniczny, schizofrenia rzekomo psychopatyczna, charakter
psychotyczny, schizofrenia poronna, szczątkowa. A. Jakubik15 w ramach osobowości pogranicznej wymienia
schizofrenię utajoną, prepsychotyczną i schizotypowe zaburzenia osobowości oraz zespoły psychopatologiczne
z dominacją, często symptomatologii depresyjnej.
Należy pamiętać, że nadużywanie tego terminu doprowadziło do jego nieprecyzyjności i niejednoznaczności w
stosowaniu.
Źródło zaburzenia
Podobnie jak w przypadku zaburzeń zachowania, nie istnieje jedna przyczyna leżąca u podstaw zaburzenia
typu borderline. W literaturze można spotkać się z wieloma koncepcjami wskazującymi na wiodącą rolę
różnych grup czynników. Badacze mają podzielone zdania co do wpływu i znaczenia czynników naturalnych i
środowiskowych determinujących to zaburzenie.
Carson, Butcher i Mineka16 twierdzą, że większość cech osobowości jest w pewnym stopniu dziedziczona.
Potwierdzają to liczne badania z tej dziedziny, które wskazują na znaczącą rolę czynników genetycznych w
rozwoju osobowości typu borderline. Podobnie jak przy zaburzeniu zachowania, charakterystyczny jest niższy
poziom serotoniny mający wpływ na zachowania agresywne, impulsywne, oraz zaburzenia w pracy
przekaźników noradrenergicznych, wywołujące skutki podobne do chronicznego stresu 17. Taka sytuacja
powoduje przewagę procesów pobudzenia nad procesami hamowania.
Analiza literatury wskazuje, że wśród najczęściej podawanych czynników leżących u podstaw zaburzenia typu
borderline badacze wymieniają:
–– genetykę (wspomniane wcześniej zaburzenia układu dopaminergicznego, zmniejszona aktywność serotoniny
i inne);
–– rodzinę (koncepcja rodzinna18), patologiczne cechy osobowości rodziców19, typy rodzin, typy stosowanych w
rodzinach systemów wychowawczych, przemoc w rodzinie, rodzaje interakcji między matką a dzieckiem;
–– nieprzystosowawcze mechanizmy obronne;
–– PTSD;
–– nadużywanie substancji psychoaktywnych przez rodziców.
Na uwagę zasługuje koncepcja O. F. Kernberga20 odnosząca się do poziomów osobowości. Koncepcja ta mieści
się w nurcie teorii psychodynamicznych. Wyróżnił on pięć poziomów uwewnętrznienia i identyfikacji relacji z
opiekunem (zwanym obiektem) wpływających na utrwalenie tożsamości (ego).
Trzy wskazane przez niego typy osobowości powstają na bazie szczególnych relacji z obiektem. Struktura
pograniczna powstaje wskutek fiksacji na III etapie (jest to lęk dziecka przed zniszczeniem „dobrych relacji” z
obiektem). Obroną dla młodego człowieka jest wytworzenie swoistego mechanizmu rozszczepienia.
„Współcześnie większość poglądów na temat etiologii borderline odwołuje się do nowszych koncepcji
teoretycznych, kształtujących obecne rozumienie wczesnego rozwoju i źródeł tej patologii. Wątpliwości
badaczy dotyczą istotności czynników naturalnych oraz wychowania jako determinantów tego zaburzenia”21. W
zależności od preferowanej przez badacza koncepcji, większa rola przypisywana jest czynnikom wrodzonym lub
wynikającym ze środowiska, jednakże zawsze przy uwzględnieniu pozostałych.
Objawy zaburzenia
Jako najistotniejszy objaw występujący u dzieci, przy tego typu zaburzeniu, badacze wskazują lęk chroniczny.
Związany jest on z niedostosowanym do potrzeb jednostki systemem ochrony oraz – co równie ważne –
odrealnioną oceną rzeczywistości. Lęk u prawidłowo funkcjonującej jednostki pełni funkcje adaptacyjne. U
dzieci z zaburzeniem z pogranicza obserwuje się ataki paniki niejednokrotnie wywołane małym bodźcem, który
z uwagi na upośledzony odbiór otoczenia przybiera na sile. Działanie takiego bodźca, obudowane jest wieloma
negatywnymi myślami o odrzuceniu, zagrożeniu np. życia czy uszkodzeniu ciała.
U dzieci z tego typu zaburzeniem wskazuje się na następujące objawy kliniczne:
–– brak kontroli nad impulsywnością, czego skutkiem są ataki agresji (dziecko świadome swoich skłonności
często ucieka w świat fantazji i alienuje się od otoczenia);
–– skłonność do regresji (cofnięcia) – cecha ta warunkuje postawienie diagnozy zaburzenia borderline;
–– brak właściwych relacji w grupie zarówno dorosłych, jak i rówieśników (brak umiejętności separacji od
opiekuna
– obiektu, zapewniającego subiektywne poczucie bezpieczeństwa); nawet życzliwa relacja dorosłych wobec
dziecka z tym zaburzeniem nie skutkuje odwzajemnianiem relacji; przeciwnie, często jest ono negatywne;
dziecko, chcąc znaleźć uznanie w otoczeniu, odgrywa role, jednakże jest to powierzchowne; psychoanalitycy
wskazywali na kształtowanie się zrębów freudowskiego „superego” (traktowanego jako swoiste sumienie), u
dzieci z zaburzeniem z pogranicza, gdyż np. po napadzie agresji często dziecko prowokuje samouszkodzenie
będące swoistym „wyrzutem sumienia”;
–– brak spójnego rozwoju jednostki we wszystkich dziedzinach.
Klasyfikacja DSM-IV i ICD-10 jasno określa kryteria diagnostyczne do stwierdzenia istnienia zaburzenia
osobowości typu borderline. Zawęża ten termin do osób, które wykazują trwałe cechy niestabilności w kilku
obszarach. Należy jednak pamiętać, że choć DSM-IV nie stoi w opozycji do tezy, że istnieją u dzieci zaburzenia
osobowości, to w zasadzie nie diagnozuje się u nich tego zaburzenia.
Podsumowanie
Policjanci ds. spraw nieletnich w działaniach służbowych, które podejmują w stosunku do młodych ludzi muszą
wykazać się rozległą wiedzą z zakresu psychologii czy pedagogiki. Opisane powyżej dwa typy zaburzeń są
tylko niewielkim wycinkiem rzeczywistości, z jakim się spotykają, jednakże bardzo ważnym, gdyż właśnie
„podopiecznymi” wydziałów i sekcji ds. nieletnich są młode nieprzystosowane jednostki, u których często
występują takie zaburzenia. Wiedza posiadana przez policjanta może zaowocować skuteczniejszymi
działaniami i właściwym, merytorycznym podejściem do opisanej problematyki.
1 R. Meyer, Psychopatologia, tłum. P. Holas, M. Palczewska, GWP 2003, s. 240.
2 M. Szecówka-Nowak, Dziecko z zaburzeniami zachowania, [w:] Dzieci chore, niepełnosprawne i z
utrudnieniami w rozwoju, red. B. Cytowska, B. Winczura, A. Stawarski, Kraków 2008, s. 495.
3 L. Bassarath, Conduct Disorder: A Biopsychosocial Review, “The Canadian Journal of Psychiatry”, 46,
609-616; J. Hill, Biological, Psychological and Social Processes in the Conduct Disorders, “Journal of Child
Psychology and Psychiatry”. 2002, 43, 133-164.
4 P. J. Frick, Developmental Pathways to Conduct Disorder. Implications for Serving Youth who Show Severe
Aggressive and Antisocial Behawior, „Psychology in the School” 2004, 41, s. 823-831.
5 M. Szecówka-Nowak, Dziecko z zaburzeniami zachowania, [w:] Dzieci chore, niepełnosprawne i z
utrudnieniami w rozwoju, dz. cyt., s. 495.
6 B. B. Lahey, I. D. Waldman, K. Mc Burnett, Annotation: The Development of Antisocial Behavior: An
Integrative Causal Model, “Journal of Child Psychology and Psychiatry” 1999, s. 669-692.
7 J. Hill, Biological, Psychological and Social Processes in the Conduct Disorders, “Journal of Child Psychology
and Psychiatry” 2002, 43, 133-164.
8 M. Szecówka-Nowak, Dziecko z zaburzeniami zachowania, [w:] Dzieci chore, niepełnosprawne i z
utrudnieniami w rozwoju, dz. cyt., s. 495.
9 J. Strelau, Psychologia różnic indywidualnych, „Wykłady z psychologii”, t. 10, Scholar 2002, s. 206.
10 J. Toupin, M. Dery, R. Pauze, H. Mercier, L. Fortin, Cognitive and Fimilian Contributions to Conduct Disorder
in Children, “Journal of Child Psychology and Psychiatry” 2000, 41, 333-344.
11 M. Szecówka-Nowak, Dziecko z zaburzeniami zachowania, [w:] Dzieci chore, niepełnosprawne i z
utrudnieniami w rozwoju, dz. cyt., s. 498.
12 M. Seligman, E. Walker, D. Rosenhan, Psychopatologia, tłum. J. Gilewicz, A. Wojciechowski, Zysk S-ka,
Poznań 2003.
13 M. Przepióra, Dziecko z zaburzeniami typu borderline, [w:] Dzieci chore, niepełnosprawne i z utrudnieniami
w rozwoju, dz. cyt., s. 417.
14 E. G. Goldstein, Zaburzenia z pogranicza, tłum. P. Kołyszko, GWP, 2003, s. 26.
15 A. Jakubik, Zaburzenia osobowości, 1997, s. 83-84.
16 R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń, vol. 1, tłum. W. Dietrich i in., Instytut
Psychologii PAN, Warszawa 2003, s. 518.
17 M. Przepióra, Dziecko z zaburzeniami typu borderline, [w:] Dzieci chore, niepełnosprawne i z utrudnieniami
w rozwoju, dz. cyt., s. 418.
18 E. G. Goldstein, Zaburzenia z pogranicza, tłum. P. Kołyszko, GWP 2003, s. 83-99.
19 A. R. Wolberg (za: Goldstein 2003, s. 84) opisywała wpływ osobowości rodziców na kształtowanie się
zaburzeń u dzieci.
20 T. Millon, R. Davis i in., Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie, tłum. H.
Grzegołowska-Klarkowska, Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 2005.
21 M. Przepióra, Dziecko z zaburzeniami typu borderline, [w:] Dzieci chore, niepełnosprawne i z utrudnieniami
w rozwoju, dz. cyt., s. 418.
Ocena: 0/5 (0)
Tweetnij