Subiektywna ocena własnej pamięci u osób z różnych faz dorosłości

PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2011;8(1):11-22
artykuł oryginalny original article
Subiektywna ocena własnej pamięci
u osób z różnych faz dorosłości
Subjective assessment of their own memory
in persons with different stages of adulthood
Ewa Małgorzata Szepietowska1, Ewelina Gmitruk2
1
2
Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii, Instytut Psychologii UMCS
mgr psychologii, stażystka Oddziału Chirurgii Ogólnej, Onkologicznej i Małoinwazyjnej
w 1 Szpitalu Wojskowym w Lublinie
Słowa kluczowe: pamięć, samoświadomość, wgląd, starzenie się
Key words: memory, self-awareness, insight, ageing
Streszczenie
Wstęp
Wiedza o własnych możliwościach mnestycznych oraz poziom jej adekwatności mogą mieć znaczenie w
diagnozie deficytów poznawczych. Oprócz klinicznych także czynniki społeczne i rozwojowe kształtują
opinie o możliwościach własnej pamięci. Dane dotyczące osób w wieku senioralnym nie są spójne: sugerują brak wglądu – zawyżanie towarzyszące niskim możliwościom lub zaniżanie własnej sprawności
mnestycznej.
Materiał i metody
Uczestnikami badań były osoby z wczesnej (N=30) i późnej fazy dorosłości (N=30). Wykorzystano Kwestionariusz Oceny Efektywności Pamięci, Geriatryczną Skalę Oceny Depresji Yesavage’a oraz technikę
szacowania poziomu przypomnień listy słów po której następowało odtwarzanie. Wyniki. Seniorzy lepiej
oceniają swoją pamięć niż młodsi badani. Niżej szacują możliwości przypomnień, uzyskują też niższe
wyniki, ale występuje zgodność między subiektywnymi a obiektywnymi wynikami. Nasilenie depresji
może kształtować ogólną ocenę własnej pamięci.
PGP 143
Wnioski
Seniorzy ujawniają adekwatną wiedzę o możliwościach własnej pamięci w odniesieniu do specyficznego materiału. Podobnie jak młodsi, w swoich szacunkach wykorzystują informację o efektywności
przypomnień.
Adres do korespondencji:
Ewa Małgorzata Szepietowska
Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii, Instytut Psychologii UMCS
Pl. Litewski 5, 20-080 Lublin;
e-mail: [email protected]
Copyright © 2010 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
12
Ewa Małgorzata Szepietowska i wsp.: Subiektywna ocena pamięci
Abstract
Introduction:
Knowlegde about of the own memory’s abilities and level of her adequacy can have the meaning in
diagnosis of cognitive deficits. Except clinical also social and developmental factors influences on opinions
about the possibilities own memory. Data relating seniors are not coherent: they suggest the lack of
insight in their memory’s limitations or understating the ability of remembering and reminding.
Material and methods
In the research took part participants from early (N = 30) and the late phase of adulthood (N = 30).
During studies the Memory Effectiveness Assessment Questionnaire by Giovagnoli was used together
with Yesavage Geriatric Depression Scale and the assignments of learning 10 words (6 trials) proceeded
by judgment of learning (JOL).
Results
Seniors better estimate one’s memory than younger participants. The possibilities of reminders lower
estimate, also they receive lower results, but agreement between subjective and objective results.
Intensification depression can influence on the opinion of own general memory effectiveness.
Conclusions
The seniors they have the adequate knowledge about possibilities of own memory to specific material.
Similarly how younger, in one’s expectations they use information about efficiency of reminders.
Wstęp
Analizy wglądu we własne funkcjonowanie poznawcze zajmują współcześnie szczególne miejsce w
diagnostyce klinicznej. Wybiórcze lub uogólnione formy anozognozji (nieświadomości deficytów poznawczych, emocjonalnych czy sensomotorycznych) stanowią charakterystyczny rys obrazu klinicznego osób
z patologią prawej półkuli czy schorzeń otępiennych, ale notowane są także u chorych po uszkodzeniach
półkuli lewej, z rozsianymi zmianami mózgowymi, z psychozami [1; 2; 3; 4; 5]. Nieświadomość deficytów
zawęża repertuar możliwych do zastosowania psychologicznych metod diagnostycznych, różnych form
pomocy psychologicznej, rehabilitacji neuropsychologicznej czy ruchowej, stanowi także utrudnienie
dla bliskich w codziennych kontaktach z osobą niemającą wglądu w swoje ograniczenia [6].
W diagnostyce światowej wśród metod oceny samoświadomości funkcjonowania poznawczego najbardziej rozpowszechnione są techniki kwestionariuszowe, ukierunkowane szczególnie na samoopis różnych
aspektów pamięci: efektywności zapamiętywania i przypominania sytuacji codziennych, twarzy, nazw
przedmiotów, lub też poziomu niepokoju w związku z odczuwaniem pogorszenia w tym zakresie [7].
Przykładowo, Skala Koncentracji na Swojej Pamięci (Concerns about Memory Scale) [7] zawiera 13 twierdzeń, do których badany ma się ustosunkować poprzez wybór odpowiedzi od „często” do „nigdy” (np.
Jestem rozdrażniony z powodu mojego zapominania). The Perceived Performace Questionnaire (PPQ) [8]
wymaga od badanego np. kopiowania figur, bezpośredniego przypomnienia słów, odroczonego przypomnienia słów, a następnie określenia, czy poziom tego wykonania jest zbliżony do wyników uzyskiwanych
przez osoby w tym samym wieku (poniżej, tak samo, lepiej). Sehulster Memory Scale z 1981 roku [9]
obejmuje 60 itemów odnoszących się do własnej pamięci, tworzących 3 podskale: aktualne możliwości
w porównaniu do przeszłości, przekonania o popełnianych błędach, porównanie efektywności własnej
pamięci w porównaniu do innych osób. Badany odnosi się do stwierdzeń poprzez wybór odpowiednich
ocen. Memory Self-Efficiacy Questionnaire (MSEQ) zawiera pytania typu: Jeśli dwukrotnie przeczytałbyś
listę zakupów, na której jest 18 artykułów, i tego samego dnia poszedłbyś do sklepu, czy bez użycia
listy kupisz: wszystkie 18 artykułów, 14 z 18? 10 z 18? 6 z 18? 2 z 18? [10]. Podobny charakter ma
Self-Efficiacy Questionnaire omówiony przez Cavallini’ego i współpracowników [11]: pytanie wprowadza
w sytuację, po czym badany swoje możliwości ocenia poprzez wybór „tak”, „być może”, „nie” (np.
Wyobraź sobie, że jesteś na przyjęciu u przyjaciół. Zostaje ci przedstawiona nowa osoba. Kilka minut
później znowu z nią rozmawiasz. Czy sądzisz, że możesz podać jej nazwisko?). Everyday Memory Questionnaire [11] koncentruje się na błędach w sytuacjach życia codziennego – uczestnik określa, czy i
13
Ewa Małgorzata Szepietowska i wsp.: Subiektywna ocena pamięci
Tab. 1. Szacowanie poziomu odtworzeń listy słów: późna dorosłość (PD), wczesna dorosłość (WD) i
istotność różnic (test U Manna-Whitneya dla danych niezależnych).
Tab. 1. The judgment of learning the list of words: the late adulthood (PD), the early adulthood (WD)
and the significance of differences (Mann – Whitney test for independent data).
Szacowanie
PD
WD
(oceny subiektywne)
M (SD)
M (SD)
Przed
Z2, 58 (p)
1 próbą
5,73 (1,62)
6,03
(1,69)
-1,31 (0,19) ns
Przed 2 próbą
5,73 (1,44)
7,63
(1,58)
-4,32 (0,000***)
Przed 3 próbą
6,37 (1,57)
8,50 (1,43)
-4,48
Przed 4 próbą
6,90 (2,17)
8,93 (1,20)
-3,91 (0,000***)
Przed
7,93 (1,72)
9,03 (1,20)
6,23(1,92)
7,57(2,16)
5 próbą
Po odroczeniu:
przed 6
-3,49
(0,000***)
(0,001**)
-2,46
(0,01*)
*p<0,05; **p=0,001; ***p=0,000; ns – różnica nieistotna statystycznie
M – średnia; SD – odchylenie standardowe
jak często w ciągu dnia natrafia on na trudności w przypominaniu różnych informacji (Czy zapominasz
nazwisk lub popełniasz błędy?). Techniki te nie są niestety adaptowane do polskich warunków.
Mechanizmy psychologiczne uruchamiane podczas formułowania samoopisu odnoszą się przede wszystkim do pamięci autobiograficznej, zarówno epizodycznej jak i semantycznej. Wartość diagnostyczna
samoopisu jest dyskutowana głównie z powodu trudności w weryfikacji informacji czyli odniesienia
danych introspekcyjnych do obiektywnych. Przekonania na temat własnej pamięci nie muszą się pokrywać z rezultatami przypominania i zachowaniami kompensacyjnymi [12], a jednym z ważniejszych
czynników rzutujących na stopień adekwatności jest stan funkcji poznawczych związanych z patologią
OUN. W badaniach m. in. osób z chorobą Parkinsona [13], MCI – łagodnymi zaburzeniami poznawczymi [14; 15], z padaczką [16], z naczyniowym uszkodzeniem prawej lub lewej półkuli [17; 18],
przedniego obszaru mózgu, amnezją typu Korsakowa [19], zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi
[20] itp. wykazywano rozbieżność pomiędzy wykonaniem zadań pamięciowych a sądami o pamięci z
tendencją do niedoceniania lub przeważnie, przeceniania swoich możliwości. Wśród tez o mechanizmach
nieadekwatności ocen własnej pamięci (szczególnie w przebiegu choroby Alzheimera) interesujące są
te, które wskazują na zaburzenia pamięci autobiograficznej jako przyczynie nieświadomości deficytów
pamięci. Mograbi i współpracownicy [21] określają to jako „skamieniałe” Ja (petrified self). Utworzony
przed chorobą obraz własnych możliwości poznawczych nadal jest traktowany jako aktualny mimo
wyraźnych zaburzeń pamięci, i nie może być także weryfikowany gdyż chory nie zapamiętuje danych
które pozwoliłyby mu zmodyfikować samoopis. Przecenianie własnych możliwości (w większości badań
– niedocenianie; przyp. autorek) odnotowano także, nieoczekiwanie, u chorych z depresją [22]. Ci
chorzy z kolei eksponują obniżenie nastroju jako przyczynę zmian w zachowaniu, ignorując rozbieżno-
14
Ewa Małgorzata Szepietowska i wsp.: Subiektywna ocena pamięci
ści między wynikami a szacunkami. Tę nieadekwatność szacunków obserwowano przed wykonaniem
zadań; informacja o wyniku urealniała szacunki i ogólne poglądy o własnej pamięci [10].
Przekonania kształtowane są także wpływem innych czynników, niezależnych lub współwystępujących
z patologią OUN: stanem emocjonalnym, somatycznym, cechami osobowości, płcią [10]. Ważną grupę
zmiennych stanowią czynniki społeczno-ekonomiczne. Ocena własnej pamięci może być dokonywana
przez pryzmat przynależności do grupy społecznej – osoby sprawne poznawczo, ale mające poczucie bycia „gorszymi” niedoceniają swoich możliwości. Naznaczenie społeczne wyzwala przekonanie o
mniejszych możliwości poznawczych niezależnie od stanu faktycznego. Osoby cierpiące na schorzenia
neurologiczne, obserwujące u siebie okresowe lub postępujące pogorszenie sprawności poznawczej
mogą ulegać procesowi „samonaznaczenia społecznego” i wykonywać zadania poniżej swoich aktualnych
możliwości oraz wykazywać postawę niedoceniania swojego stanu psychicznego.
W przypadku osób starszych, zmiany rozwojowe w zakresie pamięci mogą prowadzić do przekonania o
jej drastycznym osłabieniu, nieprzekładającym się na codzienne funkcjonowanie oraz nieznajdującym
potwierdzenia w wynikach testów neuropsychologicznych. Seniorzy wydają się być bardziej czuli na
przejawy zmniejszenia sprawności pamięci, zaś niedocenianie własnych możliwości mnestycznych może
być związane z uruchomieniem skryptów i stereotypów społecznych („na starość pamięć się psuje”).
Negatywne relacje z bliskimi wyzwalają negatywne sygnały od nich: oceniają oni osobę starszą jako
mniej sprawną, o gorszej pamięci, a opinie te mogą utwierdzać starsze osoby w przekonaniu o coraz
niższej sprawności poznawczej. Z kolei seniorzy mający poczucie wsparcia społecznego uzyskują obiektywnie lepsze wyniki pamięciowe i mają poczucie lepszej sprawności poznawczej [10]. Odwoływanie się
do doświadczenia i praktyki może niwelować różnice między nimi a młodszymi w ocenie efektywności
Tab.2. Poziom odtworzeń listy słów: późna dorosłość (PD), wczesna dorosłość (WD) i istotność różnic
(test U Manna-Whitneya dla danych niezależnych).
Tab. 2. The level of reproduction the list of words: the late adulthood ( PD), the early adulthood
(WD) and the significance of differences (Mann – Whitney test for independent data).
Poziom odtworzeń
PD
WD
M (SD)
M (SD)
Z2, 58 (p)
Przed
1 próbą
4,80 (1,32)
6,67 (1,24)
-4,73 (0,000***)
Przed
2 próbą
6,20 (1,32)
8,27 (1,28)
-4,99 (0,000***)
Przed 3 próbą
6,87 (1,43)
8,73 (1,11)
-4,72 (0,000***)
Przed 4 próbą
7,67 (1,67)
9,40 (0,97)
-4,60 (0,000***)
Przed
8,20 (1,38)
9,57 (0,73)
-4,30 (0,000***)
6,70 (1,78)
8,30 (1,51)
-3,40
5 próbą
Po odroczeniu:
przed 6
***p=0,000; M – średnia; SD – odchylenie standardowe
(0,000***)
15
Ewa Małgorzata Szepietowska i wsp.: Subiektywna ocena pamięci
Ryc. 2. Poprawne przypomnienia listy słów w grupie WD i PD (średnie).
The correct reminders the list of words in group the WD and the PD (means).
10
8
6
PD
WD
4
2
0
1
2
3
4
5
6
swojej pamięci. Problem adekwatności sądów i efektów, tak często analizowany w grupach klinicznych,
nie jest przedmiotem analiz w odniesieniu do osób dorosłych.
Materiał i metody
Podjęłyśmy badania ilustrujące zagadnienie subiektywnej oceny własnej pamięci, obiektywnych wyników
oraz zbieżności między tymi dwoma procesami, oraz wybranych czynników kształtujących subiektywne
przekonania na temat efektywności własnej pamięci u osób z 2 faz dorosłości. Jedną grupę (WD) utworzyło 30 osób z wczesnej fazy dorosłości (wiek: 18 – 25 r. ż., M=21,7; SD=2,5), drugą (PD) – 30 osób
z późnej fazy dorosłości (wiek: 60-75 r. ż., M=66,4; SD=5,2). Do grup włączono osoby nieleczące się
dotychczas neurologicznie i psychiatrycznie. Kobiety stanowiły 60% grupy WD i 70% PD, mężczyźni
natomiast odpowiednio 40% i 30%. Seniorów cechował istotnie krótszy czas edukacji (PD: M=10,4;
SD=3,7; WD: M=14,9; SD=1,9; t=-5,87, p=0,000).
W badaniach wykorzystano:
-Kwestionariusz Oceny Efektywności Pamięci – KEP (Memory Effectiveness Assessment Questionnaire, por. 15), w tłumaczeniu własnym, zawierający 28 pytań dotyczących opinii na temat sprawności
własnej pamięci w codziennych sytuacjach: zapamiętywania planów, ważnych dat, tematu rozmowy,
informacji pochodzących z mediów. Zdaniem twórców kwestionariusz ocenia takie obszary samowiedzy,
jak: koncentrację i orientację, wiedzę o własnej pamięci, pamięć epizodyczną i prospektywną, reakcję
na trudności pamięciowe, używanie mnemotechnik, świadomość utrudnień mnestycznych. Rzetelność
metody wynosi 0,87. Ustosunkowując się do pytań, badany ma do wyboru 5 punktowanych odpowiedzi
(nigdy – 5 pkt, rzadko – 4 pkt, czasami – 3 pkt, często – 2 pkt, zawsze-1 pkt). Wyniki surowe mogą
się wahać w granicach od 28 pkt, co sugeruje, iż badany ma poczucie pogorszenia możliwości pamięciowych, do 140 pkt wskazujących niezauważanie lub nieobecność deficytów (zadowolenie ze swych
możliwości mnestycznych).
– Geriatryczną Skalę Oceny Depresji Yesavage’a (GDS); Geriatric Depression Scale [23] – wersję pełną,
zawierającą 30 pytań, odnoszących się do nastroju dominującego w ostatnich 2 tygodniach, do których
badany ma się ustosunkować poprzez wybór „tak” lub „nie”. Odpowiedziom diagnostycznym przypisywany
jest 1 pkt, niediagnostycznym – 0 pkt. Przedział 0-10 pkt sugeruje brak nastroju depresyjnego, 11-20
nieznaczne nasilenie objawów depresyjnych, powyżej 21 – głęboką depresję. GDS jest powszechnie
stosowanym samoopisowym narzędziem przesiewowym. Wskaźnik spójności skali liczony jako korelacja
z wynikiem ogólnym wyniósł 0,56, zaś pomiędzy skalami 0,36. Rzetelność skali wynosi 0,94.
16
Ewa Małgorzata Szepietowska i wsp.: Subiektywna ocena pamięci
Tab. 3. Porównanie szacunków i odtworzeń listy słów: późna (PD) i wczesna (WD) dorosłość (wartość
Z dla testu Wilcoxona)
Tab. 3. The comparison of judgment of learning and reproduction the list of words: late (PD) and early
(WD) adulthood (Wilcoxon test)
Szacunki versus poziom odtworzeń
PD
WD
Z (p)
Z (p)
1
-2,66
(0,01**)
-2,03
2
-1,47
(0,14) ns
-2,17 (0,03*)
3
-2,18
(0,03*)
(0,04*)
-1,02 (0,30) ns
4
-1,74 (0,08) ns
-2,23 (0,02*)
5
-1,36 (0,17) ns
-1,41 (0,15) ns
6
-2,23 (0,05*)
-2,49 (0,01**)
*p≤0,05, ** p=0,01, ns – różnica nieistotna statystycznie.
– eksperymentalną metodę szacowania poziomu przypomnień (JOL – judgment of learning). Badanego
informowano, że jego zadaniem będzie zapamiętywanie 10 słów i proszono o oszacowanie, ile – jak
sądzi – słów będzie mógł odtworzyć po pierwszej prezentacji słów. Odczytywano listę słów, którą badany
następnie przypominał. Udzielano mu informacji co do wyniku odtworzenia. Następnie znów proszono
o oszacowanie poziomu przypomnień, po czym następował etap prezentacji listy, i odtwarzania. Po 5
próbie stosowano 5 minutowe odroczenie, po którym badanego proszono o ocenę poziomu przypomnień oraz o przywołanie (bez uprzedniego odczytywania listy) słów (próba 6 – odroczone szacowanie
i przypominanie). Ostatecznie uzyskano 6 ocen subiektywnych oraz 6 wyników odtworzeń. Aby ocenić
stopień zbieżności między tymi dwoma miarami wprowadzono wskaźnik WM (metapamięci) będący
różnicą między przypomnieniami a przypuszczeniami (Ocena Obiektywna-Ocena Subiektywna); im
bardziej wynik odbiegał od 0 (ujemny) sugerując niższy od szacowanego poziom przypomnień, tym
bardziej wskazywał na tendencję do przeceniania, dodatni – wyższy niż przewidywany poziom przypomnień (sugerujący niedocenianie) [por. np. 24].
W statystycznej analizie wyników wykorzystano program SPSS 14.02 PL. Rozkład zmiennych sprawdzono za pomocą testu Shapiro-Wilk. Ze względu na rozkład zmiennych odbiegający od normalnego,
w dalszej analizie wykorzystano test U Manna-Whitneya dla prób niezależnych, Anova Friedmanna
dla danych zależnych k≥3, test Wilcoxona dla danych zależnych k=2, oraz współczynnik korelacji R
– Spearmana [25]. W obliczeniach uwzględniono wyniki surowe, ze względu na brak polskich norm,
dla testu KEP i GDS.
Wyniki
Starsi badani cechowali się istotnie wyższymi wynikami w skali GDS (M=8,5; SD=5,7) niż młodsi (M=5,8;
SD=4,76; Z=- 2,02, p=0,04), niemniej obie grupy charakteryzowały się rezultatami wskazującymi
na brak nastroju depresyjnego. W skali KEP, w porównaniu do młodszych (M=111, 73, SD=14,9),
starsi badani pozytywniej ocenili swoją pamięć (M=117,6, SD=10,31), a różnica między grupami była
nieistotna statystycznie (Z=-1,66, p=0,09). Wyniki każdej z grup, bliskie maksymalnego rezultatu
17
Ewa Małgorzata Szepietowska i wsp.: Subiektywna ocena pamięci
Tabela 4. Wskaźniki metapamięci w grupie PD i WD: porównania międzygrupowe (test U Manna-
Whitneya)
Tab. 4. Index of metamemory in PD and WD: comparison between groups (U Mann – Whitney test).
Wskaźniki metapamięci (OO – OS)
WM 1
PD versus WD Z (p)
-3,27
(0,00**)
WM2
-0,21 (0,83)
WM3
-1,41 (0,15)
WM4
-0,23 (0,81)
WM5
-0,22 (0,82)
WM6
-0,52 (0,60)
** p=0,001
możliwego do uzyskania, wskazują na znaczący stopień zadowolenia z własnych ogólnych możliwości
mnestycznych.
Porównałyśmy szacunki formułowane przez badanych w kolejnych próbach zapamiętywania (tab.1),
wyniki odtwarzania uzyskane w kolejnych próbach (tab. 2) oraz stopień zbieżności między tymi dwoma
miarami (tab.3; tab. 4).
Osoby z późniejszej fazy dorosłości istotnie niżej niż młodsze szacowały możliwe wyniki, ale także
uzyskiwały niższe rezultaty w odtwarzaniu słów w kolejnych próbach (por. ryc.1). W obydwu grupach w
kolejnych próbach wyraźny jest wzrost zarówno szacunków jak i liczby odtworzonych słów oraz obniżenie
obydwu wskaźników po odroczeniu. Zarówno starsi jak i młodsi dorośli mieli tendencję do zaniżania
szacunków w porównaniu do wykonań, niemniej stopień rozbieżności między subiektywnymi a obiektywnymi rezultatami jest bardzo podobny w obu grupach. Zróżnicowane współczynniki metapamięci
(WM) uzyskane dla każdej z 6 prób szacowania i przypominania w grupie PD (χ 2 = 17,79, p=0,003)
sugerują, że w każdej kolejnej próbie następowała modyfikacja szacunków jak i liczby poprawnie
przypominanych słów z listy. Natomiast w grupie WD (χ 2 =3,95, p=0,56) wskaźniki metapamięci były
stabilne, co wskazuje na stały stopień zbieżności między szacunkami a przypomnieniami. Międzygrupowe
porównanie wskaźników metapamięci (WM) rozumianych jako różnice między uzyskanymi a szacowanymi
rezultatami w każdej z grup wykazało różnice jedynie w 1 próbie wykonywania zadania (tab.4). W tym
przypadku uczestnicy z grupy PD wyżej ocenili swoje możliwości niż wynik, jaki uzyskali. W pozostałych
przypadkach, pomimo, iż zarówno oni jak i młodsi badani zaniżali swoje możliwości, można stwierdzić,
że wiek badanych nie miał wpływu na stopień adekwatności wiedzy o swojej pamięci.
Analiza zależności pomiędzy ogólną oceną swojej pamięci (KEP) a nasileniem depresji (GDS) w grupie
PD wykazała taki związek (R=-0,39, p=0,03), a podobna zależność ujawnia się również u młodszych
badanych (R=-0,65, p=0,00): wyższemu nasileniu nastroju depresyjnego towarzyszy niższa samoocena
ogólnych możliwości mnestycznych. W żadnej z grup nie ujawniły się natomiast zależności pomiędzy
wskaźnikami metapamięci a nasileniem nastroju depresyjnego: nie ma on wpływu ani na szacowanie,
ani na poziom przypomnień. Co więcej – ogólna opinia o swojej pamięci (KEP) formułowana przez an-
18
Ewa Małgorzata Szepietowska i wsp.: Subiektywna ocena pamięci
kietowanych nie korelowała z szacunkami dotyczącymi poziomu odtworzenia listy słów oraz z wynikami
obiektywnymi. Interesujące natomiast, iż zarówno u starszych (PD) jak i młodszych badanych (WD)
poglądy/szacunki i poziomy przypomnień listy słów korelowały ze sobą w sposób istotny statystycznie
(p=0,000).
W żadnej grupie liczba lat edukacji nie miała związku z subiektywną ogólną oceną własnej pamięci.
Dyskusja
Jak wykazały wyniki omówionych badań, osoby z późnej fazy dorosłości nieco wyżej oceniają swoje
ogólne możliwości mnestyczne niż młodsi, co nie jest zbieżne z rezultatami innych badań [por. 26].
Większość danych sugeruje, iż osoby z później fazy dorosłości mogą negatywnie percypować własne
możliwości, co może być wynikiem zaobserwowania pogorszenia zdolności pamięciowych w stosunku
do wcześniejszych osiągnięć oraz negatywnego wpływu czynników społecznych (np. stereotypów, braku
wsparcia społecznego, niskiej aktywności społecznej). Tymczasem uczestnikami naszych badań byli m.
in. seniorzy aktywni w życiu rodzinnym czy środowisku lokalnym, i ta aktywność, będąca potwierdzeniem
sprawności pamięciowej oraz pełniąca funkcję stymulacji pamięci, dała podstawy do tak pozytywnego
obrazu możliwości mnestycznych. Interpretacja ta wymaga ostrożności, gdyż tak dobra ogólna opinia
dorosłych zdrowych osób o własnych możliwościach mnestycznych jest porównywalna do formułowanej
przez osoby z patologią prawej lub lewej półkuli mózgu z dyskretnymi zakłóceniami poznawczymi, co
pozwala dyskutować przydatność metody samoopisowej w różnicowaniu osób z zakłóceniami wglądu
od sprawnych poznawczo [27].
Brak zależności pomiędzy ogólną opinią o własnej pamięci i szacunkami dotyczącymi przypominania
specyficznego materiału jest zgodny z dotychczasowymi rezultatami, wskazującymi, że oceny te, niezależnie od wieku, mają odmienne mechanizmy psychologiczne [11; 12]. Formułując ogólną opinię
odwołujemy się do semantycznego aspektu pamięci autobiograficznej – obrazu siebie ukształtowanego
we wcześniejszych fazach życia, uwzględniającego także bieżące możliwości w porównaniu do rówieśników; natomiast oceniając zdolności odtwarzania specyficznego materiału (tu: listy słów) posiłkujemy się
epizodycznym aspektem pamięci autobiograficznej oraz pamięcią operacyjną. Zbliżone wyniki uzyskano
w innych analizach [11]: seniorzy pozytywnie odnoszą się do ogólnych aspektów swojej pamięci, ale
są bardziej krytyczni w odniesieniu do szczegółowych umiejętności. Wykazałyśmy także, że pomimo
niskich szacunków możliwych wyników uzyskują rezultaty zbieżne z przewidywanymi, co świadczy o
świadomości ograniczeń własnej pamięci. Podobnie jak młodsi badani, starsi wykorzystują informację
zwrotną (o wyniku), o czym świadczą korelacje między szacunkami a odtworzeniami. Ostatecznie nasze
badania są zgodne z sugestiami, że nie ma różnic w adekwatności przewidywań poziomu odtworzeń
osób z różnych faz dorosłości [28], oraz, że starsi badani są świadomi utrudnień [13].Wynik ten jest
interesujący, gdyż w części badań podkreśla się postępujące z wiekiem pogorszenie pamięci operacyjnej i
kontroli zachowania; nasze wyniki wskazują na fakt, iż w sytuacji wymagającej utrzymywania w pamięci
danych zadaniowych seniorzy mogą stosować strategie równie efektywne co młodsi [29]. W odniesieniu do naszych wyników czyli braku zależności między oceną ogólnych i szczegółowych umiejętności
pamięciowych po raz kolejny zaznacza się problem wartości diagnostycznej technik samoopisowych,
które mogą nie ujawniać rzeczywistych możliwości badanych.
Podobnie jak inni autorzy zaobserwowałyśmy pewne rozbieżności między szacunkami a wykonaniami,
które wydają się być charakterystyczną cechą badanych z tzw. normy neurologicznej czy psychiatrycznej, a nie tylko grup klinicznych [8; 24; 27]. Potwierdza to rolę społecznych i rozwojowych, a nie tylko
klinicznych czynników w kształtowaniu wiedzy o sobie. Rozbieżność, którą odnotowałyśmy, polega na
niedocenianiu swoich możliwości, i tendencja ta wydaje się być powszechna dla osób nieobciążonych
neurologicznie czy somatycznie.
Dane nasze wskazują również, że poziom depresji może nie odgrywać tak znaczącej roli w percepcji
swoich ogólnych możliwości mnestycznych jak sugerują inne badania [9; 11]. Jednak nasze grupy
cechowały się brakiem zaburzeń nastroju, zatem nie należy wykluczać możliwości wpływu depresji na
subiektywne i obiektywne wyniki, szczególnie u starszych osób [9].
19
Ewa Małgorzata Szepietowska i wsp.: Subiektywna ocena pamięci
Reasumując wyniki, chcemy podkreślić metodyczny aspekt naszych badań. Dzięki zastosowaniu JOL
– szacowania przypomnień, nasi badani uzyskiwali informację zwrotną o każdym swoim wyniku, co
mogło modyfikować przewidywania czy strategie zapamiętywania [30]. Kwestionariusz (tu: KEP) odnosi
się natomiast do różnorodnych sytuacji z życia codziennego; nie jest tu możliwa konfrontacja tej subiektywnej opinii z rzeczywistymi sukcesami czy trudnościami mnestycznymi. Wzbogacenie warsztatu
diagnostycznego (np. w sytuacji podejrzenia MCI – łagodnych deficytów poznawczych) [por. 14] o
procedury polegające na zestawianiu szacunków i osiągnięć dałoby możliwość wykrywania dysfunkcji
wglądu we wczesnych etapach rozwoju zaburzeń zachowania. Osobnym problemem jest wartość diagnostyczna, szczególnie ekologiczna, technik samoopisowych; są one bardziej rozpowszechnione w ocenie
funkcji poznawczych i wglądu u osób z grup klinicznych, gdzie nieadekwatność poglądów o własnych
możliwościach ujawnia się w wielu zakresach funkcjonowania psychospołecznego. W odniesieniu do
osób z różnych faz rozwoju niespójne dane prowokują do kontynuacji badań.
Wnioski
1. Osoby z późnej fazy dorosłości formułują pozytywne sądy na temat ogólnych własnych możliwości
mnestycznych, zaś bardziej negatywne w odniesieniu do możliwości zapamiętywania specyficznego
materiału. Zbieżność szacunków i wykonań jest porównywalna u osób z wczesnej i późnej fazy dorosłości, i świadczy o wglądzie w możliwości własnej pamięci.
2. Ogólna ocena własnej pamięci i opinie o szczegółowych możliwościach są niezależnymi procesami
psychologicznymi.
3. Zarówno młodsi jak i starsi badani mają tendencję do niedoceniania możliwości uczenia się/odtwarzania materiału.
4. Nasilenie depresji kształtuje ogólną opinię o pamięci, natomiast nie wpływa na poziom odtworzeń i
przewidywania co do zdolności zapamiętania konkretnego materiału.
20
Ewa Małgorzata Szepietowska i wsp.: Subiektywna ocena pamięci
Piśmiennictwo
[1] Spinazzola L, Pia L, Folegatti A, Marchetti C, Berti A. Modular structure of awareness for
sensorimotor disorders evidence form anosognosia for hemiplegia and anosognosia for hemianaestesia. Neuropsychologia 2008; 46: 915-926.
[2] Kaszniak AW, Zak MG. On the neuropsychology of metamemory: contributions from the study
of amnesia and dementia. Lear Indiv Differ 1996; 8; 4; 355-381.
[3] Morin A. Self-awareness deficits following loss of inner speech: Dr Jill Bolte Taylor’s case study.
Conscious Cogn 2009; 18: 524-529,
[4] Pannu JK, Kaszniak AW. Metamemory experiments in neurological populations: a review. Neuropsychol Rev 2005; 15; 3; 105-130.
[5] Middleton L, Denney D, Lynch S, Parmenter B. The relationship between perceived and objective cognitive functioning in multiple sclerosis. Arch Clin Neuropsychol 2006; 21; 5: 487-494.
[6] Heilman K, Barrett A, Adair J. Possible mechanisms of anosognosia: a defect in self-awareness.
Phil Trans R Soc Lond 1998; 353: 1903-1909.
[7] Cromwell S. Development and testing the elder concerns about memory scale. Arch Psychiatric
Nurs 1998; XII; 3: 148-153.
[8] Graham DP, Kunik ME, Doody R, Lyn-Snow A. Self-reported awareness of performance in
dementia. Cogn Brain Res 2005; 25: 144-152.
[9] Cipolli C, Neri M, De Vreese LP, Pinelli M, Rubichi S, Lalla M. The influence of depression on
memory and metamemory in the elderly. Archives of Gerontology and Geriatrics 1996; 23: 111
– 127.
[10] Beaudoin M, Agrigoroaei S, Desrichard O, Fournet N, Roulin JL. Validation française du
questionnaire d’auto-efficacité mnesique. Revue europêenne de psychologie appliquêe 2008; 58:
165-176.
[11] Cavallini E, Pagnin A, Vecchi T. Aging and everyday memory: the beneficial effect of memory
training. Archives of Gerontology and Geriatrics 2003; 37: 241-257.
[12] Moses LJ, Baird JA. Metacognition. W: Wilson A (ed). Encyclopedia of cognitive science. MIT
Press; 1999, s. 533-535.
[13] Johnson AM, Pollard CC, Vernon P, Tomes J, Jog M. Memory perception and strategy use in
Parkinson’s disease. Parkinsonism and Related Disorders 2005; 11: 111-115.
[14] Bidzan L, Pąchalska M, Bidzan M. Predictors of clinical outcome in MCI. Med Sci Monit 2007;
13 (9): CR 398-405.
[15] Perrotin A, Belleville S, Isingrini M. Metamemory monitoring in MCI: evidence of a less
accurate episodic FOK. Neuropsychologia 2007; 45: 2811-2826.
[16] Giovagnoli AR, Mascheroni S, Avanzini G. Self-reporting of everyday memory in patients with
epilepsy. Relation to neuropsychological, clinical, pathological and treatment factors. Epilepsy Res
1997; 28: 119-128.
[17] Pąchalska M. Rehabilitacja neuropsychologiczna. Wyd. UMCS, Lublin 2008.
[18] Biran J, Chattterjee A. Depression with anosognosia following a left subcortical stroke. Clin
Neurol Neurosurg 2003; 105: 99-101.
[19] Shimamura A., Squire L. Memory and metamemory: a study of the feeling of knowing phenomenon in amnestic patients. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition
1986; 12: 3: 452-460.
[20] Moritz S, Ruhe C, Jelinek L, Naber D. No deficit in nonverbal memory, metamemory and internal as well as external source memory in OCD. Behaviour Research and Therapy 2009; 47: 308
– 318.
[21] Magrabi D, Brown R, Morris R. Anosognosia in Alzheimer’s disease – the petrified self. Conscious
Cogn 2009; 18: 989-1003.
[22] Dalla Barba G, Parlato U, Iavarone A, Boller F. Anosognosia, intrusions and “frontal” function
in AD and depression. Neuropsychologia 1995; 33: 2: 247-259.
[23] Yesavage JA, Brink TL, Rose TL, Lum O, Huang V, Adey M, Leier O. Development and validation of
a geriatric depression screening scale: a preliminary report. J Psychiatry Res 1983; 17: 37- 44.
[24] Szepietowska EM. Procesy pamięciowe u osób chorych na stwardnienie rozsiane. Analiza neuropsychologiczna. Wyd. UMCS, Lublin 2006.
21
Ewa Małgorzata Szepietowska i wsp.: Subiektywna ocena pamięci
[25] Bedyńska S, Brzezicka A. Statystyczny drogowskaz. Praktyczny poradnik analizy danych w
naukach społecznych na przykładach z psychologii. Academica SWPS, Warszawa 2007.
[26] Banks S, Weintraub S. Self awareness and self monitoring of cognitive and behavioral deficits
in behavioral variant frontotemporal dementia, primary progressive aphasia, and probable AD.
Brain Cogn 2008; 67: 58-68.
[27] Szepietowska EM, Kuzaka A. Subiektywna ocena własnej pamięci u osób z uszkodzeniem prawej
lub lewej półkuli mózgu. Neuropsychiatria i Neuropsychologia 2010, 5, 2: 79-89.
[28] Souchay C, Isingrini M. Age related differences in metacognitive control: role a executive functioning. Brain Cogn 2004; 56: 89-99.
[29] Jodzio K. Neuropsychologia intencjonalnego działania. Koncepcje funkcji wykonawczych. Wydawnictwo Naukowe Scholar 2008.
[30] Abdulrab K, Heun R. Subjective memory impairment: A review of its definitions indicates the
need for a comprehensive set of standarised and validated criteria. European Psychiatry 2008;
23: 321-330.
Revieved/Zrecenzowano 12.02.2011
Accepted/Zatwierdzono do druku 14.02.2011
22
Ewa Małgorzata Szepietowska i wsp.: Subiektywna ocena pamięci
KOMUNIKAT REDAKCJI
Call for Manuscripts
The editors welcome
original full-length research articles
or short communications
within the scope of the journal,
not previously published
or submitted to another publisher,
for consideration
for publication in the Psychogeriatria Polska
(Polish Journal of Geriatric Psychiatry)
All submissions will be independently refereed.
Editorial office Psychogeriatria Polska
Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
50-119 Wrocław, ul. Nożownicza 4/8
http://www.fozp.org.pl
e-mail: [email protected]