Wyłączenie jawności rozprawy wobec osób objętych

Rafał Teluk
Wyłączenie jawności rozprawy
wobec osób objętych programem ochrony
Przedmiotem opracowania są wynikające z przepisów ustawowych reguły pozwalające ograniczyć jawność procesu karnego z udziałem świadka koronnego. Autor wiele
uwagi poświęca także sposobom zapewnienia bezpieczeństwa świadkowi koronnemu
i innym uczestnikom postępowania w trakcie procesu karnego.
Obowiązek wyłączenia przez sąd jawności rozprawy przewidziany został w szczególności na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym
(dalej: u.ś.k.).
Świadek koronny, który kluczowo przyczynia się do surowego ukarania przez wymiar sprawiedliwości swoich niedawnych kolegów, w tym także osób decydujących
o kierunkach działalności zorganizowanych struktur przestępczych, niewątpliwie narażony jest na negatywne konsekwencje swojej decyzji ze strony świata przestępczego. Podejmując współpracę z organami ścigania, świadek koronny narażony jest na
poważne niebezpieczeństwo, w tym na utratę życia. Obowiązkiem organów ścigania
jest zapewnienie świadkowi koronnemu ochrony.
Przesłuchanie przez sąd osoby objętej programem ochrony na podstawie ustawy
o świadku koronnym powinno być przeprowadzone z wyłączeniem jawności. Za powyższym przemawia konieczność zapewnienia takiej osobie bezpieczeństwa.
Osoba posiadająca status świadka koronnego może uczestniczyć w procesach karnych w różnej roli. Może być świadkiem koronnym, zwykłym świadkiem albo oskarżonym.
Inna niż świadek koronny osoba, która została objęta programem ochrony na podstawie ustawy o świadku koronnym, może występować w procesach karnych jako zwykły
świadek lub oskarżony.
Poza programem ochrony, zapewnić świadkowi koronnemu bezpieczeństwo w trakcie odbywającego się z jego udziałem procesu karnego, nie naruszając przy tym uprawnień procesowych uczestników postępowania, można poprzez wyłączenie jawności
rozprawy.
Obowiązkiem sądu na rozprawie jest pouczenie świadka koronnego (art. 16 § 1 k.p.k.),
co winno mieć miejsce przed przystąpieniem do jego przesłuchania, o uprawnieniu
do złożenia wniosku o wyłączenie jawności rozprawy na podstawie art. 13 ust. 1 u.ś.k.
W przypadku złożenia przez świadka koronnego takiego wniosku sąd ma obowiązek
wyłączyć jawność rozprawy na czas jego przesłuchania. Wyłączenie jawności rozprawy
Tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. nr 36, poz. 232 ze zm.
Definicję świadka koronnego zawiera art. 2 u.ś.k. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu świadkiem koronnym jest podejrzany, który został dopuszczony do składania zeznań w charakterze świadka na zasadach
i w trybie określonych niniejszą ustawą.
76
3–4/2014
Wyłączenie jawności rozprawy...
przez sąd na wniosek świadka koronnego jest jedynie wyłączeniem jawności wobec
publiczności, a nie wobec stron procesowych. W razie podjęcia przez sąd decyzji o wyłączeniu jawności na podstawie art. 13 ust. 1 u.ś.k. przepisów art. 361 § 1 i 3 k.p.k. nie
stosuje się. Oznacza to, że wyłączenie jawności rozprawy wynikające z regulacji ustawy
o świadku koronnym jest bezwarunkowe. Dotyczy wszystkich osób, które jako publiczność chciałyby uczestniczyć w sądowym rozpoznaniu sprawy, w której dopuszczony
został dowód z zeznań świadka koronnego. Strony postępowania w takim przypadku
pozbawione są uprawnień do wskazania osób, które mogą być obecne na niejawnej
rozprawie, w której zeznaje świadek koronny. Również przewodniczący nie może zezwolić poszczególnym osobom na obecność na rozprawie prowadzonej z wyłączeniem
jawności. Wniosek o wyłączenie jawności rozprawy świadek koronny w danej sprawie
składa tylko jeden raz, co powoduje, że na kolejnych terminach rozprawy nie musi
go ponawiać. Rozprawa przez cały czas, kiedy zeznaje świadek koronny, odbywa się
niejawnie.
Zgodzić należy się z J. Łyżwińskim, że wyłączenie jawności rozprawy nie ma na
celu ukrycia osoby, która składa zeznania przed sądem, ani utajnienia treści jej zeznań.
Powodem wyłączenia jawności procesu jest jedynie ochrona szeroko rozumianego wizerunku świadka. Chodzi tu o ochronę jego wyglądu zewnętrznego, wzrostu, budowy
ciała, głosu, sposobu wypowiadania się, sposobu chodzenia i wszystkich innych elementów, które mogłyby doprowadzić do jego identyfikacji przez osoby, wśród których
w danym momencie przebywa. Z tych względów praktykuje się nakładanie przez
świadka kominiarki bądź zmianę jego wizerunku poprzez charakteryzację podczas
dojazdu na czynności procesowe. Dla zapewnienia bezpieczeństwa świadka objętego
programem ochrony na podstawie ustawy o świadku koronnym nie można przesłuchiwać go na okoliczności dotyczące udzielanej mu ochrony i pomocy, o których mowa
w art. 14–20 u.ś.k.
Wyłączając jawność rozprawy na wniosek świadka koronnego, sąd jednocześnie
zarządza na podstawie art. 13 ust. 2 u.ś.k. zakaz wnoszenia na salę rozpraw urządzeń
rejestrujących dźwięk (np. dyktafonów, telefonów komórkowych, magnetofonów),
obraz (np. kamer, aparatów fotograficznych, telefonów komórkowych) lub zdolnych
do przekazania dźwięku lub obrazu (np. telefonów komórkowych, przenośnych komputerów), a także wprowadza obowiązek poddania się kontroli w celu realizacji tego
zarządzenia.
Przepis art. 13 ust. 2 u.ś.k. wyłącza możliwość wyrażenia przez sąd na wniosek strony
zgody na utrwalanie przez nią przebiegu rozprawy za pomocą urządzenia utrwalającego dźwięk, zgodnie z treścią art. 358 k.p.k. Jedynie na zasadach ogólnych sąd może
uwzględnić wniosek strony w powyższym zakresie, ale tylko wówczas, jeżeli nie przemawia przeciw temu wzgląd na prawidłowość postępowania. W sytuacji złożenia przez
świadka koronnego wniosku o wyłączenie jawności rozprawy na podstawie przepisów
ustawy o świadku koronnym przepis art. 358 k.p.k. nie ma zastosowania, gdyż godzić
może bezpośrednio w jego bezpieczeństwo.
Zgodnie z przepisem art. 54 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju są
J. Łyżwiński, Odstępstwa od zasady jawności rozprawy w świetle ustawy o świadku koronnym, (w:) Przestępczość
zorganizowana, świadek koronny, terroryzm, red. E. W. Pływaczewski, Kraków 2005, s. 444–445.
77
Rafał Teluk
PALESTRA
dów powszechnych do budynków sądowych nie wolno wnosić broni ani amunicji,
a także materiałów wybuchowych i innych środków niebezpiecznych. Powyższy zakaz
nie dotyczy jednak osób wykonujących w budynkach sądowych obowiązki służbowe
wymagające posiadania broni. Organizacja rozpraw, podczas których planowane jest
przeprowadzenie czynności procesowych z udziałem osób chronionych, powoduje
konieczność zapewnienia przez sąd szczególnych środków ostrożności. Mają one na
celu zagwarantowanie w szczególności bezpieczeństwa ochranianym osobom, a także
prawidłowego porządku pracy sądu. Aby to zrealizować, prezes sądu zarządzić może
stosowanie środków zapewniających bezpieczeństwo w budynkach sądowych, zapobiegających naruszeniu zakazu wnoszenia na teren sądu broni i amunicji, a także materiałów wybuchowych i innych środków niebezpiecznych. W takim przypadku do ochrony
budynków sądowych oraz osób w nich przebywających stosuje się przepisy o ochronie
osób i mienia (art. 54 § 2 cyt. ustawy).
Identyczna regulacja jak w przepisie art. 54 § 1 i 2 ustawy – Prawo o ustroju sądów
powszechnych przewidziana została w art. 17b ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r.
o prokuraturze. W tym przypadku zarówno prokurator apelacyjny, jak i prokurator
okręgowy mają możliwość wydania zarządzenia zapewniającego stosowanie na terenie
jednostek organizacyjnych prokuratury środków bezpieczeństwa oraz zapobiegających
naruszeniu zakazu wnoszenia na jej teren broni i amunicji, a także materiałów wybuchowych i innych środków niebezpiecznych. Stosowanie odpowiednich przepisów
dotyczących organizacji jednostek prokuratury ma w przypadku trwania na etapie
postępowania przygotowawczego czynności procesowych z udziałem kandydata na
świadka koronnego zapewnić mu bezpieczeństwo. Obowiązkiem tego podejrzanego
jest dostarczać organom ścigania dowody winy, świadczące przeciwko swoim niedawnym kolegom. Pomimo utajnienia realizowanych z udziałem kandydata na świadka
koronnego przesłuchań osoby ze świata przestępczego, z którego się wywodzi lub które
obciąża, po uzyskaniu takiej informacji mogą realnie zagrozić jego życiu lub zdrowiu.
Ponadto uzyskanie przez samego kandydata na świadka koronnego informacji świadczącej o tym, że osoby, z którymi współdziałał, popełniając przestępstwa, wiedzą o jego
zamierzeniach związanych z procesem, może zahamować lub co najmniej znacząco
zakłócić wdrażaną procedurę.
W sytuacji gdy osoba o statusie świadka koronnego, korzystająca z programu ochrony
na podstawie ustawy o świadku koronnym, zostanie wezwana przez sąd do stawiennictwa w charakterze zwykłego świadka lub oskarżonego w innej sprawie, pozbawiona jest możliwości złożenia wniosku o wyłączenie jawności rozprawy na podstawie
art. 13 u.ś.k. Zainteresowanemu pozostaje wyłącznie uprawnienie do złożenia wniosku
o wyłączenie przez sąd jawności rozprawy na podstawie przepisów procedury karnej,
która w art. 360 § 1 pkt 4 k.p.k. przewiduje możliwość niejawnego rozpoznania sprawy,
jeżeli jawność rozprawy mogłaby naruszyć ważny interes prywatny. W przypadku wyłączenia jawności rozprawy na wskazanej wyżej podstawie zastosowanie ma przepis
art. 361 § 1 i 3 k.p.k. Stanowi on, że na niejawnej rozprawie mogą być obecne, oprócz
osób biorących udział w postępowaniu, po dwie osoby wskazane przez oskarżyciela
78
Dz.U. z 2001 r. nr 98, poz. 1070 ze zm.
Tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. nr 270, poz. 1599 ze zm.
3–4/2014
Wyłączenie jawności rozprawy...
publicznego, oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciela prywatnego i oskarżonego. Jeżeli
jest kilku oskarżycieli lub oskarżonych, każdy z nich może żądać pozostawienia na sali
rozpraw po jednej osobie. Ponadto na udział w takiej rozprawie przewodniczący może
zezwolić innym wskazanym przez siebie osobom. Powyższa regulacja, w odróżnieniu od
tej przewidzianej w art. 13 u.ś.k., jak widać nie zapewnia świadkowi koronnemu, który
w innym procesie karnym występuje w charakterze zwykłego świadka lub oskarżonego,
pełni bezpieczeństwa. W przedstawionych realiach świadek koronny narażony zostaje
na rozpoznanie jego wizerunku przez osoby uczestniczące jako publiczność w procesie
karnym, co może nieść dla niego poważne konsekwencje, w tym bezpośrednio zagrażające jego życiu i zdrowiu.
Regulacja art. 13 u.ś.k. dotyczy tylko i wyłącznie osoby, której przyznano status
świadka koronnego. Nie ma ona zastosowania wobec innych niż świadek koronny osób,
które zostały objęte programem ochrony na podstawie przepisów ustawy o świadku
koronnym. W sytuacji wezwania osoby objętej programem ochrony (innej niż świadek
koronny) przez sąd na rozprawę w charakterze zwykłego świadka lub oskarżonego
zastosowanie mogą mieć wyłącznie odpowiednie ogólne przepisy procedury karnej,
o których była mowa powyżej.
Może się zdarzyć również i taka sytuacja, kiedy osoby objęte w procesie karnym
programem ochrony na podstawie ustawy o świadku koronnym, w tym świadek koronny, będą występowały w procesie cywilnym, administracyjnym lub wykroczeniowym
w charakterze strony lub świadka. Z uwagi na to, że instytucja świadka koronnego jest
instrumentem wyłącznie prawa karnego, uzasadnione jest twierdzenie, że w sprawach
innych niż karne, tj. cywilnych, administracyjnych i wykroczeniowych, nie będą miały
zastosowania przepisy ustawy o świadku koronnym, a jedynie odpowiednie przepisy
ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy z dnia 30
sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi oraz ustawy
z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia.
Innym problemem, jaki pojawia się w związku z niejawnym prowadzeniem rozprawy, w trakcie której zeznaje świadek koronny, jest utrwalanie przez organ procesowy za
pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk przebiegu czynności protokołowanych w trybie art. 147 k.p.k. Na podstawie wskazanej regulacji przesłuchanie świadka
utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk (jeżeli względy techniczne nie
stoją na przeszkodzie), gdy zachodzi niebezpieczeństwo, że przesłuchanie tej osoby
nie będzie możliwe w dalszym postępowaniu. Niebezpieczeństwo rejestracji dźwięku
z przebiegu przesłuchania świadka związane jest przede wszystkim z zabezpieczeniem
przez organ procesowy nośników z jego zapisem przed dostępem osób nieuprawnionych. Zapis obrazu lub dźwięku, a także przekład zapisu dźwięku stają się załącznikami
do protokołu przesłuchania świadka. Strona ma prawo otrzymać na swój koszt jedną
kopię zapisu dźwięku lub obrazu. Nie dotyczy to przesłuchania na rozprawie odbywającej się z wyłączeniem jawności albo w postępowaniu przygotowawczym. Pomimo
tego zakazu nic nie stoi na przeszkodzie, aby oskarżony i jego obrońca zapoznali się
Dz.U. z 1964 r. nr 43, poz. 296 ze zm.
Tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 270 ze zm.
Tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 395 ze zm.
79
Rafał Teluk
PALESTRA
z materiałami przesłuchania świadka (również poprzez odtworzenie dźwięku) w trybie
art. 156 k.p.k.
Sam przebieg rozprawy karnej przed sądem pierwszej instancji, w której uczestniczy
świadek koronny, nie różni się praktycznie niczym od zwykłego przewodu sądowego.
Składając ustnie zeznania przed sądem, świadek koronny może to uczynić w dwojaki
sposób. Po pierwsze, spełnia swój obowiązek bezpośrednio przed sądem rozpoznającym sprawę w obecności stron, w tym oskarżonych i ich obrońców. Po wtóre, zeznaje
w trybie telekonferencyjnym.
Podkreślić w tym miejscu należy, że każdorazowe stawiennictwo świadka koronnego w siedzibie sądu, w której prowadzony jest proces karny, stwarza realne zagrożenie dla jego bezpieczeństwa. Skutecznym instrumentem pozwalającym na bezpieczne
przeprowadzenie przed sądem czynności procesowych z udziałem świadka koronnego
z zachowaniem wszelkich gwarancji procesowych dla stron postępowania jest ich wykonanie na odległość.
Zapewnić w trakcie procesu karnego bezpieczeństwo świadka koronnego lub innej
osoby objętej programem ochrony można poprzez wdrożenie procedury, o której stanowi art. 177 § 1a k.p.k. Z brzmienia przywołanego przepisu wynika, że przesłuchanie
świadka (zarówno w trakcie postępowania przygotowawczego, jak i przed sądem) może
nastąpić przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej
czynności na odległość, z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku.
Za trafny uznać należy pogląd wyrażony w jednym z orzeczeń przez Sąd Apelacyjny
w Krakowie, uznający za celowe przesłuchiwanie świadka koronnego na odległość
przy użyciu odpowiednich urządzeń technicznych (trybu telekonferencji). Powyższe
oszczędza znacznych nakładów na zapewnienie bezpieczeństwa świadka, co jest obowiązkiem organów państwa, podjętym w umowie ze świadkiem, gdy każde jego stawiennictwo (doprowadzenie) przed sąd stwarza zagrożenie dla jego bezpieczeństwa.
Innym problemem jest zagwarantowanie kontroli sądu, a zwłaszcza uprawnień procesowych oskarżonych, których dotyczą zeznania świadka, począwszy od sprawdzenia,
czy świadek zeznaje bez jakichkolwiek wpływów, po umożliwienie poddania świadka
badaniu poprzez zadawanie pytań, identycznie jak w przypadkach zeznań składanych
bezpośrednio przed sądem.
Wyrok SA w Krakowie z 13 marca 2009 r., sygn. II AKa 155/08, KZS 2009, z. 9, poz. 45, LEX nr 533946.
Summary
Rafał Teluk
Closing a Trial to the Public in case of Persons
Covered by the Witness Protection Program
The subject of this paper are the rules resulting from the statutory provisions that
allow to restrict the openness of penal proceedings, including a proceeding conducted
with the participation of an offender who has turned state’s evidence. The author also
80
3–4/2014
Wyłączenie jawności rozprawy...
dedicates a lot of attention to the ways of guaranteeing safety to an offender who has
turned state’s evidence and other participants of penal proceedings.
Key words: openness of a trial, principle of open proceedings, closing a trial to the
public, turning state’s evidence, Act on Turning State’s Evidence, protected person, hearing before a court, hearing at a distance, guaranteeing safety to a witness, recording
the course of process procedures
Pojęcia kluczowe: jawność rozprawy, zasada jawności postępowania, wyłączenie jawności rozprawy, świadek koronny, ustawa o świadku koronnym, osoba objęta ochroną,
przesłuchanie przed sądem, przesłuchanie na odległość, zapewnienie bezpieczeństwa
świadka, utrwalanie przebiegu czynności procesowych
81