historia _po_recenzji_2str_dat.indd

SPIS TREŚCI
Wstęp ................................................................................................................ 13
Starożytność
1. Wprowadzenie do metodologii historii ................................................................ 15
Historia jako nauka ........................................................................................ 15
Nauki pomocnicze historii .............................................................................. 15
Periodyzacja ................................................................................................... 17
Źródła historyczne ......................................................................................... 18
2. Specyfika cywilizacji Bliskiego Wschodu .............................................................. 20
Wpływ warunków naturalnych na życie ludzi w krajach Bliskiego Wschodu ........ 20
Osiągnięcia cywilizacyjne, problem przenikania się cywilizacji ........................... 21
3. Struktury społeczne i polityczne państw Bliskiego Wschodu ................................ 26
Geneza państw. Pierwsze państwa .................................................................. 26
Funkcjonowanie państw starożytnych .............................................................. 27
Monarchia despotyczna .................................................................................. 28
Społeczeństwa a gospodarka Bliskiego Wschodu ............................................. 29
4. * Specyfika i warunki rozwoju społeczeństw
i gospodarek świata antycznego (Grecja, Rzym) ................................................. 32
Wpływ warunków naturalnych na gospodarkę i życie ludzi w Helladzie i Italii .... 32
Napływ plemion greckich na Bałkany. Kolonizacja grecka ............................... 33
Ludy Italii w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e. ............................................ 33
Społeczeństwo i gospodarka. Konflikty społeczne w Grecji ............................... 34
Społeczeństwo i gospodarka. Konflikty społeczne w Rzymie ............................. 35
Znaczenie wojen zaborczych. Zmiany w gospodarce ....................................... 36
Zmiany struktury społecznej w okresie cesarstwa ............................................. 37
Handel. Szlaki handlowe ................................................................................ 37
Ewolucja form antycznego niewolnictwa. Zmiany w antycznej gospodarce ....... 38
5
* Od monarchii przez republikę do monarchii.
Ewolucja ustrojów politycznych antyku ............................................................... 42
Formy polis greckich. Obywatele i metojkowie ................................................. 42
Sparta ........................................................................................................... 43
Ateny ............................................................................................................. 44
Macedonia .................................................................................................... 45
Republika rzymska ......................................................................................... 45
Dwie formy cesarstwa rzymskiego ................................................................... 48
6. * Wojny obronne i zaborcze w świecie antycznym ............................................... 51
Greccy hoplici. Falanga .................................................................................. 51
Falanga macedońska ..................................................................................... 52
Bitwy morskie ................................................................................................. 52
Wojsko rzymskie okresu republiki .................................................................... 53
Rzymianie na morzu ....................................................................................... 54
Najważniejsze konflikty zbrojne antyku ............................................................ 54
7. * Twórcze naśladownictwo i nowatorstwo – kształtowanie się
cywilizacji antycznej ........................................................................................... 60
Wpływ cywilizacji Bliskiego Wschodu na dorobek kulturalny antyku .................. 60
Kultura helleńska a kultura hellenistyczna ....................................................... 61
Kultura starożytnego Rzymu i jej związek z innymi cywilizacjami ....................... 66
5
8. Chrześcijaństwo a inne religie starożytności i świata antycznego ........................ 68
Wierzenia Bliskiego Wschodu .......................................................................... 68
Judaizm ......................................................................................................... 69
Wierzenia Greków .......................................................................................... 70
Wierzenia Rzymian ......................................................................................... 71
Chrześcijaństwo ............................................................................................. 72
Wieki średnie
9. Kształtowanie się zrębów Europy ........................................................................ 74
Bizancjum ...................................................................................................... 74
Islam i świat arabski ....................................................................................... 76
Państwo Franków ........................................................................................... 77
10. Feudalizm a system lenny ................................................................................... 80
Formowanie się systemu lennego .................................................................... 80
Rozdrobnienie feudalne .................................................................................. 82
Chłopi. Społeczeństwo feudalne ..................................................................... 82
11. Cesarstwo i papiestwo w walce o dominium mundi ............................................. 84
Feudalizacja instytucji kościelnych ................................................................... 84
Ruch odnowy kościoła .................................................................................... 85
Reformy gregoriańskie .................................................................................... 86
Początek walki o dominium mundi (panowanie nad światem) .......................... 86
12. Kryzysy religijne i polityczne w średniowieczu ..................................................... 88
Kryzys Kościoła i niewola awiniońska papiestwa .............................................. 88
Wielka schizma i ruch soborowy ..................................................................... 89
Husytyzm ....................................................................................................... 89
13. * Początki Polski ................................................................................................ 92
Powstanie państwa polskiego .......................................................................... 92
Znaczenie chrztu ........................................................................................... 92
Międzynarodowe położenie Polski za panowania Bolesława Chrobrego ............ 93
Kryzys i odbudowa państwa piastowskiego ...................................................... 95
14. Polska między jednością a rozbiciem .................................................................. 97
Walka o władzę .............................................................................................. 97
Polityka Bolesława Krzywoustego .................................................................... 98
Testament Bolesława Krzywoustego ................................................................ 99
15. * Od rozbicia do zjednoczenia. Polska w XII–XIV wieku .................................... 102
Proces pogłębiania się rozbicia dzielnicowego ............................................... 102
Wzrost zagrożenia zewnętrznego, zmiany terytorialne .................................... 103
Przesłanki jednoczenia ................................................................................. 104
Działalność zjednoczeniowa Piastów w XIII wieku. Wacław II Czeski ............... 105
Działalność zjednoczeniowa Władysława Łokietka ......................................... 106
Panowanie Kazimierza Wielkiego .................................................................. 106
16. Znaczenie unii w dziejach Polski średniowiecznej .............................................. 109
Znacznie rządów Andegawenów w Polsce ..................................................... 109
Geneza unii polsko-litewskiej ........................................................................ 110
Unia w Krewie ............................................................................................. 111
Ewolucje związku polsko-litewskiego ............................................................. 111
Rozwój przywilejów szlacheckich ................................................................... 111
Znaczenie unii ............................................................................................. 113
6
17. * Jagiellonowie wobec wyzwań epoki w XV wieku ............................................. 115
Problem krzyżacki i jego rozwiązanie. Wielka wojna 1409–1411 .................... 115
Wojna trzynastoletnia 1454–1466 ................................................................ 117
Polityka dynastyczna Jagiellonów w XV wieku ................................................ 118
18. Wojskowość i wojny średniowiecza ................................................................... 122
Uzbrojenie i taktyka ...................................................................................... 122
Wojny
Krucjaty ................................................................................................. 124
Wojna stuletnia ...................................................................................... 126
Podboje tureckie .................................................................................... 127
19. * Kultura średniowieczna jako odzwierciedlenie światopoglądu
chrześcijańskiego ............................................................................................. 128
Szkolnictwo .................................................................................................. 128
Kultura umysłowa w średniowieczu ............................................................... 129
Sztuka romańska i gotycka ........................................................................... 129
Horyzont geograficzny człowieka średniowiecza ............................................ 131
Czasy nowożytne
20. Poszerzanie horyzontu geograficznego na przełomie średniowiecza
i czasów nowożytnych ...................................................................................... 132
Przyczyny odkryć geograficznych ................................................................... 132
Naukowe i techniczne przesłanki odkryć geograficznych ................................ 133
Odkrycia geograficzne .................................................................................. 134
Podział świata .............................................................................................. 135
Europa wobec odkrytych cywilizacji ............................................................... 135
Skutki wielkich odkryć geograficznych ........................................................... 136
21. Dualizm w rozwoju społeczno-gospodarczym Europy ........................................ 137
Wpływ odkryć geograficznych na przemiany gospodarcze .............................. 137
Dualizm społeczno-gospodarczy ................................................................... 138
Rola Polski w gospodarce europejskiej .......................................................... 140
22. Humanizm a odrodzenie .................................................................................. 141
Nowa koncepcja człowieka i świata .............................................................. 141
Myśl społeczna i polityczna odrodzenia ......................................................... 142
Wizerunek świata i człowieka w twórczości artystycznej .................................. 144
23. * W poszukiwaniu nowej duchowości – reformacja a reforma
Kościoła katolickiego ....................................................................................... 146
Kryzys Kościoła katolickiego – społeczne, ideologiczne i polityczne
podłoże reformacji ....................................................................................... 146
Wystąpienie Marcina Lutra ........................................................................... 147
Główne nurty reformacji ............................................................................... 147
Wojny religijne. Sposoby rozwiązywania problemów religijnych ....................... 148
Reforma Kościoła katolickiego i propaganda religijna ................................... 150
Kontrreformacja ........................................................................................... 150
Skutki reformacji .......................................................................................... 151
24. Mapa polityczna nowożytnej Europy ................................................................. 152
Polityka dynastyczna Habsburgów i Jagiellonów ............................................ 152
Zagrożenie tureckie ..................................................................................... 153
Wojna trzydziestoletnia 1618–1648 .............................................................. 155
Wzrost znaczenia sąsiadów Polski ................................................................. 156
7
25. Rzeczpospolita Obojga Narodów ...................................................................... 158
Unia Lubelska 1569 roku ............................................................................. 158
Rzeczpospolita jako kraj wielu kultur i religii .................................................. 159
Organizacja i funkcjonowanie państwa ......................................................... 160
Polska między Wschodem a Zachodem ......................................................... 161
26. Znaczenie wojen siedemnastowiecznych w historii Polski .................................. 164
Wojny ze Szwecją ......................................................................................... 164
Wojny z Rosją ............................................................................................... 165
Powstanie kozackie na Ukrainie .................................................................... 166
Wojna z Rosją w drugiej połowie XVII wieku .................................................. 167
Wojny z Turcją .............................................................................................. 167
Charakter działań wojennych ........................................................................ 168
Skutki wojen siedemnastowiecznych dla Rzeczypospolitej ............................... 169
27. Człowiek baroku .............................................................................................. 171
Sztuka w służbie religii .................................................................................. 171
Estetyka epoki .............................................................................................. 171
Osiągnięcia naukowe ................................................................................... 172
Sarmatyzm jako polski wkład w kulturę baroku .............................................. 172
28. Kryzys Rzeczypospolitej w XVIII wieku .............................................................. 174
Tendencje oligarchiczne jako konsekwencje wojen siedemnastowiecznych ...... 174
Rzeczpospolita za Sasów (1697–1763) – ograniczenie suwerenności państwa 175
Koncepcje reform ........................................................................................ 176
29. Wzrost znaczenia sąsiadów Polski w XVIII wieku .............................................. 178
Wpływ wojny północnej na układ sił w Europie Środkowej ............................. 178
Reformy wewnętrzne w Rosji ......................................................................... 178
Reformy wewnętrzne w Austrii ...................................................................... 179
Reformy wewnętrzne w Prusach .................................................................... 180
30. Upadek państwa polskiego .............................................................................. 182
Próby ratowania państwa na początku panowania
Stanisława Augusta Poniatowskiego ............................................................. 182
I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 roku .......................................................... 183
Reformy po I rozbiorze ................................................................................. 184
II rozbiór w 1793 roku .................................................................................. 185
Powstanie kościuszkowskie w 1794 roku i upadek Rzeczypospolitej
w 1795 roku ................................................................................................ 185
31. Oświecenie i klasycyzm .................................................................................... 187
Umysłowość oświecenia ............................................................................... 187
Myśl społeczna i polityczna ........................................................................... 188
Idee oświecenia i ich wpływ na koncepcje państwa ........................................ 189
Nowe koncepcje estetyczne .......................................................................... 189
32. * Rewolucje i ich znaczenie w dziejach nowożytnego świata ............................. 190
Rewolucja w Anglii w XVII wieku .................................................................. 190
Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki ................................................... 192
Rewolucja francuska .................................................................................... 193
33. * Europa w okresie przewagi francuskiej za Napoleona ..................................... 195
Reformy napoleońskie we Francji .................................................................. 195
Supremacja Francji w Europie ...................................................................... 195
Sprawa polska w polityce napoleońskiej ........................................................ 197
Polacy w walce o odbudowę państwa ............................................................ 197
8
Świat w XIX wieku
34. System wiedeński w Europie i jego funkcjonowanie ........................................... 198
Kongres wiedeński ....................................................................................... 198
Zasady nowego porządku ............................................................................. 199
Powrót Napoleona i Waterloo ....................................................................... 200
Nowa mapa polityczna Europy ..................................................................... 200
Święte Przymierze ........................................................................................ 202
Funkcjonowanie systemu wiedeńskiego do Wiosny Ludów ............................. 202
Znaczenie wojny krymskiej ........................................................................... 203
35. Zmiany gospodarczo-społeczne w XIX wieku .................................................... 206
Rewolucja agrarno-przemysłowa .................................................................. 206
Społeczne skutki rewolucji przemysłowej ....................................................... 210
Napięcia społeczne na wsi ............................................................................ 212
36. Stare i nowe idee ............................................................................................. 214
Konserwatyzm ............................................................................................. 215
Liberalizm .................................................................................................... 216
Socjalizm ..................................................................................................... 217
Nacjonalizm ................................................................................................ 220
37. * Praca organiczna i działalność spiskowo-powstańcza
w dziejach narodu polskiego w XIX wieku ........................................................ 221
Polityka zaborców ........................................................................................ 221
Postawy społeczeństwa polskiego wobec zaborców ........................................ 225
Powstania narodowowyzwoleńcze ................................................................. 229
38. * Zmiany polityczne na świecie w drugiej połowie XIX wieku ............................ 242
Wojna secesyjna w USA ............................................................................... 242
Zjednoczenie Włoch ..................................................................................... 244
Zjednoczenie Niemiec .................................................................................. 247
Imperializm .................................................................................................. 250
39. Wpływ przemian ustrojowych w drugiej połowie XIX wieku
na rozwój form aktywności społecznej .............................................................. 254
Rozwój parlamentaryzmu ............................................................................. 254
Demokratyzacja i jej skutki ........................................................................... 256
Kształtowanie się nowoczesnego narodu ....................................................... 258
40. * Wizje państwa i społeczeństwa w programach polskich partii
politycznych ..................................................................................................... 260
Wielka Emigracja ......................................................................................... 260
Główne nurty polityczne na ziemiach polskich
w drugiej połowie XIX wieku ........................................................................ 261
Nurt socjalistyczny ........................................................................................ 261
Nurt nacjonalistyczny (narodowy) ................................................................. 262
Nurt ludowy ................................................................................................. 263
41. Kultura europejska XIX wieku .......................................................................... 264
Zmiany w sposobie funkcjonowania sztuki .................................................... 264
Romantyzm ................................................................................................. 265
Pozytywizm .................................................................................................. 266
Przełom pozytywistyczny ............................................................................... 267
9
Świat w okresie konfliktów globalnych
42. * Znaczenie I wojny światowej w dziejach Europy i świata ................................ 270
Przyczyny konfliktu ....................................................................................... 270
Charakterystyka działań wojennych ............................................................... 272
System wersalsko-waszyngtoński ................................................................... 275
Liga Narodów .............................................................................................. 277
Problem mniejszości narodowych .................................................................. 278
43. * Odbudowa Polski po I wojnie światowej ......................................................... 280
Orientacje polityczne w przededniu wojny ..................................................... 280
Sprawa polska w czasie I wojny światowej ..................................................... 281
Ośrodki tworzenia państwowości polskiej ...................................................... 283
Zręby ustroju państwa .................................................................................. 284
Zbrojna i dyplomatyczna walka o granice państwa ........................................ 284
Problemy z integracją i odbudową kraju ........................................................ 288
44. Problemy gospodarcze dwudziestolecia międzywojennego ................................ 290
Wielki kryzys gospodarczy i jego następstwa .................................................. 290
Sposoby wyjścia z kryzysu ............................................................................. 292
Gospodarki państw totalitarnych ................................................................... 292
45. Agresywna polityka państw totalitarnych w dwudziestoleciu międzywojennym ... 295
Kryzys demokracji w Europie ........................................................................ 295
Agresje faszystowskie ................................................................................... 297
Polityka uspokajania ..................................................................................... 299
46. * Druga wojna światowa .................................................................................. 301
Atak na Polskę ............................................................................................. 301
Działania wojenne do 1941 roku .................................................................. 303
Powstanie Wielkiej Koalicji ............................................................................ 305
Działania wojenne do 1945 roku .................................................................. 306
Zwycięstwo państw sprzymierzonych ............................................................. 309
Charakter wojny ........................................................................................... 310
47. Polityka okupantów podczas wojny ................................................................... 312
Dwie okupacje ............................................................................................. 312
Holocaust i ludobójstwo ............................................................................... 315
Eksploatacja gospodarcza terenów okupowanych .......................................... 316
48. Społeczeństwo polskie wobec okupacji ............................................................. 318
Powstanie polskiego rządu na emigracji ........................................................ 318
Państwo podziemne i ruch oporu .................................................................. 318
Armia Andersa i zerwanie stosunków polsko-radzieckich ................................ 320
Plan „Burza” i powstanie warszawskie ........................................................... 320
49. Walka o kształt ustrojowy Polski ....................................................................... 322
Obóz lewicy komunistycznej .......................................................................... 322
Obóz niepodległościowy ............................................................................... 323
PKWN i Polska Lubelska ............................................................................... 324
Świat po II wojnie światowej
50. * System jałtańsko-poczdamski na świecie po II wojnie światowej .................... 326
Konferencje Wielkiej Trójki ............................................................................ 326
Zimna wojna – kształtowanie się systemu bipolarnego na świecie .................. 327
10
Rola Stanów Zjednoczonych i ZSRR ............................................................. 328
ZSRR i kraje Trzeciego Świata ...................................................................... 330
Rozpad ZSRR – narodziny świata wielobiegunowego ..................................... 330
Społeczeństwo postindustrialne ..................................................................... 331
51. Europa na drodze ku integracji ......................................................................... 332
Marzenia o zjednoczonej Europie .................................................................. 332
Różne wizje zjednoczonej Europy .................................................................. 333
Od współpracy gospodarczej do politycznej ................................................... 333
Nowi członkowie .......................................................................................... 335
52. Budowa systemu komunistycznego w Polsce po II wojnie światowej .................. 337
Wpływ sytuacji międzynarodowej na wydarzenia w kraju ................................ 337
Etapy i formy walki o władzę ......................................................................... 337
Stalinizm w Polsce (1948–1956) ................................................................... 338
53. * Kryzysy społeczno-gospodarcze i polityczne w PRL ........................................ 343
Charakter gospodarki centralnie zarządzanej ................................................. 343
Poznański czerwiec i polski październik 1956 ................................................. 343
Ewolucja systemu komunistycznego po 1956 roku ......................................... 345
Marzec ’68 .................................................................................................. 345
Grudzień ’70 ................................................................................................ 345
Czerwiec ’76 ................................................................................................ 346
54. Znaczenie polskiej rewolucji „Solidarność” ....................................................... 348
Sierpień ’80 ................................................................................................. 348
Stan wojenny (13 grudnia 1981 – 22 lipca 1983) ......................................... 349
Polska po stanie wojennym ........................................................................... 350
Okrągły Stół ................................................................................................. 340
Wybory kontraktowe – początki III RP ............................................................ 351
55. Kultura po II wojnie światowej .......................................................................... 353
Kultura elitarna a kultura masowa ................................................................ 353
Nowe zjawiska w sztuce ................................................................................ 355
Kultura polska .............................................................................................. 355
11
WSTĘP
Podręcznik przeznaczony jest dla uczniów oraz słuchaczy dwuletniego
uzupełniającego liceum ogólnokształcącego i trzyletniego technikum uzupełniającego po zasadniczej szkole zawodowej.
Z tego powodu nie zawiera treści realizowanych, zgodnie z podstawą programową, w szkole zawodowej.
Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom odbiorców, w podręczniku położony
został większy nacisk na dzieje XIX i XX wieku. Tematy zawierają dużo różnorodnych ćwiczeń, ułatwiających zrozumienie i opanowanie poruszanych zagadnień. Zadania z wykorzystaniem map oraz źródeł historycznych ułatwiają
przygotowanie do nowej matury.
Do tematów dołączone zostały propozycje literatury uzupełniającej. Najczęściej są to artykuły z popularnego magazynu historycznego „Mówią wieki”.
Tematy oznaczone symbolem * przeznaczone są do realizacji w ciągu
dwóch godzin lekcyjnych.
Autorzy
13
STAROŻYTNOŚĆ
1. WPROWADZENIE DO METODOLOGII
HISTORII
Historia jako nauka
Z historią spotykamy się codziennie. Często posługujemy się zwrotami
typu dziwna historia, a to historia, teraz to już historia, przykra historia, historia wyssana z palca, przydarzyła mi się niesamowita historia, historia choroby.
Wspólnym elementem we wszystkich tego typu wypowiedziach jest zwrócenie
uwagi na to, co było, na przeszłość. Posługujemy się też określeniem zamiennym – dzieje, mówimy np. to już stare dzieje. Obu tych terminów wymiennie
używają również historycy, tytułując swoje prace np. „Dzieje Polski”, „Historia
Polski”.
Historia jako nauka zajmuje się badaniem przeszłości, tzn. zdobywaniem
informacji, ustalaniem faktów, ich analizowaniem, wyjaśnianiem i ocenianiem. Obiektem zainteresowania historii jest człowiek żyjący w pewnej zbiorowości, najczęściej w społeczeństwie. Na podstawie zdobytych informacji historyk ustala fakty, następnie łączy je w łańcuchy przyczynowo-skutkowe, opisuje
wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne, wyjaśnia je i ocenia. W ten sposób
powstają syntezy historyczne, które dają „obraz” przeszłości widzianej przez historyka. Można powiedzieć, że historia zostaje nam przybliżona. Znamy przeszłość świata, Europy, naszego narodu, państwa, regionu czy miejscowości.
Znajomość przeszłości, poza samym zaspokojeniem ciekawości, kształtuje nasze postawy wobec ojczyzny, rodzinnej miejscowości; łączy nas z dorobkiem naszych przodków, dzięki temu nie zatracamy naszych korzeni.
Uczy nas m.in. dostrzegania mechanizmów rządzenia, kształtuje więc naszą
świadomość obywatelską. Pamiętać jednak trzeba, że historia nie daje nam
gotowych wzorców, jak żyć, pokazuje nam tylko przykłady indywidualnych
i zbiorowych zachowań w różnych czasach. Dzięki znajomości historii możemy rozwiązywać nasze problemy w twórczy sposób. Te walory dydaktyczne
historii dostrzegli już Rzymianie – znana jest maksyma słynnego mówcy Cycerona historia nauczycielką życia (w całości – historia jest świadkiem czasów,
światłem prawdy, życiem pamięci, nauczycielką życia).
Nauki pomocnicze historii
Historyk w swej pracy korzysta z dorobku innych uczonych. W szczególności jednak wykorzystuje wyniki badań dyscyplin naukowych bliskich historii,
15
zajmujących się pewnymi, najczęściej wąskimi, zagadnieniami. Są to tzw.
nauki pomocnicze historii.
Archeologia obecnie traktowana jest jako odrębna nauka. Jej związek
z historią jest jednak olbrzymi. Archeolog zajmuje się badaniem najstarszych
dziejów człowieka na podstawie wykopalisk, czyli zabytków kultury materialnej. Historyk, odtwarzając dzieje człowieka, żyjącego w czasach, gdy nie znano pisma, zdany jest na ustalenia archeologów. Dotyczy to również okresów,
z których pozostało mało świadectw pisanych.
Numizmatyka zajmuje się badaniem, opisem i systematyzowaniem monet. Dzięki niej dowiadujemy się o sposobach wyrobu pieniędzy, ich składzie
chemicznym, a co ważniejsze, możemy datować znaleziska, w których występują pieniądze, określać kontakty gospodarcze. Dzięki zamieszczonym
na pieniądzach wyobrażeniom poznajemy wizerunki wybitnych ludzi lub
wartości wyznawane przez społeczności posługujące się danymi monetami.
Rolę pieczęci na dawnych aktach prawnych bądź dokumentach oficjalnych
oraz informacje o ich wystawcach (osobach, w których imieniu wydawano
dokumenty) znamy dzięki sfragistyce. Ta nauka pomocnicza historii jest blisko związana z dyplomatyką, zajmującą się badaniem aktów wydawanych
przez panujących lub inne ważne osoby. Związkami rodzinnymi (pokrewieństwa i powinowactwa) między panującymi oraz innymi osobami znanymi
z przeszłości zajmuje się genealogia. Dzięki jej badaniom potrafimy tworzyć
drzewa genealogiczne, czyli wykresy ukazujące związki pokrewieństwa. Jej
osiągnięcia każdy z nas może wykorzystać do poszukiwania swych przodków
i wyrysowania własnego drzewa genealogicznego. Herby i zawołania rycerskie znamy dzięki heraldyce. Natomiast, by odczytać np. stare dokumenty
średniowieczne, powinniśmy zapoznać się z dokonaniami paleografii, która
zajmuje się badaniem materiałów pisarskich oraz ewolucją pisma – zmianami kształtu liter, a także, co ważne, skrótami i zasadami ich stosowania.
Przedstawione wyżej wybrane nauki pomocnicze historii odgrywają w badaniach historycznych jeszcze jedną bardzo ważną rolę – dzięki nim możemy
rozpoznać falsyfikaty, czyli fałszywe źródła. W ten sposób nasze poznanie
przeszłości jest dokładniejsze.
Chronologia jest nauką zajmującą się sposobami mierzenia czasu
w przeszłości i określania wydarzeń w czasie. Dość powiedzieć, że w przeszłości oznaczano daty w różny sposób, np. w Grecji określano czas według
olimpiad, w Rzymie od założenia Miasta (Rzymu, co jak się przyjmuje nastąpiło w 753 r. p.n.e.), również według nazwisk konsulów (mawiano, że działo
się to za konsulatu …) lub panowania cesarzy, o czym mówi np. fragment
Ewangelii wg św. Łukasza (zob. Łk 2, 1-2). Podobnie było i w innych cywilizacjach. Rozpowszechnienie chrześcijaństwa przyczyniło się do wprowadzenia ery chrześcijańskiej, zwanej naszą erą. Jej początkiem jest rok narodzin
16
Chrystusa oznaczony jako pierwszy; przed nim był również rok pierwszy, ale
przed naszą erą (inaczej przed Chrystusem). Muzułmanie stworzyli również
swoją erę – nasz rok 622 jest dla nich rokiem pierwszym (ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny, zwana hidżrą).
Dzięki chronologii potrafimy przeliczać daty i zapisywać je w naszym systemie mierzenia czasu, czyli przed naszą erą lub naszej ery. W konsekwencji
potrafimy umieszczać wydarzenia w porządku chronologicznym, tzn. od najstarszego do najmłodszego.
Trzeba pamiętać, że przed naszą erą wcześniejsze daty zapisywane są
w postaci większych liczb, im późniejsze wydarzenie, tym liczba będzie mniejsza; z kolei w czasach po Chrystusie zapis wygląda odwrotnie.
Z powyższego wynika, że wcześniej niż 700 r. p.n.e. był 800 r. p.n.e.;
że rok 300 p.n.e. jest pierwszym rokiem III wieku p.n.e., a rok 201 p.n.e.
– ostatnim III wieku p.n.e.
Periodyzacja
Dzieje człowieka rozumnego rozpoczynają się jakieś 200 tys. lat temu,
a człowieka rozumnego właściwego (homo sapiens) około 40 tys. lat temu;
ukształtowane cywilizacje to ostatnie kilka tysiącleci (za najstarszą uznawana
jest cywilizacja sumeryjska powstała w IV tysiącleciu p.n.e.). Już te informacje
wskazują na potrzebę wprowadzenia podziału dziejów na epoki, czyli dokonania periodyzacji. Daty ważnych wydarzeń, które uznajemy za przełomowe
w dziejach, traktujemy jako granice epok. Możemy również powiedzieć, że
pewne wydarzenia rozgraniczają epoki historyczne. Te daty, wydarzenia,
a nawet zjawiska nazywamy cezurami.
Spotkać się można z wieloma propozycjami periodyzacji dziejów człowieka. Propozycja mająca walor historyczny wyznacza epoki na podstawie
materiału, z którego wyrabiano narzędzia i broń. I tak mamy do czynienia z epokami kamiennymi: starszą, zwaną paleolitem lub inaczej epoką
kamienia łupanego; młodszą, czyli neolitem lub epoką kamienia gładzonego. Jako następne wyodrębnione zostały epoki metali: brązu, a potem
żelaza. Możemy wyróżnić także dwie popularne i aktualne propozycje podziału dziejów na epoki: czasy przed naszą erą i czasy naszej ery (przypomnij sobie, jakie wydarzenie stanowi cezurę?) oraz prahistorię i historię
(cezurą w tym przypadku będzie pojawienie się pisma, a tym samym źródeł pisanych).
17
Na te ostatnie sposoby periodyzacji nakłada się powszechnie wykorzystywany podział dziejów na starożytność, średniowiecze i nowożytność.
W ostatniej epoce wyróżniamy dodatkowo czasy najnowsze (historia
współczesna). Za cezurę kończącą starożytność przyjmujemy odesłanie
insygniów cesarskich z Rzymu do Konstantynopola w 476 roku (mówimy
potocznie o upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego). Zdobycie Konstantynopola przez Turków w 1453 roku, określane jako upadek Cesarstwa Wschodniorzymskiego, lub odkrycie Ameryki w 1492 roku to powszechnie przyjęte propozycje cezur rozpoczynających czasy nowożytne.
Historia najnowsza obejmuje te czasy, które pamiętają ludzie żyjący obecnie. Inaczej powiemy, że żyją jeszcze świadkowie wydarzeń. Spotykana
jeszcze propozycja cezury – zakończenie I wojny światowej, a dla dziejów
Polski również odzyskanie niepodległości w roku 1918 – staje się powoli
nieaktualna. Kryterium cezury spełnia coraz częściej zakończenie II wojny
światowej.
Źródła historyczne
Przeszłość poznajemy na podstawie informacji zamieszczonych w wytworach człowieka, takich jak np.: akty prawne, kroniki, listy, pamiętniki, wspomnienia, prasa, budowle, zdjęcia, mapy czy nawet przedmioty codziennego
użytku. Są to tzw. źródła historyczne, czyli wszelkie pozostałości umożliwiające czerpanie informacji o przeszłości. Możemy również powiedzieć, że
są to ślady aktywności człowieka zawierające w sobie wiadomości o tym, co
było. Źródłem historycznym może być potencjalnie każdy wytwór człowieka,
zarówno materialny, jak również niematerialny, np. obyczaje, legendy, które
mogą zostać później spisane lub w inny sposób utrwalone.
Praca ze źródłami historycznymi polega na ich analizie. Źródła poddajemy krytyce zewnętrznej (na lekcjach raczej się z nią nie spotkacie), która ma
na celu ustalenie ich autentyczności. Krytyka wewnętrzna ma natomiast za
zadanie określenie stopnia wiarygodności przekazu, a więc jego prawdziwości. By ten cel osiągnąć, wypada odpowiedzieć sobie na kilka podstawowych
pytań:
• Gdzie i kiedy powstało źródło?
• Kto jest jego autorem, do kogo było skierowane?
• Jaki był powód jego powstania?
• Czy autor był kompetentny w danej sprawie?
• Czy autor chciał przekazać prawdziwe informacje? Dlaczego?
Następnie możemy zająć się treścią źródła i jego interpretacją. Jest wiele
propozycji klasyfikacji źródeł. Kierując się kryterium przydatności w edukacji
szkolnej, możemy przyjąć następujący podział źródeł:
18
ŹRÓDŁA HISTORYCZNE
pisane
statystyczne
aktowe
narracyjne
• normatywne
• dokumenty
• relacje
historiograficzne
• dzieła
literackie
• pamiętniki
• listy prywatne
• inne
multimedialne
kartograficzne
• mapy
• plany
niepisane
ikonograficzne
(obrazowe)
zabytki
architektoniczne
przekazy ustne
zabytki kultury
materialnej
(przedmioty
codziennego
użytku)
ĆWICZENIA
1. Czy zgadzasz się z opinią Cycerona na temat historii? Odpowiedz, podając pięć
argumentów.
2. Uporządkuj chronologicznie podane daty. Napisz, do której połowy danego wieku należą: 237 r. p.n.e., 1200 r., 1451 r., 1700 r. p.n.e., 251 r. p.n.e., 2000 r., 753 r. p.n.e.,
480 r. p.n.e., 490 r. p.n.e., 1850 r.
3. Jakie informacje możemy uzyskać z zawartości portfela? Czy te przedmioty są źródłami
historycznymi? Uzasadnij swą wypowiedź.
4. Zaproponuj „periodyzację” swego dotychczasowego życia, uzasadnij wybrane cezury.
Zapoznaj się z tekstem źródłowym i odpowiedz na pytania
Tukidydes o pracy historyka
Tukidydes, Wojna peloponeska. I 20-22, przeł. K. Kumaniecki, Warszawa 1953, s. 12-13.
Taki oto obraz starożytności starałem się ustalić na podstawie przeprowadzonych poszukiwań; zresztą trudno jest dawać wiarę każdemu dowolnemu świadectwu. Tradycję ustną
o dawnych wypadkach przyjmują ludzie bezkrytycznie [...]. Jednakże nie zbłądziłby ten, kto
na podstawie wyżej przytoczonych dowodów nabrał przekonania, że właśnie tak było, jak
to przedstawiłem, i nie powinien ufać poetom, którzy upiększali i wyolbrzymiali przeszłość,
ani też logografom [pisarzom], którzy przedstawiali wypadki w sposób raczej interesujący niż
prawdziwy. […] Słuszne tedy byłoby mniemanie, że osiągnąłem, opierając się na oczywistych
dowodach, rezultaty wystarczające, jeśli się zważy, że idzie o tak zamierzchłą przeszłość. [...1
Jeśli zaś idzie o wypadki wojenne, nie uważałem za słuszne tego, czego dowiedziałem się
od pierwszego lepszego świadka, lub tego, co mi się zdawało, ale tylko to, czego sam byłem
świadkiem, albo to, co słysząc od innych z największą możliwie ścisłością i w każdym szczególe
19
zbadałem: trudno zaś było dojść prawdy, ponieważ nie zawsze świadkowie byli zgodni w przedstawianiu tych samych wypadków, lecz podawali je zależnie od sympatii dla jednej lub drugiej
strony walczącej i zależnie od swej pamięci.
1. W jaki sposób podchodził Tukidydes do informacji?
2. Dlaczego tak czynił?
3. Dlaczego zasłużył sobie na miano najwybitniejszego historyka starożytności?
4. Jaki to rodzaj źródła historycznego?
2. Specyfika cywilizacji Bliskiego Wschodu
Wpływ warunków naturalnych na życie ludzi
w krajach Bliskiego Wschodu
Bliski Wschód, styk północno-wschodniej Afryki oraz zachodniej Azji stał
się miejscem wykształcenia pierwszych cywilizacji. Od obecnej Zatoki Perskiej, przez północną Mezopotamię, Syrię po Synaj rozciągał się pas tzw.
Warunki naturalne Egiptu i Mezopotamii w starożytności
20