Analiza ryzyka transakcji wykład 5

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Wydział Ekonomii, Zarządzania i Turystyki
Katedra Ekonometrii i Informatyki
http://keii.ue.wroc.pl
Analiza ryzyka transakcji
– wykład –
– ćwiczenia –
Literatura
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
Literatura podstawowa:
1.
Kaczmarek T. (2005), Ryzyko i zarządzanie ryzykiem – ujęcie interdyscyplinarne, Difin,
Warszawa.
2.
Tarczyński W., Mojsiewicz M. (2001), Zarządzanie ryzykiem, PWE.
Literatura uzupełniająca:
1.
Tarczyński W., Mojsiewicz M. (1999), Inżynieria finansowa, Agencja Wydawnicza Placet,
Warszawa.
2.
Weron A., Weron R. (1998), Inżynieria finansowa, WNT, Warszawa.
3.
Holliwell J. (2001), Ryzyko finansowe: metody identyfikacji i zarządzania ryzykiem finansowym,
Liber, Warszawa.
4.
Zaleska M. (2002), Identyfikacja ryzyka upadłości przedsiębiorstwa i banku – systemy
wczesnego ostrzegania, Difin, Warszawa.
5.
Korzeniowski L. (2001), Firma w warunkach ryzyka gospodarczego, KTE, Kraków.
Instrumenty rynku finansowego
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
Instrumenty finansowe, którymi obraca się na rynku finansowym można podzielić na trzy główne
grupy:
•
instrumenty dłużne,
•
instrumenty udziałowe,
•
instrumenty pochodne.
Instrumenty dłużne to m.in. wszystkie rodzaje obligacji, weksle, bony skarbowe i pieniężne, a także
papiery wartościowe, będące dowodem zobowiązania finansowego pomiędzy zaciągającym
zobowiązanie, a nabywcą papieru dłużnego.
Instrumenty udziałowe to instrumenty finansowe przekazujące posiadaczowi (inwestorowi) prawo
własności oraz inne związane z nimi prawa. Emitentem jest spółka (akcyjna, z ograniczoną
odpowiedzialnością lub komandytowo-akcyjna), a inwestor staje się współwłaścicielem takiego
podmiotu. Podstawowym instrumentem udziałowym są akcje, ale także: prawa do akcji, prawa
poboru, jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, itd.
Instrumenty dłużne i instrumenty udziałowe stosowane są w celu transferu kapitału od podmiotów,
które mają nadmiar kapitału, do podmiotów, które potrzebują kapitału, przede wszystkim do
finansowania różnego rodzaju przedsięwzięć (działalności).
Instrumenty pochodne
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
Instrumenty pochodne to instrumenty finansowe, których wartość zależy od wartości innego
instrumentu finansowego zwanego instrumentem podstawowym (bazowym). Najczęściej
instrumentem podstawowym, od którego zależna jest wartość instrumentu pochodnego są
akcje, obligacje oraz waluty. Za instrument podstawowy przyjmuje się także indeks pochodzący
z rynku finansowego, np. indeks WIG20.
Można wyróżnić wiele grup instrumentów pochodnych z uwagi na możliwość określania wielu
rodzajów instrumentów podstawowych, od których „pochodzą” instrumenty pochodne. Według
jednego z kryterium, do najważniejszych grup instrumentów pochodnych zalicza się:
•
instrumenty pochodne na akcje (akcyjne instrumenty pochodne) – w przypadku których
instrumentem podstawowym jest akcja danej spółki;
•
instrumenty pochodne na indeksy giełdowe (indeksowe instrumenty pochodne) –
instrumentem podstawowym jest indeks giełdowy, zazwyczaj indeks giełdy akcji;
•
instrumenty pochodne na waluty (walutowe instrumenty pochodne) – instrumentem
podstawowym jest waluta;
•
instrumenty pochodne na stopę procentową – instrumentem podstawowym jest stopa
procentowa z rynku finansowego (bądź instrument dłużny, taki jak obligacja lub bon
skarbowy).
Kontrakty terminowe
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
Podstawowym przykładem instrumentów pochodnych są kontrakty terminowe (forward, futures
oraz kontrakty swap). Są to instrumenty „symetryczne”, w których obie strony przyjmują
zobowiązania.
Kontrakt terminowy jest to zobowiązanie dwóch stron do zrealizowania transakcji kupna-sprzedaży
pewnej ilości instrumentu podstawowego, podlegającego transakcji kupna-sprzedaży, po
określonej cenie dostawy (kontraktu), w ustalonym terminie dostawy.
Kontrakt terminowy zawierany jest między dwiema stronami, którymi są:
•
kupujący kontrakt (zajmujący tzw. długą pozycję w kontrakcie terminowym);
•
sprzedający kontrakt (zajmujący tzw. krótką pozycję w kontrakcie terminowym).
Terminy „kupujący” i „sprzedający” kontrakt mogą nieco mylić, gdyż nie chodzi tu o tradycyjny
zakup lub tradycyjną sprzedaż kontraktu, lecz jedynie o zajęcie pozycji na rynku finansowym,
zaś sam zakup i sprzedaż instrumentów ma miejsce w określonym terminie w przyszłości.
Podobna uwaga dotyczy stwierdzenia „cena kontraktu terminowego”. Jest to cena, która została
ustalona w momencie zawarcia kontraktu i po której dojdzie do transakcji w przyszłości. Cena
kontraktu terminowego jest ustalana wcześniej, a zatem może się istotnie różnić od ceny rynkowej
instrumentu podstawowego w dniu realizacji kontraktu.
Kontrakty terminowe futures
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
W przypadku kontraktu terminowego futures obie strony, tzn. kupujący i sprzedający, mają dwie
możliwości:
•
czekać do terminu wygaśnięcia;
•
zamknąć pozycję przed terminem wygaśnięcia.
W pierwszym przypadku następuje dostawa instrumentu podstawowego i zapłata za ten instrument
ceny kontraktu (ustalonej w momencie zawarcia kontraktu) i rozliczenie pieniężne kontraktu.
W drugim przypadku zamknięcie pozycji polega na dokonaniu przez stronę kontraktu transakcji
odwrotnej. W odniesieniu do strony długiej (kupującego) oznacza to sprzedanie tego kontraktu
(poprzez złożenie zlecenia sprzedaży). W odniesieniu do strony krótkiej (sprzedającego)
oznacza to zakup tego kontraktu (poprzez złożenie zlecenia zakupu). Należy dodać, że
zamknięcie pozycji następuje po aktualnej cenie kontraktu, a zatem każda ze stron może
zyskać lub stracić zamykając pozycję przed terminem wygaśnięcia.
Kontrakty terminowe futures
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
Przykład 1. Rozważymy kontrakt terminowy na 1 000 akcji spółki X w dniu 13 marca. Pozostało
3 miesiące do terminu wygaśnięcia. W dniu 13 marca o 10:50 strona A zajęła długą pozycję
(kupiła kontrakt), zaś strona B zajęła krótką pozycję (sprzedała kontrakt). Cena kontraktu
w tym momencie wynosiła 33,60 zł (w odniesieniu do jednej akcji).
W tym samym dniu o 13:45 cena kontraktu wynosiła 33,95 zł. Strona A zamknęła pozycję, czyli
sprzedała kontrakt po tej cenie, składając zlecenie sprzedaży. Przeciwstawne zlecenie
(kupna) złożyła strona C, zajmując długą pozycję w tym kontrakcie. Oznacza to, że dochód
strony A wyniósł 350 zł, czyli (33,95 – 33,60) razy 1 000.
W następnym dniu o 10:26 cena kontraktu wynosiła 33,32 zł. Teraz strona B zamknęła pozycję,
czyli kupiła kontrakt po tej cenie, składając zlecenie kupna. Przeciwstawne zlecenie
(sprzedaży) złożyła strona D, zajmując krótką stronę w tym kontrakcie. Oznacza to, że
dochód strony B wyniósł 280 zł, czyli (33,60 – 33,32) razy 1 000.
Instrumenty pochodne a ryzyko
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
Instrumenty pochodne stanowią odrębną grupę instrumentów finansowych. Od instrumentów
udziałowych (w tym akcji) i instrumentów dłużnych różnią się przede wszystkim tym, iż
podstawowym celem ich stosowania nie jest transfer kapitału, lecz transfer ryzyka.
Stosowanie instrumentów pochodnych ma trzy podstawowe cele:
zabezpieczanie przed ryzykiem (czasem stosowany jest angielski zwrot: hedging);
•
•
spekulacja;
•
arbitraż.
Najważniejsze zastosowanie instrumentów pochodnych to zabezpieczanie przed ryzykiem.
Występuje ono wtedy, gdy podmiot narażony jest na ryzyko rynkowe (ryzyko cen akcji, ryzyko
kursu walutowego, ryzyko zmiany stopy procentowej), zaś zastosowanie instrumentu
pochodnego umożliwia zmniejszenie lub nawet wyeliminowanie tego ryzyka.
Instrumenty pochodne a ryzyko
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
Idea zabezpieczania się przed ryzykiem rynkowym za pomocą instrumentów pochodnych może
być opisana następująco:
Ryzyko rynkowe objawia się poprzez zmienność wartości instrumentu podstawowego.
•
•
Zmienność wartości instrumentu podstawowego oznacza zmienność wartości
instrumentu pochodnego.
•
Instrument pochodny konstruuje się w taki sposób, aby niekorzystnym zmianom wartości
instrumentu podstawowego towarzyszyły korzystne (przeciwne co do kierunku) zmiany
wartości instrumentu pochodnego.
•
Straty (zyski) z tytułu instrumentu podstawowego są rekompensowane dochodami
z tytułu instrumentu pochodnego.
Spekulacja występuje wtedy, gdy jedyna transakcja to kupno lub sprzedaż instrumentu pochodnego.
W ten sposób spekulujący oczekuje dochodu z tytułu tej transakcji, ale jednocześnie podejmuje
ryzyko wynikające ze wzrostu lub ze spadku wartości instrumentu pochodnego (pośrednio jest to
ryzyko wynikające ze wzrostu lub spadku wartości instrumentu podstawowego). Wykorzystanie
instrumentów pochodnych w spekulacji może dać w efekcie znacznie większe dochody lub
znacznie większe straty niż spekulacja z zastosowaniem odpowiadających im akcji lub innych
tradycyjnych instrumentów finansowych.
Instrumenty pochodne a ryzyko
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
Przykład 2 (zabezpieczenia przed ryzykiem). W dniu 20 lutego inwestor nabył 100 akcji pewnej
spółki. Cena akcji w tym dniu wynosiła 54 zł. Inwestor obawiał się jednak spadku cen akcji w
okresie do 20 marca. Dlatego zdecydował się, również w tym samym dniu, sprzedać kontrakt
terminowy na akcje tej spółki. Kontrakt ten wygasał 20 marca i opiewał na 100 akcji spółki, zaś
jego cena w momencie sprzedaży wynosiła 54,25 zł.
Na końcu okresu, tzn. 20 marca cena akcji spółki wynosiła 41 zł, a w związku z tym, że kontrakt
wygasał, taka sama była cena kontraktu terminowego. Efekt zastosowania zabezpieczenia
w dniu 20 marca wynosi – w przeliczeniu na 1 akcję:
•
strata na wartości akcji: 13 zł (54 - 41 zł)
•
zysk na kontrakcie terminowym: 13,25 zł (54,25 - 41 zł).
Wobec powyższego zysk netto wynosi 0,25 zł (w przeliczeniu na 1 akcję). Wartość ta jest niezależna
od tego, jaka byłaby cena akcji 20 marca, gdyż cenie tej równa jest cena kontraktu terminowego.
W ten sposób inwestor zabezpiecza się przed spadkiem cen akcji spółki.
Instrumenty pochodne a ryzyko
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
Przykład 3 (spekulacji). Rozważmy akcję spółki X, której cena wynosi 100 zł. Dany jest również
kontrakt terminowy na tę akcję, którego cena wynosi 102 zł. Na rynku jest dwóch inwestorów:
•
inwestor A, dokonujący inwestycji w akcje spółki X;
•
inwestor B, dokonujący inwestycji w kontrakt terminowy na akcje tej spółki – kontrakt ten
wygasa za tydzień, zaś depozyt początkowy wynosi 10% wartości kontraktu. Oznacza to,
że inwestor B inwestuje 10,20 zł.
Rozważymy 2 scenariusze zmian cen akcji w ciągu tygodnia:
•
wzrost cen akcji spółki do 110 zł;
•
spadek cen akcji spółki do 90 zł.
Zmianom cen akcji odpowiadać będą zmiany cen kontraktu terminowego, gdyż w momencie
wygaśnięcia kontrakt terminowy rozliczany jest po cenie równej kursowi akcji w tym dniu.
Oznacza to, że podmiot B:
•
w przypadku wzrostu cen akcji uzyska dochód 8 zł (110 – 102 zł);
•
w przypadku spadku cen akcji poniesie stratę 12 zł (102 – 90 zł).
Tabela przedstawia stopy zwrotu inwestorów A i B w zależności od scenariusza.
Instrumenty pochodne a ryzyko
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
Przykład 3 (spekulacji) – c.d. Tabela przedstawia stopy zwrotu inwestorów A i B w zależności od
scenariusza.
Ceny i stopy zwrotu
Cena akcji po zmianie
Cena kontraktu po zmianie
Stopa zwrotu z akcji
Stopa zwrotu z kontraktu
Scenariusz wzrostu cen akcji
110 zł
110 zł
10,00 %
78,43 %
Scenariusz spadku cen akcji
90 zł
90 zł
-10,00 %
-117,65 %
W przypadku spadku cen akcji inwestujący w kontrakt terminowy inwestor B stracił więcej niż 100%
zainwestowanego depozytu początkowego. Wynika to z faktu, iż musiał on w ciągu tygodnia
dopłacić do swojego rachunku – zgodnie z zasadą codziennego rozliczania kontraktu
terminowego.
Powyższe wyniki potwierdzają, iż procentowe zmiany ceny (a zatem stopy zwrotu) są znacznie
większe (niezależnie od kierunku zmian) w przypadku kontraktu terminowego niż w przypadku
akcji.
Instrumenty pochodne a ryzyko
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
Podstawowe zasady stosowania kontraktów terminowych w przypadku zabezpieczania się
przed ryzykiem:
•
•
Zakup kontraktu terminowego zabezpiecza przed wzrostem ceny instrumentu
podstawowego, na który kontrakt jest wystawiony.
Sprzedaż kontraktu terminowego zabezpiecza przed spadkiem ceny instrumentu
podstawowego, na który kontrakt jest wystawiony.
Podstawowe zasady stosowania kontraktów terminowych w przypadku spekulacji:
•
•
Zakupu kontraktu terminowego dokonuje się w oczekiwaniu wzrostu ceny instrumentu
podstawowego, na który kontrakt jest wystawiony.
Sprzedaży kontraktu terminowego dokonuje się w oczekiwaniu spadku ceny instrumentu
podstawowego, na który kontrakt jest wystawiony.
Instrumenty pochodne a ryzyko
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
W przypadku kontraktów terminowych futures na giełdzie występuje procedura codziennego
rozliczania kontraktu marking to market. Polega ona na tym, że:
•
w momencie zawarcia transakcji (otwarcia pozycji) obie strony, długa i krótka, wpłacają
na swoje rachunki w domach maklerskich depozyt, będący pewnym niewielkim
procentem wartości kontraktu;
•
na koniec dnia roboczego salda rachunków obu stron są korygowane w zależności od
zmiany ceny kontraktu w ciągu dnia; jeśli cena wzrosła, wówczas zwiększane jest saldo
strony długiej, zaś zmniejszane saldo strony krótkiej; jeśli cena spadła, wówczas
zwiększane jest saldo strony krótkiej, zaś zmniejszane saldo strony długiej;
•
gdy saldo którejkolwiek ze stron spadnie poniżej pewnego ustalonego dopuszczalnego
poziomu, wówczas strona musi je uzupełnić do poziomu depozytu początkowego.
Instrumenty pochodne a ryzyko
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
Przykład 4. Rozważmy kontrakt terminowy futures wystawiony na 10.000 Euro z terminem
wygaśnięcia we wrześniu. Na początku kwietnia inwestor A zajął krótką pozycję, a inwestor
B zajął długą pozycję w kontrakcie. Przeanalizujmy sytuację obu inwestorów.
Cena kontraktu w dniu zajęcia pozycji przez obie strony wynosiła 4,00 zł (za 1 Euro), a zatem łączna
wartość kontraktu wynosiła 40.000 zł. Obie strony zostały zobowiązane do wpłacenia depozytu
zabezpieczającego na swoje rachunki prowadzone w domach maklerskich. Wynosił on 5%
wartości kontraktu, a zatem 2.000 zł. W kolejnych 7 dniach roboczych (wliczając w to dzień
zawarcia kontraktu) cena tego kontraktu futures na giełdzie kształtowała się następująco
(za 1 Euro): 4,00, 4,02, 4,03, 4,04, 3,99, 3,96, 3,94.
W siódmym dniu inwestor A zajął długą pozycję (składając zlecenie kupna) w tym kontrakcie, a
inwestor B zajął krótką pozycję (składając zlecenie sprzedaży). Poprzez zajęcie przeciwnych
pozycji zawarty (za pośrednictwem giełdy) kontrakt został w pewnym sensie „zlikwidowany”.
Dzień / kurs 1 Euro
1 / 4,00 zł
2 / 4,02 zł
3 / 4,03 zł
4 / 4,04 zł
5 / 3,99 zł
6 / 3,94 zł
7 / 3,94 zł
Inwestor A
2.000 zł
1.800 zł
1.700 zł
1.600 + 420 = 2.020 zł
2.520 zł
2.820 zł
3.020 zł
Inwestor B
2.000 zł
2.200 zł
2.300 zł
2.400 zł
1.900 zł
1.600 zł
1.400 + 570 = 1.970 zł
Instrumenty pochodne a ryzyko
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
Przykład 4 – c.d. Zauważmy, że w pierwszym dniu obie strony wpłaciły depozyt. W drugim dniu
cena kontraktu wzrosła o 0,02 zł za 1 Euro. Wzrost ceny futures można interpretować jako
uzyskanie dochodu przez kupującego kontrakt (ma on zagwarantowaną niższą cenę, gdyż kupił
kontrakt poprzedniego dnia po niższej cenie). Dochód ten wynosi 0,02 zł za 1 Euro, a więc w
sumie 200 zł (za 10.000 Euro). Jest to jednocześnie strata sprzedającego kontrakt. W tabeli
oznacza to „transfer” środków z rachunku inwestora A na rachunek inwestora B.
Podobna sytuacja zdarzyła się w dwóch następnych dniach. W czwartym dniu rachunek inwestora
A zostaje zwiększony o dodatkowe 420 zł. Wynika to z faktu, że wymagane jest uzupełnienie
salda rachunku w przypadku, gdy spadnie ono poniżej pewnego minimalnego poziomu
depozytu. W przykładzie wymóg ten został ustalony na poziomie 4% wartości kontraktu –
przy kursie Euro na poziomie 4,04 zł, depozyt minimalny wynosi 1.616 zł, podczas gdy saldo
klienta spada do 1.600 zł, musi być ono uzupełnione do 5% wartości kontraktu, czyli 2.020 zł.
Jeśli saldo rachunku spadnie poniżej tej wartości, strona zobowiązana jest do zwiększenia rachunku do pewnego poziomu (ustalonego na poziomie równym depozytowi zabezpieczającemu).
W dniu piątym, szóstym i siódmym cena kontraktu spadała. Oznacza to odwrotny „transfer” pieniądza.
W szóstym dniu inwestor B zobowiązany jest do uzupełniania rachunku. Zauważmy, że w efekcie
tych transakcji: inwestor A wpłacił na rachunek 2.420 zł (2.000 + 420 zł), na zakończenie saldo
rachunku wynosiło 3.020 zł, co oznacza dochód 600 zł. Inwestor B wpłacił na rachunek 2.570 zł
(2.000 + 570 zł), na zakończenie saldo rachunku wynosiło 1.970 zł, co oznacza stratę 600 zł.
Należy zauważyć, że dochód 600 zł inwestora A wynika ze spadku ceny kontraktu z 4,00 zł do
3,94 zł (za 1 Euro), czyli o 0,06 zł, co w przeliczeniu na wielkość kontraktu daje właśnie 600 zł.
Podobne rozumowanie może być przeprowadzone dla inwestora B.
Instrumenty pochodne a ryzyko
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
Zadanie. Przeanalizuj kontrakt terminowy na 10.000 USD z 2-miesięcznym terminem wygaśnięcia. W
momencie pojawienia się kontraktu, inwestor A zajmuje długą pozycję, a inwestor B krótką
pozycję w kontrakcie. Przeanalizuj sytuację obu inwestorów jeśli wiadomo, że cena kontraktu w
dniu zajęcia pozycji przez obie strony wynosiła 3,80 zł (za 1 USD), a obie strony zostały
zobowiązane do wpłacenia depozytu zabezpieczającego na swoje rachunki w wysokości 5%
wartości kontraktu. Minimalny poziom bezpieczeństwa depozytu wynosi 4% wartości kontraktu. W
kolejnych 7 dniach roboczych (wliczając w to dzień zawarcia kontraktu) cena tego kontraktu na
giełdzie kształtowała się następująco (za 1 USD): 3,80, 3,78, 3,76, 3,74, 3,77, 3,82, 3,88 zł.
Dzień / kurs 1 Euro
1 / 3,80 zł
2 / 3,78 zł
3 / 3,76 zł
4 / 3,74 zł
5 / 3,77 zł
6 / 3,82 zł
7 / 3,88 zł
Inwestor A
Inwestor B
Uniwersytet
Ekonomiczny
we Wrocławiu
Pytania?