Analiza sytuacji na rynku pracy osób powyżej 50 roku

Analiza sytuacji na rynku
pracy osób powyżej 50 roku
życia
Słubice – 2012r.
ANALIZA OSÓB BEZROBOTNYCH POWYŻEJ 50 ROKU ŻYCIA
1. Dane statystyczne Powiatowego Urzędu Pracy w Słubicach
Od kilkudziesięciu lat społeczeństwa wielu krajów rozwiniętych starzeją się. Oznacza to, że stale
zwiększa się w nich udział osób dojrzałych i starszych. Ta tendencja dotyczy także Polski
w perspektywie najbliższych kilkudziesięciu lat. Problematyka osób powyżej 50 roku życia nie jest
także obca wśród specjalistów i instytucji działających w obszarze rynku pracy.
Z przygotowywanych każdego roku ogólnokrajowych raportów wynika, iż szacunkowo spośród
prawie 5 mln Polaków w wieku 55-64 lat ponad 3 mln nie ma zatrudnienia, choć większość z tych
osób mogłaby jeszcze pracować. Wśród ponad 13 mln Polaków 50+ nie pracuje ponad 9 mln osób.
Polska ma jeden z najniższych w Europie wskaźników zatrudnienia osób dojrzałych (dla osób w
wieku 55-64 lata wynosi on 32,3%, natomiast dla osób w wieku 50+ zaledwie 29,6%).
Ogólnokrajowe tendencje mają swoje odzwierciedlenie w statystkach poszczególnych
województw oraz powiatów. Z uwagi na dostępność danych jak i specyfikę pracy publicznych służb
zatrudnienia w niniejszej analizie omówiona została sytuacja jedynie osób powyżej 50 roku życia,
które nie pracują, nie mają też praw do żadnych świadczeń emerytalno-rentowych, zamieszkują teren
powiatu słubickiego i aktualnie posiadają status osób bezrobotnych.
Z posiadanych danych statystycznych wynika, iż na koniec września 2012r. w ewidencji osób
bezrobotnych PUP w Słubicach pozostawało 1990 osób (dane w oparciu o sprawozdanie o rynku
pracy MPIPS – 01 za miesiąc wrzesień 2012r.) Pośród wszystkich zarejestrowanych stosunkowo
licznie reprezentowane są osoby powyżej 50 roku życia (708 osób), stanowią one 35,57 % ogółu
bezrobotnych. W grupie tej 256 osób to kobiety. Warto tutaj zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt.
Otóż to kobiety znacznie częściej niż mężczyźni zajmują się opieką nad chorymi członkami rodzin, czy
podejmują się opieki nad wnukami, co bezpośrednio wpływa na aktywność zawodową tej grupy.
Prawo do zasiłku przysługuje jedynie 168 osobom, co stanowi 23,72% ogółu omawianej grupy. Na
większą uwagę powinny więc zasługiwać osoby znajdujące się poniekąd w podwójnie niekorzystnej
sytuacji na rynku pracy, tzn. takie, które jednocześnie ukończyły 50 rok życia i nie pobierają żadnych
świadczeń z tytułu bezrobocia. Oznaczać to może, że ich ostatnia aktywność zawodowa miała
miejsce przynajmniej kilkanaście miesięcy bądź lat wcześniej i bez wsparcia ze strony odpowiednich
instytucji i osób, samodzielnie nie poradzą sobie z powrotem na otwarty rynek pracy.
Czas pozostawania bez pracy w miesiącach obrazuje poniższy wykres:
Wykres 1. Struktura osób bezrobotnych powyżej 50 roku życia z podziałem na czas pozostawania
bez pracy w miesiącach
180
160
140
120
100
liczba osób bezrobotnych
powyżej 50 roku życia
80
60
40
20
0
od 1 do 3
do 1
od 6 do 12
pow. 24
od 3 do 6
od 12 do 24
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zawartych w Załączniku 1 do sprawozdania MPiPS-01-stan
w końcu 3 kwartału 2012r.
Jak wynika z przedstawionego wykresu wśród osób powyżej 50 roku życia najliczniej
reprezentowana jest grupa osób, które bez pracy pozostają od 6 do 12 miesięcy (167 osób – 23,58%
ogółu). Najbardziej niepokoi jednak sytuacja osób, które ostatni raz pracowały ponad dwa lata temu.
W grupie osób powyżej 50 roku życia stanowią one 14,54% (103 osoby). Osoby te bardzo często
utraciły już motywację i wiarę w swój powrót do aktywności zawodowej. Zaczynają też wycofywać się
z życia społecznego, swoje kontakty z innymi ograniczają do minimum. Nierzadko skarżą się również
na pogarszający się stan zdrowia. Nie wybiegają myślami w przyszłość, żyją z dnia na dzień, nie
planują z własnej inicjatywy też żadnych działań o znaczeniu zawodowym zmierzających do zmiany
sytuacji, w której się aktualnie znajdują.
Na niekorzystną sytuację tych osób na rynku pracy wpływa również ich stosunkowo niski
poziom wykształcenia, który został zobrazowany na kolejnym wykresie.
Wykres 2. Struktura osób bezrobotnych powyżej 50 roku życia z podziałem na poziom
wykształcenia
250
200
150
100
50
0
zasadnicze zawodowe
policealne i średnie zawodowe
gimnazjalne i poniżej
średnie ogólnokształcące
wyższe
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zawartych w Załączniku 1 do sprawozdania MPiPS-0-1- stan
w końcu 3 kwartału
Jak łatwo zauważyć najliczniejszą grupę stanowią w omawianej kategorii wiekowej osoby
mające wykształcenie podstawowe ujęte w zestawieniu statystycznym jako gimnazjalne i poniżej
(223 osoby – 31,49% ogółu) oraz wykształcenie zasadnicze zawodowe (225 osób – 31,77% ogółu).
Wśród osób powyżej 50 roku życia pozostających w ewidencji tutejszego urzędu wykształcenie
wyższe ma jedynie 9 osób (w tym trzy osoby po studiach politologicznych), co stanowi 1,27% ogółu.
Wśród osób z wykształceniem zawodowym dominują przedstawiciele poniższych zawodów:
- mechanik pojazdów samochodowych – 45 osób,
- krawiec-szwacz - 20 osób,
- malarz budowlany - 16 osób,
- murarz - 16 osób,
- rolnik - 16 osób,
- sprzedawca - 13 osób,
- ślusarz - 9 osób,
- elektryk - 8 osób,
- stolarz - 5 osób;
Osoby z wykształceniem średnim zawodowym najliczniej reprezentowane są przez:
- techników mechaników - 25 osób,
- techników technologii odzieży - 15 osób,
- techników rolników - 12 osób,
- techników ekonomistów - 11 osób,
- techników budownictwa - 9 osób,
- sprzedawców-magazynierów – 6 osób,
- techników leśników - 5 osób;
Dodatkowo stosunkowo trudną sytuację osób powyżej 50 roku życia potęguje fakt, iż ich
wiedza nabyta podczas kształcenia, czy dotychczasowej pracy zawodowej, jak i wiele umiejętności już
się zdezaktualizowało. Postęp technologiczny, wprowadzane innowacje spowodowały, że ludzie
zostali zastąpieni przez maszyny, a pracę, którą dotychczas wykonywało kilka czy też kilkanaście osób
obecnie jest w stanie, przy pomocy odpowiedniego sprzętu, wykonać jedna osoba. Wielu naszych
klientów, którzy ukończyli już 50 rok życia nie potrafiło i nie potrafi nadal odnaleźć się w zupełnie
nowej dla nich rzeczywistości. Stosunkowo rzadko wyrażają oni również chęć udziału w szkoleniach
podnoszących lub zmieniających ich kwalifikacje zawodowe. Nie wierzą w sens i powodzenie takich
działań.
Istotną kwestię stanowi także wypracowany dotychczas staż pracy. Niepokojąca jak i źle
wróżąca na przyszłość jest sytuacja, że w grupie osób, które ukończyły już 50 lat są osoby, które
dotychczas nie przepracowały nawet 10 lat. Rozkład osób powyżej 50 roku życia z podziałem na staż
pracy w latach przedstawia kolejna tabela.
250
Liczba osób bezrobotnych
powyżej 50 roku życia
200
150
100
50
0
do 1 roku
od 1 do 5 lat
od 10 do 20 lat
30 lat i więcej
od 5 do 10 lat
od 20 do 30 lat
bez stażu!
Wykres 3. Struktura osób bezrobotnych powyżej 50 roku życia z podziałem na staż pracy
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zawartych w Załączniku 1 do sprawozdania MPiPS-0-1- stan
w końcu 3 kwartału
Jak można zauważyć osoby ze stażem pracy do 10 lat to grupa licząca 162 osoby, co stanowi
aż 22,88% ogółu zarejestrowanych osób powyżej 50 roku życia. Wśród omawianej kategorii wiekowej
znalazło się także 37 osób (5,22% ogółu), które nie mają żadnego stażu pracy.
Struktura osób bezrobotnych powyżej 50 roku życia ze względu na miejsce zamieszkania na
terenie poszczególnych gmin powiatu kształtuje się następująco (stan na koniec września 2012r.):
Liczba osób bezrobotnych
Gmina
powyżej 50 roku życia
W tym kobiety
Cybinka
84
33
Górzyca
49
16
Ośno Lubuskie
59
18
Rzepin
124
59
Słubice
392
130
708
256
Ogółem
Jak wynika z powyższej tabeli najwięcej osób bezrobotnych, które ukończyły już 50 lat
zamieszkuje w gminie Słubice (55,36% ogółu), co nie powinno dziwić, gdyż spośród wszystkich gmin
powiatu liczy ona najwięcej mieszkańców. Nie mniej jednak jak pokazuje codzienne doświadczenie
w dużo trudniejszej sytuacji znajdują się osoby, które zamieszkują na terenach ościennych gmin,
a zwłaszcza na terenach wiejskich. Odległość od miejsca zamieszkania do najbliższych zakładów pracy
jest często dla tych osób barierą nie do pokonania. Zmniejszana z roku na rok sieć połączeń
komunikacji publicznej powoduje, że osoby te pozostają w swoich domach, a kontakty
z pracodawcami ograniczają do minimum. Rzadko też podejmują samodzielne działania zmierzające
do zmiany tego stanu rzeczy, mało kto decyduje się na kurs prawa jazdy, czy zakup własnego środka
transportu, by zwiększyć swoją mobilność zawodową.
2. Wnioski
Dane statystyczne, opinie ekspertów jak i prowadzone co raz częściej kampanie społeczne
dotyczące sytuacji na rynku pracy osób z omawianej kategorii wiekowej wskazują, iż konieczne są
kompleksowe działania zmierzające do aktywizacji zawodowej tej grupy osób. Mając na uwadze
podwyższony wiek emerytalny i poniekąd konieczność pracy do 67 roku życia działania te powinny
być przemyślane, dobrze poprowadzone i co najważniejsze efektywne. By móc mówić o osiągniętym
celu, jakim jest w tym przypadku powrót do aktywności zawodowej omawianej grupy osób należy
podejmować co najmniej dwutorowe inicjatywy.
Z jednej strony należy skupić się na pracy z samymi osobami bezrobotnymi. Objąć ich cyklem
działań ze strony lidera klubu pracy czy doradców zawodowych, być może zaangażować też
psychologa, by wspólnie popracować nad motywacją tych osób, ich wiarą w możliwość znalezienia
zatrudnienia. Osoby te należałoby pobudzić do samodzielnego działania, zachęcić do nabywania
nowych kwalifikacji i umiejętności. Warto także nauczyć je zasad sporządzania dokumentów
aplikacyjnych i aktywnych metod poszukiwania zatrudnienia. Bardzo często zdarza się, że dotychczas
osoby te nigdy nie sporządzały swojego życiorysu bądź też robiły to po raz ostatni ponad 20 lat temu.
Należy także wspierać każdą samodzielną inicjatywę tych osób oraz ich rodzącą się bądź jeszcze
nie wygasłą chęć do powrotu na rynek pracy. Wspierać ich przedsiębiorczość, zachęcać i stwarzać
warunki do podejmowania samodzielnej działalności gospodarczej. Wskazywać, że samozatrudnienie
to szansa także dla nich. Mając na uwadze, iż dość często zdarza się, że klienci nie dysponują wiedzą
i umiejętnościami
dotyczącymi
sporządzania
biznesplanów,
prowadzenia
dokumentacji
czy wypełniania druków związanych z rozliczeniami w ZUS czy Urzędzie Skarbowym, ewentualne
działania w tym kierunku warto poszerzyć o cykl szkoleń, czy zajęć z zakresu przedsiębiorczości. Do
udziału w nich można byłoby zaprosić przedstawicieli wspomnianych instytucji, którzy dysponują
zarówno odpowiednia wiedza jak i praktyką w tym zakresie.
Z drugiej strony warto również skupić się na współpracy z pracodawcami.
Wśród pracodawców nadal silne jest przekonanie, że osoba 50+ ma niskie kwalifikacje
i wykształcenie, złe nawyki zawodowe, często choruje, nie chce się uczyć, jest nieproduktywna
i roszczeniowa, a jej utrzymanie wiąże się ze znacznymi kosztami.
Należy zachęcać ich do zatrudniania osób, które ukończyły już 50 rok życia i przekonywać, że oni
także mogą stać się wartościowymi pracownikami. Często ich doświadczenie i wiedza mogą wpłynąć
na nową jakość pracy w danej firmie czy instytucji. W powszechnej opinii osoby te mają już
ustabilizowaną sytuację rodzinną, wykazują się większą lojalnością i przywiązaniem do miejsca pracy,
często działają bardziej racjonalnie, nie poddając się emocjom czy wpływom chwili.
Stereotypy te są powszechne nie tylko wśród pracodawców, lecz także wśród samych
zainteresowanych. Niska samoocena osób 50+ jest źródłem ich bierności zawodowej. Większość
klientów jest zdania: „po co szukać pracy, czytać ogłoszenia, chodzić na rozmowy kwalifikacyjne,
skoro i tak wiadomo, że przegram z 20-latkiem czy nawet 40-latkiem”. Ich przekonanie o własnej
słabości jest bardzo silne, zakorzenione i często uniemożliwia podejmowanie jakichkolwiek działań.
W związku z tym bezrobotni 50+ rzadko są aktywni w poszukiwaniu pracy, nie myślą
o przekwalifikowaniu się czy zmianie zawodu.
Osoby starsze wykazują niewielką motywację do podjęcia zatrudnienia, mają również problemy
natury psychicznej: są wycofane, nie wierzą we własne siły, cechują się bardzo niską samooceną
i poczuciem własnej wartości, brak im pomysłów na samorealizację na rynku pracy. W poszukiwaniu
zatrudnienia i w aktywności przeszkadzają im również jak już było wspomniane ich własne poglądy,
np. o tym, że pracy nie ma. Nie bez znaczenia pozostaje również sytuacja rodzinna i ekonomiczną
osób 50+. Co prawda nie dysponujemy
odpowiednimi danymi statystycznymi, ale codzienne
obserwacje i rozmowy z tą grupą klientów pozwalają wysnuć kilka wniosków. W najtrudniejszej
sytuacji pozostają osoby samotne oraz takie, których współmałżonek także zasila szeregi osób
bezrobotnych. Zdarza się, że osoby ze łzami w oczach mówią o swojej złej sytuacji ekonomicznej –
braku oszczędności, zadłużeniu i problemach z zaspokojeniem własnych potrzeb. Część klientów nie
wykupuje wszystkich przepisywanych przez lekarzy leków, nie stać ich też na wizyty u specjalistów.
Niemal codziennie w urzędzie pojawia się osoba po 50 roku życia mająca kłopoty ze wzrokiem,
czy uzębieniem. Część klientów przyznaje, że od kilku lat nie kupowało sobie nowego obuwia czy
odzieży, swoje wydatki ograniczając do zakupu żywności czy koniecznych opłat. Praca to nie tylko
źródło dochodu, ale też prestiżu, poza tym daje motywację do dbania o siebie, swoje zdrowie, czy też
kondycję psychiczną i fizyczną. W szczególnie trudnej sytuacji znajdują się również osoby, które po
wielu latach utraciły prawo do renty, czy innych świadczeń z tytułu niezdolności do pracy. Często nie
czują się one gotowe do podejmowania pracy, nie poszukują jej też na własną rękę, odwołują się od
decyzji ZUS licząc na przychylne rozstrzygnięcie spraw w Sądzie. W tym czasie rejestrują się
w urzędach pracy, ale nie wyrażają zainteresowania lub jest ono bardzo znikome jakąkolwiek formą
współpracy. Skala problemu jest odczuwalna, nie mniej jednak trudno mówić o dokładnych danych,
gdyż nie są prowadzone żadne oficjalne statystyki w tej kwestii.
Każdy
z
omawianych
wyżej
czynników
stwarza
ogromne
zagrożenie
marginalizacji
i w konsekwencji grozi społecznym wykluczeniem tych osób i to nie tylko w wymiarze materialnym,
lecz także co równie ważne w zakresie ich udziału w życiu społecznym i publicznym. Warto zwrócić
uwagę na swego rodzaju na izolację społeczną. Wielu naszych klientów twierdzi, że po utracie pracy
ich kontakty z rodziną, przyjaciółmi, znajomymi stały się dużo rzadsze, sporadycznie też ktoś angażuje
się w życie swojej społeczności lokalnej, czy podejmuje inne samodzielne inicjatywy. Czas spędzają
najczęściej we własnych domach, żyjąc z dnia na dzień bez wiary w lepsze jutro. Nie od dziś wiadomo,
że niska aktywność zawodowa generuje także niską aktywność społeczną. Konsekwencje społecznego
wykluczenia osób po 50 roku życia ponosi natomiast całe społeczeństwo, nie mogąc korzystać
z potencjału, wiedzy i doświadczeń tych osób, a także finansując świadczenia społeczne, z których
korzystają osoby 50+. Szczególnie trudna na tym tle jest sytuacja kobiet, które muszą godzić pracę
z obowiązkami domowymi, w szczególności z opieką nad dziećmi i osobami starszymi.
Należy jednak być ostrożnym w mierzeniu wszystkich jedną miarą, osoby powyżej 50 roku życia
tak jak i przedstawiciele innych kategorii wiekowych to grupa niezwykle zróżnicowana zarówno pod
względem kwalifikacji, umiejętności jak i przyzwyczajeń, doświadczeń oraz postaw życiowych.
Stosowane przez urząd formy pomocy powinny być zindywidualizowane i dostosowane zarówno do
potrzeb i oczekiwań osób poszukujących pracy jak i pracę tę oferujących.
Pracodawców podobnie jak i osoby bezrobotne należy nie tylko motywować i zachęcać do
samodzielnych działań, ale również stwarzać im odpowiednie warunki do ich podejmowania. Stąd tak
ważna współpraca choćby z instytucjami odpowiedzialnymi za promocję zatrudnienia.
Pracodawcy otwarcie przyznają, że w sytuacji spowolnienia gospodarczego muszą ograniczać
swoje koszty, również te związane z zatrudnianiem nowych czy utrzymaniem obecnych pracowników.
Liczą na wsparcie ze strony instytucji publicznych, w tym urzędów pracy.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami każdej osobie po 50 roku życia w okresie do 6 miesięcy od
dnia rejestracji pracownicy powiatowego urzędu pracy przedstawiają propozycje zatrudnienia, innej
pracy zarobkowej, szkolenia, stażu itd. Dodatkowo każda osoba z grupy 50+ po upływie 180 dni od
dnia rejestracji ma opracowywany Indywidualny Plan Działania. W końcu września IPD realizowało
1490 osób (spośród 1990 wszystkich zarejestrowanych), nie są prowadzone jednak osobne statystyki
dotyczące poszczególnych kategorii wiekowych, trudno więc o konkretne dane dotyczące omawianej
grupy osób-50+.
Niestety często zdarza się, że klienci sami odmawiają przyjęcie propozycji pracy, czy innych form
pomocy określonych w ustawie. Tracą co prawda status osoby bezrobotnej, ale ich sytuacja nie ulega
zmianie i zamiast trafić na rynek pracy, stać się osobami aktywnymi zawodowo, ich problemy
wynikające z bezrobocia ulegają jedynie pogłębieniu, a oni sami co raz bardziej brną w stronę
wykluczenia społecznego.
Mimo pewnych porażek cały czas warto jednak starać się i pozyskiwać dodatkowe środki m.in. na
refundacje doposażenia czy wyposażenia stanowisk pracy, staże, czy podjęcie samodzielnej
działalności gospodarczej, bo tylko wspólne i kompleksowe działania, które angażują również
pracodawców pozwolą na poprawę sytuacji osób znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku
pracy. Nie należy też zapominać o wcześniejszym odpowiednim rozpoznaniu potrzeb i możliwości
poszczególnych osób, tak by oferowana im pomoc była jak najbardziej trafiona, skuteczna i przyniosła
efekt w postaci długotrwałego zatrudnienia.