Koszty ochrony środowiska w sektorze gazowniczym Costs of

NR 81
Zeszyty Naukowe AKADEMII PODLASKIEJ w SIEDLCACH
Seria: Administracja i Zarz dzanie
2009
prof. nzw. dr hab. Janusz Toru ski
dr in!. Henryk Wyr"bek
Akademia Podlaska w Siedlcach
Koszty ochrony #rodowiska
w sektorze gazowniczym
Costs of protection environment
in gas sector
Streszczenie: Realizuj c podstawowe zadania poszukiwania, eksploatacji z!ó" w#glowodorów
oraz przesy!ania i dystrybucji gazu ziemnego, sektor gazowniczy zobowi zany jest do prowadzenia polityki ekologicznej, zgodnej z obowi zuj cymi przepisami w zakresie korzystania ze
$rodowiska, ze szczególnym uwzgl#dnieniem dzia!a% maj cych na celu minimalizacj# lub ograniczenie skutków $rodowiskowych. W artykule podj#to prób# analizy kosztów ochrony $rodowiska w sektorze gazowniczym.
Abstract: Realizing the basic tasks of search, the exploitation of deposits of hydrocarbons as
well as sending and distribution of earth gas, gas sector be obliged to leadership of ecological
policy, peaceable with valid recipes in range using with environment, from special regard the
having on aim the minimization or limitation of environmental results workings. In article was
undertaken the test of analysis of costs protection environment in gas sector.
Wprowadzenie
Ogó prac zwi!zanych z ochron! "rodowiska w sektorze gazowniczym jest regulowany i organizowany w oparciu o zapisy ustaw "rodowiskowych i stosowanych do nich aktów wykonawczych, dotycz!cych ochrony:
powietrza, powierzchni ziemi, wód powierzchniowych i podziemnych, szaty
ro"linnej, z ó# kopalin i surowców.
Wa#nym wydarzeniem w sferze spo ecznej odpowiedzialno"ci biznesu dotycz!cej m.in. "rodowiska jest inicjatywa Global Copact opieraj!ca
si$ na dziewi$ciu zasadach z zakresu: praw cz owieka, standardów pracy
oraz ochrony "rodowiska naturalnego1. Zasady ochrony "rodowiska naturalnego to: prewencyjne podej"cie do "rodowiska naturalnego, podejmowanie
inicjatyw promuj!cych ekologiczn! odpowiedzialno"% oraz popieranie i rozpowszechnianie technologii przyjaznych "rodowisku.
1
The Global Compact, Corporate Citizenship in the World Economy, Global Compact Office
United Nations, 2003 p. 2.
54
J. Toru&ski, H. Wyr$bek
Odpowiedzialno"% w wymienionych obszarach dzia a& dotyczy posiadania uregulowanych stosunków prawno-administracyjnych zwi!zanych
z korzystaniem ze "rodowiska przyrodniczego tj. konieczno"ci uzyskania
stosownych decyzji i pozwole& dotycz!cych emisji zanieczyszcze& do powietrza, pozwole& wodno-prawnych, opracowania programów gospodarki
odpadami, w tym g ównie odpadami niebezpiecznymi, itp. Na podmiotach
gospodarczych spoczywa równie# obowi!zek: dotrzymywania standardów
emisyjnych przewidzianych w zwi!zku z prowadzon! dzia alno"ci!, racjonalnej gospodarki surowcami naturalnymi, odzysku surowców wtórnych z masy
wytwarzanych odpadów, stosowania paliw i substancji w jak najmniejszym
stopniu negatywnie oddzia ywuj!cych na "rodowisko przyrodnicze.
Identyfikacja znacz!cych aspektów "rodowiskowych ma w chwili
obecnej ogromne znaczenie ze wzgl$du na istniej!c! konstrukcj$ prawodawstwa polskiego, dostosowanego do wymogów europejskich. Szczególnie
jest to wa#ne ze wzgl$du na udzia podmiotów gospodarczych w opracowywaniu wojewódzkich planów ochrony "rodowiska i gospodarki odpadami,
a przede wszystkim w procesie wdra#ania Systemów Zarz!dzania 'rodowiskowego.
Rozpoznanie aspektów "rodowiskowych oraz podejmowane dzia ania minimalizuj!ce ich negatywne oddzia ywanie wymuszaj! powstawanie:
o opracowa& dotycz!cych emisji substancji zanieczyszczaj!cych
do powietrza,
o ustale& wska(ników emisji,
o programów gospodarki odpadami niebezpiecznymi i innymi ni#
niebezpieczne,
o operatorów wodno-prawnych,
o raportów o oddzia ywaniu przedsi$wzi$% na "rodowisko,
o opracowa& dotycz!cych usuwania drzew i krzewów,
o projektów likwidacji do ów urobkowych oraz rekultywacji terenów.
o instrukcji.
Wymienione opracowania oparte s! na wynikach pomiarów i analiz
"rodowiskowych wykonywanych w specjalistycznych laboratoriach "rodowiskowych i s! podstawowymi dokumentami, na bazie których mo#liwe jest
uzyskanie stosownych pozwole& i decyzji administracyjnych, zatwierdzaj!cych plany gospodarki w ochronie "rodowiska.
Koszty ochrony #rodowiska
W zidentyfikowanych zagro#eniach dotycz!cych emisji substancji
zanieczyszczaj!cych do powietrza, jednostki organizacyjne sektora wprowadzaj! te substancje z ró#nych procesów techniczno-technologicznych, ze
spalania paliw w (ród ach ciep a i silnikach spalinowych pojazdów oraz podczas prze adunku benzyn silnikowych (rys. 1). Procesy technologiczne,
podczas których emitowane s! zanieczyszczenia, to: spalanie gazu w t oczniach gazu i motospr$#arkach gazowych, technologiczny upust gazu z instalacji i gazoci!gów, spawanie, malowanie i inne, jak obróbka drewna, obróbka
Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009
ZN nr 81
Koszty ochrony !rodowiska w sektorze gazowniczym
55
galwaniczna, prace pomocnicze. Dodatkowo w bran#y górnictwa naftowego
dochodzi spalanie gazu w pochodniach i na "wieczkach, spalanie gazu w
celach technologicznych (piece, paleniska, nagrzewnice, regeneratory,
agregaty pr!dotwórcze, itd.), syfonowanie odwiertów.
34% emisja z
procesów
technologicznych
1,6% prze"adunek
paliw
8,2% spalanie w
#ród"ach ciep"a
56,5% transport
Rys. 1. Udzia rodzaju procesu w op acie za emisj$ zanieczyszcze& do powietrza
)ród o: Opracowanie w asne na podstawie bada&.
Fig.1. The part of kind of process in payment for emission of dirts to air
Source: Own study on basis of investigations.
W zwi!zku z wprowadzeniem zanieczyszcze& do powietrza ponoszone s! op aty ekologiczne stanowi!ce rekompensat$ za naruszenie naturalnych warunków "rodowiskowych (rys. 2).
Wykorzystywane w jednostkach sektora (ród a ciep a dla potrzeb
w asnych to (ród a ciep a o mocy cieplnej powy#ej i poni#ej 1 MWt na gaz
ziemny wysokometanowy i zaazotowany, (ród a ciep a na paliwa sta e
i p ynne o mocy cieplnej powy#ej i poni#ej 0,5 MWt, w których spalany jest
w$giel, oleje oraz propan-butan. Gaz ziemny wysokometanowy i zaazotowany oraz olej nap$dowy spalane s! równie# w (ród ach technologicznych
(motospr$#arki, agregaty pr!dotwórcze, podgrzewacze, pochodnie, itd.).
W skali ca ego sektora w "rodkach transportu najwi$cej spalanego jest paliwa, oleju nap$dowego. W"ród "rodków transportu najwi$kszym wykorzystaniem odznaczaj! si$ maszyny robocze i samochody dostawcze > 3,5 Mg
w górnictwie naftowym i samochody osobowe w gazownictwie.
70,0%
60,0%
50,0%
40,0%
30,0%
20,0%
10,0%
0,0%
pochodnie 66,3%
spawanie technologiczne 6,5%
upust gazu 1,9%
t"ocznie motospr$#arki 19%
malowanie 4,7%
syfonowanie otworów 1,7%
Rys. 2. Udzia emisji z procesów technologicznych
)ród o: Opracowanie w asne na podstawie bada&.
Fig. 2. Part of emission with technological processes
Source: Own study on basis of investigations.
ZN nr 81
Seria: Administracja i Zarz!dzanie (8)2009
56
J. Toru&ski, H. Wyr$bek
Do podstawowych substancji zanieczyszczaj!cych emitowanych do
atmosfery w trakcie procesów technologicznych i spalania paliw w (ród ach
ciep a nale#! gazy (SO2, NOx, CO, CO2, metan), py y (ze spalania paliw,
krzemowe, weglowo-grafitowe i pozosta e), w$glowodory, aldehydy, alkohole, kwasy, metale ci$#kie, pierwiastki metaliczne i niemetaliczne. W 2005 roku wyemitowano do powietrza oko o 364 tys. Mg substancji, z czego 96%
stanowi dwutlenek w$gla, nast$pnie 3,6% to metan, po oko o 0,1% - dwutlenek azotu i dwutlenek siarki, w"ród pozosta ych dominuje tlenek w$gla. Natomiast udzia poszczególnych zwi!zków w op acie ekologicznej (liczonej tylko dla emisji jednostkowej) przedstawia si$ w nieco odmienny sposób:
dwutlenek siarki 55%, tlenki azotu 24,2%, dwutlenek w$gla 12,4% (rys. 3).
dwutlenek azotu
24,2%
dwutlenek w$gla
12,4%
w$glowodory
aromatyczne
2,4%
w$glowodory
alifatyczna 1,4%
alkohole
alifatyczne1,4%
dwutlenek siarki
55%
pozosta"e 1,7%
tlenek w$gla
1,4%
Rys. 3. Udzia rodzaju zanieczyszcze& w op acie za emisj$ jednostkow!
)ród o: Opracowanie w asne na podstawie bada&.
Fig. 3. The part of kind of dirts in payment for isolated emission
Source: Own study on basis of investigations.
Nowoczesne podej"cie do sposobu gospodarowania wytwarzanymi
odpadami oparte jest na zasadach ekologistyki, czyli koncepcji zarz!dzania
przep ywami odpadów i informacjami o nich w celu zapewnienia gotowo"ci
i zdolno"ci efektywnego gromadzenia, segregacji, przetwarzania i ponownego wykorzystania odpadów oraz podejmowania dzia a& w kierunku minimalizacji negatywnego oddzia ywania na "rodowisko procesów zwi!zanych
z zagospodarowaniem odpadów.
W skali ca ego sektora w 2005 roku wytworzono oko o 172 tys. Mg
odpadów, które zosta y odzyskane, unieszkodliwione, z o#one na sk adowiskach b!d( zmagazynowane w celu pó(niejszego zagospodarowania2. Odpady sk adowane ilo"ciowo stanowi! w sektorze wci!# najwi$ksz! grup$
spo"ród wszystkich wytwarzanych odpadów. W 2005 roku zidentyfikowanych zosta o kilkadziesi!t rodzajów odpadów podlegaj!cych sk adowaniu,
w"ród nich 94,9% to p uczki i odpady wiertnicze wytwarzane przez górnictwo
2
Rocznik Statystyczny GUS 2007.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009
ZN nr 81
Koszty ochrony !rodowiska w sektorze gazowniczym
57
naftowe, 2,3% odpady z grupy odpadów komunalnych oraz 1,8% odpady
z grupy budowlano-remontowych wytwarzanych przez wszystkie oddzia y
i spó ki, za" pozosta e odpady stanowi! tylko 1%. W a"ciwie prowadzona
gospodarka odpadami przez wiele oddzia ów i spó ek sektora dotycz!ca segregacji odpadów pozwoli a na wydzielenie szeregu grup odpadów, które
zosta y wykorzystane w formie odzysku surowców, a z ich sprzeda#y uzyskano znaczne zyski finansowe. W"ród odpadów odzyskanych w 2005 roku
najliczniejsze grupy stanowi! odpady: oleje odpadowe 66%, budowlano-remontowe 33%, z obróbki metali i tworzyw sztucznych 0,5%, pozosta e
grupy !cznie stanowi! 0,5% (rys. 4).
unieszkodliwiane
odzyskiwane
sk"adowane
0%
20%
40%
60%
80%
100%
odpady wiertnicze
odpady komunalne
odpady budowlano remontowe"
Rys. 4. Sposoby zagospodarowania g ównych grup wytwarzanych odpadów
)ród o: Opracowanie w asne na podstawie bada&.
Fig. 4. Ways of the farm implements of main groups of produced wastes
Source: Own study on basis of investigations.
Powstaj!ce w trakcie dzia alno"ci oddzia ów i spó ek odpady wymagaj!ce unieszkodliwienia tzn. zmniejszenia ich szkodliwo"ci lub ca kowitej
dezintegracji stanowi! w skali przedsi$biorstwa 12%. Unieszkodliwianie odpadów poci!ga za sob! ponoszenie pewnych nak adów finansowych, których wielko"%, cho% wysoka, jest nieporównywalna z osi!ganymi korzy"ciami
"rodowiskowymi. W"ród grup odpadów unieszkodliwionych dominuj!: odpady z grup komunalnych 54%, wiertnicze 36%, z oczyszczania gazu 4%,
oczyszczania "cieków 2,5% i pozosta e stanowi!ce 3,5%. Grup$ odpadów
magazynowanych stanowi! te rodzaje odpadów, które po up ywie roku, a nie
d u#ej ni# trzech lat, zostan! odzyskane lub unieszkodliwione, tymczasowo
s! zbierane na terenie zak adów w miejscach specjalnie wyznaczonych
i przystosowanych do tego celu (rys. 5).
ZN nr 81
Seria: Administracja i Zarz!dzanie (8)2009
58
J. Toru&ski, H. Wyr$bek
sk"adowanie
70,0%
odzysk 17,0%
magazynowanie 1%
unieszko dliwianie 12%
Rys. 5. Sposób zagospodarowania wytworzonych odpadów
)ród o: Opracowanie w asne na podstawie bada&.
Fig. 5. Way farm implements produced wastes
Source: Own study on basis of investigations.
W 2005 roku struktura kosztów zwi!zanych z gospodark! odpadami
uleg a zasadniczej zmianie. W latach poprzednich za odpady sk adowane ponoszono tzw. koszty ekologiczne zwi!zane ze z o#eniem odpadów na sk adowisku oraz za czas ich sk adowania, obecnie tylko w a"ciciele sk adowisk ponosz! ten rodzaj op at, korzystaj!cy z us ug w a"cicieli sk adowisk maj! te
koszty wliczone w "wiadczon! us ug$. Pozosta e koszty stanowi! nak ady na
unieszkodliwianie odpadów i sk adowanie oraz zyski z ich sprzeda#y.
Jednostki sektora w zakresie gospodarki wodno-"ciekowej zgodnie
z obowi!zuj!cym ustawodawstwem obj$te s! szczególnym, a w nielicznych
wypadkach zwyk ym, prawem do korzystania z wód. Górnictwo Naftowe, jak
i Gazownictwo s! zaopatrywane w wod$ z sieci wodoci!gowej, jak i z wód
powierzchniowych i podziemnych (rys. 6).
131172
668453
558757
574315
wytworzonych ! cieków do kanalizacji
zakupionej wody wodoci gowej
wydobytej wody wodoci gowej
!cieków zrzuconych do wód powierzchniowych ziemi
3
Rys. 6. Ilo"% pobranej wody i wytworzonych "cieków w m
)ród o: Opracowanie w asne na podstawie bada&.
Fig. 6. The quantity of taken water and the produced sewages in in cubic metres
Source: Own study on basis of investigations.
Najpowszechniejszymi rodzajami szczególnego korzystania z wód
jest pobór wód powierzchniowych i podziemnych oraz odprowadzanie "cieków do wód i do ziemi. Szczególne korzystanie z wód wymaga pozwolenia
Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009
ZN nr 81
Koszty ochrony !rodowiska w sektorze gazowniczym
59
wodno-prawnego, uzyskiwanego na drodze decyzji administracyjnej na podstawie wykonanego operatu wodno-prawnego.
Zu#ycie wody wodoci!gowej jest prawie zrównowa#one poborem
wody ze (róde w asnych. Do kanalizacji miejskiej trafia oko o 84% wszystkich "cieków, zarówno tych pobranych z sieci wodoci!gowej, jak i ze studni
g $binowych. W ogólnym bilansie gospodarki wodno-"ciekowej du#a ilo"%
odprowadzanych "cieków w stosunku do ilo"ci zu#ywanej wody wynika
z przyjmowania przez niektóre oddzia y i spó ki "cieków od jednostek z zewn!trz do w asnych oczyszczalni oraz ze sp ywu wód opadowych do kanaów "ciekowych. Koszty ekologiczne ponoszone przez sektor wynikaj! ze
szczególnego korzystania z wód i maj! stanowi% rekompensat$ za dokonywanie zmian w "rodowisku wodno-gruntowym. Osobn! kategori$ stanowi!
wody z o#owe powstaj!ce przy eksploatacji z ó#, traktowane kiedy" jako
"ciek, dzi" w 90% zat aczane do warstw ch onnych wyeksploatowanych z ó#.
W zidentyfikowanych aspektach "rodowiskowych dotycz!cych zubo#enia szaty ro"linnej znalaz y si$ zagro#enia "rodowiska, wynikaj!ce z wycinania drzew i krzewów. W zwi!zku z prowadzonym usuwaniem drzew
i krzewów sektor ponosi op aty ekologiczne, a g ówne koszty w tej grupie
(97%) ponosi przemys gazowniczy, co przede wszystkim zwi!zane jest
z przygotowaniem terenów pod nowe inwestycje gazownicze.
G ówne dzia ania sektora dotycz!ce wykorzystywania zasobów naturalnych powoduj! powa#ne naruszenia warunków przyrodniczych i s!
przyczyn! kosztów stanowi!cych rekompensat$ dokonywanych zmian
w "rodowisku lub wynikaj! z konieczno"ci przeprowadzania prac naprawczych lub rekultywacyjnych i dotycz! (rys. 7):
o op at eksploatacyjnych za wydobyty gaz ziemny i rop$ naftow!,
o likwidacji szkód geologicznych i górniczych,
o likwidacji do ów urobkowych i odwiertów,
o likwidacji skutków awarii ekologicznych,
o rekultywacji terenów wokó wiertni, sk adowisk,
o wy !cze& gruntów z dzia alno"ci rolnej i le"nej,
o zabiegów piel$gnacyjnych drzew i krzewów.
Osobn! grup$ stanowi! koszty ponoszonych inwestycji proekologicznych, prac modernizacyjnych i remontowych, których g ównym celem
jest minimalizacja skutków "rodowiskowych. Podejmowane dzia ania, pomimo znacznych nak adów, pozwalaj! ogranicza% negatywne oddzia ywanie
przedsi$biorstwa na "rodowisko przyrodnicze oraz wielko"% op at ekologicznych.
Inwestycje w ochronie "rodowiska stanowi! integraln! cz$"% ogólnie
podejmowanych inwestycji w danym przedsi$biorstwie. W"ród podj$tych inwestycji o charakterze proekologicznym w bran#y górnictwa naftowego na
uwag$ zas uguj!: budowa, modernizacje i remonty instalacji sanitarnych
i kanalizacyjnych, modernizacje obiektów produkcji pomocniczej, zakupy
materia ów i urz!dze& niezb$dnych do przeprowadzenia inwestycji proekologicznych np.: kontenerów na odpady, w tym na odpady niebezpieczne,
materia ów izolacyjnych na stanowiska magazynowe odpadów, materia ów
ZN nr 81
Seria: Administracja i Zarz!dzanie (8)2009
60
J. Toru&ski, H. Wyr$bek
do neutralizacji i sorpcji zanieczyszcze& ropopochodnych, zbiorników paliwowych, oczyszczalni kontenerowych do p uczek wiertniczych i kot owni
kontenerowych.
7%
5%
2%
6%
40%
40%
likwidacja szkód gelogicznych i górniczych
op"aty eksploatacyjna
likwidacj odwiertów i do"ów urobkowych
rekultywacje gruntów i ska"dowisk
zabiegi piel$gnacyjne drzew i krzewów
awarie geologiczne
Rys. 7. Koszty naprawcze szkód "rodowiskowych
)ród o: Opracowanie w asne na podstawie bada&.
Fig. 7. Repair costs of environmental damages
Source: Own study on basis of investigations.
W bran#y gazowniczej inwestycje proekologiczne zwi!zane s!
z modernizacj! i remontami sieci gazowych oraz stacji redukcyjno-pomiarowych, modernizacj! sieci ciep owniczych w obiektach, modernizacj!
i remontami przyzak adowych oczyszczalni "cieków, sieci kanalizacyjnych,
a tak#e tworzeniem miejsc magazynowych na odpady niebezpieczne.
Podsumowanie
Proces oceny zarz!dzania "rodowiskiem i zwi!zanych z tym ponoszonych kosztów ochrony "rodowiska powinien realizowa% identyfikacj$,
analiz$ i ocen$ poziomu realizacji strategii i polityki "rodowiskowej oraz wynikaj!cych z niej celów, zada& i programów "rodowiskowych na etapach:
- planowania, organizowania i wytwarzania,
- podejmowania dzia a& zapobiegawczo-koryguj!cych i motywowania3.
W efekcie prowadzonej dzia alno"ci ponoszone s! koszty korzystania z zasobów "rodowiska oraz koszty odpowiedzialno"ci za szkody "rodowiskowe. W zakresie korzystania z zasobów "rodowiska maj! zastosowanie
instrumenty finansowe przewidziane ustawowo, s! to tzw. op aty ekologiczne. W przypadku prowadzonej dzia alno"ci przez oddzia y i spó ki sektora
gazowniczego dotycz! one:
o emisji zanieczyszcze& do powietrza,
3
Krupa T. (red. nauk.) Uwarunkowania i analizy w systemach organizacyjnych przedsi$biorstw,
Oficyna Wydawnicza PTZP, Warszawa 2008, s. 303.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009
ZN nr 81
Koszty ochrony !rodowiska w sektorze gazowniczym
61
o szczególnego korzystania z wód,
o usuwania drzew i krzewów,
o eksploatacji w asnych sk adowisk.
Dodatkowe koszty wynikaj!ce z ingerencji w "rodowisko przyrodnicze dotycz!:
op at koncesyjnych i eksploatacyjnych,
kosztów usuwania awarii ekologicznych,
kosztów szkód geologicznych i górniczych,
kosztów rekultywacji terenów w górnictwie po pracach poszukiwawczych, badaniach geofizycznych, pracach eksploatacyjnych,
w gazownictwie po budowie nowych linii przesy owych gazu b!d(
remontu czy modernizacji starych,
kosztów rekultywacji sk adowisk w asnych oraz terenów po starych gazowniach ze zdeponowan! smo ! pogazow!,
kosztów gospodarki odpadami,
oraz zwi!zanych z wy#ej wymienionymi punktami kosztów bada&
"rodowiskowych.
Z wymienionych powy#ej podstawowych obowi!zków i dzia a& s u#b
ochrony "rodowiska w sektorze gazowniczym wynikaj! równie# inne, dotycz!ce:
identyfikacji i ewidencji wszelkich aspektów "rodowiskowych, na
których powstanie wp yw ma dzia alno"% spó ek i oddzia ów,
podejmowania dzia a& maj!cych na celu ograniczenie negatywnego wp ywu dzia alno"ci oddzia ów i spó ek sektora na "rodowisko i minimalizacj$ skutków "rodowiskowych poprzez podejmowanie przedsi$wzi$% proekologicznych,
informacji o "rodowisku poprzez opracowywanie w Dziale Ochrony 'rodowiska Raportu 'rodowiskowego z dzia alno"ci w omawianym zakresie za dany rok kalendarzowy.
Spo"ród zidentyfikowanych aspektów "rodowiskowych, ogólnie dla
sektora, wytypowano kilka znacz!cych aspektów reprezentuj!cych nast$puj!ce rodzaje zagro#e& "rodowiskowych:
emisj$ zanieczyszcze& gazowych i py owych do atmosfery,
ha as i wibracje,
wytwarzanie odpadów niebezpiecznych i innych ni# niebezpieczne, których rodzaje odznaczaj! si$ zró#nicowan! szkodliwo"ci!
i toksyczno"ci! w zale#no"ci od specyfikacji bran#,
powstawanie "cieków bytowych, jak i przemys owych, takich jak:
zu#yte p uczki, zaczyny cementowe, substancje i zwi!zki wykorzystywane do syfonowania otworów, procesów intensyfikacji
z ó#,
niszczenie lub zubo#anie szaty ro"linnej,
deformacje terenu,
naruszanie struktur glebowo-skalnych,
zmiany warunków hydrogeologicznych i geologiczno-in#ynierskich.
ZN nr 81
Seria: Administracja i Zarz!dzanie (8)2009
62
J. Toru&ski, H. Wyr$bek
Literatura
Bernaciak A., Przedsi$biorstwo wobec wymaga& ochrony "rodowiska, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody Salamandra,
Pozna& 2000.
Krupa T. (red. nauk.) Uwarunkowania i analizy w systemach organizacyjnych
przedsi$biorstw, Oficyna Wydawnicza PTZP, Warszawa 2008.
The Global Compact, Corporate Citizenship in the World Economy, Global
Compact Office United Nations 2003.
Zawo(dziak J. (red.), Cz owiek 'rodowisko Zagro#enie, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wroc awskiej, Wroc aw 2002.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009
ZN nr 81