docpobierz - Tom VII Pisma Humanistyczne Rosja
download 
Reklamacja Transkrypt
pobierz - Tom VII Pisma Humanistyczne Rosja
Pisma Humanistyczne zeszyt vii 2010 issn 1506-9567 Redakcja Magdalena Marzec, Tomasz Okraska Korekta Urszula Marzec Tłumaczenia Monika Barczewska Współpraca Michał Kucharski, Aleksandra Lubarska, Marcin Smierz Grafiki Jarosław Wichura Skład i łamanie Piotr Pielach Recenzenci prof. u dr hab. Sylwester Fertacz, prof. u dr hab. Marian Gierula, prof. u dr hab. Bogdan Łomiński, dr Paweł Ćwikła, dr Monika Gnieciak, dr Bernard Grzonka, dr Sebastian Kubas, dr Tomasz Kubin, dr Jacek Kurek, dr Jakub Morawiec, dr Bożena Pietrzko, dr Tomasz Słupik, dr Patrycja Szostok, dr Olga Szura-Olesiñska Publikacja wydana pod patronatem Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Publikacja dofinansowana ze środków Uczelnianej Rady Samorządu Studenckiego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Copyright © 2010 Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego issn 1506-9567 Wydawnictwo i-Press http://i-press.pl e-mail: [email protected] Spis treści Wstęp .........................................................................................................................................................7 Od redakcji ...............................................................................................................................................9 HISTORIA Łukasz Jończyk Rola Ruryka i ludów skandynawskich w powstaniu Rusi Kijowskiej ........................................ 15 Agata Muszyńska Rosyjski renesans kulturowy początków xx wieku oczami Mikołaja Bierdiajewa ................25 Katarzyna Głowania „Poderżnijcie gardło mi, poderżnijcie żyły, tylko nie zerwijcie strun, co srebrem lśniły…” — wielcy bardowie rosji ......................................................................................................................37 Grzegorz Szewczyk Rosja — problematyka współczesna a tożsamość cywilizacyjna ukazana z perspektywy myśli historiozoficznej Feliksa Konecznego......................................... 51 POLITYKA WEWNĘTRZNA Agnieszka Kandzia Samorząd terytorialny Federacji Rosyjskiej ...................................................................................63 Joanna Podgórska Współpraca zagraniczna jednostek samorządu terytorialnego — na przykładzie miast z woj. śląskiego i miast rosyjskich...................................................................................................... 71 Rafał Mamok Islam w Federacji Rosyjskiej ...............................................................................................................85 Jarosław Wichura Terroryzm w Rosji przez pryzmat zamachu w Biesłanie — przyczyny i implikacje społeczno-polityczne .......................................................................... 101 OTOCZENIE MIĘDZYNARODOWE Tomasz Okraska Stosunki rosyjsko-chińskie w xxi wieku .........................................................................................113 Mariusz Gołąbek Kazachstan i Rosja po upadku zsrs .............................................................................................. 127 Zbigniew Rokita Historia konfliktu górskokarabaskiego i jego miejsce w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej ................................................................................ 139 MEDIA Monika Kornacka Wpływ głasnosti na zmiany zachodzące w radzieckich mediach drukowanych w latach 1986–1991 .............................................................................................................................155 Magdalena Marzec Współczesny system medialny Federacji Rosyjskiej — wybrane aspekty ............................... 165 Przemysław Grzonka Wizerunek Rosji w polskich portalach internetowych na przykładzie relacjonowania obchodów rocznicy zbrodni katyńskiej i katastrofy lotniczej pod Smoleńskiem w marcu i kwietniu 2010 ..................................................................................................................................... 183 SPOŁECZEŃSTWO Karolina Mendrela Kształtowanie się sytuacji kobiet w rosyjskim społeczeństwie ................................................. 197 Magdalena Urbanowicz Obraz Rosji i Rosjan w kontekście tożsamościowym.................................................................. 209 Anna Orska Rosja przez pryzmat literatury pięknej. Analiza na podstawie „Mistrza i Małgorzaty” Michaiła Bułhakowa .................................. 217 Содержание Вступление.............................................................................................................................................8 От редакции.........................................................................................................................................11 ИСТОРИЯ Лукаш Ёньчык Роль Рюрика и северных народов в формировании Руси Киевской ................................. 15 Агата Мушиньска Российский культурный ренессанс начала xx столетия глазами Николая Бердяева .......................................................................................25 Катажина Глования „Подрезайте горло мне, подрезайте жилы, только не сорвите струн, что серебром сверкали…” — большие барды России.............................................................37 Гжегож Шевчик Россия — Современная проблематика а цивилизационное тождество показанное из перспективыисторезофичой мысли Феликса Конэчнэго ...................... 51 ВНУТРЕННЯЯ ПОЛИТИКА Агнешка Каньдзя Территориальное самоуправление Российской Федерации...............................................63 Ёанна Подгорска Зарубежное сотрудничество территориальных единиц — на примере городов из силезского воеводства и российских городов ....................... 71 Рафал Мамок Ислам в Российской Федерайии ....................................................................................................85 Ярослав Вихура Терроризм в России через призму терактa в Беслане — социальные и политические причины и последствия ................................................. 101 МЕЖДУНАРОДНОЕ ОКРУЖЕНИЕ Томаш Окраска Российско-китайские отношения в xxi веке — выбранные аспекты ..........................113 Мариуш Баёр Казахстан и Россия после распада СССР ............................................................................... 127 Збигнев Рокита История конфликта о Нагорный Карабах и его место во внешней политике Российской Федерайии....................................................................... 139 МЕДИА Моника Корнацка Влияние гласности на изменения в советскихпечатанных медиях в 1986–1991 г ........155 Магдалена Мажец Введение к медиальной системе России — выбранные аспекты ................................... 165 Пжемыслав Гжонка Изображение России в польских веб-порталах на примере рассказывания обходов годовщины катынского преступления и авиакатастрофы под Смоленском в марте и апреле 2010 г ................................................................................. 183 ОБШЕСТВО Каролина Мендрела Формирование положения женщин в российском обществе ........................................... 197 Магдалена Урбанович Образ России и россиян в контексте национального самосознания.......................... 209 Анна Орска Россия через призму литературы. Анализ, основанный на „Мастере и Маргарите” Михаила Булгакова ................................................................ 217 Wstęp Szanowni Państwo! Niniejsza publikacja stanowi pokłosie sympozjum zorganizowanego wspólnymi siłami sześciu studenckich kół naukowych, działających na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Tom obejmuje siedemnaście artykułów dotyczących zróżnicowanych chronologicznie i tematycznie problemów odnoszących się do Rosji, Związku Radzieckiego, a nawet wczesnośredniowiecznej Rusi. Bardzo cieszę się z faktu organizacji sympozjum o takiej problematyce na naszym Wydziale. Poruszane podczas konferencji zagadnienia są przecież niezwykle ważkie z punktu widzenia Rosji, świata i wreszcie Polski, sąsiadującej z tym ogromnym i znaczącym państwem oraz powiązanej z nim od stuleci szeregiem często skomplikowanych więzów. Sympozjum wpisuje się przy tym w tradycję dużej aktywności studenckich kół naukowych, funkcjonujących na Wydziale Nauk Społecznych u od początku jego powstania. Dość powiedzieć, iż w chwili obecnej działa aż siedemnaście takich kół reprezentujących niemal wszystkie dyscypliny i specjalności uprawiane na Wydziale. Widomym śladem owej aktywności jest publikacja siódmego z kolei zeszytu Pism Humanistycznych, zawierających owoce badawczych zainteresowań moich studenckich Koleżanek i Kolegów. Osobiście przywiązuję dużą wagę do tego rodzaju publikacji. Dają one bowiem młodym Autorom radość z możliwości zaprezentowania swoich pasji oraz namacalną i trwałą satysfakcję z wykonanej (najczęściej z dużym zaangażowaniem) pracy, a także stanowią istotną podnietę do dalszego rozwijania i pogłębiania swoich zainteresowań. Serdecznie gratuluję Organizatorom udanego sympozjum, a Czytelnikom życzę interesującej oraz inspirującej lektury. Dziekan Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach Prof. zw. dr hab. Wiesław Kaczanowicz Вступление Дамы и господа! Данная публикация является результатом симпозиумa, организованного общими силами шести студенческих научных обществ, действующих на Силезком Университете, Факультете Общественых Наук в Катовицах. Том включает в себя 17 статей о различных хронологических и тематических вопросах, касающихся России, Советского Союза, и даже раннего средневековья Руси. Я очень доволен тем, что организация симпозиума о такой проблематике, находилась в нашем отделе. Вопросы, обсуждаемые в ходе конференции очень важное не только с точки зрения России, также мира и Польши, соседствующей с этим огромным и значимым государством и связанной с ним от столетий часто усложнёнными узами. Симпозиум вписывается при этом в традицию большой активности студенческих научных обществ, функционирующих на Факультете Общественых Наук из начала своего создания (октябрь 1973). Достаточно сказать, что в настоящее время работает 17 таких кругов, представляющих почти все дисциплины и специальности на факультете. Видомым следом этой активности — публикация уже седьмого в свою очередь тома, заключающих плоды исследовательских интересов моих студенческих Друзей. Я лично привязываю большую вес к публикациям такого рода. Потому что они дают молодым авторам радость с возможности выражения своих страстей и материального и прочного удовлетворения из выполненной (наиболее часто с большим увлечением) работы, а также представляют собой важный стимулятор к последующему развитию и углублянию своих увлечений. Я сердечно поздравляю организаторов удачного симпозиума, и желаю нашим Читателям интереснего и побудительного чтения. Декан Факультета Общественых Наук Силезского Университета в Катовицах Профессор Веслав Качанович Od redakcji „U nas robi się to co Polaków kusi, pociąga, a zarazem wydaje się niedopuszczalne, bo jesteście bardziej zachodni, kartezjańscy” — stwierdził niegdyś rosyjski prozaik Wiktor Jerofiejew. Według niego Rosja jest podświadomością Polski, dlatego też nasze relacje są tak skomplikowane. Podążając tym tropem, badanie Rosji jest dla nas być może nie tylko poznawaniem kraju, przytłaczającego tak obszarem jak i swoją historią, ale także swego rodzaju intelektualną introspekcją. Można zatem zadać sobie pytanie, czy ten fakt, obok napięć generowanych przez wspólne dzieje, nie stanowi uzasadnienia emocji towarzyszących polskim próbom zrozumienia wschodniego sąsiada. Niezależnie jednak jakiej udzielimy odpowiedzi, nie ulega wątpliwości iż warto poznawać Rosję i jej mieszkańców. Badacze nie powinni zrażać się zawiłościami i różnorodnością materii, pomimo niemożności odkrycia pełnego obrazu czując satysfakcję z każdego, choć trochę lepiej widocznego horyzontu. Podobna myśl przyświecała pomysłodawcom zorganizowania na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego konferencji traktującej o Rosji i Rosjanach z różnych punktów widzenia. Dwudniowe sympozjum zaangażowało potencjał aż sześciu studenckich kół naukowych, usytuowanych na odmiennych biegunach postrzegania rzeczywistości. Były to Studenckie Koło Naukowe Historyków (pod opieką dr Barbary Kalinowskiej-Wójcik), Międzywydziałowe Stowarzyszenie Dziennikarzy „Mosty” (dr Bernard Grzonka), Koło Naukowe Politologów (dr Tomasz Słupik), Koło Naukowe Polityki Lokalnej i Regionalnej (prof. dr hab. Sylwester Wróbel), Koło Naukowe Socjologów (dr Agata Zygmunt) oraz Koło Naukowe Stosunków Międzynarodowych (dr Olga Szura-Olesińska). Wprowadzenia o charakterze eksperckim do poszczególnych paneli dokonali pracownicy Wydziału Nauk Społecznych (doc. dr hab. Marek Paździora, dr Jakub Morawiec, dr Bożena Pietrzko, dr Patrycja Szostok), którym w tym miejscu organizatorzy pragną raz jeszcze podziękować. Konferencję wzbogaciła również obecność gości z innych uczelni. Jej udany przebieg nie byłby możliwy bez mrówczej organizacyjnej pracy wielu osób, przy istotnym wsparciu pracowników wydziałowej administracji. Sympozjum, przeprowadzone w dniach 28–29 kwietnia 2010 w ramach vi Festiwalu Nauki w Uniwersytecie Śląskim, stało się przyczynkiem do wydania niniejszej publikacji. Jest ona sygnowana jako vii zeszyt Pism Humanistycznych, kontynuując tradycję periodyku, w którym miejsce znajdowały wszystkie dyscypliny naukowe obecne na Wydziale Nauk Społecznych. Przejęty po konferencji podtytuł „Rosja — Inny świat?” miał prowokować 17 autorów do prób odpowiedzi, udzielanych w ramach różnych gałęzi nauki. Pozycja ta nie aspiruje rzecz jasna do tego by traktować ją jako ujęcie całościowe, zwłaszcza przy tak szerokim spojrzeniu. Być może jednak fragmentaryczność osadzona w zainteresowaniach badawczych autorów będzie stanowić jej atut. Publikacja została podzielona na pięć części. W pierwszej z nich znalazły się artykuły poświęcone wybranym zagadnieniom z historii Rosji. W części drugiej opisane są kwestie związane z polityką wewnętrzną, w tym samorządem terytorialnym w Federacji Rosyjskiej. Kolejne ujęcie dotyczy otoczenia międzynarodowego Rosji. Czwarta część zawiera rozważania o charakterze medioznawczym, tom kończą zaś refleksje socjologiczne. Organizatorzy dokładali wszelkich starań by trzymany w Państwa rękach wolumin wyróżniał się interesującym podejściem do problematyki i możliwie wysokim poziomem merytorycznym. W tym miejscu chcielibyśmy podziękować recenzentom studenckich publikacji, dzięki którym zyskały one szlachetniejszy szlif. Szczególne wyrazy podziękowania za wszechstronną pomoc chcemy skierować na ręce Dziekana Wydziału Nauk Społecznych prof. zw. dr. hab. Wiesława Kaczanowicza. Bylibyśmy niezwykle ukontentowani gdyby teksty tutaj zamieszczone stały się dla czytelników przyczynkiem do dyskusji i polemik z autorami. W tej intencji na końcu artykułów zamieszczone zostały ich adresy poczty elektronicznej. Pragnąc włączyć w dysputę samych opisywanych, przetłumaczyliśmy część tomu na język rosyjski. W imieniu osób zaangażowanych w organizację konferencji oraz wydanie niniejszej publikacji, serdecznie zapraszamy Państwa do lektury. Prosimy o wyrozumiałość w stosunku do uchybień wynikających z młodego wieku autorów, mając zarazem nadzieję, iż w ich pełnych pasji dociekaniach odnajdą Państwo inspirację do własnych przemyśleń o Rosji i jej mieszkańcach. Magdalena Marzec Tomasz Okraska От редакции „Мы делаем то, что привлекает, следует поляков, а также представляется неприемлемым, потому что вы более западные, картезианские” — констатировал когда-то российский прозаик Виктор Ерофеев. По его мнению Россия это подсознание Польши, потому наши отношения так сложные. Устремляясь этим следом, исследование России может быть для нас не только познанием страны, придавливающей так пространством как и свою историю, но также своего рода интеллектуальной интроспэкцией. Можно задать вопрос, ли этот факт, рядом с напряжениями, связанными с общей историей, не представляет собой обосновения эмоции сопутствующих польским попыткам понимания восточного соседа. Независимо от того какой будет ответ, нет никаких сомнений, что стоит изучать Россию и ее жителей. Исследователи не должны отталкивать сложностями и разнородностями материи, несмотря на невозможность открытия полной картины, чувствуя удовлетворение угодно, хотя лучшего видимого горизонта. Похожая мысль существовала во время организации конференции на Факултете Общественых Наук, Силезского университета о России и россиянах с различных точек зрения. Двухдневный симпозиум принял на работу потенциал целых шести студенческих научных обществ, поразному замечающих действительность. Были это Студенческое Научное Общество Историков (руководитель Барбара Калиновска-Вуйцик), Интерассоциация Журналистов „Мосты „(Бернард Гжонка), Научное Общество Политологов ( Томаш Слупик), Научное Общество местной и региональной политики (проф. Сильвестр Врубель) Научного Общества Социологов (Агата Зигмунд) и Научное Общество Международных Отношении (Ольга Шура — Олесиньска). Экспертные введенье отдельных панели сделали сотрудники Факультета Общественных Наук (доц. Марэк Пазьдзёра, Якуб Моравец, Божена Петжко, Патриция Шосток), которым организаторы хотели бы поблагодарить ещё один раз. Конференцию обогатило также присутствие гостей из других вузов. Её изображенный ход не был бы возможный без тяжёлой организационной работы многих лиц и поддержке административных работников. Симпозиум, организованный в днях 28-29 апреля 2010 г. в пределах vi Фестивала Науки в Силезком университете стало причиной к выдачи этой публикации. Она подписана как седьмой том „Гуманитарных Письм”, продолжая традицию периодика, в котором место находили все научные дисциплины на Факултете Общественных Наук. После конференции был принят подзаголовок „Россия — Другой мир?” имел провоцировать 17 авторов к пробам ответа, даваным в пределах разных области науки. Книга не претендует к тому чтобы относиться к ней как целостной формулировке, особенно с такой ширкой перспективы. Возможно, однако, что фрагментарный характер связанный с исследовательскими интересами авторов будет козырем. Публикация состоит из пяти частей. В первой части нашлись статьи связанные с выбранными вопросами по истории России. Во второй описано вопросы связанные с внутренной политикой, в этом территориальное самоуправление Российской Федерации. Следующая часть касается международного окружения России. Четвертая часть заключает рассуждения о медийном характере, том кончают же социологические рефлексие. Организаторы делали все возможное, чтобы публикация, держанная в Ваших руках выделялась интересным подxождом к проблематике и возможно высоким по существу уровнем. В этом месте мы хотели бы поблагодарить рецензентов студенческих публикаций, благодаря которым получили oни более блогородный шлиф. Особые слова благодарности за всесторонную помощь мы ссылаемся на руки декана факультета обшественных наук, проф. Веслава Качановича. Мы были бы чрезвычайно уконтэнтовани если бы тексты помещённые в книге стали для читателей причиной для дискуссии, полемики с авторами. В этом намерении в конце статей были помещены их адреса электронной почты. Хотясь включить в собеседование описыванные лица, мы перевели часть тома на русский язык. От имени принятых на работу лиц в организацию конференции и выдача публикации, сердечно приглашаем Вас к чтению. Мы просим снисхождения по отношению к погрешностям вытекающих из молодого возраста авторов. Мы надеемся, что Вы найдете вдохновение для Ваших собственных мыслей о России и её жителях. Магдалена Мажец Томаш Окраска Historia Łukasz Jończyk Rola Ruryka i ludów skandynawskich w powstaniu Rusi Kijowskiej Od początku badań nad historią Rusi Kijowskiej zaistniał problem narodzin tych państw. W konsekwencji pojawienia się tego zagadnienia od xix wieku widzimy rodzący się konflikt pomiędzy dwoma obozami historyków. Z jednej strony mamy „normanistów”, którzy na podstawie zapisków w latopisach ruskich twierdzą, że początki Rusi zawdzięczamy Waregom, a zwłaszcza jednemu z ich wodzów, Rurykowi. Z drugiej strony istnieją hipotezy „antynormanistów”. Moje osobiste zapatrywania kierują się ku opcji „normanistów”. Postanowiłem jednak przedstawić poglądy obu grup historyków i w ten sposób podjąć próbę naświetlenia problematyki narodzin państwowości ruskiej. Miejscem gdzie będą się skupiać moje zainteresowania jest basen Morza Bałtyckiego. Ludy zamieszkujące ten obszar to Normanowie, Bałtowie, Słowianie oraz ludy ugro-fińskie. Natomiast na południowym-zachodzie Morza Bałtyckiego pojawiło się państwo niemieckie. Wszystkie wzmiankowane powyżej ludy w mniejszym lub większym stopniu kontaktowały się ze sobą. Ta styczność wpłynęła na wszystkie grupy zamieszkujące ten teren. Lecz prawdopodobnie jedynie na Rusi możemy zauważyć wpływy wszystkich tych nacji. Tereny przyszłego Księstwa Kijowskiego były w ix wieku zamieszkiwane przez rozliczne plemiona słowiańskie, zgodnie zaliczane do tak zwanej grupy wschodniosłowiańskiej. Nie można oczywiście powiedzieć, że stały one na niskim poziomie kulturowym. Nie stworzyły same organizmów państwowych lecz wielkie miasto przyszłej Rusi — Kijów, który jest w końcu grodem zbudowanym przez Słowian¹. Grupy zamieszkujące ten teren stały na różnym stopniu rozwoju. Plemię wokół wzmiankowanego Kijowa czyli Polanie być może potrafiłoby samo wytworzyć jakiś większy organizm, podczas gdy inne stały na niskim poziomie rozwoju. Przez tereny Słowian prowadził szlak handlowy z Morza Wareskiego, jak wtedy zwano Bałtyk, na Bliski Wschód. Trasą tą najczęściej podróżowali Waregowie. Poszukiwania źródeł państwowości ruskiej należy zacząć od kronik, jakie pozostawili nam średniowieczni Rusini. Wzmiankowane źródła ruskie, czyli Latopis Hustyński, jak i Powieść Minionych Dni jednoznacznie wskazują jednolitą chro¹ H. Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996, s. 37. 16 Łukasz Jończyk nologię wydarzeń. Plemiona słowiańskie, Krywicze, Czudowie, Mery i Wesowie zrzucają jarzmo daniny wareskiej i same organizują władzę². W wyniku tego, jak pisze autor Powieści Minionych Dni, „nie było u nich sprawiedliwości, i powstał ród przeciwko rodowi, i były u nich zwady, i poczęli sami wojować sami z sobą”³. W tym miejscu narracja podaje dwie wersje wydarzeń. Oba latopisy stwierdzają, że plemiona te uradziły między sobą i wybrały się do Waregów zza morza do ziemi Rusów i tam poszukały sobie nowego kniazia, który by nimi rządził⁴. Drugą wersję wydarzeń podaje Latopis Hustyński: „Gostomysł, który był u Słowien to jest u Nowogrodzian, zwierzchnikiem, umierając rozkazał im pójść do Ruskiej ziemi, do grodu Malborka, poszukać sobie kniazia co też uczynili”⁵. Pierwszy opis jest niedokładny pomimo, iż możemy domniemywać, że przedstawiciele tych plemion uzgodnili wspólne poszukiwanie nowego władcy, o tyle nie dysponujemy wiedzą gdzie dokładnie jest ziemia Rusów, poza enigmatyczną wzmianką że wśród Waregów. Powstaje też pytanie, czemu akurat Rusowie? Czy miało to związek ze wspomnianą wcześniej władzą Waregów, którzy pobierali daninę od Słowian? Czy może względy wojskowe sprawiły, że to właśnie Wikingowie mieli nimi władać? Druga wersja wydarzeń pozwala bliżej określić umiejscowienie ziemi Rusów. Miała się ona znajdować w okolicach Malborka. W czasach pisania latopisu istniała już ta twierdza, jednak w opisywanym okresie takiego miasta jeszcze nie było. Istniał inny gród w tych okolicach o równie wielkiej sławie w swoich czasach. Było to Truso, ośrodek handlowy położony niedaleko współczesnego Elbląga. Tereny, gdzie istniały te dwa organizmy państwowe zamieszkiwane były przez Bałtów, a ściślej Prusów. Pojawia się więc zasadnicze pytanie, czy normańskie pochodzenie Ruryka jest prawdziwe? W 2006 roku rozpoczęto badania, które miały na celu ustalenie pochodzenia Rurykowiczów. Przebadano żyjących przedstawicieli tej dynastii. Do momentu opisania wyników tych badań, sześciu przedstawicieli Rurykowiczów wzięło udział w eksperymencie. Spośród nich czterech było pochodzenia fińskiego, pozostali słowiańskiego, stricte zachodniosłowiańskiego⁶. Andrzej Bajor, w związku z odmiennymi korzeniami tych dwóch książąt z linii Kijowskiej wysnuwa teorię, że ich przodek był nieprawym synem Bolesława Śmiałego, natomiast cały ród Rurykowiczów zgodnie z wynikami badań ma fińskie korzenie. Jak wykazały odkrycia archeologiczne, Truso miało typowo normański charakter. Pełniło funkcję centrum handlowego, przez które ludzie północy handlowali z Estami (jak nazywali Bałtów) czy Słowianami z dorzecza Wisły. Było to miasto ² ³ ⁴ ⁵ Najstarsza kronika kijowska. Powieść minionych lat, tł. F. Sielicki, Wrocław 2005, rok 6370 [862]. Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862]. Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862]. Latopis hustyński, opracowanie, przekład i komentarze H. Suszko, Wrocław 2003, (Slavica Wratilsaviensia cxxiv), rok 848. ⁶ A. Bajor, Rurykowicze, Bolesław Śmiały i genetyka, „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny” nr 7 (583), 2008, s. 24–28. Rola Ruryka i ludów skandynawskich w powstaniu Rusi Kijowskiej 17 w basenie Morza Bałtyckiego, jak kilka innych: Wolin, Nowogród czy Hedeby. Nasuwa się zatem pytanie, gdzie znajdowała się ziemia Rusów. Latopis Hustyński lokalizuje ją właśnie na ziemiach Bałtów. Jednak trudno identyfi kować Rusów z Bałtami. Z jednej strony, jak wykazały badania genetyczne, Ruryk był, albo pochodził od przodków współczesnych Finów, a z drugiej strony w okolicach do których kieruje nas latopis, znajdowała się duża i dobrze prosperująca osada wikińska. Czy więc Rusowie byli normańskimi mieszkańcami południowego wybrzeża Morza Bałtyckiego? Osobiście uważam, że taka hipoteza ma znamiona prawdopodobieństwa. Idea ta co prawda nie tłumaczy źródłosłowu takiego określenia. Lecz z drugiej strony latopisu wymieniają wśród ludów wikińskich Anglów czy Gotów, co wskazuje zarówno na znajomość skali podbojów normańskich jak i na wydzielanie nawet małych skupisk wikińskich w osobne grupy. Można zatem wśród tych „plemion” wikińskich równie dobrze mogłaby się znaleźć ich enklawa żyjąca pośród Słowian zachodnich i Bałtów w przeciwieństwie do pozostałych zajmująca się głównie kupiectwem. Kłóci się z tą teorią opis świata sporządzony dla Alfreda Wielkiego przez Otara z Halagolandu. Wybrzeże Bałtyku jest w tym dziele dokładnie opisane słowami i doświadczeniem niejakiego Wulfstana, na którego Otar się powołuje. Wymienia on gród Truso, ale umieszcza go na ziemi Estów czyli Bałtów. Nie ma tutaj słowa o Rhusah czy Rusinach⁷. Przedstawiona przeze mnie teoria nie jest również wzmiankowana w większości publikacji, jakie dane mi było przejrzeć, przygotowując ten artykuł. Natomiast w literaturze figuruje jako ziemia Rusów część Szwecji na północ od Sztokholmu, zwana Roslagen⁸. Za tą koncepcją przemawia również fakt, że do v/vi w. n.e. ten teren był zamieszkiwany głównie przez Finów⁹. Oczywiście jedna i druga teoria nie muszą sobie przeczyć. Ruryk mógł pochodząc z Roslagen, przebywać w grodzie Rusów jakim mogło być Truso. Zagłębiając się dalej w tekst latopisów zauważamy kolejny ciekawy fakt. Słowianie nowe imię przejęli od swoich władców, czyli Ruryka i jego Waregów. Jak zauważa Henryk Paszkiewicz nazwa Ruś była jednak używana nie jako określenie państwowości wschodniosłowiańskiej czy narodu, lecz jako określenie geograficzne i religijne. Z badań nad latopisami ruskimi uczony ten wnioskuje, że słowo Ruś odnosiło się wyłącznie do terenów wokół Kijowa. Jak podaje autor, głównymi grodami Rusi były: Kijów, Czernihów i Perejasław. Wszystkie pozostałe ziemie późniejszego Księstwa Kijowskiego Rusią nie były¹⁰. W tym miejscu muszę wrócić do teorii „antynormanistów”, która wskazuje na istnienie na południe od dzisiejszego Kijowa, plemienia Rosomonachów, od któ⁷ Król Alfred, O słowianach nadbałtyckich i Estach-Prusach według relacji Wulfstana, [w:] Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna, red. G. Labuda, Poznań 1999, s. 51–52. ⁸ A. Bajor, Rurykowicze…, s. 24–28. ⁹ Ibidem. ¹⁰ H. Paszkiewicz, Początki…, s. 9. 18 Łukasz Jończyk rych to miała pochodzić nazwa Rusowie¹¹. Plemię to, wzmiankowane przez Bazylowa, wymienia również na podstawie źródeł armeńskich Paszkiewicz, określając ich jako Chazarów. Jednak podane źródła armeńskie pochodzą z x wieku i używają na określenie interesującego nas plemienia łacińskiej nazwy Rosmasochi¹², podczas gdy Bazylow nie używa nazwy łacińskiej a Rosomonachów wymienia w trakcie wielkiej wędrówki ludów jako sąsiadów i być może zabójców jednego z królów Ostrogockich. Nawet gdyby przyjąć, iż plemiona wzmiankowane przez tych dwóch badaczy nie są tożsame, to pozostaje problem braku Rosomanachów na mapach Europy Wschodniej w czasach powstawania Księstwa Kijowskiego. Przyczyną takiego stanu rzeczy może być zarówno migracja na inne tereny, jak i wchłonięcie lub zmiana nazwy plemienia. Moim zdaniem ta teoria pochodzenia nazwy Ruś nie jest poparta wystarczającymi dowodami, by móc ją przyjąć. Wracając do obserwacji prowadzonych przez Paszkiewicza, nazwa Ruś w latopisach i innych dokumentach odnosi się również do jedności religijnej Słowian. Rusinami byli nazywani ci, którzy wyznawali obrządek wschodni niezależnie od ich pochodzenia etnicznego. Nasuwa się więc wątpliwość, czy opisy mówiące o przejęciu nazwy od Waregów i powyżej wymienione argumenty sobie przeczą? Otóż jak powiada Nestor w swoim latopisie „I od tych Waregów przezwała się ziemia Ruska. Nowogrodzianie zaś — ci ludzie są Wareskiego rodu, a przedtem byli Słowienie”¹³. Opis ten wskazywałby na albo całkowitą zmianę układu etnicznego Nowogrodu, albo na zmianę nazwy jedynie ze względów politycznych. Jak wyjaśnia to Franciszek Sielicki chodziło jedynie o zmianę przynależności politycznej¹⁴. Nazwa Rusini, odnosząca się do Nowogrodzian, mogła być skrótem myślowym, który po rozwinięciu mógłby brzmieć „pod władzą Rusów” lub „poddani Rusów”. Podobnie jak poddani Polan zwani byli również Polanami, mimo iż zapewne czuli jeszcze przynależność plemienną do np. Mazowszan czy Pomorzan. Paszkiewicz wskazuje jednak, że te dwa znaczenia słowa Ruś są późniejszymi „wewnątrz ruskokijowskimi” określeniami¹⁵. W oparciu o źródła, do których należą: opis Ibrahima Ibn Jakuba, tekst Konstantyna Porfirogenety, dzieło Liutpranda bp. Kremony oraz Josippon czyli Kronika hebrajska, Paszkiewicz stwierdza, że w x w. wyróżniano w powszechnej opinii dwie Rusie: jak określa to cesarz bizantyjski Konstantyn Porfirogeneta, Ruś wewnętrzną i zewnętrzną. O ile z opisu Rusi zewnętrznej można się domyślić określania w ten sposób Księstwa Kijowskiego, to Ruś wewnętrzna nie jest przez autora opisana. Jej umiejscowienie wskazują natomiast pozostali twórcy wzmiankowani przez Paszkiewicza, określając tereny Skandynawii nazwą Ruś. Nie wiadomo gdzie narodziło się definiowanie poprzez słowo Ruś Wikingów. Nie sposób też wyobrazić sobie ¹¹ ¹² ¹³ ¹⁴ ¹⁵ L. Bazylow, P. Wieczorkowski, Historia Rosji, Poznań 2005, s. 15. H. Paszkiewicz, Początki Rusi…, s. 145. Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862]. Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862], przypis nr 29. H. Paszkiewicz, Początki Rusi…, s. 28. Rola Ruryka i ludów skandynawskich w powstaniu Rusi Kijowskiej 19 drogi, jaką przeszła nazwa ta od określenia politycznej zależności w ziemię, którą to zależność reprezentowała. Dzięki Kościołowi wschodniemu, który używał tego miana jako określenia chrześcijan obrządku wschodniego, poddanych Kijowowi, początkowo obca nazwa Rusini zaczęła nabywać swojskiego znaczenia opisującego ludy wschodniej Europy jak i oddzielających ich od łacinników, Greków czy Słowian Południowych¹⁶. Opuszczając kwestię nazwy Rusi i jej pochodzenia, która została już naświetlona, skupmy się przez chwilę na samej postaci Ruryka. W Powieści Minionych Lat jest powiedziane jedynie, że Ruryk z swoimi braćmi odpowiedział na wezwanie i wyruszył z ziemi Rhusów do Nowogrodu, gdzie objął rządy. Trochę więcej wiadomości przekazuje latopis hustyński, który określa, w jakim grodzie i kto rozkazał znaleźć nowego kniazia. Zastanawia jednak fakt, dlaczego właśnie w ziemi Rusów lub Truso kazał szukać nowego władcy. Nie wydaje się prawdopodobne by nakazał odnalezienie „jakiegokolwiek” wikinga w grodzie Truso. Czy Gostomysł znał więc Ruryka? Czy też był on może znany mieszkańcom Nowogrodu z powodu wcześniejszych kontaktów? W zapiskach latopisów nie znajdujemy nic więcej na temat ani zwierzchnika Nowogrodu ani przyszłego Kniazia. Przyjrzyjmy się więc temu, co działo się na zachodzie kontynentu. W 840 roku naszej ery umiera cesarz Ludwik Pobożny. O władzę nad rozpadającym się cesarstwem toczą walki jego trzej synowie: Lothar, Ludwik zwany później Niemieckim i Karol Łysy. W tym samym czasie nastąpił szczyt ataków wikińskich na karolińską Europę od Hamburga do Paryża. W latach 834–847 „nieznani” piraci kilkakrotnie zaatakowali i spalili miasto Dorestad. Był to port handlowy u ujścia Renu. Cel ataków został prawdopodobnie wybrany z powodu bogactwa jakim charakteryzował się ten ośrodek wymiany towarów. Król Duński Horik początkowo twierdził, że nie ma nic wspólnego z atakiem, a później oświadczył, że zabił kilku piratów i oczekuje nagrody w postaci lenna fryzyjskiego¹⁷. Po odrzuceniu jego nie tyle prośby, co ultimatum, ataki ponownie następowały. Wspominam tego władcę z powodu dwóch zdarzeń, w których brał udział, a które mają coś wspólnego z opisywaną historią. Otóż wydaje się, że król Danii Horik sprzymierzył się z księciem obodryckim Gostomysłem¹⁸. Od razu widzimy zbieżność imion księcia zachodniosłowiańskiego i zwierzchnika nowogrodzkiego. Obaj byli też sobie bliscy czasowo. Czas sojuszu duńsko-obodryckiego to ok. 844 roku, podczas gdy przybycie Ruryka do Nowogrodu datuje się pomiędzy 848¹⁹ a 862 rokiem²⁰. Kusząca wydaje się teza, jakoby był to ten sam człowiek, który w jakiś sposób, być może właśnie przy pomocy Duńczyków, chcących wywołać wzmiankowany wcześniej bunt Słowian przeciwko Waregom, dostał się znad Łaby do Nowogrodu. Jednak dalszy ciąg zapisków ¹⁶ ¹⁷ ¹⁸ ¹⁹ ²⁰ H. Paszkiewicz, Początki Rusi…, s. 28. E. Roesdahl, Historia Wikingów, Gdańsk 2001, s. 173. Ibidem. Ibidem. Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862]. 20 Łukasz Jończyk musi ostudzić nasz zapał. Ludwik i Niemiecki zaatakował Gostomysła. Najprawdopodobniej odpowiadając na warunki sojuszu, Horik zaatakował Hamburg, co nie uratowało księcia obodryckiego, który poległ w boju przeciwko Ludwikowi. Pozostając jednak w rejonie cesarstwa Karolingów, zauważamy konungra wikińskiego, który najpierw pojawia się we Fryzji, by potem zaatakować w 841 r. ujście Renu. Konungr ten o swojsko brzmiącym imieniu Rorik, po nieudanych próbach wyparcia, dostaje od Ludwika i Niemieckiego wielokrotnie już spalone Dorested²¹. Być może konungr Rorik jest tą samą osobą, która pod imieniem Ruryk objęła panowanie nad Nowogrodem. Według mnie jest to o tyle prawdopodobna wersja, iż tłumaczy, dlaczego właśnie jego wybrano na przyszłego kniazia. Podobne wypady po łupy i władzę zdarzały się w tych czasach bardzo często. Wyprawy te oprócz korzyści majątkowych przynosiły również chwałę dowódcy i poszczególnym wojownikom. Sława „pogromcy” dalekiego imperium mogła poprzez kupców czy Waregów zmierzających na południe dotrzeć do Nowogrodu. Ruryk również po powrocie z zachodu mógł osobiście odwiedzić tereny swego przyszłego państwa czy to jako kupiec czy w innych celach. Ta opinia o nim pośród wikingów i Słowian, mogła sprawić że jako dowódca sprawdzony zarówno w boju, jak i rządzeniu wydawał się być jednym z najlepszych kandydatów, jeżeli nie najlepszym, jakiego można było znaleźć w Truso. Notabene dalsza historia Rorika-Ruryka kończy się na zachodzie mocnym akcentem. W 854 r. król Horik ginie w wojnie domowej przeciwko niejakiemu Gudramowi. Rok później Rorik wraz z swoim krewnym Godfredem przejmuje władzę nad częścią Danii²². Czy przybył tam jako mściciel Horika, czy tylko zwabiły go łupy i władza nad rozbitą i podzieloną Danią? Lakoniczne wzmianki kronikarskie nie pozwalają odpowiedzieć na to pytanie. Jak już wspominałem objęcie panowania w Nowogrodzie przez Ruryka miało miejsce według Nestora w 862 roku n.e. tudzież 6370 od stworzenia świata. Latopis Hustyński uzupełnia tą chronologię o władców państw ościennych: Cara Bizantyjskiego Michała i jego matkę Teodorę zaś u Lachów czyli Polaków Piasta. Latopisy dość lakonicznie opisują przejęcie władzy przez Normanów w Nowogrodzie i Kijowie. Według Powieści Minionych Lat: „I wybrali się trzej bracia z rodami swoimi, i wzięli ze sobą wszystką Ruś i przyszli do Słowien najprzód, i siadł najstarszy Ruryk, w Nowogrodzie, a drugi Sineus, w Białym Jeziorze, a trzeci, Truwor, w Izborsku […] i byli przy nim dwaj mężowie, nie krewni jego, lecz bojarowie, i uprosili go [by ich puścił] do Carogrodu z rodem swoim. I poszli Dnieprem, i przechodząc ujrzeli gródek. I spytali: Czyj to gródek? Tamci rzekli: Byli trzej bracia: Kij, Szczek i Choryw, którzy zbudowali gródek ten i pomarli, a my, ród ich, siedzimy tu płacąc dań Chazarom. Askold tedy i Dir zostali w grodzie tym i zgromadzili mnóstwo Waregów, i poczęli władać ziemią polańską”²³. Latopis Hustyński uzu²¹ E. Roesdahl, Historia…, s. 176. ²² Ibidem, s. 177. ²³ Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862]. Rola Ruryka i ludów skandynawskich w powstaniu Rusi Kijowskiej 21 pełnia ten opis jedynie o świadectwo zbudowania przez Waregów nowych grodów między innymi Nowogrodu. Opisy te sugerują iż przejęcie władzy w Nowogrodzie i Kijowie było pokojowe. Władza nowych panów była tam przyjmowana bez najmniejszego sprzeciwu. Czy tak było naprawdę? Spójrzmy najpierw na opis zajęcia Kijowa. Askold i Dir idą na wyprawę wojenną z „rodem swoim”. Prawdopodobnie była to drużyna tych bojarów. Po drodze natykają się na gródek, który jak można wywnioskować z opisu zrobił na nich wrażenie potęgi. W dolinie Dniepru było zapewne wiele grodów. Być może Kijów był już wtedy węzłem komunikacyjnym, lub po prostu był to jeden z większych grodów tej części kontynentu. Następstwo wydarzeń jest wielce zastanawiające. Według latopisu kolejność była następująca: zostali w tym grodzie, zgromadzili wojsko i przejęli władzę. Nie wygląda to na opis pokojowego rozpoczęcia panowania. Wydaje się, że nawet jeżeli nie doszło do wielkiego rozlewu krwi i zdobycia grodu, co zapewne pozostawiło by ślad w latopisach, to władzę przejęto siłą. Czy podobnie rzecz się miała z Nowogrodem? Świadectwo zaproszenie czy to przez Gostomysła czy przez szeroko pojęte plemiona zdaje się temu zaprzeczać. Czemu więc i jedna i druga kronika akcentuje wzięcie z sobą „wszystką Ruś”²⁴ czy „liczną drużynę Rusi”²⁵? Być może w plemionach tych trwały walki wewnętrzne, akcentowane przecież w kronikach²⁶. Jedna z stron mogła wezwać wikingów jako pomoc w działaniach przeciwko drugiej stronie, lub też rzeczywiście jako władców mających ich poprowadzić do walki z innym stronnictwem. Moje poprzednie rozważania w większości opierały się na pełnej wierze latopisom ruskim, oraz założeniu, że osoba Ruryka jest w pełni historyczna. Z jednej strony prawdą jest, iż tworząc historię o przywołaniu Ruryka do objęcia panowania, autor Powieści Minionych Dni uzasadnił władzę dynastii Rurykowiczów jako jedynej mogącej sprawować rządy na Rusi, lecz z drugiej strony odpowiedzmy sobie na jedno pytanie. Po co wymyślać obcą dynastię skoro można „stworzyć” mit własnej? Fakt zagranicznego pochodzenia nie uszlachetnia władców. Jednak uważam, że jeden istotny argument przemawiał za opisaniem obcości dynastów, prawda historyczna i pamięć rodowa Rurykowiczów. Wypada się jednak zastanowić czemu Waregowie przybyli na te tereny. W tym miejscu trzeba się oprzeć na źródłach arabskich z tego okresu. Opisani w nich są Normańscy Rusowie, handlujący min. z Chazarami i Bułgarami nadwołżańskimi²⁷. W omawianym okresie państwa te, a zwłaszcza ich stolice były wielkimi centrami handlu pomiędzy światem arabskim i Europą Wschodnią. W relacji Ibn Rostecha opisany jest proces handlu, jakim zajmowali się Rusowie. Jest tam powie²⁴ ²⁵ ²⁶ ²⁷ Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862]. Latopis hustyński…, rok 862. Najstarsza kronika kijowska…, rok 6370 [862]; Latopis hustyński…, rok 848. Ibn Rostech, O słowianach wschodnich, [w:] Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna, red. G. Labuda, s. 120. 22 Łukasz Jończyk dziane że „Urządzają oni najazdy na Słowian”²⁸. Jak wynika z dalszego przekazu źródła podczas tych najazdów Wikingowie rabowali cały dobytek Słowian, a ich samych brali w niewolę. Następnie wywozili ich do Chazarów i Bułgarów i tam sprzedawali za arabskie srebro. O wielkości tego handlu mogą świadczyć znaleziska srebrnych monet jakie poczyniono na terenie Półwyspu Skandynawskiego, głównie w Szwecji. W samej Szwecji znaleziono blisko 80 000 takich monet z lat 800–1015²⁹. Poza niewolnikami transakcje te obejmowały również skóry soboli, popielic i innych zwierząt futerkowych. Wymiana ta oraz handel z Cesarstwem Bizantyjskim znacznie wzbogacały biorących w nim udział Waregów. Prawdopodobnie właśnie by móc kontrolować ten handel lub by go wzmocnić Rusowie zdecydowali się objąć władzę w przyszłej Rusi. Dlatego też na początku władza ta swe centrum miała na północy gdzie istniał szlak prowadzący do Chazarów i Bułgarów. Dlaczego więc centrum państwa przeniesiono do Kijowa? Być może z powodu wzmagającego się obrotu z Bizancjum. Wskazywałby na to fakt podpisania przez Książąt Ruskich traktatów handlowych z Cesarstwem wspominanych w latopisach³⁰. Handel ten odbywał się na sposób podobny do wypraw kupieckich do Chazarów organizowanych przed powstaniem Księstwa Kijowskiego. Opisuje to dokładnie cesarz Konstantyn Porfirogeneta³¹. Nakreśla on drogę jaką musieli przebyć kupcy Ruscy płynący handlować z Bizancjum. Ciekawym jest fakt, że nazwy zapór jakie muszą przebywać kupcy podaje w dwóch językach ruskim (czyli normańskim) i słowiańskim. Cesarz pisze, że w listopadzie Rusowie opuszczają Kijów i wyruszają do Słowian, przebywając u nich całą zimę. Na wiosnę Słowianie budują małe łodzie, wyposażają w różne towary, a następnie te płyną w dół rzek ku Morzu Czarnemu³². Z tego opisu wynika, poza już wcześniej zaznaczonym rozróżnieniem pomiędzy Rusami a Słowianami, jeden niezbity fakt. Być może nie podstawą, ale na pewno ważnym elementem gospodarki ruskiej był handel czy to z Bizancjum, czy z Chazarami lub Bułgarami. Towar zabierany siłą lub w formie daniny Słowianom, był sprzedawany częstokroć razem z nimi samymi w dalekich krajach za srebro. Dla Waregów taki model gospodarki oznaczał maksymalny zysk przy minimalnych kosztach. Prawdopodobnie dlatego właśnie Rusowie zdecydowali się na budowę państwa na wschodzie Europy. Mimo tylu niewiadomych i znaków zapytania, fakt powstania państwa ruskiego jest niezaprzeczalny. Księstwo, które swoje centrum znalazło w węźle komunikacyjnym jakim był Kijów, zostało ostatecznie umocnione przez Włodzimierza Wielkiego. Obrzęd chrztu jakiemu się poddał w imieniu swojego państwa, rozpoczął nową epokę w dziejach Rusi. Jednak dla ludu zgromadzonego wokół księcia ²⁸ ²⁹ ³⁰ ³¹ Ibidem. E. Roesdahl, Historia…, s. 102. Najstarsza kronika kijowska…, rok 6415 [907]. Konstantyn Porfi rogenteta, O żegludze Rusów na Dnieprze, na Morzu Czarnym i o Lędzienach, [w:] Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna, s. 225–228. ³² Ibidem. Rola Ruryka i ludów skandynawskich w powstaniu Rusi Kijowskiej 23 i patriarchy ważnym symbolem pozostawał wciąż protoplasta rodu książęcego — Ruryk. Изложение (abstrakt) Цель статьи это показане проблемы рождения Русского Княжества с как наиболее широкой перспективы. Автор предлагает повторное посмотрение на этот интересный период истории Руси и выход за рамки стандартных знаний об этих событиях. В статье автор занялся главным образом проблемами: лица Рюрика, происхождения названия Русь и причин экспансии Варэгув на восточных славян. Свои рассуждения автор основал прежде всего на Хустынским Латописе и Рассказе давно минувших дней. Выводы из этих дел были поддержаны информациями из хроник арабских и греческих, из периода возникновения киевского княжества. Эти информации были сопоставлены с теориями норманистув и антынорманистув изображающими два взгляда на историю Руси. Łukasz Jończyk — ukończył studia licencjackie historii na Uniwersytecie Śląskim, kontynuuje ten kierunek na studiach magisterskich. Wiceprezes Studenckiego Koła Naukowego Historyków u. Interesuje się cesarskim Rzymem w dobie panowania Antoninów i Sewerów, historią wikingów, a zwłaszcza ich wyprawami od Bagdadu po Amerykę Pn. oraz szeroko pojętą historią Śląska, zwłaszcza kontaktów polskoniemieckich i problemem narodowości śląskiej na tym terenie. Kontakt: [email protected] Agata Muszyńska Rosyjski renesans kulturowy początków xx wieku oczami Mikołaja Bierdiajewa Niedługo przed śmiercią, w 1948 roku, wybitny rosyjski filozof Mikołaj Bierdiajew¹ ukończył swoją Autobiografię filozoficzną, w której o renesansie kulturowym w Rosji napisał: „Wiele z twórczego wysiłku tamtych lat weszło do dalszego rozwoju kultury rosyjskiej i obecnie jest chlubą wszystkich kulturalnych Rosjan. Wtedy jednak był to zachwyt twórczym wysiłkiem, nowością, walką, wyzwaniem. W tamtych latach Rosja otrzymała wiele talentów. Była to epoka budzenia się w Rosji samodzielnej myśli filozoficznej, rozkwitu poezji i wyostrzenia smaku estetycznego, religijnych niepokojów i poszukiwań […] Pojawili się nowi twórcy, otworzono nowe źródła życia twórczego, postrzegano nowe zorze, jednoczono poczucie schyłku i zguby z poczuciem początku i nadzieją na przemienienie życia”². W całej Europie ostatnie dziesięciolecia przed i wojną światową to czas spokoju, postępu i niebywałego rozkwitu kulturalnego, belle epoque — piękna epoka, której drugim, bardziej mrocznym rysem był nieokreślony niepokój przed tym co ma nadejść w nowym stuleciu i przeczucie nadciągających katastrof, owego schyłku i zguby. W Rosji jednak odrodzenie kulturalne na przełomie xix i xx wieku było zjawiskiem wyjątkowym. Jak pisał Bierdiajew, narodowi rosyjskiemu nigdy nie było dane w pełni przeżyć nowożytnego renesansu w takim wymiarze, jak to miało miejsce na Zachodzie, we Włoszech czy Niderlandach. Kulturalna elita kraju stanowiła zawsze jedynie cienką warstewkę w społeczeństwie, a i tak przez stulecia była tłamszona przez carski reżim. Nie mając wcześniej szansy partycypować w pięknie renesansu, Rosja doświadczyła wszelako w pełni wszystkich jego wyna¹ Bierdiajew był bardzo płodnym autorem. Spod jego pióra wyszły 43 książki i 440 artykuły. Spośród najważniejszych jego dzieł można wymienić: Filozofia Wolności (1911, 1955), Sens Twórczości. Próba usprawiedliwienia człowieka (1915; 2001), Nowe średniowiecze (1924; 1997), Sens historii (1923; 2002), Autobiografia fi lozoficzna (1949; 2002), Egzystencjalna dialektyka Boga i człowieka (1952; 2004), Filozofia nierówności. Listy do nieprzyjaciół. Rzecz o fi lozofii społecznej (1923, 2006), Królestwo Ducha i królestwo cezara (1951; 2003), Światopogląd Dostojewskiego (1968, 2004), Źródła i sens rosyjskiego komunizmu (1955, 2005), Niewola i wolność człowieka. Zarys fi lozofii personalistycznej (1972; 2003), Rozważania o egzystencji. Filozofia samotności i wspólnoty (1934, 2002), Rosyjska idea (1946, 1999). [W nawiasach podano daty pierwszych wydań w oryginale i najnowszych wydań polskich]. ² M. Bierdiajew, Autobiografia fi lozoficzna, Kęty 2002, s. 124. 26 Agata Muszyńska turzeń, które doprowadziły europejską cywilizację do głębokiego kryzysu³. Swój własny renesans Rosjanie przeżyli dopiero na przełomie xix i xx wieku, krótko i gwałtownie. Choć w całej Europie kultura wówczas niebywale kwitła, nigdzie nie została tak brutalnie unicestwiona, jak w 1917 roku w Rosji, gdy nadeszła bolszewicka apokalipsa. Rosyjski renesans kulturowy, „Srebrny wiek”, był zjawiskiem bezprecedensowego rozkwitu sił twórczych i ożywionej działalności rosyjskich artystów, malarzy, kompozytorów, pisarzy, a nade wszystko filozofów. Za przewodnika po tej szczególnej epoce, posłuży nam jeden z nich, autor przytoczonego na początku cytatu — Mikołaj Bierdiajew. Był on z jednej strony czołowym przedstawicielem rosyjskiego renesansu kulturowego, z drugiej zaś pierwszym, który wprowadził do kulturoznawstwa to pojęcie⁴. Jego życiorys, mimo iż jest biografią niezwykłej indywidualności, zawiera w sobie wiele elementów typowych dla biografii innych twórców owej epoki. Bierdiajew urodził się 18 marca 1874 roku w Obuchowie koło Kijowa. Jego ojciec pochodził z rodu o wojskowych tradycjach, matka zaś miała korzenie francuskie i po części także polskie, dlatego rodzina młodego Mikołaja utrzymywała bliskie stosunki z Branickimi. Bierdiajew w dorosłym życiu wyrzekł się swojego arystokratycznego pochodzenia — jego niechęć do wojskowych sprawiła, że szybko porzucił szkołę kadetów i zdecydował się zdawać na uniwersytet. Od dziecka przejawiał skłonność do filozofii i już wówczas wiedział, że jej właśnie chce poświęcić życie. Poszukiwanie własnej drogi nie było jednak łatwe. Charakterystycznym rysem w biografii Bierdiajewa, podobnie jak w przypadku innych filozofów tego okresu był epizod marksistowski. W latach 90 xix wieku marksizm był zjawiskiem na tyle istotnym, że nie można było wobec niego pozostać obojętnym. Bierdiajew także zainteresował się tym ruchem, co tłumaczył wynikało z jego buntowniczej, rewolucjonistycznej natury. Jak sam pisał: „skłonny jestem przypuszczać, że te same motywy doprowadziły mnie do rewolucji i do religii. W obu przypadkach czułem niechęć do zadowalania się «tym światem», chciałem wyjść z «tego świata» ku «innemu światu»”⁵. Za udział w ruchu socjalistycznym, Bierdiajew został dwukrotnie aresztowany — za drugim razem, w 1898 roku zesłano go do Wołogdy, gdzie przebywał 3 lata. Tam zaczął sobie zdawać sprawę, że jego wyobrażenie marksizmu nie jest tożsame z tą wizją, jakiej hołdowali jego towarzysze. Bierdiajew zbyt mocno dążył do transcendencji, czując niechęć do praktycznej, doczesnej strony życia, marksizm zaś, jak się okazało, był zainteresowany wyłącznie „tym światem”. Z biegiem czasu także sami marksiści coraz mocniej odsuwali się od Bierdiajewa. Jeden z socjalde³ M. Bierdiajew, Nowe średniowiecze, Komorów 1997, s. 82–83. ⁴ Por. I. Bikkułowa, Przełom wieku xix i xx — „Srebrny Wiek” kultury rosyjskiej, [w:] Wschodni rocznik humanistyczny, t. V za 2008 r., s. 160. ⁵ M. Bierdiajew, Autobiografia…, s. 101. Rosyjski renesans kulturowy początków xx wieku oczami Mikołaja Bierdiajewa 27 mokratów, który wraz z nim przebywał na zesłaniu w Wołogdzie, z wykształcenia psychiatra, ukradkiem badał stabilność emocjonalną Bierdiajewa, uważając jego idealizm i poszukiwania metafizyczne za widomą oznakę choroby psychicznej. Ostatecznie więc Bierdiajew poszedł za prądem, który inny wybitny rosyjski filozof tego okresu Sergiusz Bułgakow, określił: „od marksizmu do idealizmu”⁶, stał się filozofem religijnym. Bierdiajew często podkreślał, że jest kontynuatorem myśli trzech wielkich myślicieli xix wieku: Fiodora Dostojewskiego, Włodzimierza Sołowjowa i Mikołaja Fiodorowa. Obecnie są oni uznawani za prekursorów renesansu filozoficzno-religijnego w Rosji, choć, co symptomatyczne, tylko Sołowjow był profesjonalnym filozofem. Dostojewski, niestrudzony piewca rosyjskiej duszy, był przede wszystkim pisarzem, choć filozofującym. Pisarzem-prorokiem, jak określa go profesor Andrzej Walicki⁷. Dążenie do zatarcia granicy miedzy dyskursem filozoficznym a literackim, stanie się zresztą charakterystyczną cechą renesansu rosyjskiego. Trudno jest uchwycić w dziełach tego okresu granicę między literaturą a fi lozofią — pisarze stawali się filozofami, filozofowie często mieli zacięcie literackie⁸. Charakterystyczne jest także to, że mimo religijnego — chrześcijańskiego charakteru rosyjskiego renesansu, było to chrześcijaństwo mierzące się z wszelkimi problemami nowoczesności, a filozofowie tego nurtu niejednokrotnie głęboko wierzyli w postęp. Do tego stopnia, że wspomniany Mikołaj Fiodorow nie wahał się za najważniejszą misję ludzkości uznać wskrzeszenie wszystkich ludzi, którzy kiedykolwiek żyli na ziemi; przywrócenie ich do życia ku chwale Boga, ale całkiem dosłownie, dzięki postępowi naukowemu i technologicznemu. Fiodorow był zresztą prywatnie wielkim ekscentrykiem, z własnej woli żyjącym na granicy ubóstwa i prawdopodobnie w celibacie, potępiał bowiem instynkt prokreacyjny człowieka. Jako bibliotekarz w Muzeum Rumiancewa, zadziwiał odwiedzających je intelektualistów swoją erudycją i śmiałością propagowanych przez siebie idei⁹. Religię z nauką usiłował pogodzić także Włodzimierz Sołowjow, syn słynnego historyka Sergiusza Sołowjowa. Uznawał on w zupełności teorię ewolucji, uważając jednakże, że na każdym ważnym jej etapie, konieczna była boska interwencja. Kolejnym stadium ewolucji człowieka, według Sołowjowa będzie człowiek duchowy, który osiągnąwszy moralną doskonałość, zostanie dzięki boskiej łasce przebóstwiony¹⁰. Idea doskonalenia duchowego zarówno jednostek, jak i społeczeństw, będzie odtąd ⁶ Bułgakow także zaczynał jako marksista. Zmiana w jego światopoglądzie w kierunku fi lozofii religijnej wiązała się z głębokim kryzysem egzystencjalnym i nawróceniem, które przeżył. Od marksizmu do idealizmu to tytuł zbioru szkiców Bułgakowa. Por. S. Mazurek, Rosyjski renesans religijno-fi lozoficzny, Warszawa 2008, s. 137–138. ⁷ A. Walicki, Zarys myśli rosyjskiej. Od oświecenia do renesansu religijno-fi lozoficznego, Kraków 2005, s. 479. ⁸ S. Mazurek, Rosyjski renesans…, s. 35. ⁹ Ibidem, s. 45–46. ¹⁰ Ibidem, s. 67–68. 28 Agata Muszyńska częstym lejtmotywem rosyjskiego renesansu. Największym osiągnięciem wszystkich trzech prekursorów renesansu było jednak przesunięcie całej rosyjskiej kultury filozoficznej w kierunku religii i próba pogodzenia jej zarówno z nowoczesną nauką, jak i kulturą¹¹, co niejednokrotnie wiązało się już na wstępie z krytyką anachronicznego, historycznego chrześcijaństwa. Od tej krytyki rozpoczął także swoje rozmyślania Bierdiajew. Historyczne chrześcijaństwo uważał za sztuczne, było ono według niego jedynie symboliczną egzemplifikacją wiary, a nie wiarą żywą. Dogmaty, obrzędy, tradycje i nakazy przysłaniały to, co powinno być najistotniejsze, czyli Boga. Jak pisze w Autobiografii filozoficznej: „W istocie zawsze uważałem, że chrześcijaństwo zostało skażone, aby zadowolić ludzkie instynkty, aby usprawiedliwić swoje odejście od wypełniania przykazań Chrystusa […] Chrześcijaństwo nie tylko nie było realizowane w życiu, co zawsze można wyjaśnić grzesznością ludzkiej natury, ale zostało też skażone w samej nauce, aż do samej dogmatyki. Wymyślono usprawiedliwianie swoich poglądów na bazie nauki chrześcijańskiej. Niegodziwości chrześcijan nie mają sobie równych w historii”¹². W istocie była to druzgocąca krytyka, wynikająca jednakże w dużej mierze z charakteru Bierdiajewa, który ponad wszystko umiłował wolność, a chrześcijańska ortodoksja, z jej pokorą i stłamszeniem człowieka, była, jego zdaniem, wolności wroga. Podobnie traktował ideę piekła, którą według niego wymyślili ludzie, pragnący piekła dla innych, ale nigdy dla siebie. Świadomość wiecznych mąk piekielnych i histeryczny strach przed nimi przez całe stulecia pozwalały rządzić ludzkimi masami. Bierdiajew, mimo głębokiej wiary, nie cierpiał więc zinstytucjonalizowanego Kościoła, choć nigdy z niego nie odszedł. W korpusie kadetów, za czasów młodzieńczych, wywołał skandal, otrzymując jedynkę z religii, w dwunastostopniowej skali. Nie potrafił bowiem nauczyć się liturgii prawosławnej, tak sztuczna mu się wydawała. Wewnętrznie, jak często powtarzał, zawsze pozostawał „religijnym anarchistą” i ideę Boga rozwijał zupełnie bez udziału Kościoła, przede wszystkim jako ideę wolności¹³. Kwintesencję tych rozmyślań wyrażają słowa: „Religia nie jest poczuciem zależności człowieka, ale jest poczuciem niezależności człowieka. Jeśli nie ma Boga, to człowiek jest istotą całkowicie zależną od przyrody i społeczeństwa, od świata i państwa. Jeśli jest Bóg to człowiek jest istotą duchowo niezależną”¹⁴. Filozofia Bierdiajewa, gdyby próbować ją zaliczyć do jakiejś kategorii, to refleksja egzystencjalistyczna i personalistyczna, przykładająca szczególną wagę do autonomicznej i wolnej jednostki. Bierdiajew jednak zawsze bronił się przed klasyfikowaniem go do jakiegokolwiek nurtu, w ogóle nie przepadał za filozofią ¹¹ Ibidem, s. 81–83. ¹² M. Bierdiajew, Autobiografia…, s. 61–62. ¹³ Por. R. Paradowski, Mikołaj Bierdiajew i Fiodor Stiepun o wolności. Wolność jako wierność, [w:] Emigracja rosyjska. Losy i idee, red. R. Bäckner, Z. Karpus, Łódź 2002, s. 103–109. ¹⁴ M. Bierdiajew, Autobiografia…, s. 158. Rosyjski renesans kulturowy początków xx wieku oczami Mikołaja Bierdiajewa 29 akademicką i pogardzał naukową sławą. Nawet na nieformalnych spotkaniach w różnorodnych kółkach dyskusyjnych, nie czuł się do końca swobodnie, choć był wytrawnym mówcą i trudnym do przegadania dyskutantem. Wspominając ten okres, Bierdiajew pisze o żarliwych polemikach i egzotycznych pomysłach jego kolegów, jak na przykład zorganizowane przez największych pisarzy „misteria Dionizosa”, których uczestnicy liczyli, że w barwnym tanecznym korowodzie uda im się osiągnąć ekstazę. Na skraju tego artystycznego upojenia, przebłyskiwał jednak stale trudny do zdefiniowania lęk i przeczucie nadciągającej burzy, bardziej lub mniej uświadomione. Ten mrok czający się w najdalszych zakątkach ludzkich serc, wyczuwalny był także w poezji. Dekadencki pesymizm był charakterystyczną cechą rosyjskich symbolistów¹⁵ — warto wspomnieć o takich nazwiskach, jak Fiodor Sołogub, Zinaida Hippius, Walery Briusow, Andrzej Bieły czy Aleksander Błok. Jeden z licznych wierszy tego ostatniego można w tym miejscu zacytować: (tłum. Jan Lechoń) Złowrogi jest wieczorny chłód, Ten wiatr, wyjący jakby w trwodze, I tajemniczy słychać chód. Jak trwożny tupot nóg na drodze. Dogasający zorzy pas Jak przypomnienie bólów życia, Widomy znak, że zamknął nas Fatalny krąg, nie do rozbicia. lipiec 1902¹⁶ Błok urodził się w 1880 roku. Bardzo wcześnie zaczął tworzyć, a jego mroczna liryka, w której panoszy się zło i śmierć, doskonale ilustruje niewypowiedziany niepokój, charakterystyczny dla Fin de siècle. Noc i zamglony wieczór to jedyne istotne pory dnia w wierszach Bloka, pogrzeb, trumna, śmierć to najczęstsze ich motywy. Posępną melodię tych czasów ujął on w swoim najbardziej osobistym dziele, niedokończonym poemacie Odwet, gdzie tło dla opowieści o „demonie” (symbolizującym buntowniczy indywidualizm schyłkowej epoki) stanowi historia Rosji i Europy przełomu xix i xx wieku. Błok zmarł w 1921 roku, przeżywszy ledwie kilka ciężkich, jałowych lat w Rosji porewolucyjnej. Był w tym czasie już poważnie chory — świadomość nadchodzącej śmierci przeplatała się w nim z poczuciem, że jego czas, jako artysty już minął, bo nadeszła zupełnie nowa epoka¹⁷. ¹⁵ Więcej na temat symbolizmu i jego przedstawicieli zob. L. Bazylow, Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986, s. 543–550. ¹⁶ A. Błok, Wiersze i poematy, wybór i słowo wstępne W. Kazaniecki, Białystok 1987, s. 58. ¹⁷ W. Kazaniecki, Słowo wstępne, [w:] A. Błok, Wiersze i poematy…, s. 5–41. 30 Agata Muszyńska Rzeczywiście ten twórczy, artystyczny klimat rosyjskiego renesansu załamał się wraz z tragedią roku 1917. I mimo że spodziewano się jej, podświadomie nawet oczekiwano, zastraszająca gwałtowność zmian sprawiła, że nawet najwybitniejszym umysłom tej epoki trudno było zrozumieć, co się tak naprawdę stało. Wasilij Rozanow, jeden z najoryginalniejszych filozofów xx wiecznego renesansu, napisał wówczas swoje najwybitniejsze dzieło, „Apokalipsa naszych czasów”, będące zapisem dzień po dniu życia w pierwszych miesiącach po rewolucji, z prawdziwą goryczą i cynizmem ukazujące bankructwo chrześcijaństwa, które doprowadziło do takiej katastrofy. Według Rozanowa bolszewizm był karą za grzechy rosyjskiego narodu¹⁸. Sam Bierdiajew także uważał, że rewolucja jest zjawiskiem, za które odpowiedzialny jest cały naród rosyjski. Przewidywał ją od dawna, prognozując jednocześnie jej wampiryczny i nieludzki charakter. Choć, jak sam pisał, podczas rewolucji lutowej czuł się obcy i niepotrzebny, dokonał heroicznego czynu powstrzymując w płomiennym przemówieniu wojsko przed strzelaniem do tłumu, który demonstrował na ulicach Moskwy. Nawet oblężenie Moskwy przez bolszewików w październiku 1917 roku i wybuchające pod oknami pociski, nie oderwały go od pracy; zachowywał wówczas, według relacji Eugenii Rapp¹⁹, stoicki wręcz spokój, charakterystyczny dla ludzi o zahartowanym duchu. Oprócz załamania duchowego, nowy system oznaczał też dla twórców renesansu głębokie zmiany w powszednim życiu. Komunizm, ze swej natury antyinteligencki, nie znosił światłych umysłów i oryginalnych twórców. Szczególną nienawiścią darzył fi lozofów, bowiem w jednolitym komunistycznym państwie mogła istnieć tylko jedna słuszna filozofia. Rozpoczął się okres inwigilacji i prześladowań. Bierdiajew, z właściwą sobie odwagą, organizował u siebie w mieszkaniu spotkania dyskusyjne, gdzie przy herbacie brzozowej i marchwiowych ciasteczkach oraz w przejmującym chłodzie, rozmawiano nad różnorodnymi problemami. Był to okres, kiedy Zachód jeszcze nie do końca rozumiał, co się w Rosji stało. W zagranicznych gazetach ukazywały się bardzo naiwne artykuły; jeden z nich wydrukowany we francuskim piśmie, wspominał o wolności słowa w rewolucyjnej Rosji, czego dowodem były co wtorkowe spotkania bogatej inteligencji u znanego myśliciela Bierdiajewa. Jako, że funkcjonował już wówczas zakaz wszelkich zebrań, artykuł ten mógł sprowadzić na filozofa nawet wyrok śmierci. W istocie Bierdiajew już w 1921 roku został pierwszy raz aresztowany i oskarżony o szpiegostwo. Interesujący jest wpis do protokołu czekisty, który go zatrzymał: „Bierdiajew oświadczył, że jest przeciwnikiem bolszewizmu, ponieważ jest chrześcijaninem”²⁰. Po przesłuchaniu przez samego Dzierżyńskiego i Kamieniewa, został zwolniony, ale już rok później, po kolejnym ¹⁸ L. Kiejzik, Idea rosyjska w pismach myślicieli rosyjskich xix i xx wieku, [w:] Emigracja rosyjska…, s. 32. ¹⁹ Siostra Lidii Bierdiajewowej, żony Mikołaja Bierdiajewa. ²⁰ Cyt. za: M. Szulakiewicz, Mikołaj Bierdiajew jako krytyk fi lozofii transcendentalnej, [w:] Emigracja rosyjska…, s. 112–113. Rosyjski renesans kulturowy początków xx wieku oczami Mikołaja Bierdiajewa 31 aresztowaniu, otrzymał nakaz opuszczenia radzieckiej Rosji pod groźbą rozstrzelania. Opuszczał Rosję ze smutkiem, nie spodziewając się, że już nigdy do niej nie powróci. Rozpoczęła się nowa rzeczywistość: dla Rosji i tych co w niej pozostali — przerażający komunizm, dla rzesz pisarzy, filozofów, artystów — emigracja. Bierdiajew udał się najpierw do Berlina, gdzie brał udział w powołaniu Rosyjskiego Instytutu Naukowego i Rosyjskiej Akademii Religijno-Filozoficznej, a w 1924 roku do Paryża. Tam też przeniesiono Akademię i uruchomiono jej organ prasowy — Put. Bierdiajew dość szybko zaklimatyzował się na Zachodzie, czuł się zresztą człowiekiem kultury zachodniej, który przyjechał podzielić się „rosyjskimi myślami” — eschatologicznym poczuciem losów historii, myślami zrodzonymi z doświadczenia rewolucji i komunizmu, świadomością kryzysu historycznego chrześcijaństwa, rosyjską krytyką racjonalizmu i wieloma innym. Żona Bierdiajewa w swoich pamiętnikach przytoczyła jego słowa, które poniekąd tłumaczą stosunek filozofa do Zachodu: „Kiedy Rosjanin powie «to filozofia», oznacza to dla niego coś niepoważnego, co nie ma szczególnego znaczenia. Oto, dlaczego tak trudno jest mi się kontaktować z Rosjanami i tak łatwo z cudzoziemcami. Cudzoziemcy cenią intelekt i stawiają go ponad emocjami”²¹. Paryż był wówczas dla rosyjskiej inteligencji, wydalonej z własnej ojczyzny, centrum kulturalnym i duchowym. Tutaj, w 1922 roku znalazł się Sergiusz Bułgakow i tu właśnie napisał obie swoje trylogie, wielką i małą, w tym piękną opowieść o aniołach, pt. Drabina Jakubowa. Jeszcze w 1919 roku do Paryża przybył Lew Szestow, obdarzony bodaj największym talentem literackim fi lozof nurtu renesansu religijnego. Przyjeżdżali myśliciele, poeci, pisarze. Przez chwilę we Francji przebywał Leonid Andriejew, autor Dziennika Szatana, jednak ostatecznie, powodowany tęsknotą zamieszkał w Finlandii, zaledwie kilkadziesiąt kilometrów od granicy rosyjskiej. W Paryżu przez długi czas żył i tworzył Marc Chagall, wydalony z Rosji z powodu żydowskiego pochodzenia i tematyki swoich prac, które ku irytacji władz nie gloryfikowały heroizmu czynu sowieckiego. Przez kilka lat we francuskiej stolicy przebywał także jeden z najwybitniejszych kompozytorów rosyjskich, twórca baletu „Święto wiosny” — Igor Strawiński, a międzynarodowa publiczność na deskach Théâtre Mogador zachwycała się Ballets Russes, „Rosyjskimi Baletami” genialnego Siergieja Diagilewa²². Rosyjska muzyka i balet stały się ²¹ Cyt. za: L. Bierdiajew, Zawód: żona fi lozofa, Kęty 2004, s. 13. Wspomnienia Lidii Bierdiajewowej są bezcennym uzupełnieniem autobiografii jej męża — prowadziła je w latach 1934–1945, opisując na tle wydarzeń politycznych swoje codzienne życie z Ni, jak go zdrobniale nazywała, relacjonując postępy nad jego pracę twórczą, którą nieustannie prowadził, mimo doskwierających im obojgu trudnych warunków bytowych i zwierzając się z głębokiego uczucia, jakie ich łączyło. ²² Był to zespół baletowy, powołany do życia przez Diagilewa w 1909 roku i złożony z największych gwiazd rosyjskiej sceny muzycznej. Diagilew współpracował z najlepszymi kompozytorami, scenarzystami i choreografami a jego Balety przez cały okres swojego istnienia (czyli do śmierci Diagilewa w 1929 roku) odnosiły ogromne sukcesy na całym świecie, por. L. Bazylow, Historia…, s. 712–714. 32 Agata Muszyńska wówczas bardzo modne, a wpływ, jaki wywarły na charakter europejskiej sztuki w pierwszej połowie xx wieku jest nie do przecenienia²³. Większość najznakomitszych postaci rosyjskiego renesansu kulturowego znalazła się na emigracji. Ci, którzy pozostali w Rosji, przeżywali ciężkie chwile. Atmosferę tych czasów odzwierciedla porażający autentyzmem i przepełniony żalem fragment poematu Requiem Anny Achmatowej²⁴ z listopada 1935 roku: To było, gdy uśmiechał się jedynie Ten, co umarł, ze spokoju rad. Jak zbędny wisior chybotał się w zimie Obok swych więzień Leningrad. Oszalałe od męki konania, szły skazańców pułki dzień cały, I krótką piosenkę rozstania Parowozów gwizdki śpiewały. Gwiazdy śmierci stały nad nami, Ruś niewinna wiła się na bruku Pod zakrwawionymi butami I oponami „czarnych kruków”²⁵. Wielu ginęło w łagrach, jak choćby Osip Mandelsztam, poeta żydowskiego pochodzenia, najbardziej znany, obok Achmatowej, przedstawiciel akmeizmu²⁶. Na zesłaniu przebywał na osobisty rozkaz Stalina, z powodu kontrowersyjnego wiersza, przedstawiającego górala kremlowskiego i jego zwyrodniałe otoczenie. Mandelsztam nie przeżył zsyłki, pokonała go sowiecka rzeczywistość, do której usiłował się wpasować, w desperacji pisząc nawet Odę do Stalina. Nie zmieniło to jego losu. Spuścizna Mandelsztama przetrwała, dzięki ofiarności jego żony Nadieżdy, która przez kilkadziesiąt lat ukrywała ją przed komunistami. Przykład ten pokazuje brutalną rzeczywistość radzieckiej Rosji, krwiożerczą wobec wszelkich przejawów twórczej myśli. ²³ Więcej na temat tej szczególnej epoki w dziejach rosyjskiej muzyki zob. K. Meyer, Dymitr Szostakowicz i jego czasy, Warszawa 1999, passim. ²⁴ Bodaj najwybitniejsza poetka rosyjska, nazywana duszą rosyjskiego Srebrnego Wieku (przez Żdanowa natomiast „skrzyżowaniem prostytutki z zakonnicą”). Żyła w latach 1889–1966. Początkowo tworzyła w nurcie akmeizmu. Po rewolucji bolszewickiej z trudem tolerowana przez władze, miała wielkie trudności z publikację swoich utworów. Napisała ich wiele, o bardzo różnorodnej tematyce: od subtelnych liryków, poprzez uniwersalne poematy (Requiem), aż po prace historyczne o Puszkinie. ²⁵ Akme znaczy szczyt. Gumilow, Achmatowa, Mandelsztam w przekładach Leopolda Lewina, Warszawa 1986, s. 294–297. ²⁶ Przedstawiciele akmeizmu sprzeciwiali się mglistości symbolizmu i postulowali odejście od wieloznaczności w poezji na rzecz jasności i harmonii w ukazywaniu świata, zob. L. Bazylow, Historia…, s. 550. Rosyjski renesans kulturowy początków xx wieku oczami Mikołaja Bierdiajewa 33 W środowiskach emigranckich paradoksalnie cieszono się wolnością. Cieszył się Bierdiajew, dla którego wyjazd z Rosji był ciosem, ale możliwość nieskrępowanej pracy twórczej — błogosławieństwem i w pewnym sensie rekompensatą. W 1936 roku napisał Nowe Średniowiecze, działo będące syntezą i najpełniejszym wyłożeniem jego poglądów historiozoficznych. Wydaje się, jakby była to dość dramatyczna próba zrozumienia przyczyn rewolucji bolszewickiej i odkrycia tego, co ma być po niej. Bierdiajew przede wszystkim wskazuje na cykliczność epok i pewną powtarzalność historii. Po starożytności nastało średniowiecze, epoka barbarzyństwa i naukowego wstecznictwa, ale także epoka mistyki i rozwiniętej duchowości. Obala mit „mroków średniowiecza”, jako okresu zupełnego upadku kultury. „Średniowiecze nie jest epoką mroku, ale epoką nocną”²⁷, pisze, a noc wcale nie jest gorsza od dnia, jest po prostu inna. W średniowieczu człowiek żył skierowany zawsze ku niebu, ku wieczności i doskonałości. To dało mu siły, aby w renesansie dokonać twórczej eksplozji i kulturalnego odrodzenia. Jednakże humanizm, który postawił człowieka w centrum świata i poznania, nie mógł trwać wiecznie. Im bardziej ludzkość oddalała się od Boga, uważając się za samowystarczalną, w tym większy kryzys wchodziła cywilizacja. Początek xx wieku to apogeum owego kryzysu. Człowiek staje na progu nowej epoki, ale jest wyczerpany i duchowo wyjałowiony. Nauka nie odpowiedziała na wszystkie jego wątpliwości, humanizm nie dotrzymał swoich obietnic. Człowiek zdał sobie sprawę z tego, że w obliczu świata stoi zupełnie samotny i zaczął gorączkowo poszukiwać religii. Znalazł ją w komunizmie, który jednak jest religią fałszywą, bo nie buduje Królestwa Bożego, ale Królestwo Antychrysta. Jedynym środkiem do przezwyciężenia komunizmu jest odnowa duchowa ludzkości, w pierwszej kolejności narodu rosyjskiego, który sam siebie doprowadził do katastrofy. Komunizm nie jest zjawiskiem trwałym, ludzkość wchodzi bowiem w nową epokę, ponownie w epokę nocną, uduchowioną, w nowe średniowiecze. W tej swoistej ciszy przed burzą, jaką stanowiły ostatnie dziesięciolecia „długiego xix wieku”, Rosja zadziwiła świat ogromem swoich możliwości kulturalnych. Była to twórczość wyrosła na gruncie tradycji rosyjskich, ale odpowiadająca też najwyższym europejskim standardom i stanowiła istotny składnik całego europejskiego życia kulturalnego²⁸. Szczególną rolę w rosyjskim renesansie odegrali fi lozofowie, których dorobek bez wątpienia kiedyś uzyska status ponadczasowego²⁹. Niejednokrotnie byli oni zaangażowani w aktualną sytuację polityczną, a ich dzieła stały się „zapisem tragedii xx wieku”. Podjęli ogromną pracę intelektualną w celu zrozumienia, jak pisze Sławomir Mazurek, „posępnej epoki, której byli świadka²⁷ M. Bierdiajew, Nowe Średniowiecze…, s. 127. ²⁸ O głęboko odczuwalnej obecności rosyjskich artystów w życiu kulturalnym Europy i przemożnym wpływie rosyjskiej sztuki na zachodnioeuropejskie prądy artystyczne pisał K. Meyer, Dymitr Szostakowicz…, s. 50–52. ²⁹ Jeśli słowo „ponadczasowy” jest zbyt mocne na dzień dzisiejszy, to wynika to li tylko z braku odpowiedniego dystansu historycznego, por. S. Mazurek, Rosyjski renesans…, s. 9–10. 34 Agata Muszyńska mi³⁰„. Bierdiajew we wstępie do swojej Autobiografii… stwierdził z goryczą: „Przyszło mi żyć w epoce katastroficznej nie tylko dla mojej ojczyzny, ale także dla całego świata […] Przeżyłem trzy wojny, z czego dwie mogą być nazwane światowymi, dwie rewolucje w Rosji, małą i wielką, przeżyłem duchowy renesans początków xx wieku, a potem rosyjski komunizm […] Dla filozofa było to zbyt wiele wydarzeń: cztery razy siedziałem w więzieniu, dwa razy za starego reżymu i dwa razy za nowego reżymu, byłem na trzy lata zesłany na Północ […], zostałem wypędzony ze swojej ojczyzny i najprawdopodobniej zakończę życie na wygnaniu”³¹. Bierdiajew zmarł 23 marca 1948 w Clamart we Francji i rzeczywiście nigdy już nie powrócił do macierzy, choć tęsknota za nią prześladowała go całe życie. Była ona zresztą właściwa wszystkim wygnanym twórcom, którzy, choć często swe najwybitniejsze dzieła tworzyli na emigracji, odczuwali głęboką nostalgię za utraconą ojczyzną. I nie chodziło bynajmniej o odległość, o to, że oni żyli tu, a Rosja pozostała gdzieś daleko — Rosji, za którą oni tęsknili, już nie było. Изложение (abstrakt) Перелом xix и xx веков это период неслыханного расцвета европейской культуры. Эпоха была определена как: Belle Epoque, эпоха спокойствия, прогресса и благосостояния. Также Россия пережила в эту пору свой культурный ренессанс, а творчество российских артистов, композиторов, писателей, философов, подошло на грунте родных традиций, но соответствовало европейским стандартам, было справедливо восхищающие во всей Европе. Автор решил представить различные аспекты русского культурного ренессанса на фоне биографии одного из величайших философов этого периода — Николая Бердяева. Николай родился в 1874 поду, недалеко от Киева, в аристократической семье, как его ровесники, начинал от марксизма, но разочарованный его тезисами, прошёл на религиозную философию, и стал преемником мысли Фёдора Достоевскего, Влодзимежа Соловьёва ли Николая Фёдорова. Это был , как вспоминал Бердяев, красивый период творческого упоения, хотя испорченный неопределённым беспокойством перед тем, что наступит в предстоящем столетии. Это настроение отдаёт дэкадэнцкое творчество российских символистов, таких, как Александр Блок Вместе с началом большевистской революции, ренессанс в России был уничтожен, а его представителей принуждано к эмиграции. Убежищем для большинства из них, также Бердяева, стал Париж. Это в Париже проходил Марц Шагал (преследованный в России ввиду еврейского происхождения), ³⁰ S. Mazurek, Rosyjski renesans…, s. 9. ³¹ M. Bierdiajew, Autobiografia…, s. 5. Rosyjski renesans kulturowy początków xx wieku oczami Mikołaja Bierdiajewa 35 Сергей Дягилев выставлял Российские Балеты. Здесь также жил Игорь Стравинский и много других отличных российских артистов и философов. Те, которые остались в России, неоднократно были преследованы; эмиграция обозначила творческую свободу, но также тоску по родине. Бердяев никогда не вернулся в Россию. Он умер во Франции в 1948 году. Agata Muszyńska — studentka iv roku studiów stacjonarnych na kierunku historia (specjalizacje: archiwalna i nauczycielska), członek zarządu Studenckiego Koła Naukowego Historyków u. Zainteresowania badawcze: Śląsk w xiii wieku, historia rządów opiekuńczych kobiet w średniowiecznej Polsce, dyplomatyka i sfragistyka wieków średnich, historia Francji (okres Wielkiej Rewolucji Francuskiej), kultura i fi lozofia rosyjska xix wieku. Kontakt: [email protected] Katarzyna Głowania „Poderżnijcie gardło mi, poderżnijcie żyły, tylko nie zerwijcie strun, co srebrem lśniły…” — wielcy bardowie rosji Początki rosyjskiej poezji śpiewanej „Piosenka autorska”¹ (awtorskaja samodiejatielnaja piesn) wiąże się w Związku Radzieckim z postaciami dwóch poetów: Jurija Kukina oraz Jurija Wizbora. Obaj tworzyli pod koniec lat 40, w czasie terroru stalinowskiego. Ich poezja stanowiła alternatywę wobec szarej rzeczywistości totalitarnego państwa. Piosenki tworzono w opozycji do ideologii Stalina. Były znane w tzw. „drugim obiegu” (niepublicznym), z dala od cenzury, jej wytycznych i zakazów. Do przełomu w tym zakresie doszło po śmierci Stalina². Cały krótkotrwały okres uspokojenia po 1956 r. to epoka triumfu młodej poezji — czytelnicy powszechnie jej poszukiwali, odchodząc od fałszujących rzeczywistość powieści ku pamiętnikom i dokumentom. Nastąpił wówczas okres tzw. odwilży Chruszczowa. Do tej pory artyści śpiewali stare rosyjskie ballady i romanse, tymczasem Moskiewski Państwowy Instytut Pedagogiczny skupił wokół siebie młodych twórców, takich jak: Ariadna Jakuszewa, Julij Kim, Władimir Czernow, Jurij Wizbor. Nazwali oni ten nowy gatunek pieśnią autorską, tj. wierszem-piosenką, tworzoną i wykonywaną przy akompaniamencie instrumentu muzycznego (głównie gitary) przez jedną osobę. Śpiewano wówczas pieśni o włóczędze-marzycielu, który podróżował z gitarą po dalekich krajach tęskniąc do gór, tajgi i wolnych przestrzeni. Kolejnym pokoleniem twórców piosenki ¹ W pieśni najważniejsze jest przesłanie, które ma dotrzeć do odbiorcy — stąd częste upodrzędnienie warstwy muzycznej, będącej nośnikiem tekstu (ubogi akompaniament, niewyszukane aranżacje). Śpiewający poeta, twórca jest odpowiedzialny za tekst, muzykę i wykonanie. Autor szuka swojego słuchacza poza rynkiem, występuje przeciw kulturze masowej (przyjmowanej bezrefleksyjnie), choć działa środkami kultury popularnej. Bard przyjmuje postawę „życiotworzenia”, traktując swoje śpiewanie jako sposób życia. Ma świadomość odrębności ze współczesnością i silne poczucie wspólnoty z innymi bardami. ² Pojawiło się wówczas tzw. „pokolenie xx Zjazdu”. Byli to artyści wykraczający poza obyczaje sowieckiego życia publicznego, których zaczęto określać mianem „myślących inaczej” (inakomyslajuszczyje), później — dysydentami. Do tego pokolenia zalicza się m.in. Bułat Okudżawa. 38 Katarzyna Głowania autorskiej byli Bułat Okudżawa i Włodzimierz Wysocki, którzy zmodyfi kowali tematykę utworów, odchodząc od romantyzmu. Bardowie systemów totalitarnych Określenie „bard” — oznacza nie tylko średniowiecznych celtyckich pieśniarzy i poetów, jest też zjawiskiem kultury xx wieku. Współcześnie nazywamy tak artystów śpiewających własne utwory poetyckie przy akompaniamencie gitary. Złoty okres bardów w Rosji przypada na lata 60., kiedy to zostali dostrzeżeni jako twórcy niezależni, wolni od indoktrynacji, głośno mówiący o problemach życia codziennego człowieka. Nie byli wirtuozami gry na gitarze (sam Wysocki nigdy nie nauczył się zapisu nutowego), ale zyskali swą popularność poprzez rozmowę ze słuchaczem, osobistą i sugestywną. Występując przeciw sferze oficjalności, przeciw instytucji, deklarowali się jako zwolennicy alternatywy — politycznej i artystycznej. Twórczość bardów to raport z dwudziestowiecznej codzienności, kształtowanej przez różne doświadczenia polityczne i kulturowe. Pozostaje on głosem „z marginesu”, wpisującym się w tradycje ludowej niepokorności czy nieoficjalności. Jednocześnie jego głos określa w sposób niezwykle trwały zachowania czy rytuały kulturowe swoich odbiorców³. Stereotyp barda jako niepokornego głosu sumienia wrasta w życie publiczne⁴. Rosyjska literatura drugiego obiegu (samizdat⁵) obfitowała w biografie, wspomnienia, zapiski, gatunki paradokumentalne oraz pieśni bardów. Zarówno dramat, jak i powieść, podlegały tzw. realizmowi socjalistycznemu. Nastąpił więc podział na dwie sfery rzeczywistości — wizja oficjalna („realizm”) nie była utożsamiana z prawdą, dlatego pisarze uciekali od gatunków oficjalnej literatury. Antykultura komunizmu wykreowała bowiem sztuczne podziały, tworząc pseudofolklor, pseudoliteraturę i państwową pseudoreligię⁶. ³ Czasami odbiorcy oczekują od bardów wciąż takiej samej reakcji na rzeczywistość i identycznych form jej wyrazu, co jest szczególnie niebezpieczne dla wolności barda i jego indywidualizmu. ⁴ J. Łobodowski, w artykule o Galiczu w „Kulturze” (1978, nr 5), pisał: „w najbardziej totalitarnym, policyjnym, militarystycznym kraju odrodziło się coś w rodzaju średniowiecznych truwerów, minstreli, minesängerów… Ale tamci przed wiekami opiewali miłość, realną lub wyimaginowaną, sławili urodę księżniczek i kasztelanek, a niekiedy także czyny możnych protektorów. Ich spadkobiercy w Sowietach są poetami protestu i bezkompromisowej walki”. ⁵ Andrzej de Lazari przytacza definicję samizdatu: Definicja samizdatu: „wszyscy przepisują, uczą się na pamięć, śpiewają, choć w radiu nie usłyszysz i w księgarni nie kupisz…”. Oprócz samizdatu wyróżniano też tamizdat, tj. książki i periodyki publikowane w wydawnictwach emigracyjnych i przemycane do kraju. W rosyjskim drugim obiegu było niewielu twórców i odbiorców, natomiast wiersze cieszyły się ogromną popularnością. Społeczeństwo przywykło wypowiadać się za pośrednictwem wierszy, [w:] Bardowie, red. J. Sawicka, E. Paczoska, Łódź 2001, s. 45. ⁶ Głównym celem było stworzenie tzw. „Homo sovieticus” — Breżniew powtórzył za „Prawdą” na zjeździe kpzr w 1976 r. o powstaniu nowego gatunku człowieka — „człowieka sowieckiego”. „Poderżnijcie gardło mi, poderżnijcie żyły,…” 39 Bunt młodego pokolenia niepokoił władze⁷. Zaczęto stosować środki represyjne w formie aresztowań w ramach „walki z pasożytnictwem” (oficjalna wykładnia prawna mówiła o ludziach uchylających się od społecznie pożytecznej pracy). W Instytucie Psychiatrii Sądowej im. prof. Sierbskiego zaczęto w praktyce stosować teorię schizofrenii bezobjawowej prof. Andrieja Snieżawskiego, która przejawiała się poprzez kontestację istniejącego w zsrr porządku politycznego i społecznego (obłęd reformatorski) lub demonstrowanie wiary (obłęd religijny). Istotą zjawiska bardów jest przekraczanie granicy między kulturą wysoką a popularną. Bardzo specyficzne jest łączenie form i treści trudnych z potocznymi. Silne osadzenie w kulturze służy podkreślaniu polemiczności wobec niej. Bard jest strażnikiem swojej własnej prawdy, wiernym swoim ideom; całym sobą udowadnia ich sens. Sztuka bardów jest krzywym zwierciadłem kultury oficjalnej (kpina, błazenada, obniżanie gatunków, podrywanie autorytetów, swoista intertekstualność); proponuje własne sposoby budowania wspólnoty, m.in. polemizując z wszelką oficjalnością czy też werbalizując pragnienia odbiorcy, który czuje się zniewolony czy manipulowany. Rodzaje pieśni autorskiej Pieśń autorska manifestuje swoją odmienność, jest specjalną odmianą poezji mówionej, w której komunikowanie ma postać prywatnej rozmowy z odbiorcą, wyrażającej pytania, postulaty, sądy i opinie autora. Czasem jest ważna dla wszystkich, czasem jest kameralna. Słowo barda bez silnego związku z rzeczywistością traci siłę działania. Głównym nurtem pieśni autorskiej była piosenka turystyczna — związana z epoką Breżniewa, kiedy to młodzież interesowała się alpinistyką, kajakarstwem, widząc w tym ucieczkę od szarej rzeczywistości socjalistycznej. Dominowały w niej takie wartości jak: odwaga, przyjaźń, ryzyko, zaufanie, współpraca i wsparcie (Wizbor, Gorodnicki). Wśród nich wyróżniała się też piosenka o morzu, w której śpiewano o ludziach walczących z żywiołem w trudnych warunkach (Gorodnicki, Wysocki). Kolejnym tematem podejmowanym w tekstach była polityka. Piosenka polityczna wyrażała protest przeciwko sowieckiemu trybowi życia, była albo „antysowiecka”, lub też satyrą i ironią opisywała codzienne życie w systemie (Wysocki, Galicz). Ujawnianie prawdy poprzez kpinę i prześmiewczość stanowiło jej siłę. W czasie odwilży Chruszczowa ludzie wypuszczani z łagrów zaprezentowali swoje piosenki bardom, którzy natychmiast włączyli je do swego repertuaru. GoTerminu tego po raz pierwszy użył ironicznie Aleksander Zinowiew w 1982 r. ⁷ Włodzimierz Bukowski pisał, że tylko w systemie totalitarnym śpiewanie własnych pieśni przy akompaniamencie własnej gitary, nagrywanych na kiepskie taśmy może być karane łagrem w: Bardowie, red. J. Sawicka, E. Paczoska, Łódź 2001, s. 35. 40 Katarzyna Głowania rodnicki śpiewał je w znaczeniu walki z uciskiem. O tematyce łagrowej (łagierna piesn) wypowiadał się m.in. Wysocki⁸, kreśląc obraz człowieka oszukanego przez wiarę w system, któremu przeżyć pomagała nieraz piosenka. Piosenki zakazu ukształtowały się już w latach 30. Odzwierciedlały rozpad struktury i zasad starego rosyjskiego społeczeństwa. Aleksander Rozenbaum napisał także wiele humorystycznych piosenek zakazu o żydowskiej mafii w Odessie. Pieśni wojenne mówiły o Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej, jak w Rosji nazywa się drugą wojnę światową. Największe osiągnięcia na tym polu uzyskali Wysocki oraz Okudżawa, choć każdy mówił o wojnie inaczej. Żołnierze głośno chwalili wykonanie utworów Wysockiego, który najpełniej potrafił oddać cały obraz wojny, nie pomijając strachu ani krwi. Nie idealizował wojny ani bohaterstwa, rozliczał rzeczywistość brutalnie i szczerze. Prekursorami piosenki błatniackiej byli Okudżawa i Galicz chociaż największy rozkwit tego gatunku wiąże się z Wysockim, który przedstawiał swoisty kodeks honorowy przestępców, pokazując, iż cnota i występek biegną koło siebie. Aleksander Wertyński (1889–1957) Urodził się i wychował w Kijowie, ważnym ośrodku kultury, odwiedzanym przez wielu artystów. W czasie rewolucji rosyjskiej w 1905 r. został wydalony z gimnazjum i rozpoczął życie w artystycznej bohemie. Imał się różnych prac, aby przeżyć. Wkrótce wyjechał do Moskwy i rozpoczął występy na scenie jako aktor kabaretowy, gdzie mógł wykorzystać swój specyficzny sposób mówienia (na styl francuski). Motywem jego piosenek była tęsknota za krajem, a także tragiczna, niespełniona miłość. Śpiewał urzekające ballady i bajki z akompaniamentem fortepianu, nadając temu kunsztu i wyrafinowanego smaku. Zasłynął jako artysta już w latach 20 śpiewając „smutne piosenki Pierrota”, stąd też nazywano go „rosyjskim Pierrotem”. Z czasem ograniczył swój strój do fraka i czarnego cylindra, nadając swej postaci tajemniczość i elegancję. Po rewolucji październikowej wyemigrował do Europy (przez pewien czas mieszkał w Polsce) i Ameryki, stopniowo zyskując międzynarodową sławę. Występował odtąd w eleganckim smokingu, nie w stroju opera-klauna. W piosenkach z tego okresu nie śpiewał już o romansach, egzotycznych krajach czy włóczęgach, lecz z nostalgią wspominał Rosję. W 1943 r. Stalin pozwolił mu wrócić do kraju i umożliwił występy estradowe. Koncertował, śpiewał dla ludzi i o ludziach, a także o miejscach, które poznał na emigracji. ⁸ O obozach mówiono sentencję: „Kto nie był, tot budiet, kto był, tot nie zabudiet”. W piosence „Łaźnia” Wysocki-więzień skarżył się, iż został zesłany na Syberię, do „więzienia bez murów i krat”: „Do kopalni skierował mnie naród nasz,// sztolnię w skale kazali mi tłuc,// lecz na piersi wykłułem Stalina twarz,// bo wierzyłem, że rację ma wódz”. „Poderżnijcie gardło mi, poderżnijcie żyły,…” 41 Aleksander Galicz⁹ (1918–1977) Wywodził się z rodziny żydowskich intelektualistów. Większość dzieciństwa spędził w Sewastopolu. We wczesnym okresie twórczości napisał wiele utworów teatralnych i scenariuszy filmowych. Komponował też piosenki młodzieżowe. Stał się jednym z najzdolniejszych przedstawicieli gatunku jako poeta, scenarzysta, autor tekstów i wokalista. Pieśń autorską zaczął tworzyć dopiero po czterdziestce, będąc popieranym i cenionym przez władze aktorem i reżyserem teatralnym. Za swoją nową drogę artystyczną spotkały go represje, wygnanie, a w końcu śmierć w Paryżu w 1977 roku¹⁰. Galicz porzucił dramat dla innej formy liryczno-epickiej, pieśni, w której mógł toczyć spór z cywilizacją nicości i absurdu. Był to wyraz kultury tradycji pieśniarskiej, spokrewnionej z poezją, wiarą i folklorem. Próbował konfrontować obraz współczesności sowieckiej z rzeczywistością metafizyczną. Jego głównym zadaniem było pokazanie niedostrzeganej przez nikogo prawdy o otaczającym świecie. Aby komunikat o poważnych kwestiach egzystencjalnych był przejrzysty i jasny, Galicz używał języka folkloru, ulicznego lub więziennego żargonu, czy też urzędniczego bełkotu. Nie mówił wprost o wartościach wyższych. Był całkowicie niecenzuralny z racji jawnie szyderczego stosunku do systemu i władzy. Jedyny oficjalny występ Galicza miał miejsce podczas festiwalu „Bard68” w Nowosybirsku, podczas którego korpulentny i łysiejący pięćdziesięciolatek podbił serca publiczności i jurorów, pokonując młodych twórców. Sam autor za swój największy sukces uważał pieśń „Obłoki” — historię człowieka, który na mocy amnestii opuścił łagier bez zdrowia i nadziei, stracił przyjaciół i rodzinę i w ciągu jednego wieczoru przepija swoją rentę w knajpie, wspominając życie obozowe. Ta opowieść wrosła w rosyjski folklor, choć nie każdy pamięta, czyjego jest autorstwa. Spotkała go za nią wrogość i krytyka, zarzucano mu kłamstwa i nieszczerość. Galicz skupił swoją uwagę na człowieku w świecie sowieckim, nie podjął dyskusji z ideami komunizmu. Ukazał skutki komunistycznego eksperymentu — ukształtowania nowego człowieka. Bohaterowie poezji Galicza to ludzie-rzeczy, odgrywający określone role w systemie podległości. Zdania zaprzeczające logicznemu sensowi oddają rzeczywisty styl myślenia. Obok nich występują bohaterowie lub zdrajcy, kaci i ofiary, uprzedmiotowione kobiety oraz uczeni. Deformacja poprzez sztuczną rzeczywistość, skrajna alienacja człowieka prowadzi do utraty indywidualności, załamuje się rozwój osobowości, powstaje wrażenie osaczenia. Sytuacja lub zdarzenie ⁹ „Galicz” jest jego pseudonimem, na który składają się: skrót jego nazwiska, imienia nazwiska rodowego (Aleksander Arkadjewicz Ginzburg). Dysydent Władimir Bukowski nazywał go „współczesnym rosyjskim Homerem”, Okudżawa — największym rosyjskim bardem. ¹⁰ Prawdopodobnie został zamordowany przez „strażników systemu”, choć w karcie zgonu wpisano: porażenie prądem z instalacji elektrycznej. Jego przyjaciele protestowali, iż nie mógłby dotknąć nieizolowanego kabla w radiomagnetofonie). 42 Katarzyna Głowania wypełniają beznadziejną, martwą, często nikczemną egzystencję, zamieniają człowieka w rzecz, czasami wyzwalając w nim heroiczną postawę¹¹. Galicz definiował poezję jako „wezwanie na pomoc”. Aby było czytelne, odwołał się do najpowszechniejszych rosyjskich środków literackiego przekazu, tj. do ballady ludowej, romansu, pieśni epickiej, czastuszki. W jego wierszach można dostrzec dbałość o artyzm, o tradycję i folklor. Twórczość Galicza stanowi wyzwanie dla tłumacza, ponieważ używał słów, które nie należą do oficjalnego kanonu języka i nie znajdują odpowiedników w polskim¹². Bułat Okudżawa (1924–1997) Bułat Szałwowicz Okudżawa spędził dzieciństwo w Moskwie. Ojciec, Gruzin, działacz partyjny został aresztowany i rozstrzelany w 1937 r. Matka Ormianka spędziła 18 lat w obozie i na zesłaniu. Wraz z bratem zamieszkał u babci na Arbacie, w dzielnicy Moskwy. W 1942 r. zgłosił się jako ochotnik na front, był ranny na Północno-Kaukaskim Froncie. Po rehabilitacji rodziców, na fali odwilży, w 1955 r. wstąpił do kpzr (wystąpił w 1990 r.), z nadzieją i ufnością przyjmując przełomowy „tajny referat” Chruszczowa na xx Zjeździe kpzr z marca 1956 r.¹³, ujawniający i potępiający stalinowską epokę terroru. Wielu ludzi z jego pokolenia, stopniowo wyzbywało się złudzeń. Ograniczony zasięg politycznej i artystycznej odwilży oraz represje ¹¹ W wierszu „Powrót do Itaki” (Возвращение на Итаку), poświęconym Osipowi Mandelsztamowi, poeta opisuje łagry, miejsce najcięższej próby i niekiedy zwycięstwa. Mandelsztam jest porównany do Odyseusza, a Syberia — do Itaki. Odyseusz, pozbawiony godności, upokorzony, zdegradowany, odkrywa w obozie prawdę chrześcijańską. Sam Galicz identyfi kował się z Mandelsztamem poprzez narodowość, lewicowe poglądy we wczesnej młodości oraz sprzeciw wobec systemu, czego konsekwencją było przejście na chrześcijaństwo. Prawdę o istnieniu człowieka w perspektywie dziejów świata wyraża „Poemat o Stalinie” (Поэма о Сталине). To próba oceny Stalina i jego czasów miarą historii, w której Galicz pokazuje współczesny stosunek Rosjan do historii, postawę społeczeństwa rosyjskiego wobec tradycji, wiary, rewolucji. Wskazał tu znak tragizmu owych czasów: moralną degradację elit. Posługiwał się zdecydowanie tragiczną ironią, co umożliwiało ukazanie człowieka wykreowanego przez system, oraz roli, jaką mu wyznaczono. Przedstawiał rozdźwięk między świadomością bohaterów a rzeczywistością. Bohaterowie Galicza uosabiają winę tragiczną (hamartia), nieświadomi prawdziwego miejsca człowieka w świecie. Poeta posługiwał się kanonem tragizmu, mówiąc o zaślepieniu, szaleństwie, ułudzie, winie moralnej, głupocie. Przekazywał sugestie o prawdach ogólnych. Jego utwory przypominają twórczość Mikołaja Gogola. ¹² Niektóre terminy wiążą się z epoką terroru, np. „szmon”, tj. specjalny rodzaj rewizji osobistej. ¹³ Wystąpienie Chruszczowa przyjęto w Tbilisi zamieszkami — na czele wielotysięcznej demonstracji pędzono świnię, na której napisano Chruszczow; w Gruzji Stalin był bowiem nadal bohaterem narodowym. „Poderżnijcie gardło mi, poderżnijcie żyły,…” 43 cenzury¹⁴ nie przemawiały za systemem. Okudżawa był sceptykiem, świadomym słabości człowieka, jednakże pozostała w nim życzliwość do świata. W 1962 r. został przyjęty do Związku Pisarzy zsrr, dzięki czemu mógł wydawać swe utwory w obiegu oficjalnym (z czasem władze coraz uważniej obserwowały jego poczynania artystyczne). Po upadku komunizmu pełnił prestiżowe funkcje w państwie, był m.in. doradcą prezydenta, członkiem komisji nagród i odznaczeń Federacji Rosyjskiej. W 1957 r. zaczął śpiewać swe pieśni przy akompaniamencie gitary dla przyjaciół, a od 1960 r. występował publicznie. O sobie pisał, manifestując własną osobowość i system wartości, oparty na triadzie: miłość, wiara, nadzieja¹⁵. Swoje przeżycia wojenne uogólniał. W jego wierszach nie ma nazw miejscowości ani frontów, rzadko też poznajemy wroga. Bardzo mocno akcentował szok pierwszego dnia wojny, kiedy to młodzi ludzie poszli na front wprost z ławy szkolnej, z podwórek¹⁶. Tłumaczył: „Wszystkie moje wiersze i pieśni zostały napisane nie tyle o wojnie, ile przeciw niej”. Okudżawa, sam nazywając się „minstrelem chwili” (tj. tworzył dla potrzeby duchowej), pisał też powieści historyczne (np. Wędrówki dyletantów w stylu Lermontowa i Tołstoja). Jego celem nie była jednak aluzja, by poprzez dawne czasy mówić o współczesnych. Liczył na to, iż czytelnik sam odkryje analogię w historii ludzkości. Mówił: „Przez długie lata poznawaliśmy naszą historię wyrywkowo, dostawaliśmy ją jak jałmużnę lub zaliczkę w faktach, których wiarygodność często była wątpliwa, jak to miało miejsce w latach pięćdziesiątych”¹⁷. Jego utwory to rodzaj poetyckiej perswazji; dominuje u niego nostalgia za: Arbatem, wojskową młodością, puszkinowską epoką, za okresem dekabrystów. „Piszę tak jak oddycham i tak jak słyszę”¹⁸. Okudżawa to bard, włóczęga-marzyciel, który ucieka w romantyczną przeszłość, w czasy Puszkina czy też wojny domowej. Jest szarmancki jak dawni oficerowie. Aleksander Gorodnicki (1933–) Urodził się w Sankt Petersburgu w rodzinie pracowników biurowych. Ukończył geofizykę w tamtejszym Instytucie Plechanowa. Poeta bard, geolog, doktor nauk, podróżnik, który samotnie zwiedził najdalsze zakątki świata, w tym: Antarktydę, ¹⁴ Wyraźnym sygnałem końca odwilży był proces Brodskiego w 1964 r., a także interwencja wojsk radzieckich w Czechosłowacji w 1968 r. ¹⁵ Niekiedy kończył swe rozważania przysłowiem, tzw. Schlagwortem. Np. w fi lmie „Białe słońce pustyni” z piosenki „9 gramów serca” zapamiętano zdanie: „Nie wieziot mnie w smerti, powieziot w lubwi” — „Nie wiedzie mi się w śmierci, powiedzie w miłości”. ¹⁶ W wierszu „Jazzmani” pisał o chłopcach, którzy „szli na front w cywilnych marynarkach”. ¹⁷ „Poezja”, Trubadurzy, 1982, nr 8, s. 80. ¹⁸ Ibidem, s. 81. 44 Katarzyna Głowania Biegun Północny i dno oceanu. Jako naukowiec opublikował ponad 260 prac badawczych, w tym 8 monografii dotyczących geologii i geofizyki dna oceanicznego. W swoich utworach jest zawsze szczery i otwarty, śpiewając o życiu i historii. W przeciwieństwie do innych bardów, Gorodnicki przez długi czas śpiewał swe utwory a capella. Na większości koncertów występuje z towarzyszącym mu gitarzystą. Jurij Wizbor (1934–1984) Początkowo pracował jako dziennikarz i scenarzysta filmów dokumentalnych, korespondent radiowy. Był instruktorem narciarstwa alpejskiego, brał udział w poważnych wyprawach górskich, lubił wspinaczkę. Po 1951 r. zaczął komponować piosenki turystyczne. Jego życie wiązało się nie tylko z Moskwą, lecz także z górami, o których śpiewał. Włodzimierz Wysocki (1938–1980) Władimir Siemionowicz Wysocki spędził całe swoje życie w Moskwie¹⁹. Był synem oficera Armii Czerwonej. Do uzyskania pełnoletniości pomieszkiwał u ojca przy zaułku Wielkim Karetnym i u matki. Wychowywał się jednak na ulicach i w specyficznej atmosferze moskiewskich podwórek. Po ukończeniu szkoły średniej wstąpił na uniwersytet inżynieryjno-budowlany, jednak szybko zrezygnował z nauki i poświęcił się zajęciom na wydziale aktorskim Szkoły przy mhat (Moskiewski Teatr Artystyczny) im. Niemirowicza-Danczenki. Początkowo nie odniósł sukcesów aktorskich, dopiero w 1964 r. został przyjęty do trupy Jurija Lubimowa. Ten podniósł rangę Taganki, a poprzez twórczą atmosferę i opozycyjne nastroje, kontakty z wybitnymi uczonymi, pisarzami i artystami duchowo rozwinął osobowość Wysockiego. Aktor angażował się też w komponowanie piosenek do filmów i seriali, a od 1966 występował z recitalami. Półlegalne występy przerywały kampanie prasowe przeciw autorowi, które miały miejsce w latach 1968, 1973 i 1979²⁰. Paradoksalnie, ¹⁹ Jedynie lata 1947–1949 spędził w koszarach wojsk okupacyjnych w Eberswaldzie (była nrd), dokąd wyjechał z nową rodziną ojca (ponieważ matka, która była z wykształcenia tłumaczem języka niemieckiego, ciężko pracowała i nie mogła się zaopiekować synem, oddała go pod opiekę przychylnej mu macosze). W Eberswaldzie uczył się gry na fortepianie. ²⁰ Krytyka odpowiedziała serią artykułów, kompromitując autora jako oszczercę ojczyzny, pozbawionego patriotycznych uczuć, zniechęcano odbiorców do prymitywnych imitacji najgorszych wzorców, jak nazywano pieśni błatnyje Wysockiego, „swojego człowieka”, który nie moralizował, jedynie opisywał ich życie. Afirmacja wolności i barwnego życia wiązały się z głęboką analizą świata, zwłaszcza bandyckiego folkloru. „Poderżnijcie gardło mi, poderżnijcie żyły,…” 45 ugruntowały one jego status twórcy opozycyjnego. Zagraniczne podróże i koncerty ułatwiło mu małżeństwo z francuską aktorką rosyjskiego pochodzenia, Mariną Vlady, w grudniu 1970 r. Do nurtu piosenki autorskiej włączył się po pierwszych śpiewających poetach „odwilży”, tj. Michaile Anczarowie, Juriju Wizborze, Bułacie Okudżawie. Twórczość Okudżawy była odbierana przez inteligencję miejską, studentów i pracowników instytutów naukowych. Audytorium Wysockiego jest szersze. „Słuchali go wszyscy: komsomolcy na budowach — i członkowie Akademii Nauk; ci, których Szukszyn określił jako „energicznych ludzi” i bractwo artystyczne; studenci i kompanie zupełnie już przegranej publiki, spędzającej całe dnie w pobliżu sklepów z alkoholem”²¹ — pisała Irina Rubanowa, autorka broszur o Wysockim. Wysocki nie był forowany przez instytucje kulturalne, lecz przez pirackie nagrania na taśmach magnetofonowych²² oraz recitale. Jego popularność wiązała się również z aktorstwem — ludzie znali go jako radiotelegrafistę z filmu „Вертикаль” z 1967, kapitana Gleba Żegłowa z serialu „Место встречи изменить нельзя” (1979; w Polsce „Gdzie jest Czarny Kot”) czy wreszcie jako osławionego aktora awangardowej sceny Teatru Dramatu i Komedii na Tagance²³. Aktorskie opanowanie roli rozpoczynał od odnalezienia bolesnego miejsca w psychice bohatera. W pieśniach waloryzował krzyk jako wyraz ludzkiego cierpienia. Opisał bolesne miejsca własne, swego pokolenia i Rosji. Historia kraju była dla niego historią choroby. W ostatnim okresie życia coraz więcej tekstów mówiło o śmierci, której Wysocki poddawał się, ale i przed którą się buntował. W sztuce przekraczał granice, jednak w życiu znalazł się w zamkniętym kręgu. ²¹ A. Żebrowska, Outsider w kalekim świecie. Pieśni Władimira Wysockiego, [w:] Sylwetki współczesnych pisarzy rosyjskich, red. P. Fast, L. Rożek, Katowice 1994, s. 211. ²² „Żywe słowo” mogło ominąć cenzurę i dotrzeć bezpośrednio do słuchacza dzięki tzw. rewolucji magnetofonowej. Magnitizdat posiadał miliony odbiorców. Wysocki nazywał to odmiennym rodzajem literatury, poezją w innym stanie skupienia.Czarny rynek taśm magnetofonowych objął nie tylko miasta, ale i głęboką prowincję. Jak pisano w prasie, całe rodziny oszczędzały na zakup magnetofonu z powodu Wysockiego. Istniał na taśmach magnetofonowych, za życia wydrukował jedynie kilka wierszy w drugoobiegowym almanachu „Metropol”. Paradoksem było to, iż chciał być drukowany, zazdrościł poetom, których Brodski nazwał największymi szkodnikami w poezji rosyjskiej — Jewtuszence i Wozniesienskiemu. Robert Rożdiestwienski we wstępie do zbioru Нерв pisał: „dostać bilet na jego występ było trudniej, niż zdobyć latem pokój hotelowy w Soczi lub Jałcie”. Por. Sylwetki współczesnych pisarzy rosyjskich, red. P. Fast, L. Rożek, Katowice 1994, s. 215. Dopiero po śmierci został doceniony: w Moskwie powstało Muzeum Wysockiego, które prowadzi jego drugi syn, Nikita — wierna kopia ojca, zwłaszcza z identycznym ochrypłym głosem. Powołano nawet komisję, której celem było zgromadzenie wszystkiego, co napisał bard. Wielokrotnie jednak sam autor zmieniał i poprawiał wcześniej napisane teksty, dopracowując je podczas występów. ²³ Zasłynął rolami: Galileusza w sztuce Brechta „Życie Galileusza” (1966), Chłopuszy w „Pugaczowie” Jesienina (1967), szekspirowskiego Hamleta (1971), Łopachina w „Wiśniowym sadzie” Czechowa (1975) czy też Swidrygajłowa w „Zbrodni i karze” Dostojewskiego (1979). 46 Katarzyna Głowania Wiedziano o jego bujnym życiu, o klinikach odwykowych; do zdarzeń prawdziwych dorabiano legendy. Osoba i biografia poety uległy legendzie i plotkom. Wielu wyczuwało jego niezwykłość, bunt, potrzebę wolności, siłę i wyrazistość²⁴. Legenda powstawała biała i czarna, ponieważ jego życie było legendotwórcze i prowokujące plotki: alkohol, narkotyki, kobiety. Kobiet było dużo; alkoholowe szaleństwo, śmiertelne zapoje (загулы), pójścia w Rosję, ucieczki i wędrówki były częścią czarnej legendy o autodestrukcji Wysockiego. Początkowo śpiewał w kameralnym gronie, dla swych przyjaciół w domu na Bolszom Karietnom. Często śpiewał spontanicznie, dla każdego, chociaż niektórzy pisali na niego donosy. Nie kłamał, że świat jest piękny — twierdził: „Ja nie przyszedłem tutaj, żeby się komukolwiek podobać, ale żeby mówić prawdę”. Nie zdawał sobie sprawy ze swego sukcesu, z ogromnej popularności. Wypracował własny kanon śpiewania: dla wielkiego audytorium śpiewał rzeczy łatwiejsze, bardziej znane, często ucinał pesymistyczne zakończenia. Liczne teksty miały kilka wariantów²⁵. Rozmawiał ze słuchaczami cicho, spokojnie, po czym śpiewał drapieżnie, z mocnymi akordami i z ekspresją²⁶. W czasie każdego spotkania śpiewał tak, jakby to był ostatni raz w życiu. Brodski pisał, że z bardów ceni tylko Wysockiego. Wysocki nie znosił określenia „bard” — mówił, że „po prostu człowiek bierze gitarę i śpiewa”. Sam pisał tekst, komponował melodię i sam pieśń wykonywał. „Piosenka zawsze mieszka z tobą, nie dając odpoczynku” — mawiał. Zawsze pisał to, co miał w duszy — śpiewał, często używając zaimka „ja” — był pilotem, złodziejem, prostym chłopem, żołnierzem, sportowcem, filozofem²⁷. Im ²⁴ B. Hrabal, Zaczarowany flet, Warszawa 1991, s. 29: „Gdy jego żona wzięła go ze sobą do Hollywoodu, to przedstawiono ich w Klubie Filmowym „Pani Vlady w towarzystwie swego męża”, ale kiedy wychodzili, kiedy na dwie godziny przedtem Wysocki pożyczył gitarę i grał i śpiewał [z inicjatywy Milosza Formana], to hollywoodzką restaurację opuszczał już Włodzimierz Wysocki z małżonką”. ²⁵ Należy wspomnieć o tzw. wariantowości pieśni Wysockiego — pieśń autorska kształtowała się nie tylko w trakcie pisania, lecz i podczas jej wykonywania, jej ostateczna wersja zależała od reakcji odbiorców. Poeta długo tworzył tekst, równocześnie dodając podkład rytmiczny. Muzyka nie dominowała jednak, była „uboga” i „prymitywna”, jak mawiał Wysocki, którego trzy akordy są niepowtarzalne i rozpoznawalne. Dzięki niezwykłej barwie głosu (słynna chrypa), dramaturgii wykonania, tworzeniu emocji poprzez zabawę dźwiękami (wyśpiewywał spółgłoski jak samogłoski, wydłużał i skracał wyrazy), Wysocki docierał do słuchaczy, śpiewając „ja”, z kim każdy się utożsamiał. Owo „ja” kształtowało świat, nadawało rozmaite tonacje wierszom. ²⁶ W pieśni „Polowanie na wilki” (Охота на волков) Wysocki stopniował napięcie w trzykrotnie powtórzonym refrenie. We wspomnieniach Lubimow napisał: „Kiedy on skończył śpiewać to swoje „Polowanie na wilki”, pomyślałem, no tak, teraz teatr runie”. ²⁷ Uprzywilejowaną pozycję bohaterów podkreślał narracją pierwszoosobową. Stworzył serie tematyczne: błatnyje, wojenne, alpinistyczne, studenckie, autobiograficzne, historyczne, folklorystyczne, pijackie, miłosne, dziecięce. Planował napisanie cyklu 49 piosenek o wszystkich dyscyplinach sportowych, co było już w zaawansowanym stadium. Poza tym był prześmiewcą, skoromochem, twórcą ludycznym, parodystą, autorem. „Poderżnijcie gardło mi, poderżnijcie żyły,…” 47 bardziej identyfikował się z otaczającymi go problemami, tym większym stawał się indywidualistą w poezji. Jako dziecko przeżył blokadę Leningradu, stąd katharsis w cyklu pieśni wojennych, w których wojna jest zaprzeczeniem sowieckiej bohaterszczyzny. Pieśni błatnyje²⁸, w których wcielał się w szulera, złodzieja i chuligana, a czasem kapusia — tak niewiarygodnie autentyczne, że świat przestępczy przyjął je jak własne — pozwoliły mu zabrać głos na temat moralności rynsztoku, prowokując ludzkie sumienie. Dzielił swoją twórczość na tzw. zarysowki — szkice, scenki obyczajowe. Stworzył krzywe zwierciadło swojej epoki. Zaludnił świat robotnikami, milicjantami, kołchoźnikami, chuliganami w perspektywie ludycznej lub satyrycznej, często aż do absurdu. W ostatecznej wymowie, te barwne obrazki były często niewesołe. Używał potocznego, trywialnego języka i sposobu mówienia sowieckiego człowieka, Był mistrzem skazu (iluzja narracji mówionej). Podobnie jak u Galicza w jego pieśniach mówią swoim żargonem i gestykulują uliczni pijacy, żołnierzeinwalidzi, kołchoźnicy na delegacji, szarzy ludzie. Pieśni to dla Wysockiego osobny gatunek twórczości, ponieważ mają drugie dno, jest w nich jakaś tajna (sekret, tajemnica). Zawarł w nich najbardziej osobiste tematy: bezdomność, samotność, poczucie zagrożenia, nieunikniony tragiczny los, doznanie metafizyczne. Stworzył człowieka stąpającego „po linie napiętej jak nerw”, który symbolizował nie tylko poetę, lecz i bohatera pieśni wojennych. Autor wielokrotnie podkreślał, iż najbardziej interesował się pokazaniem człowieka w sytuacji krańcowej, kiedy jest zmuszony ryzykować pozycję albo życie, dokonywać wyborów. Dla pogłębienia zdarzenia, pojawiały się i inne postacie, z którymi zarysowywał się konflikt postaci. Wysocki przeciwstawiał ja — my, ja — oni. Filozofia buntu, wewnętrzny imperatyw walki zmieniały znaczenie ustalonych pojęć. Jednocześnie autor diagnozował, iż system nie potrafił ujarzmić ludzkiej natury i osobowości, że utopia totalitarna nie stworzyła modelu zachowań. Pokazywał, że życie staje się znośniejsze, gdy traktować je z przymrużeniem oka, z ironią. Podsumowanie Lata 60 i 70 xx wieku to era Breżniewa — okres stagnacji. W czasach, gdy nie istniała niezależna historia, filozofia czy nauka, gdy nie było „wolnej prasy”, bardowie szybko stali się duchowymi przywódcami narodu. Ich piosenki, śpiewane na „domowych” koncertach, powielano na taśmach magnetofonowych i rozprzestrzeniano w całym kraju, nie tylko w miastach, ale i na prowincji. ²⁸ Błatnyje piesni nawiązują do folkloru łagrowego i do pieśni katorżników. Wysocki nie tylko tworzył, również śpiewał bezimienne pieśni więźniów. Rosja sowiecka to „лобное место” (miejsce kaźni); w radzieckiej rzeczywistości nie może się zrealizować skazka (bajka) – zamiast puszkinowskiego „лукоморя больше нет” pojawia się antyskazka: „Все, о чем писал поэт, это бред” (Wszystko, o czym pisał poeta, to brednie – tłum. własne). 48 Katarzyna Głowania Władza obawiała się tej popularności, dlatego tolerowano głównie piosenki turystyczne, w których nie podejmowano treści niewygodnych dla rządu. Pieśni śpiewane przez bardów nazywano czasami „piosenką amatorską”, gdyż władze kładły nacisk na samodzielnych twórców-amatorów, propagując Domy Kultury i inne instytucje, skupiające wokół siebie lokalne społeczności miast i wsi. Każdego z bardów charakteryzowała odmienna osobowość, wnosząc inne spojrzenie na świat, reprezentując kodeks moralny. Galicz nie ulegał kompromisom jak Wysocki i Okudżawa, zatem wystrzegano się go jak trędowatego. Wysocki odważnie mówił, jaka jest rzeczywistość, a także umilał niekiedy spotkania czekistów. Okudżawa był członkiem partii, ale w duszy pozostał Gruzinem, komponował smętne kozackie dumki. Wizbor, podobnie jak Wysocki, pisał prosto i szczerze, unikając metafor i symboli „miejskiego sentymentalizmu” Okudżawy. Mimo to łączyły ich wszystkich: autentyczność, gawędziarska nuta, poruszająca wszelkie aspekty życia, absolutny prymat tekstu nad melodią i muzyczna nonszalancja. To sprawiało, iż bard był „bliski dla setek tysięcy osób”. Fenomen barda po upadku zsrr zaczął powoli przygasać. Kiedy nie potrzeba było obchodzić cenzury, a każdy mógł swobodnie wygłaszać opinie o państwie i władzy, piosenka autorska straciła swojego głównego odbiorcę. Współcześni bardowie nadal piszą o codziennym życiu, uczuciach; podejmują tematy bliskie każdemu człowiekowi, jednak nie pełnią już tak zaszczytnej funkcji w narodzie. Изложение (abstrakt) Происхождение авторской самодеятельной песни восходит к временам сталинского террора, в которых создавали новое видение мира через как будто фольклора, как будто литературы и как будто государственной религии отмежевываясь от не-коммунистического прошлого. Во временах, когда не существовала независимая история, философия ли наука, когда не было „свободной печати”, барды быстро стали духовными руководителями нации как непокорный голос совести. Были замечены как независимые создатели, громко говорящие о проблемах ежедневной жизни человека. Авторская самодеятельая песня демонстрировала своё отличие, выражая вопросы, требования, суды и мнения автора. Главным её течением была туристическая песня — связанная с эпохой Брежнева, когда то молодёжь интересовалаcь альпинизмом, байдарками, видя в этом бегство от серой социалистической действительности. Политическая песня выражала протест против совдеповскому образу жизни, была „антысовецкая”. Создавано тоже песни о лагерной тематике, Отечественной Войне ли криминалитете. Кахдого из бардов храктеризовала иная личность, которая вносила другой взгляд на мир. А. Галич не поддавался компромиссам, В. Высоцкий отважно „Poderżnijcie gardło mi, poderżnijcie żyły,…” 49 говорил о действительности. Б. Окуджава сочинял заунывное казацкое думки. Й. Визбор, как Высоцкий, писал просто и искренне, избегая метафор. Несмотря на то соединяла их: неподдельность, балагурская нота, двигающая всякие аспекты жизни, и музыкальная развязность. Это доставляло, что бард был близкий для сотен тысяч лиц. Katarzyna Głowania — w 2007 r. ukończyła studia historyczne na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego. Obecnie — na studiach doktoranckich wns, poświęconych archiwistyce (kancelaria pruska). Pracuje w Archiwum Państwowym w Katowicach na stanowisku archiwisty. Interesuje się historią xix wieku, historią międzywojenną, historią Rosji oraz literaturą i kulturą rosyjską. Kontakt: [email protected] Grzegorz Szewczyk Rosja — problematyka współczesna a tożsamość cywilizacyjna ukazana z perspektywy myśli historiozoficznej Feliksa Konecznego Podstawowym pytaniem, które zdaje się wręcz samo nasuwać na usta, jest: „Czemu w ogóle mają służyć rozważania na wskazane w tytule zagadnienia”? Nie są one bezzasadne, jednak aby należycie uargumentować ową opinię, należy wpierw poddać charakterystyce to, czym w swej istocie jest historiozofia. Otóż spotykamy się niejako z dwoma jej ujęciami. W myśl pierwszego z nich staje się ona synonimem tego, co określa się powszechnie mianem filozofii dziejów, czy też filozofii historii, tj. rozważań dotyczących tego, co było i próby wyciągnięcia ze zgromadzonej, szczegółowej wiedzy pewnej istoty, dokonania swoistej syntezy. Drugie rozumienie posuwa się natomiast dalej, wybiegając tym samym w przyszłość. W jego ramach, na podstawie skonstruowanej wpierw syntezy, stara się przewidzieć zdarzenia oddalone w czasie, to jest te, które mogą potencjalnie wystąpić. O ile zatem pierwsze z tych ujęć zorientowane jest wyłącznie na przeszłość i teraźniejszość, o tyle drugie ukierunkowane jest na przyszłość. To co należy jednak podkreślić to fakt, iż dla treści niniejszego artykułu nie ma znaczenia, któremu z wymienionych powyżej ujęć przedmiotu historiozofii będziemy „służyć”. Oba zachowują bowiem zasadniczy punkt wspólny — teraźniejszość, przez którą należy rozumieć zdarzenia rozgrywające się obecnie, bądź też w stosunkowo niewielkiej rozpiętości czasowej. Warto również zaznaczyć, że w zależności od przyjętych założeń natury metodologicznej, historiozofia może być uprawiana jako dziedzina wyłącznie opisowa, tj. stroniąca od wartościowania, lub też, jako nauka, dla której wartościowanie stanowi nieodłączny element. Niniejszy artykuł daje wyraz pierwszemu z tych ujęć. Nie było moim celem wdawanie się w szczegółową charakterystykę problemów nurtujących dzisiejszą Rosję. Praca dąży raczej do udzielenia odpowiedzi na kluczowe, aczkolwiek ogólne pytanie: „co z tą Rosją?”. Impulsem do podjęcia rozważań na powyższy temat stała się przede wszystkim refleksja nad książką nieżyjącej już rosyjskiej dziennikarki, Anny Politkowskiej¹, zatytułowanej: Rosja ¹ Siódmego października 2006 roku znaleziono ją zastrzeloną w windzie bloku, w którym mieszkała. Jako ciekawostkę można dodać, iż siódmy październik to dzień, w którym urodziny obcho- 52 Grzegorz Szewczyk Putina. I choć książka ta, co podkreśla sama Politkowska, nie stanowi szczegółowej analizy polityki prowadzonej przez byłego prezydenta, a obecnego premiera Rosji, to jednak wydźwięk, jaki jej towarzyszy, zdaje się być bardzo czytelnym i dającym do myślenia. Autorka ukazuje dysonans między tym, czym na co dzień rosyjska władza karmi własnych obywateli, a rzeczywistym stanem państwa. Politkowska stara się przestrzec i uświadomić nie tylko rodaków, ale nade wszystko społeczność międzynarodową. Dowodem jest zdanie, jakie pada na wstępie: „Ta książka traktuje o Władimirze Putinie — nie w taki jednak sposób, w jaki jest on zazwyczaj postrzegany na Zachodzie. Czyli nie przez różowe okulary”². Zaraz po tym autorka dodaje: „Książka ta mówi również o tym, że nie każdy w Rosji jest gotów znosić jego zachowanie. Nie chcemy już więcej być niewolnikami, nawet gdyby taki akurat stan rzeczy najbardziej pasował Zachodowi. Domagamy się prawa do bycia wolnymi ludźmi!”³. Istotę tego, co Politkowska ma do przekazania, da się zatem zawrzeć w stwierdzeniu: „Propaganda, poprawność polityczna, sprytny i umiejętny pr kontra naga prawda” lub też przenosząc ów spór na inną płaszczyznę: „Wolność a zniewolenie”. Na poparcie lansowanej przez siebie tezy autorka przytacza i analizuje szereg zdarzeń, jakie miały miejsca za czasów prezydentury Putina, poddając tym samym krytycznej ocenie prowadzoną przez niego politykę. Rosyjska dziennikarka stanowczo podkreśla, że wraz z nastaniem ery Putina zakończył się proces demokratyzacji kraju, który postępował jak dotąd powoli i charakteryzował się licznymi ułomnościami. Polityka byłego już prezydenta oznaczała tym samym powrót do idei rosyjskiego imperializmu, czego jaskrawym przykładem była zwłaszcza kwestia centralizacji władzy, w wyniku której głównym ośrodkiem „rozdającym karty” stał się Kreml. Oznaczało to równocześnie położenie kresu reformom i dążeniom decentralistycznym. Właściwym podsumowaniem tej sytuacji byłoby stwierdzenie, że historia zdała się zatoczyć koło i wrócić do punktu wyjścia. Niby wszystko wydaje się być innym, odróżniać od tego, co określić moglibyśmy mianem „sowieckiej rzeczywistości”, jednak to tylko pozory, rodzaj sprytnej fasady. Fakty natomiast, idąc w ślad za rozumowaniem Politkowskiej, potwierdzają, że pryncypia władzy i mechanizm jej działania, pozostał niezmiennie ten sam. Skrótowo można by rzec: „Wróciło stare”. Władza przestała istnieć dla ludu, wyrwana z kontekstu trwa dla samej siebie. Politycy przypominają sobie o obywatelach i ich potrzebach jedynie wtedy, gdy zbliżają się wybory i istnieje potrzeba demokratycznej legitymizacji sprawowanego przez nich urzędu. Sądy miast służyć i dawać wyraz idei sprawiedliwości, będąc na usługach określonych grup wpływu, same dopuszczają się niesprawiedliwości. Państwo nie może działać jak należy, gdyż korupcja zdaje się wdzierać i przenikać wszystkie jego obszary. Ci zaś, którzy nie dzi nie kto inny, jak sam Władimir Putin. ² A. Politkovskaya, Rosja Putina, Warszawa 2005, s. 7. ³ Ibidem. Rosja — problematyka współczesna a tożsamość cywilizacyjna… 53 godzą się na zaistniały stan rzeczy, tak jak kiedyś stają się wrogami publicznymi, których należy „uciszyć”⁴. To, co bardzo ważne i co wymaga szczególnego podkreślenia, to fakt, iż Politkowska w podawanych przez siebie konkretnych przykładach, występowanie owych patologii potwierdzających, dokonuje analizy nie z perspektywy podejmowanych przez „górę” decyzji. Skupia się natomiast na ukazaniu tego, jak owe działania przekładają się na życie przeciętnych obywateli Rosji, stanowiących przecież większość spośród mieszkańców kraju. Oczywiście znajdą się tacy, dla których obraz putinowskiej Rosji, jaki wyziera z książki Politkowskiej jest zwykłym kłamstwem lub, co najwyżej, stanowi zbiór ubarwionych faktów, w dodatku często wyrwanych z kontekstu, albo też zinterpretowanych pod kątem własnego widzimisię. I można by oczywiście często przychylić się do tego typu podsumowania, gdyby nie fakt, iż podobne komentarze, choć naturalnie bardziej stonowane pojawiały się w Polsce choćby na łamach „Gazety Wyborczej”, czy „Polityki”, a więc w prasie, której naprawdę ciężko zarzucić szerzenie jakichkolwiek antyrosyjskich uprzedzeń. Podkreślano w nich, iż imperialistyczne zakusy rządzących Rosją mogą okazać się groźne i zgubne w skutkach nie tyle dla innych państw, w tym zwłaszcza bezpośrednich sąsiadów, co nade wszystko dla samych Rosjan. Pozostają jeszcze do ustalenia dwie kwestie. Pierwszą z nich można byłoby scharakteryzować następującymi słowy: książka Politkowskiej tyczy się czasów, gdy to Władimir Putin sprawował urząd prezydenta, a przecież od roku 2008 to stanowisko piastuje Dmitrij Miedwiediew. Jest to fakt, jednak niezaprzeczalnym jest również to, iż Putin w dalszym ciągu ma ogromny wpływ na rosyjską politykę⁵, gdyż w tym samym roku objął urząd premiera. Poza tym brak większej, jakościowej zmiany pokazują kolejne posunięcia Rosji i to zarówno, gdy weźmiemy pod uwagę politykę krajową, jak i międzynarodową. Za przykład podać można chociażby konflikt rosyjsko-gruziński, który w roku 2008 przybrał formę starcia militarnego, czy też stanowiące już rodzaj tradycji spory o gaz z państwami sąsiednimi, które część komentatorów określa wręcz mianem „gazowej zimnej wojny”⁶. Druga kwestia, która wymaga omówienia, to sprawa wysokiego zaufania, którym we własnym kraju niezmiennie cieszy się osoba Władimira Putina. Kontrastując tenże stan z obrazem byłego już prezydenta Rosji, a obecnego premiera, ukazanym w książce Politkowskiej, wskazanym staje się postawienie pytania zmierzającego do ustalenia przyczyn tak wysokiego społecznego poparcia, jakim ten może się stale legitymować. Oczywiście nasuwa się cała gama spekulacji, począwszy od tego, iż społeczeństwo rosyjskie jest do tego stopnia nieświadome i zmani⁴ Zob.: http://wyborcza.pl/1,86738,4459402.html, 12.07.2010. ⁵ Niektórzy komentatorzy podkreślają, iż to właśnie on w dalszym ciągu jest „numerem jeden” w państwie. ⁶ Zob.: http://www.rp.pl/artykul/244607_Zimna_wojna_gazowa_.html, 12.07.2010. 54 Grzegorz Szewczyk pulowane, że nie jest już w stanie samodzielnie dokonać rzetelnej oceny sytuacji, a skończywszy na interpretacji zorientowanej na uznaniu, iż Rosja jako państwo — by zachować spójność, musi z konieczności dążyć do centralizacji i monopolizacji wszelkiej władzy, a jej obywatele wręcz z mlekiem matki wysysają przywiązanie i upodobanie do rządów „twardej ręki”. Wszystko to jednak uproszczone, nie poparte faktami spekulacje. Postarajmy się zatem na ów dylemat udzielić odpowiedzi, która zachowywałaby rzeczowy charakter. Z pomocą w analizie problemu przychodzi twórczość polskiego dwudziestowiecznego historiozofa i badacza cywilizacji, Feliksa Konecznego. Nim jednak skupimy się na owej materii, warto podać powody, dla których to właśnie Koneczny i głoszone przez niego poglądy mogą wnieść wiele pożytku do tematu. Zasadniczy argument stanowi duże zainteresowanie, jakie myśliciel wykazywał w stosunku do historii i kultury Rosji, czego potwierdzenie może stanowić fakt opublikowania przez niego trzytomowego działa, zatytułowanego po prostu: Dzieje Rosji⁷. Ponadto praca Konecznego „na Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wilnie sprzyjała dalszemu rozwojowi refleksji poświęconej problematyce rosyjskiej”⁸. Uczony kierował tam Katedrą Historii Europy Wschodniej. Jak zaznacza Piotr Chuchro z Zakładu Porównawczych Badań Postsowieckich Instytutu Studiów Politycznych pan: „Prace Feliksa Konecznego stanowią pionierski i systematyczny opis dziejów Rosji, Koneczny szczegółowo opisuje problemy społeczne, psychologiczne portrety władców a także inne tematy podejmowane w klasycznej historiografii”⁹. Nie poprzestaje przy tym wyłącznie na podaniu jednostkowych faktów. Jako historiozof dokonuje bowiem ich interpretacji, a ostatecznie syntezy. Wszystko to rozpatrywane zostaje na płaszczyźnie, głoszonej przez Konecznego, teorii cywilizacji. Teorii — dodajmy, w wielu aspektach nowatorskiej, która tak naprawdę dopiero dziś może być wreszcie w pełni odkryta i doceniona¹⁰. Przystępując do analizy myśli historiozoficznej polskiego badacza, właściwym byłoby podjęcie wpierw kwestii natury metodologicznej. W odróżnieniu bowiem od Toynbeego, ale również bardzo licznej grupy innych badaczy cywilizacji, Koneczny w swych pracach posługuje się konsekwentnie metodą indukcyjną¹¹. Cel tego posunięcia jest prosty — wiedza uzyskana przy udziale wyżej wymienionej metody ma bezpośredni związek z faktami i do faktów, tj. do rzeczywistości się odnosi, w przeciwieństwie do metody dedukcyjnej, która przez swój aprioryzm, tj. przyjmowanie założeń nie popartych faktami, prowadzi w istocie do spekulacji i naraża się tym samym na zarzut bezprzedmiotowości. Krokiem tym Koneczny ⁷ Tom pierwszy niniejszego dzieła stanowił zarazem podstawę pracy habilitacyjnej Konecznego. ⁸ J. Kolbuszewska, Konecznego koncepcja dziejów Rosji, [w:] Feliks Koneczny dzisiaj, red. J. Skoczyński, Kraków 2000, s. 187. ⁹ P. Chuchro, Cywilizacyjny obraz Rosji w myśli Feliksa Konecznego, [w:] F. Koneczny, Dzieje Rosji, Komorów 2001, s. I. ¹⁰ Wcześniej utrudniały to względy natury politycznej. ¹¹ Zob.: P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego, Krzeszowice 2002, s. 10. Rosja — problematyka współczesna a tożsamość cywilizacyjna… 55 kontynuuje tradycję Hugo Kołłątaja, który to stwierdził: „Prawdy historyczne, nie będąc nigdy skutkami spekulacyi metafizycznych, lecz albo działań człowieka, albo działań natury: nie mogą być żadnym innym sposobem odkryte, tylko przez cierpliwe dociekanie działań ludzi i działań natury, a to w tych samych przypadkach, w jakich je wystawia historja”¹². Swoisty hołd złożony indukcjonizmowi, nie oznacza jednakowoż całkowitego zarzucenia metody dedukcyjnej; chodzi o zachowania pewnej hierarchii, określonego logicznego porządku. Stanowisko filozoficzne, jakie reprezentuje myśl Konecznego zdaje się tym samym wyczerpywać znamiona tego, co określić moglibyśmy mianem realizmu poznawczego. Czym jednak dla polskiego badacza jest w ogóle „cywilizacja”? Koneczny każe przez nią rozumieć „metodę ustroju życia zbiorowego”¹³. Patrząc zatem od strony praktycznej, z istnieniem cywilizacji mamy do czynienia wszędzie tam, gdzie życie takowe, choćby nawet w najprymitywniejszej formie, miało miejsce. Życie nieodłącznie bowiem wiąże się z ruchem, a ten z kolei implikuje działanie. Człowiek działając, działa jednak zawsze w jakiś dający się określić sposób. Analizując zaś ów problem od strony teoretycznej, należy podkreślić, iż każda cywilizacja, aby nią być, musi zawierać w sobie odpowiedzi na kluczowe, fundamentalne dla egzystencji każdego człowieka, tudzież grupy pytania, które — dodajmy, nie są podyktowane czyimkolwiek kaprysem, nie stanowią także rodzaju „materii urojonej” — przeciwnie, wynikają z samego faktu istnienia, są tym samym obiektywne i naturalne. Każda cywilizacja przybiera zatem odmienny kształt, który według polskiego myśliciela jest bezpośrednim skutkiem odpowiedzi udzielonych na zasadnicze (zarówno pod względem genetycznym jaki i opisowym) aspekty życia zbiorowego, którymi to są: religia, prawo i etyka¹⁴. „Każda cywilizacja, póki jest żywotna, dąży do ekspansji”¹⁵ — to w odczuciu Konecznego treść pierwszego z trzech naczelnych praw historii. Drugie z nich traktuje o tym, „że dwie cywilizacje, zetknąwszy się, muszą walczyć”¹⁶. Walka ta ma charakter nieuchronny. Treść trzeciego z praw brzmi zaś następująco: „Nie można być cywilizowanym jednocześnie na dwa sposoby — a zatem nie ma syntez pomiędzy cywilizacjami”¹⁷. Przechodząc do szczegółowej analizy cywilizacyjnej państwa rosyjskiego podkreślić należy, iż Koneczny, w przeciwieństwie do wielu innych badaczy cywilizacji, także wspomnianego już Toynbeego, pisząc o Rosji i charakteryzując ją pod względem przynależności cywilizacyjnej, nie uległ dość powszechnemu ówcześnie trendowi, który nakazywałby widzieć w niej jedynie prosty twór cywilizacji bizan¹² H. Kołłątaj, Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego, Kraków 1842, tom I, s. 63–64, za: F. Koneczny, O wielości cywilizacyj…, s. 43. ¹³ Zob.: F. Koneczny, O wielości cywilizacyj…, s. 154. ¹⁴ Zob.: A. Frątczak, Feliks Koneczny o państwie i wartościach, Kraków 2003, s. 34. ¹⁵ F. Koneczny, Prawa dziejowe, Komorów 2001, s. 439. ¹⁶ Ibidem. ¹⁷ Ibidem. 56 Grzegorz Szewczyk tyjskiej¹⁸. Przeciwnie, dla polskiego uczonego rzecz w swej istocie o wiele bardziej złożony charakter. Hołdowanie metodzie indukcyjnej umożliwiło mu dynamiczne ujęcie tematu. Z tego też powodu Koneczny przyjął, iż na terytorium Rosji, w mniejszym lub większym stopniu, występowały aż cztery cywilizacje, wśród których wymienia: turańską, bizantyńską, łacińską i żydowską. Decydujące znaczenie przypisuje tej pierwszej, tj. turańskiej. I choć oddziaływanie cywilizacji bizantyńskiej jest niewątpliwe, to jednak nie odegrała ona zasadniczego wpływu na kształt i funkcjonowanie samej instytucji państwa. W ujęciu Konecznego rola dwóch pozostałych cywilizacji jest natomiast marginalna. Według polskiego badacza, historia Rosji to wręcz modelowy przykład obrazujący ścieranie się na jednym terytorium wielu konkurencyjnych cywilizacji. W tym miejscu można by pokusić się o stwierdzenie, iż takie podejście do zagadnienia stanowi uprzedzenie tegoż sposobu rozumowania, który, choć naturalnie w odmiennym kształcie, spotkamy potem u Huntingtona w jego chyba najbardziej znanym dziele, zatytułowanym: Zderzenie cywilizacji. Skoro określiliśmy już jaka cywilizacja — według Konecznego odegrała zasadniczą rolę w procesie kształtowania tożsamości Rosji, możemy tym samym pokusić się o dokonanie jej szczegółowego opisu, mając jednak na względzie jedynie te cechy, które sam Koneczny uwypuklił jako konstytutywne. Mianowicie podstawową z takowych stanowi dla cywilizacji turańskiej fakt, iż cała aktywność polityczna ma tu charakter wojskowy. Rację bytu dla trwania i dalszego rozwoju zapewniają ciągłe konflikty; pokój oznacza zagładę. Jak to określił Koneczny: „Ludy tej cywilizacyi gniją, gdy nie wojują”¹⁹. Z tego też powodu główny wysiłek społeczny zorientowany zostaje na budowę siły militarnej. Wojna bowiem „żywi Turańczyka, a ludy turańskie są ubogie lub bogate stosownie do osiągniętego wydoskonalenia organizacji militarnej, która pozwala żyć cudzym kosztem”²⁰. Władza ma znamiona absolutnej, wręcz despotycznej. Opiera się na monizmie prawa prywatnego, co w praktyce oznacza ni mniej, ni więcej brak osobnego prawa publicznego. Władca jest tym samym właścicielem wszystkiego i wszystkich w całym państwie, które faktycznie można by określić mianem jego osobistego folwarku. Nie obowiązuje go etyka i nigdy z jej pozycji nie może być oceniany. To on jest jedynym suwerenem i to on stanowi prawo, uzurpując sobie urząd najwyższego ustawodawcy. „Cywilizacja turańska żyje wyłącznie chwilą bieżącą, zależną od kaprysu atamana. Każda jego zachcianka musi zostać natychmiast spełniona, nic i nikt nie może mu się przeciwstawić. Poza jego wolą nie ma żadnego innego źródła prawa, toteż w turańszczyźnie nic nie jest pewne. Każde uprawnienie czy własność trwa tak długo, jak zadecyduje o tym wódz”²¹. Nie istnieje zatem to, co ¹⁸ Zob.: P. Chuchro, Cywilizacyjny obraz Rosji w myśli Feliksa Konecznego, [w:] F. Koneczny, Dzieje Rosji, s. vi-vii. ¹⁹ F. Koneczny, O wielości cywilizacyj…, s. 289. ²⁰ Za: P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego…, s. 82. ²¹ P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego…, s. 83. Rosja — problematyka współczesna a tożsamość cywilizacyjna… 57 określić moglibyśmy mianem obiektywnych i stałych zasad/praw obejmujących wszystkich obywateli, bez czynienia jakichkolwiek wyjątków. Koneczny pokusza się wręcz o stwierdzenie, że cywilizacja turańska w ogóle charakteryzuje się bezetycznością w życiu publicznym”²². Nawet religia ulega swoistej instrumentalizacji i staje się przyczynkiem do, co najwyżej usprawiedliwiania takich, a nie innych poczynań władcy. Brak wodza oznacza okres smuty, który zakończyć może jedynie pojawienie się następcy, w postaci kolejnego silnego i zdecydowanego przywódcy. „Dlatego też dzieje kultur cywilizacji turańskiej to występujące na przemian okresy chwilowych świetności i następujących po nich czasów zapaści, rozprzężenia i niemocy”²³. Społeczeństwo, o ile w ogóle można w tym wypadku użyć tego terminu, jako takie, osobnych praw nie posiada. Nie wolno mu się organizować — od tego bowiem jest państwo. Przekłada się to na fakt zwalczania jakichkolwiek inicjatyw oddolnych i stan odgórnego sterowania. Obywateli charakteryzuje pozycja niewolnika, czy też sługi wobec przełożonego. Organizacja życia społecznego i politycznego, ma tym samym charakter rozkazodawczy. Stąd też wynika skrajny centralizm. Machina państwowa służy interesom „góry”, nie zaś wszystkich obywateli. Działa w imieniu władcy i przed nim jedynie jest odpowiedzialna. Życie ma charakter mechaniczny, zupełnie tak, jak to ma miejsce w wojsku; brak w nim elementów organicznych. „Jednostka ma wartość o tyle tylko, o ile gubi się w państwie. Żadna społeczność nie istnieje, państwo jest wszystkim. Europejczyk żyje także w państwie — turańczyk żyje wyłącznie w państwie”²⁴. Jak podkreśla doktor Sonia Bukowska: „Dla Konecznego fakt, że państwo może być antyspołeczne, okazał się jedną z najciekawszych obserwacji dziejowych. Pod tym względem turański i łaciński ustrój życia zbiorowego można być umieścić na dwóch skrajnie przeciwnych biegunach: w pierwszym, według uczonego, siła polityczna wytwarza się samorzutnie, bez społeczeństwa, w drugim natomiast może ona powstać tylko z siły społecznej”²⁵. Gdybyśmy mogli podsumować to wszystko jednym terminem, jedną jedyną ideą, to najbardziej właściwym byłoby nazwanie tegoż stanu rzeczy, mianem „kolektywizmu”. Kolektywizm zakłada bowiem przewagę grupy nad jednostką, państwa nad obywatelem. Wszystkie formy, jakie tylko może przybrać, opierają się na konkretnym gruncie natury metafizycznej. W ekonomii: na tym, że produkcja jest głównie społecznym wysiłkiem; w polityce: że prawa przysługują grupie, a nie jednostce; w etyce: że jednostka musi poświęcać swe interesy na rzecz potrzeb społeczeństwa ²² Zob.: F. Koneczny, O wielości cywilizacyj…, s. 309. ²³ P. Bezat, Teoria cywilizacji Feliksa Konecznego…, s. 82. ²⁴ J. M. Antonie, Wschód i Zachód. Filozofia historii, [w:] F. Koneczny, O ład w historii, Wrocław 1999, s. 69. ²⁵ S. Bukowska, Filozofia polska wobec problemu cywilizacji. Teoria Feliksa Konecznego, Katowice 2007, s. 104. 58 Grzegorz Szewczyk i owo poświęcenie stanowi najwyższą normę moralną; w epistemologii: że osąd indywidualnego umysłu jest mniej wart niż kolektywny konsensus²⁶. Właśnie w taki ów sposób Koneczny charakteryzuje istotę cywilizacji turańskiej, tj. cywilizacji, która w jego odczuciu, w największym stopniu przyczyniła się do ukształtowania tożsamości Rosji i jej mieszkańców. Nie ma co ukrywać, iż obraz, jaki polski badacz maluje, jest dla nas — „ludzi Zachodu”, przywiązanych do idei indywidualnej wolności oraz rządów prawa, wręcz szokujący. Oczywiście, możemy się z nim nie zgadzać; możemy wręcz zanegować istnienie jakichkolwiek cywilizacji i kultur, uznając je po prostu za nieistniejące, lub też nieistotne dla zrozumienia problematyki tego, czym jest człowiek. Jeśli tak jednak postąpimy, to w jaki sposób wytłumaczymy występowanie różnych modeli społecznych i kulturowych, które to reprezentują sobą poszczególne ludy, narody, czy też, które istnieją w obrębie poszczególnych państw? Jeśli więc ostatecznie nie sposób dokonać wspomnianej negacji, nie zaprzeczając przy tym elementarnemu oglądowi rzeczywistości, oznacza to ni mniej, ni więcej, iż istnieje przyczyna, tudzież przyczyny zapewniające i warunkujące różnic owych występowanie. Z kolei, gdy idzie o wzdraganie się od dokonywania syntez dziejowych, należy pamiętać, że tak właśnie postępując tracimy jedyną możliwość, by spojrzeć na ogólną problematykę z perspektywy teraźniejszości. Wynika zaś ona z przeszłości i ją uwzględnia, jak również z pełnym doświadczeń bagażem zmierza w przyszłość jako do właściwego sobie celu. Nie było moim zamiarem dokonywanie w tej pracy jakiegokolwiek wartościowania. Niniejszy artykuł i powołanie na twórczość Konecznego ma stanowić wyłącznie swoistą, gdyż dokonaną z perspektywy historiozoficznej, próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie, które zrodziło się w wyniku refleksji nad współczesną problematyką rosyjską, a które to zadane zostało na wstępie. Na sam koniec pozostawiłem cytat, który jak sądzę może stanowić idealny komentarz podsumowujący cechę państwa rosyjskiego, która w historii wiele razy dała się poznać i która to nie daje o sobie zapomnieć również i dziś: „Nigdy Rosji nie opuściła żądza zaborcza. A gdzie zaborczość jest zasadą, nie może ona mieć kresów”²⁷. Cóż więc z tą Rosją? Изложение (abstrakt) Данная статья сосредоточит свое внимание на проблеме цивилизационной принадлежности России виденной из перспективы гисторезофичой мысли Феликса Конэчнэго. Особым импульсом к начатию этой темы была книга Анны Политковской „Россия Путина”. Один из главных тезисов, который ²⁶ Zob.: A. Rand, Powrót człowieka pierwotnego. Rewolucja antyprzemysłowa, Poznań 2003, s. 266. ²⁷ F. Koneczny, Prawa dziejowe…, s. 450. Rosja — problematyka współczesna a tożsamość cywilizacyjna… 59 был проповедован журналисткой (уже неживой) это предостережение адресованное западным политикам, лишь бы они не дались обмануть якобы новому, демократическому имиджу российского государства. По мнению авторки положение другое, Россия вновь вернулась к империалистической риторике. Что однако стало причиной того же процесса? Или же, смотря от исторической стороны: Почему от веков Россия имеет великодержавные порывы? Анализом вышеуказанной проблемы занялся также польский гисторезоф, Феликс Конэчны. По его мнению правильного ответа принадлежит доискиваться в идеях, которые стояли в основе российского государства и, которые это предопределили в конце концов о цивилизационной принадлежности той же страны. Для польского исследователя история России представляет собой пример истирания на одной территории нескольких цивилизаций а наиболее важная это цивилизация тураньска. Как один из её определителей Конэчны подаёт, привязание граждан к лицу вождя, который не только является кем-то над обществом, но также над принципами права и этики. Он решает о их окончательной форме. Кроме того, польский исследователь, в пределах доказательства поддержки своих тезисов, провел вдумчивый анализ российской истории. Плодом этого анализа стало трёхтомное дело „История России”. Grzegorz Szewczyk — doktorant fi lozofii, student politologii (specjalność samorządowa, studia uzupełniające, rok ii). Zainteresowania badawcze skupiają się zwłaszcza na rozwoju i analizie szeroko rozumianej myśli libertariańskiej, ze szczególnym uwzględnieniem filozofii obiektywizmu Ayn Rand. Kontakt: [email protected] Polityka wewnętrzna Agnieszka Kandzia Samorząd terytorialny Federacji Rosyjskiej Podział administracyjny Federacji Rosyjskiej i system władzy Na obecny podział terytorialny federacji wpływ miało i wciąż ma wiele czynników. Wśród nich wymienić można ogromną liczbę ludności, różnorodność etniczną, narodowościową i wyznaniową mieszkańców oraz historię władzy i samorządu, a w szczególności okres zsrr. Rosja podzielona jest na¹: – 21 republik, które posiadają swoje własne konstytucje (Adygei, Ałtaju, Baszkirii, Buriacji, Chakasji, Czeczeńska, Czuwaska, Dagestanu, Inguska, Sachy (Jakucji), Kabardyjsko-Bałkarska, Kałmucji, KaraczajskoCzerkieska, Karelii, Komi, Maryjska, Mordwińska, Północnoosetyjska, Tatarstanu, Tuwy, Udmurck), – 47 obwodów (amurski, archangielski, astrachański, biełgorodzki, briański, czelabiński, czytyjski, irkucki, iwanowski, kaliningradzki, kałuski, kemerowski, kirowski, kostromski, kurgański, kurski, leningradzki, lipiecki, magadański, moskiewski, murmański, niżnonowogrodzki, nowogrodzki, nowosybirski, omski, orenburski, orłowski, penzeński, pskowski, rostowski, riazański, sachaliński, samarski, saratowski, smoleński, swierdłowski, tambowski, tomski, twerski, tulski, tiumeński, uljanowski, włodzimierski, wołgogradzki, wołogodzki, woroneski, jarosławski), – 1 obwód autonomiczny (żydowski), – 4 okręgi autonomiczne (Czukocki, Chanty-Mansyjski, Nieniecki, Jamalsko-Neniecki) – 9 krajów (Ałtajski, Kamczacki, Chabarowski, Krasnodarski, Krasnojarski, Permski, Nadmorski, Stawropolski, Zabajkalski), – 2 miasta wydzielone — miasta o znaczeniu federalnym, których status określają osobne ustawy (Moskwa, Sankt Petersburg). ¹ Stan na 01.07.2010. Zob. Konstytucja Federacji Rosyjskiej z dnia 12 grudnia 1993 roku z uwzględnieniem zmian terytorialnych z 2005 roku. Za: http://www.perm.ru/region/ z dnia 19.10.2010, z 2007 roku. Za: http://www.piragis.ru/publikatscii-po-istorii-kamchatki/administrativnoepodchinenie-kamchatki-1697–2007.html z dnia 19.10.2010, z 2008 roku. Za: http://www.wschodniaperspektywa.pl/content/view/801/126, 19.10.2010 64 Agnieszka Kandzia Cały kraj podzielony jest także na: – 8 okręgów federalnych — utworzonych w 2000 roku, na czele których stoją gubernatorzy mianowani przez prezydenta (Centralny, Południowy, Północno-Zachodni, Dalekowschodni, Syberyjski, Uralski, Nadwołżański, Północnokaukaski), – 12 rejonów ekonomicznych (Centralny, Centralno-Czarnoziemny, Wschodniosyberyjski, Dalekowschodni, Północny, Północnokaukaski, Północno-Zachodni, Powołżański, Uralski, Wołżańsko-Wiacki, Zachodniosyberyjski, Kaliningradzki). Proces kształtowania się państwa nie został jeszcze zakończony. Ostatnie zmiany terytorialne miały miejsce w styczniu 2010 roku, kiedy to wydzielono ósmy okręg federalny. Zgodnie z takim podziałem administracyjnym państwa, władza w Federacji Rosyjskiej realizowana jest na trzech płaszczyznach: federalnej, regionalnej i lokalnej. Władza federalna rozciąga się na terytorium całego kraju. System władzy regionalnej obejmuje republiki, kraje, obwody, miasta wydzielone, obwód autonomiczny, okręgi autonomiczne. Samorząd terytorialny (władza lokalna) obejmuje rejony municypalne, okręgi miejskie, osiedla miejskie (miasta) i wiejskie oraz jednostki podziału wewnętrznego miast o znaczeniu federalnym². Władzy na poziomie lokalnym właśnie poświęcony jest ów artykuł. Rejony municypalne dzielą się na mniejsze jednostki administracyjne — osiedla. Osiedla miejskie obejmują miasto oraz okoliczne miasteczka i wsie. Często charakteryzowane są jako jednostki „pomiędzy miastem a wsią”. Ludność osiedli jest bardzo zróżnicowana — liczbowo od 100 do nawet 35 tysięcy mieszkańców (w najludniejszym osiedlu w Rosji — Goriaczewodskij). W całej federacji istnieje blisko 1,5 tysiąca osiedli typu miejskiego. Na osiedle wiejskie składa się jedna lub kilka wsi, które łącznie zamieszkuje ponad 1000 osób. Podstawy prawne samorządności w Federacji Rosyjskiej Samorząd terytorialny w Federacji Rosyjskiej ustanowiony został w konstytucji z 1993 roku. W artykule 12 tegoż dokumentu czytamy, że „w Federacji Rosyjskiej uznaje się i gwarantuje samorząd terytorialny”. Ponadto postanowiono również, że „samorząd terytorialny jest w ramach swoich kompetencji niezależny”. Podkreślono także to, o czym mowa była wyżej, iż „organy samorządu terytorialnego nie wchodzą w skład systemu organów władzy państwowej”. Zagadnieniom samorządu poświęcono w całości rozdział 8 (art. 130–133) tego dokumentu. Zgodnie z artykułem 130, samorząd w celu rozwiązywania spraw o znaczeniu lokalnym może korzystać z mienia komunalnego. Podkreślono tutaj jednocześnie samodzielne ² E. Zieliński, System konstytucyjny Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2005, s. 90. Samorząd terytorialny Federacji Rosyjskiej 65 wykonywanie zadań przez mieszkańców. Autonomicznie również ludność określa strukturę poszczególnych organów władzy lokalnej w danej jednostce (art. 131). „Organy samorządu terytorialnego samodzielnie zarządzają własnością municypalną, tworzą, zatwierdzają i wykonują lokalny budżet, ustanawiają lokalne podatki i opłaty, strzegą porządku publicznego, jak również rozwiązują inne kwestie o znaczeniu lokalnym”³ (art. 132). W ostatnim artykule tego rozdziału zagwarantowano prawo do ochrony sądowej oraz zakazano ograniczania praw samorządu terytorialnego. Podstawę prawną powołania samorządu w Rosji stanowią, oprócz konstytucji także: ustawa federalna z 6 października 2003 roku o zasadach ogólnych organizacji samorządu lokalnego w Federacji Rosyjskiej, inne ustawy federalne, konstytucje i ustawy podmiotów federacji, statuty jednostek municypalnych, uchwały podjęte przez mieszkańców (na zgromadzeniach ludności bądź w referendach)⁴ oraz Europejska Karta Samorządu Lokalnego z 15 października 1985 roku — ratyfikowana w Rosji w roku 1998. Organy samorządu terytorialnego Organy samorządu lokalnego różnią się w zależności od wielkości i charakteru danej jednostki. W strukturę organów jednostek municypalnych wchodzą: – organ przedstawicielski (rada), – szef jednostki (mer, burmistrz), – administracja terenowa (i szef administracji), – organ kontrolny. Zgodnie z ustawą o samorządzie lokalnym, nazwa organu jest ustalana zgodnie z lokalną tradycją historyczną⁵. Najczęściej stosowanymi określeniami są: duma miejska i rada. Organ przedstawicielski wyłaniany jest w wyborach powszechnych, a w jego skład wchodzą radni (delegowani) w liczbie określonej w statucie jednostki. Kadencja rady trwa, w zależności od jednostki od 2 do 5 lat i rozpoczyna się z dniem wyboru radnych, a kończy w dniu rozpoczęcia nowej kadencji kolejnej rady. Nie więcej niż 10 proc. wybranych delegatów może pracować na zasadach zatrudnienia. Nie mogą oni jednak prowadzić działalności gospodarczej i zgodnie z zasadą incompatibilitas, zajmować stanowisk w instytucjach publicznych. Pod wyłączną jurysdykcję rady podlegają między innymi: – stanowienie lokalnego prawa (uchwalanie statutu jednostki), – zatwierdzanie budżetu i przyjmowanie sprawozdania z jego wykonania, ³ Konstytucja Federacji Rosyjskiej z dnia 12 grudnia 1993 roku. ⁴ W. Strielnikow, A. Paul, Władza i finanse lokalne w Federacji Rosyjskiej, [w:] Władza i fi nanse lokalne w Polsce i krajach ościennych, red. E. Ruśkowski, B. Dolnicki, Bydgoszcz 2006, s. 260–261. ⁵ Ustawa federalna nr 131-fz z 6 października 2003 r. o zasadach ogólnych organizacji samorządu terytorialnego w Federacji Rosyjskiej, Dz. U. Federacji Rosyjskiej Nr 40, poz. 3822. 66 Agnieszka Kandzia – uchwalanie planów i programów rozwoju lokalnego oraz zatwierdzanie sprawozdań z ich wykonania – ustalanie, zmiany i znoszenie podatków lokalnych i opłat, – określanie sposobów zarządzania mieniem komunalnym, – kontrola działalności organów samorządu i urzędników⁶. Jeśli chodzi o strukturę władz lokalnych i relacje rady z szefem jednostki municypalnej, to ustawa o samorządzie lokalnym przewiduje kilka modeli (wybór których leży w gestii władz regionalnych): – rada i wybierany burmistrz, który nie jest członkiem rady, – rada i burmistrz, który jest członkiem rady, – rada, której przewodniczący jest jednocześnie burmistrzem, – rada i wybierany burmistrz, który nie jest członkiem rady oraz manager (osoba powołana na stanowisko szefa administracji) zatrudniony przez burmistrza za zgodą rady, – rada i manager zatrudniony na zasadach kontraktu, – zgromadzenie obywateli i wybór osób starszych, – komitety nadzorujące poszczególne obszary działania, brak burmistrza⁷. Wybór wzorca funkcjonowania władz pozostaje w gestii władz regionalnych. Zgodnie z powyższymi modelami szef jednostki municypalnej jest wybierany w wyborach powszechnych lub spośród radnych. W przypadku, gdy szef jednostki jest wybierany przez obywateli to wchodzi w skład organu przedstawicielskiego, pełniąc funkcję przewodniczącego z prawem decydującego głosu lub staje na czele administracji danej jednostki. W przypadku, gdy burmistrz wybierany jest z grona radnych, automatycznie pełni funkcję przewodniczącego rady. Burmistrz nie może być jednocześnie przewodniczącym organu jednostki municypalnej i szefem administracji terenowej tej jednostki. Szef jednostki jest odpowiedzialny przed wyborcami i organem przedstawicielskim oraz podlega kontroli. Administracja terenowa to organ wykonawczo-zarządzający jednostki municypalnej. „Strukturę administracji terenowej tworzą organy o budowie branżowej (funkcjonalnej) i terytorialnej”⁸. Jej szefem, zgodnie z przyjętym modelem władz lokalnych, może być burmistrz (szef jednostki) lub manager powołany na to stanowisko na zasadach kontraktu (na czas kadencji). Powoływanie organu kontrolnego nie jest obowiązkowe dla wszystkich jednostek, a jedynie dla tych określonych w ustawie. ⁶ G. Kourliandskaia, Y. Nikolayenko, N. Golovanova, Local Government in the Russian Federation, [w:] Developing New Rules in an Old Environment. Local Governments in Eastern Europe, in the Caucasus and Central Asia, red. I. Munteanu, V. Popa, Budapeszta 2001, s. 185. ⁷ Ibidem, s. 186. ⁸ W. Strielnikow, A. Paul, Władza i finanse lokalne w Federacji Rosyjskiej, [w:] Władza i fi nanse lokalne w Polsce i krajach ościennych, red. E. Ruśkowski, B. Dolnicki, Bydgoszcz 2006, s. 267. Samorząd terytorialny Federacji Rosyjskiej 67 Demokracja bezpośrednia Prawo reguluje także kwestie bezpośredniego uczestnictwa mieszkańców w działaniach samorządu. Formami demokracji bezpośredniej w Rosji są: referendum lokalne, inicjatywa prawodawcza obywateli, konsultacje z mieszkańcami, petycje mieszkańców oraz zgromadzenia obywateli (zebrania ogólne mieszkańców). Z dwóch pierwszych możliwości mogą korzystać jedynie osoby, które mają czynne prawo wyborcze, przewidziane dla wyborów lokalnych. Referendum lokalne może być przeprowadzone z inicjatywy obywateli, organizacji społecznych, organu przedstawicielskiego i szefa administracji lokalnej (wspólnie). Podpisy pod projektem referendum (zgłaszanym przez obywateli i organizacje) musi złożyć przynajmniej 5 proc. uprawnionych do głosowania w danej jednostce. Decyzję o przeprowadzeniu referendum podejmuje rada w ciągu 30 dni od dnia złożenia wymaganych dokumentów⁹. Udział w referendum mogą wziąć wszyscy obywatele zamieszkujący daną jednostkę, posiadający czynne prawo wyborcze. Decyzje podjęte w drodze referendum podlegają natychmiastowemu wykonaniu i nie wymagają aprobaty organów władzy państwowej¹⁰. Ustawa o samorządzie lokalnym przyznaje także obywatelom prawo zgłaszania inicjatywy prawodawczej o znaczeniu lokalnym. Z inicjatywą taką wystąpić może przynajmniej 3 proc. mieszkańców, posiadających prawa wyborcze (wielkość ta określana jest w statutach jednostek). Projekt taki w ciągu 3 miesięcy musi zostać rozpatrzony przez organ kompetentny do podjęcia stosownej decyzji. Jej podjęcie i umotywowanie musi zostać przekazane na piśmie grupie inicjatywnej. Obie formy rozwiązywania problemów lokalnych nie są jednak wykorzystywane na szeroką skalę. Bardzo często próby takie napotykają na trudności natury administracyjnej. Konsultacje z mieszkańcami dotyczące problemów lokalnych, przeprowadzane są z inicjatywy rady lub burmistrza, a te obejmujące problemy regionalne i ponadregionalne na wniosek organów władzy państwowej. W konsultacjach uczestniczyć mogą wyłącznie osoby posiadające czynne prawo wyborcze na terenie danej jednostki, a ich wynik ma charakter rekomendacji. Mieszkańcy mogą kierować do organów władzy lokalnej petycje. Mają prawo zwracać się indywidualnie lub zbiorowo, a urzędnicy zobowiązani są w ciągu 30 dni udzielenia odpowiedzi na piśmie. Zebranie ogólne mieszkańców funkcjonuje w osiedlach, gdzie liczba mieszkańców uprawnionych do głosowania nie przekracza 100. Zwoływane jest ono przez grupę co najmniej 10 mieszkańców lub szefa jednostki municypalnej¹¹. Zebranie takie jest prawomocne, gdy uczestniczy w nim ponad połowa uprawnionych ⁹ Gdy termin ten zostanie przekroczony, referendum zarządza sąd. ¹⁰ W. Strielnikow, A. Paul, Władza i finanse…, s. 262. ¹¹ Ibidem, s. 263. 68 Agnieszka Kandzia do głosowania, a decyzje podejmowane są bezwzględną większością głosów osób obecnych na zebraniu. Społeczny samorząd mieszkańców W Rosji obywatele mogą się samoorganizować poprzez społeczny samorząd mieszkańców. Rada jednostki określa zasięg działania takiego samorządu, który zwykle obejmuje klatkę schodową dużego bloku mieszkalnego, wielorodzinny budynek mieszkalny, kompleks budynków mieszkalnych, osiedle mieszkaniowe lub miejscowość wiejską nie będąca osiedlem¹². Społeczny samorząd mieszkańców może zostać zarejestrowany jako organizacja społeczna (niekomercyjna) i tym samym nabywa osobowość prawną. Na zebraniach i konferencjach mieszkańców wybierane są organy społecznego samorządu. Reprezentują one interesy ludności, zapewniają wykonywanie uchwał podjętych na zebraniach mieszkańców, mają prawo wnoszenia projektów aktów prawnych do właściwych organów władzy lokalnej (która ma obowiązek projekty takie rozpatrzyć). Mogą również prowadzić działalność gospodarczą w zakresie utrzymania zasobów mieszkaniowych, czystości i porządku¹³. Zadania samorządu terytorialnego Każda gmina, bez względu na wielkość i możliwości finansowe obligatoryjnie zapewnia określone usługi publiczne, takie jak: zaopatrzenie w wodę, gaz, energię elektryczną i cieplną a także odprowadzanie ścieków, dostarczanie opału, użytkowanie i zarządzanie mieniem komunalnym oraz utrzymanie czystości i porządku czy zieleni miejskiej. W tym celu gmina może tworzyć komunalne przedsiębiorstwa i zakłady oraz składać zamówienia publiczne. Do zadań gmin rosyjskich należy także: – zapewnienie ochrony przeciwpożarowej, – organizacja usług bibliotecznych dla ludności, – tworzenie warunków do świadczenia usług przewozowych – zapewnienie (niezamożnej ludności) mieszkań w celu polepszenia warunków bytowych, – współdziałanie w dziedzinie sprawowania opieki i kurateli nad mieszkańcami – tworzenie zasobów archiwalnych, – organizacja usług pogrzebowych i utrzymanie cmentarzy, ¹² Ibidem, s. 267. ¹³ Ibidem, s. 268. Samorząd terytorialny Federacji Rosyjskiej 69 – organizacja i podejmowanie działań w zakresie przygotowania do mobilizacji w komunalnych przedsiębiorstwach i zakładach, – podejmowanie działań służących zapewnieniu bezpieczeństwa ludzi w obiektach wodnych oraz ochrony ich życia i zdrowia. Gmina dobrowolnie i samodzielnie decyduje o wykonywaniu zadań, co oznacza, że organy jednej jednostki pod żadnym względem nie mogą zostać (przy wykonywaniu zadań) podporządkowane organom innej jednostki. Finanse samorządu Gmina została wyposażona we własny majątek, którym może samodzielnie dysponować¹⁴. Organ przedstawicielski jednostki uchwala budżet będący planem finansowym dochodów i wydatków gminy. Opracowanie budżetu lokalnego następuje dopiero po opracowaniu budżetu federalnego. Aby zadania gminne mogły być realizowane, jednostka musi posiadać własne zasoby finansowe. W praktyce jednak ponad 80 proc. wpływów do budżetu lokalnego pochodzi z podatków federalnych i regionalnych — podatki lokalne stanowią jego niewielką część. Najwięcej wydatków pochłaniają: ochrona zdrowia, oświata i gospodarka mieszkaniowa¹⁵. Zakazane są jakiekolwiek fundusze pozabudżetowe. Wykonywanie budżetu lokalnego prowadzone jest zgodnie z dwoma zasadami. Pierwsza z nich dotyczy „wykonywania budżetu przy udziale Skarbu Państwa zakłada istnienie specjalnego organu wykonawczego, któremu powierza się organizację wykonania budżetów, zarząd kontami bankowymi i środkami budżetowymi”¹⁶. Organem takim od 2006 roku powinien być Skarb Państwa. Drugą zasada — jedności kasowej, polega na dokonywanie wszystkich operacji budżetowych (uzyskiwanie dochodów, spłata deficytu, wydatkowanie) z jednego rachunku bankowego. W latach 2006–2009 w Rosji dokonano reformy finansów lokalnych. Istnieją dzisiaj dwa typy budżetów: – budżety rejonów municypalnych i okręgów miejskich, budżety wewnętrznych jednostek miast o znaczeniu federalnym, – budżety miast i wiejskich osiedli. Podjęto więc próby uporządkowania lokalnych planów finansowych i całego systemu budżetowego. Wykonanie zadań zleconych przez szczebel federalny musi zostać zabezpieczone finansowo. Tym samym liczba zadań zleconych została zredukowana. Samorząd rosyjski cały czas przeżywa trudności, głównie natury kompetencyjnej i strukturalnej. Nie wszystkie jednostki municypalne opracowały swój ¹⁴ Zgodnie z art. 132 konstytucji Federacji Rosyjskiej organy samorządu terytorialnego samodzielnie opracowują, uchwalają i wykonują budżet lokalny oraz decydują o opłatach i podatkach. Zasady dysponowania majątkiem gminy określa także Kodeks budżetowy Federacji Rosyjskiej. ¹⁵ G. Kourliandskaia, Y. Nikolayenko, N. Golovanova, Local Government…, s. 201. ¹⁶ W. Strielnikow, A. Paul, Władza i finanse…, s. 263. 70 Agnieszka Kandzia własny statut, co w dalszej kolejności prowadzi do pewnego bałaganu organizacyjnego. Wciąż też trwają spory pomiędzy władzami lokalnymi i regionalnymi, co do zakresu realizowanych zadań. Изложение (abstrakt) Российское территориальное самоуправление (местная власть) охватывает муниципальные районы, городские круги, городские посёлки (города), деревни и внутренние подразделения города федерального значения. Правовой основой для местных органов власти являются: Конституция России с 1993 года, Федеральный закон от 6 октября 2003 об общих принципах организации местного самоуправления в России, другие федеральные законы, а также Европейская хартия местного самоуправления. Модель самоуправления остаётся в способности жителей. Местное самоуправление независимое в своих действиях и не может быть ограничено. Каждая единица имеет свой собственный бюджет, который в большинстве состоит из доходов от доли федеральных налогов. Российская местная власть проходит перемены, все время она реформированная и неизвестно когда этот процесс закончится. Agnieszka Kandzia — absolwentka politologii (specjalność samorządowa), doktorantka i roku nauk politycznych na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego, studentka i roku socjologii studiów ii stopnia. Autorka wielu artykułów naukowych z zakresu praw człowieka i systemu politycznego Australii. W latach 2006–2010 trzykrotna przewodnicząca Koła Naukowego Politologów Uniwersytetu Śląskiego, członkini Koła Naukowego Stosunków Międzynarodowych i Koła Naukowego Polityki Lokalnej i Regionalnej. Redaktor Studenckich Zeszytów Naukowych „Szkice o Państwie i Polityce”. Od marca 2009 członkini sekcji naukowo-badawczej Studenckiego Zespołu Naukowego przy Polskim Towarzystwie Nauk Politycznych o. Katowice. Kontakt: [email protected] Joanna Podgórska Współpraca zagraniczna jednostek samorządu terytorialnego — na przykładzie miast z woj. śląskiego i miast rosyjskich „Dyplomacja oddolna” — tym terminem, często określa się współpracę międzynarodową samorządu terytorialnego¹. Dzięki zaangażowaniu mieszańców najmniejszych jednostek podziału administracyjnego kraju, współpraca międzynarodowa staje się coraz szersza i głębsza. Już nie tylko rządy państw oraz najwyżsi ich przedstawiciele, mogą nawiązywać zagraniczne kontakty, ale także przedstawiciele społeczności lokalnych, których projekty niejednokrotnie przynoszą bardzo wiele korzyści dla szerokich rzesz mieszkańców, przynależnych do najróżniejszych grup społecznych. W ostatnich latach, można zaobserwować znaczny wzrost intensywności, zakresu i liczby uczestników stosunków międzynarodowych. Dzieje się to właśnie za sprawą, włączenia do nich grup pozapaństwowych: regionów i społeczności lokalnych². Adriana Skorupska wyróżnia dwie grupy zjawisk, które można zaliczyć do źródeł wzrostu międzynarodowej aktywności samorządów. Do pierwszej należy: nasilająca się integracja regionalna i globalizacja oraz wiążąca się z tymi procesami, rosnąca współzależność na różnych płaszczyznach: ekologii, bezpieczeństwa, nowoczesnych technologii. Jednostki samorządowe poszerzają więc współpracę, w celu wymiany doświadczeń i dobrych praktyk z innymi podmiotami, które w przyszłości mogą stać się dla nich partnerami w interesach. Do drugiej grupy zjawisk, można zaliczyć wzrastającą rolę podmiotów regionalnych i lokalnych oraz postępującą się między nimi rywalizację. Powstaje także coraz więcej organizacji zrzeszających jednostki samorządu terytorialnego, które to, stając się bardziej niezależne od władzy państwowej, zyskują siłę, a ich rola polityczna i gospodarcza znacznie wzrasta³. Rywalizacja natomiast jest związana z walką o środki unijne, ¹ A. Skorupska, Współpraca międzynarodowa samorządu gminnego, red. A. Skorupska, Warszawa 2005, wstęp. ² A. Skorupska, Współpraca międzynarodowa samorządu gminnego na podstawie badań, [w:] Współpraca międzynarodowa samorządu gminnego, red. A. Skorupska, Warszawa 2005, s.11. ³ M. Furmankiewicz, Polskie samorządy gminne w organizacjach międzynarodowych, [w:] Człowiek, region, państwo w procesie globalizacji, regionalizacji oraz integracji, red. G. Rdzanek, E. Stadtmuller, Wrocław 2004, s. 311. 72 Joanna Podgórska które dają gminom i powiatom szansę na zwiększenie inwestycji, a tym samym czynią je bardziej konkurencyjnymi w walce o mieszkańca, turystę czy inwestora. Aktywność samorządów terytorialnych w stosunkach międzynarodowych może przyjmować następujące formy: – Współpraca między jednostkami samorządów różnych państw — krajowe lub regionalne związki samorządowe (Związek Miast Polskich). – Członkostwo jednostek samorządu w zrzeszeniach międzynarodowych. – Bezpośredni lub pośredni wpływ jednostek samorządu na działania organizacji ponadnarodowych (Komitet Regionów w Unii Europejskiej, Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy). – Współpraca międzynarodowa poszczególnych samorządów. Podejmuję próbę analizy tej ostatniej z form współpracy międzynarodowej, posługując się przykładem miast śląskich, które z powodzeniem kooperują na różnych płaszczyznach z miastami rosyjskimi. Współpraca partnerska gmin jest szczególną formą nawiązywania kontaktów zagranicznych ponieważ angażuje w sposób bezpośredni mieszkańców oraz organizacje lokalne, co daje im możliwość nawiązania bliskich relacji, wymiany doświadczeń i kooperacji. Partnerstwa te opierają się na umowach o współpracy, listach intencyjnych lub innych pisemnych porozumieniach. Kontakty mogą być także niesformalizowane ponieważ w prawie krajowym i międzynarodowym nie istnieją jasne i precyzyjne definicje współpracy partnerskiej miast. Oznacza to, że nie sprecyzowano dotychczas, warunki jakie muszą spełnić kooperujące miasta, aby ich kontakty można było określić związkiem bliźniaczym czy współpracą partnerską. Podstawa prawna współpracy Współpraca zagraniczna jednostek samorządu terytorialnego podlega stosownym prawno-ustrojowym regulacjom prawnym. W swojej istocie bowiem, współpraca regionalna i transgraniczna stanowi integralną część polityki zagranicznej państwa, która to powinna być kształtowana na szczeblu ministerialnym⁴. Tak więc, władze samorządowe realizują zadania w obszarze polityki zagranicznej w zakresie ich kompetencji, określonych w konstytucji i ustawach szczegółowych. Fundamentalnym aktem prawnym, umożliwiającym samorządom nawiązywanie kontaktów z zagranicznymi partnerami jest Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, która w art. 172 stwierdza, że jednostka samorządu terytorialnego ma prawo przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych oraz współpracy ze społecznościami innych państw. Także w art. 10 Europejskiej Karty Samorządu Lokalnego napotykamy podobny zapis: „wykonu⁴ Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 16 listopada 2007 roku w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Spraw Zagranicznych (Dz. U. Nr 216, poz. 1605) paragraf 1 ust. 2. Współpraca zagraniczna jednostek samorządu terytorialnego… 73 jąc swoje uprawnienia, społeczności lokalne mają prawo współpracować z innymi społecznościami lokalnymi oraz zrzeszać się z nimi — w granicach określonych prawem — w celu realizacji zadań, które stanowią przedmiot ich wspólnego zainteresowania”. Te kwestie, zostały szczegółowo unormowane w ustawie z dnia 15 września 2000 r. „O zasadach przystępowania jednostek samorządu terytorialnego do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych”⁵. Ustawa ta odnosi się do wszystkich szczebli samorządu terytorialnego, a w art. 2 czytamy o tym, że jednostki samorządu terytorialnego mogą przystępować do zrzeszeń i uczestniczyć w nich w granicach swoich zadań i kompetencji, działając zgodnie z polskim prawem wewnętrznym, polityką zagraniczną państwa i jego międzynarodowymi zobowiązaniami. Ustawa określa także tryb, zgodnie z którym jednostka samorządu terytorialnego może przystąpić do zrzeszenia, a niedotrzymanie procedury formalnej, obciążone jest rygorem nieważności. Art. 4 ustawy wskazuje na to, że organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego ma podjąć uchwałę o przystąpieniu do zrzeszenia, bezwzględną większością głosów swojego ustawowego składu. W samorządowych aktach prawnych znajdują się odpowiednie artykuły, które stanowią o wyłącznej właściwości rady gminy (art. 18 ust. 2 pkt 12a ustawy o samorządzie gminnym⁶), rady powiatu (art. 12 pkt 9a ustawy o samorządzie powiatowym⁷), sejmiku województwa (art. 14 pkt 13 i 14 ustawy o samorządzie województwa⁸) w zakresie decyzji o podjęciu współpracy zagranicznej. Jednostka samorządu terytorialnego przekazuje uchwałę ministrowi właściwemu do spraw zagranicznych za pośrednictwem wojewody, który musi dołączyć swoją opinię. Minister właściwy do spraw zagranicznych wyraża zgodę na przystąpienie do zrzeszenia lub odmawia takiej zgody w drodze decyzji administracyjnej. Uchwała wchodzi w życie dopiero po uzyskaniu zgody ministra właściwego do spraw zagranicznych. Historia partnerstwa gmin Początki kooperacji jednostek samorządu terytorialnego sięgają pierwszego dwudziestolecia xx wieku, jednak rozwój kontaktów bliźniaczych na większą skalę rozpoczął się w Europie Zachodniej dopiero po ii wojnie światowej. Głównymi celami, jakie chciano osiągnąć miały być: umacnianie pokoju, łagodzenie skutków wojny i przełamywanie niechęci i nieufności narodów wobec siebie⁹. A Rada Gmin Europy ⁵ Dz.U.00.91.1009, Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o zasadach przystępowania jednostek samorządu terytorialnego do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych. ⁶ Dz. U. Nr 16, poz. 95, z późn. zm., Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. ⁷ Dz. U. Nr 91, poz. 578, z późn. zm., Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym. ⁸ Dz. U. Nr 91, poz. 576, z późn. zm., Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie wojewódzkim. ⁹ Współpraca partnerska samorządów — praktyczny przewodnik, red. K. Paczyńska, A. Stachowiak, A. Porawski, H. Leki, Poznań 2009, s. 4. 74 Joanna Podgórska utworzona przez grupę niemieckich burmistrzów i francuskich merów w 1951 roku w Genewie, miała wcielać te idee w życie. Uznano, że zadaniem gmin jest wzięcie na siebie odpowiedzialności za budowę nowej, powojennej Europy. Spontanicznemu wówczas ruchowi, nadano nazwę związków bliźniaczych. Rozwijał się on równolegle z procesem jednoczenia Europy — budowania fundamentów dla Wspólnot Europejskich. Lata pięćdziesiąte przyniosły prawdziwą eksplozję liczby partnerstw¹⁰. W późniejszym czasie, organizacja ta otworzyła się także na regiony i wtedy jej nazwę przekształcono na Radę Gmin i Regionów Europy (Council of European Municipalities and Regions). Jeden z jej twórców — Jean Bareth pisał, że „związki bliźniacze, to spotkanie dwóch społeczności, które proklamują wspólne działanie dla Europy w celu rozwiązania swych problemów i rozwijania coraz ściślejszych więzów przyjaźni”¹¹. W ten sposób zdefiniował on najważniejsze wartości partnerstwa, którymi są: przyjaźń, współpraca i wzajemne zrozumienie pomiędzy obywatelami Europy. Jak już zostało wspomniane, z punktu widzenia prawa nie istnieją formalne warunki, których spełnienie pociągało by za sobą skutki prawne w kwestii współpracy miast partnerskich. Mimo tego wiele spośród podmiotów uczestniczących w takich formach współpracy podpisuje umowy, które mogą ułatwić długofalową kooperację i nadać jej oczekiwanego prestiżu. Forma takiego porozumienia nie jest dokładnie sprecyzowana, co stwarza możliwość dostosowania jej do aktualnego rodzaju partnerstwa i oczekiwań miast. Najczęściej spotykaną nazwą umowy między miastami jest tzw. Przysięga Bliźniaczego Partnerstwa, zaproponowana przez wspomnianą już Radę Gmin i Regionów Europy. Ta forma dominuje w Europie (ang. twinning), w Ameryce dla porównania mówi się raczej o miastach siostrzanych (ang. sister cities)¹². W jaki sposób miasta, powinny dobierać partnerów, aby osiągać racjonalne cele i czerpać obopólne korzyści? Jerzy Mikułowski-Pomorski pisze, że współpraca gmin z punktu widzenia ich potrzeb powinna: – Być oparta na częstych kontaktach, które dałyby szansę na wypracowanie i wdrożenie w życie wspólnych projektów – Nie być zbyt kosztowna, co przemawia za wybieraniem krajów bliższych geograficznie – Dawać wymierne korzyści, głównie ekonomiczne i rozwojowe – Sprzyjać możliwościom wykorzystania dostępnych na ten cel międzynarodowych funduszy – Angażować przede wszystkim mieszkańców, a nie tylko władze polityczne¹³. ¹⁰ http://www.twinning.org/pl/page/historia-wspC3B3C582pracy-partnerskiej.html, 6.04.2010. ¹¹ http://www.twinning.org/pl/page/krC3B3tki-opis.html, 6.04.2010. ¹² Współpraca partnerska samorządów…, s. 4. ¹³ J. Mikułowski-Pomorski, Międzynarodowa współpraca gmin bliźniaczych. Komentarz do badań pism, [w:] Współpraca międzynarodowa samorządu gminnego, red. A. Skorupska, Warsza- Współpraca zagraniczna jednostek samorządu terytorialnego… 75 Autor zwraca uwagę na przypadki, gdy wybór bardziej egzotycznego partnera znajduje uzasadnienie. Ma to bowiem sens w przypadku dużych miast, dla których takie kontakty będą pewnego rodzaju formą promocji. Jest to o tyle istotne, że marketing i promocja poszczególnych miast, wpływają na wizerunek całego kraju. Inną przyczyną doboru odległego partnera, może być także posiadanie przez niego unikatowych zasobów, zabytków, które wzbudzają powszechne zainteresowanie i zachwyt. Niejednokrotnie także, decyzja o podjęciu współpracy z regionem oddalonym o tysiące kilometrów, jest spowodowana wspólnymi uwarunkowaniami gospodarczymi (te same gałęzie przemysłu, podobny profil gospodarczy), kulturowymi (mniejszości narodowe, ten sam język urzędowy), doświadczeniami historycznymi czy też podobnymi trudnościami i chęcią ich wspólnego przezwyciężenia (bezrobocie, restrukturyzacja). Mieszkańcy gmin, kooperujących z egzotycznymi krajami, często pozostają jednak bardzo sceptyczni, co do celów i charakteru współpracy. Taką sytuację nazywa się potocznie „turystyką polityczną”. Ten termin, wskazuje na zarzut wykorzystywania publicznych pieniędzy w celach prywatnych. Jest to niestety częstą przyczyną negatywnego nastawienia społeczności lokalnych, do jakichkolwiek międzynarodowych projektów, realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego. Polsko-rosyjska współpraca samorządów Z danych statystycznych Związku Miast Polskich wynika, że w 2003 roku 64 polskie jednostki samorządu terytorialnego miały partnerów rosyjskich. W przeciągu 6 lat, liczba ta wzrosła do 107¹⁴. Federacja Rosyjska zajmuje jednak dopiero 9 miejsce (na 63) pod względem liczby partnerstw z polskimi podmiotami¹⁵. Wydaje się, że w doborze partnerów największe znaczenie ma czynnik bliskości geograficznej i kulturowej. Dowodzi tego fakt, że kontakty krajów europejskich, nawiązywane są najczęściej między sąsiadami, a także państwami, które łączą związki kulturowe i historyczne. Wiele spośród kooperujących par bezpośrednio ze sobą graniczy. Biorąc pod uwagę liczbę umów partnerskich z miastami polskimi, największym zainteresowaniem cieszą się: Niemcy (1021 partnerstw z Polakami w 2009 roku), Ukraina (449 partnerstw) i Czechy (331 partnerstw). Wraz z otwarciem granic krajów byłego bloku komunistycznego, poszerzeniem Unii Europejskiej oraz rozwojem transportu miasta zaczęły coraz częściej nawiązywać kontakty także z bardziej oddalonymi państwami, takimi jak Włochy czy Szwecja. Rosja dla przeciętnego Europejczyka jawi się jako kraj tajemniczy, niezrozumiały, pełen wzajemnych sprzeczności i kontrastów. Jest państwem wielonarodowym, wa 2005, s. 76. ¹⁴ Współpraca partnerska samorządów…, s. 23. ¹⁵ Dane zgromadzone w 2009 roku przez Związek Miast Polskich. 76 Joanna Podgórska pełnym nierozwiązanych sporów i zaognionych konfliktów. Nie należy jednak zapominać o tym, że pomimo wielu problemów i zagrożeń o charakterze wewnętrznym, społeczność państwowa Federacji Rosyjskiej weszła na drogę przekształceń swoich społeczno-gospodarczych struktur a także opowiedziała się za europejskim systemem wartości. Te zmiany dają szansę na pogłębienie wzajemnego zrozumienia i porozumienia, które są fundamentem budowania relacji „równych z równymi” i „wolnych z wolnymi”¹⁶. Obecnie sprawą istotną w społecznych stosunkach polsko-rosyjskich jest to, aby młodsze pokolenia autentycznie zechciały nawiązywać różnego rodzaju konstruktywne relacje z przedstawicielami drugiej strony. W przeszłości bowiem, kontakty wszelkiego rodzaju były obiektywnie wymuszane, najpierw przez presję zaborców, potem polityczną i gospodarczą izolację od krajów zachodniej Europy. Jednak mimo konfliktowej genezy kooperacji polsko-rosyjskiej, kontakty te, z reguły przynosiły wiele życzliwości i zrozumienia — na gruncie podobieństw charakterologicznych obu narodów¹⁷. Jeśli chodzi o polsko-rosyjską współpracę regionów, to spośród 16 polskich województw, 10 współpracuje z obwodami rosyjskimi, są to: województwo dolnośląskie (Obwód Leningradzki od 2003 roku), kujawsko-pomorskie (Obwód Nowogrodzki od 2001 i Smoleński od 2002), lubelskie (Obwód Nowogrodzki od 2001), lubuskie (Obwód Pskowski od 2002), łódzkie (Obwód Saratowski od 2001), mazowieckie (Obwód Moskiewski od 2004 i Smoleński od 2003), podkarpackie (Obwód Saratowski od 2003 roku), podlaskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie (Obwód Kaliningradzki od 2008). Z analizy przeprowadzonej w 2009 roku przez Związek Miast Polskich wynika także, że na 443 przebadanych powiatów, tylko 12 zadeklarowało współpracę z miastami lub regionami rosyjskimi. Kontakty z Rosją stanowią więc w przypadku powiatów 2,7 proc. Na podobnym poziomie kształtuje się współpraca polskich i rosyjskich miast oraz gmin. Tylko 2,47 proc., czyli 83 samorządy, spośród przebadanych 3348, zadeklarowały utrzymywanie kontaktów partnerskich z miastami rosyjskimi¹⁸. Partnerzy gmin śląskich i zakres współpracy W województwie śląskim na 71 miast, 6 nawiązało kontakt z partnerami rosyjskimi. Należą do nich: Częstochowa, Bytom, Będzin, Mysłowice, Zabrze i Racibórz. ¹⁶ B. Rychłowski, Polityczne uwarunkowania stosunków między społeczeństwami Polski i Rosji, [w:] Stosunki polsko-rosyjskie. Stereotypy, realia, nadzieje, red. J. Marszałek-Kawa, Z. Karpusa, Toruń 2008, s.39. ¹⁷ M. Dobraczyński, Polacy i Rosjanie w międzynarodowych przemianach nowej ery, [w:] Stosunki polsko-rosyjskie. Stereotypy, realia, nadzieje, red. J. Marszałek-Kawa, Z. Karpusa, Toruń 2008, s. 13. ¹⁸ Współpraca partnerska samorządów …, s. 45. Współpraca zagraniczna jednostek samorządu terytorialnego… 77 Wykres 1. Liczba miast województwa śląskiego współpracujących z miastami rosyjskimi Źródło: opracowanie własne. Na poniższej mapie województwa śląskiego zostały zaznaczone omawiane miejscowości, ze wskazaniem ich miast partnerskich. Są to: Częstochowa i Irkuck, Będzin i Iżewsk, Mysłowice i Sokola Góra, Bytom i Dmitrow, Zabrze i Kaliningrad oraz Racibórz i Kaliningrad. Mapa 1. Mapa województwa śląskiego z zaznaczonymi miastami, które współpracują z partnerami rosyjskimi Źródło: opracowanie własne. Dla omawianych gmin województwa śląskiego Federacja Rosyjska nie jest jedynym partnerem zagranicznym. Każda z nich, współpracuje także z innymi krajami, w większości europejskimi, ale nie tylko, chociażby Zabrze posiada partnera libańskiego, a Bytom nawiązał kontakt z miastami w Stanach Zjednoczonych Ameryki. 78 Joanna Podgórska Wykres 2. Liczba miast partnerskich ogółem 12 10 8 6 4 2 0 Źródło: opracowanie własne. Przyglądając się bliżej kontaktom partnerskim omawianych gmin, należy w pierwszej kolejności zwrócić uwagę na motywy rozpoczęcia tej współpracy. Dla każdego z miast są oni inne, nawet w przypadku Raciborza i Zabrza, które nawiązały kontakty z tym samym partnerem. Współpraca Zabrza z Kaliningradem rozpoczęła się od zagranicznych kontaktów parafii św. Wojciecha nawiązanych w związku ze wspólnie organizowaną konferencją naukową „Środkowoeuropejskie dziedzictwo kulturowe św. Wojciecha”. Dzięki temu projektowi miasta zbliżyły się do siebie i w 1998 podpisały umowę partnerską, co stało się początkiem długoletniego okresu wzmożonych kontaktów. Gminy te dzieli ok. 675 kilometrów¹⁹, co mogłoby wydawać się dużą odległością, Jednakże inne spośród omawianych samorządów są oddalone od swoich miast bliźniaczych nawet o ok. 6.660 kilometrów. Ma to miejsce w przypadku Częstochowy i Irkucka²⁰. Ich kooperacja rozpoczęła się w 1998 roku od kontaktów przedszkoli, a dokładniej nauczycieli, którzy wspólnie z pedagogami z Włoch, Francji, Niemiec i Rosji stworzyli projekt dla dzieci pt. „Ja w moim mieście, a ono leży w Europie”. Także Mysłowice nawiązały kontakt z dzielnicą Moskwy — Sokolą Górą, dzięki aktywności pedagogów. W 1998 roku do jednej z mysłowickich szkół, gdzie dzieci uczyły się języka rosyjskiego, trafiła grupa młodzieży z Rosji, przebywająca na wycieczce po Śląsku. Od tego czasu wymiany grup dzieci i młodzieży odbywają się systematycznie. Bytom także podjął współpracę z jedną z dzielnic Moskwy — Dmitrowem. W tym przypadku zadecydowały wcześniejsze kontakty i obustronna chęć ich formalnego potwierdzenia umową. Uznano, że ma to bardzo duże znaczenie, przy ubieganiu się o dotacje lub uzasadnianiu wniosków o dofinansowanie międzynarodowych projektów. Dmitrow jest bowiem jednym ¹⁹ Mapa: http://www.worldmapfinder.com/Map_BingMap.php?id=/Pl/Europe/Russia, 7.04.2010. ²⁰ Mapa: http://www.worldmapfinder.com/Map_BingMap.php?id=/Pl/Europe/Russia, 7.04.2010. Współpraca zagraniczna jednostek samorządu terytorialnego… 79 z ważniejszych ośrodków gospodarczych, edukacyjnych i kulturalnych w okolicach Moskwy. Współpraca Raciborza i Kaliningradu została zapoczątkowana osiem lat temu umową podpisaną 5 marca 2002 roku. Miasta są oddzielone od siebie o 789 kilometrów. Będzin zaś nawiązał kontakt z Iżewskiem w 2004 roku, a punktem wyjścia było spotkanie władz samorządowych na Węgrzech, w mieście Tatabanya, które jest partnerem zarówno dla Będzina, jak i dla Iżewska. Analizując staż współpracy międzynarodowej, to najdłuższy (12 lat) mają: Częstochowa, Mysłowice oraz Zabrze, Racibórz — 8 lat (od 2002), Będzin — 6 lat (od 2004) i Bytom — 5 lat (od 2005). W tym czasie omawiane miasta zdołały zrealizować wiele ciekawych projektów, w które zaangażowały się osoby z różnych przedziałów wiekowych, przedstawiciele wielu zawodów, dyscyplin sportowych, artyści, muzycy, nauczyciele i wielu innych. Najczęstszymi płaszczyznami współpracy są: kultura i sztuka, edukacja, sport i turystyka, sprawy społeczne i zdrowie, gospodarka. Wybrane projekty z poszczególnych dziedzin zostały przedstawione w tabelach poniżej. Tabela 1. Wybrane projekty w dziedzinie kultury i sztuki, realizowane przez miasta partnerskie Zabrze — Kaliningrad 1. Konferencja naukowa „Środkowoeuropejskie dziedzictwo kulturowe św. Wojciecha”. 2. Udział zespołu teatralnego z Ogniska Pracy Pozaszkolnej nr 2 w xiii Festiwalu Teatrów Studenckich i Młodzieżowych w Kaliningradzie. 3. Koncerty Filharmonii Zabrzańskiej. 4. Występy chóru „Credo” i Orkiestry Kameralnej Filharmonii Kaliningradzkiej. 5. Udział plastyków z Kaliningradu w xi Międzynarodowym Festiwalu Rysowania. kultura, sztuka Będzin Bytom — Iżewsk — Dmitrow 1. Międzynaro1. Przegląd fi lmowy miast partnerskich — fi lmowy pociąg dowe Biennale Współczesnej przez Węgry, Rosję i Litwę. Tkaniny Arty2. Międzynarodowy Festiwal stycznej Dzieci Twórczości Dzieci i Młodzieży i Młodzieży sile„Czajkowski Dzisiaj”. ziany-05. 3. iii Ogólnopolski Konkurs 2. Europejska MaPlastyczny im. Profesora Jana Świderskiego „Pejzaże osobliwe” jówka. po raz pierwszy w swej historii przybrał charakter międzynarodowy. 4. Projekty realizowany wspólnie z ceo: „Ślady przeszłości” i „Przedmioty komunizmu”. 5. Spotkanie delegacji na Międzynarodowym Uniwersytecie Wschodnio-Europejskim. 6. Konkursu na piosenkę o Będzinie. Częstochowa — Irkuck 1. Wystawa prac plastycznych dzieci „Tajemnice rzeki Warty” (projekt wielostronny). Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych przekazanych przez właściwe urzędy gmin. 80 Joanna Podgórska Projekty w dziedzinie kultury realizowały cztery spośród sześciu omawianych par miejscowości. Najczęstszą formą artystyczną były konkursy i wystawy plastyczne, angażujące dzieci i młodzież, a także występy zespołów muzycznych i teatralnych. Na tej płaszczyźnie działań, można wyliczyć kilka zaangażowanych grup: chóry i orkiestry, pracownie plastyczne z instytucji kultury oraz teatry. Bardzo popularną formą współpracy są również panele edukacyjne. W tej dziedzinie, najczęściej ciężar organizowania i przeprowadzania wspólnych inicjatyw spoczywa na barkach szkół. To nauczyciele są najczęściej pomysłodawcami i realizatorami wielu ciekawych i cennych spotkań. Tabela 2. Wybrane projekty w dziedzinie edukacji, realizowane przez miasta partnerskie Będzin — Iżewsk 1. Przedstawiciele Państwowej Wyższej Szkoły Technicznej z Iżewska spotkali się z władzami miasta Będzina oraz przedstawicielami Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej i Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego. 2. Wymiana studencka. Bytom — Dmitrow 1. Współpraca Państwowych Szkół Budownictwa z Bytomia. 2. Pobyt grupy uczniów i opiekunów z Kolegium Zawodowego Dmitrowa. 3. Współpraca ze szkołami ogólnokształcącymi nr 3 i nr 4 z Dmitrowa. 4. Udział w debacie na systemów edukacyjno-opiekuńczych. edukacja Częstochowa — Irkuck 1. Projekt wielostronny dla przedszkolaków: „Ja w moim mieście, a ono leży w Europie” 2. Projekt „Moje ulubione zajęcia sposobem niewerbalnego porozumiewania się” 3. Międzynarodowe seminarium przedszkoli w Częstochowie: „Pod jednym słońcem — cztery żywioły: ogień — woda — powietrze — ziemia” 4. Konferencja „Edukacja wielokulturowa na poziomie przedszkola w zjednoczonej Europie oraz w Rosji i Japonii”. Mysłowice — Sokola Góra 1. Wymiany młodzieży i dzieci (współpraca szkół). 2. Szkoła Pedagogiczna nawiązała kontakt z Wyższą Szkołą Elektroniki i Informatyki ,,mami”– wymiana studentów. Racibórz — Kaliningrad 1. Wymiany grup dzieci i młodzieży (współpraca szkół). Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych przekazanych przez właściwe urzędy gmin. W dziedzinie sportu i turystyki realizowano projekty angażujące głównie piłkarzy, osoby trenujące sporty walk oraz narciarzy. Współpraca zagraniczna jednostek samorządu terytorialnego… 81 Tabela 3. Wybrane projekty w dziedzinie sportu i turystyki, realizowane przez miasta partnerskie Zabrze — Kaliningrad 1. Piłkarze z klubu „Baltica Kaliningrad” co roku biorą udział w halowych turniejach w Zabrzu. sport, turystyka Będzin Bytom Racibórz — Iżewsk — Dmitrow — Kaliningrad 1. Przedstawiciele Stowarzy- 1. Współpraca ośrod- 1. Wymiany grup sportowych i turyków sportowych szenia Sportowego aikido stycznych. (narciarskich). — aikikai wzięli udział w Międzynarodowym Kon- 2. Udział w zawodach dmitrowskiej gresie Sztuk Walki w Będrużyny judo. dzinie. 2. Wizyta rowerzysty Andrjeja Riabowa w Będzinie. 3. Obóz letni dla dzieci z Będzina w Iżewsku. 4. Międzynarodowy obóz letni w Ustroniu dla dzieci z Iżewska. Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych przekazanych przez właściwe urzędy gmin. Jako, że zadaniem gminy jest dbałość o sprawy społeczne oraz profi laktykę zdrowotną wśród inicjatyw międzynarodowych znalazły się i takie, które bezpośrednio dotyczyły tych kwestii. Największe zainteresowanie sprawami pomocy społecznej wykazały miasta Bytom i Dmitrow, które zaaranżowały kilka spotkań przedstawicieli swoich placówek. 82 Joanna Podgórska Tabela 4. Wybrane projekty w dziedzinie spraw społecznych i profilaktyki zdrowia, realizowane przez miasta Będzin — Iżewsk 1. Międzynarodowy konkurs plastyczny „Zdrowy człowiek w zdrowym mieście”. 2. Z inicjatywy Będzina nawiązano współpracę pomiędzy Państwową Akademią Medyczną z Iżewska, a Śląskim Uniwersytetem Medycznym w Katowicach. sprawy społeczne, zdrowie Bytom Częstochowa — Dmitrow — Irkuck 1. Udział przedszko1. Nawiązanie współpracy przez Dom Pomocy Społecz- lanek w międzynaronej „Kombatant” i podobną dowym seminarium na temat: „Ochrona placówkę z Rosji. 2. Konferencja Szkoleniowo- zdrowia w pracy Warsztatowa „Standaryzacja przedszkoli” w Irkucku. usług w domach pomocy społecznej”. 3. Wizyta dyrektorów 4 bytomskich placówek opieki społecznej w Dmitrowie. 4. Wizyta w Bytomiu delegacji pracowników służby zdrowia ze szpitala w Dmitrowie oraz rewizyta bytomskiej delegacji ds. zdrowia i spraw społecznych. Racibórz — Kaliningrad 1. Wymiana doświadczeń w dziedzinie zagadnień socjalnych. Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych przekazanych przez właściwe urzędy gmin. Najmniej popularnym, ale przecież nie najmniej ważnym zagadnieniem, które pojawiło się w projektach współpracy zagranicznej jest przedsiębiorczość. Będzin od kilku lat realizuje projekt „Dzień Przedsiębiorczości”, który polega na tym, że w wyznaczonym dniu we wszystkich urzędach miast partnerskich, młodzież pełni rolę urzędników. Licealiści i gimnazjaliści wykonują codzienne zadania pracowników urzędów, poznają jak wyglądają obowiązki prezydenta, skarbnika, naczelnika wydziału kultury etc. Następnie, za pomocą sprzętu komputerowego, łączą się ze swoimi kolegami z innych krajów i podczas wideokonferencji wymieniają swe uwagi i doświadczenia. Jeśli chodzi o projekty gospodarcze, handlowe czy przemysłowe, to w omawianych przypadkach, są one raczej sporadyczne. Miasta nie są jeszcze na to gotowe lub jeśli podejmują nieśmiałe inicjatywy kooperacji, spotykają się ze zbyt wieloma barierami biurokratycznymi, aby móc je pokonać. Współpraca zagraniczna jednostek samorządu terytorialnego… 83 Tabela 5. Wybrane projekty w dziedzinie gospodarki i przedsiębiorczości, realizowane przez miasta partnerskie gospodarka, przedsibiorczo Będzin — Iżewsk Racibórz — Kaliningrad Coroczny Dzień Przedsiębiorczości Działania w dziedzinie przemysłu i handlu: stworzenia realizowany w obu miastach. na terytorium obydwu stron wspólnych przedsięwzięć, wymiana informacji na temat regulacji prawnych z zakresów finansowych, odwoływanie się do wyższych organów władzy państwowej Rosji i Polski w intensyfi kacji powiązań ekonomicznych miast. Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych przekazanych przez właściwe urzędy gmin. Należałoby na koniec wspomnieć o jeszcze jednej formie aktywności samorządów, która jest najczęściej spotykaną we wszystkich omawianych powyżej miastach. Są to wizyty przedstawicieli władz z okazji różnych świat i ważnych wydarzeń lokalnych. Samorządowcy z miast partnerskich spotykają się bardzo często, nawiązują bliskie kontakty i przyjaźnie, co sprzyja zacieśnianiu współpracy we wszystkich wyżej zaprezentowanych dziedzinach. W delegacjach tego typu, najczęściej biorą udział prezydenci, sekretarze i skarbnicy miast, radni, urzędnicy, pracownicy ośrodków kultury, muzeów, bibliotek, teatrów a także nauczyciele i trenerzy lokalnych drużyn sportowych. 84 Joanna Podgórska Изложение (abstrakt) Настоящая статья касается международного сотрудничества польских и российских муниципальных единиц, главным образом городов и гмин силезского воеводства и их партнёров: Бендзина и Ижевска, Бытома и Димитрова, Ченстоховы и Иркутска, Мысловиц и Соколинной Горы, Рацибожа и Забже с Калининградом. Охарактеризовано историю близнецовых контактов в мире и в Европе, а также описано наиболее часто выступающие виды кооперации и её элементы: заключённые договоры, действия партнёров и наиболее важные цели и достоинства сотрудничества. Представлено статистические данные о контактах, завязыванных польскими и российскими муниципальными властями, а также показано конкретные инициативы партнёрских городов. Из проведённого анализа офицяльных материалов вытекает, что города наиболее часто и наиболее охотно сотрудничают в областях: образования, спорта и культуры. Joanna Podgórska — studiuje na u politologię na v roku (specjalizacja samorządowa) oraz administrację na iii roku. Jest przewodniczącą Koła Naukowego Polityki Lokalnej i Regionalnej oraz wiceprzewodniczącą Koła Naukowego Politologów. W kadencji 2006–2010 pełni funkcję radnej Rady Miejskiej Będzina. W swojej pracy badawczej najwięcej uwagi poświęca: partycypacji politycznej kobiet, równości, samorządowi terytorialnemu oraz Zagłębiu Dąbrowskiemu. Kontakt: [email protected] Rafał Mamok Islam w Federacji Rosyjskiej Kraj olbrzymiej różnorodności społecznej, niezliczonych narodów, którego historia zaznała kilkuwiekowej okupacji i despotycznych władców. Państwo o największej powierzchni na świecie, posiadające prawie 142 mln ludności, o bogatych złożach naturalnych m.in. ropy i gazu. Tak można w kilku słowach określić dzisiejszą Federację Rosyjską, która rozpościera się na dwóch kontynentach: Europie i Azji. To jednak za mało, aby zrozumieć wyjątkowy kształt i charakter państwa rosyjskiego. W artykule postaram się przedstawić zróżnicowanie społeczeństwa muzułmańskiego oraz religię kształtującą owe społeczeństwo. W celu lepszego wgłębienia się w tytułowy temat, konieczne jest prześledzenie genezy pojawienia się islamu w państwie rosyjskim. Historia a współczesne struktury organizacyjne islamu w fr Obecność islamu ma długą tradycję na terenach dzisiejszej Federacji Rosyjskiej. Po raz pierwszy islam pojawił się jako religia państwowa na obszarze dzisiejszej Rosji w państwie utworzonym przez tureckie plemię Bułgarów wołżańskich w 922 roku¹. Od pierwszej połowy xiii w. ziemie ruskie znajdowały się pod panowaniem Złotej Ordy². Państwo to było nominalnie muzułmańskie, lecz nie prowadziło polityki islamizacji i charakteryzowało się znaczną tolerancją religijną. Po zrzuceniu jarzma panowania mongolskiego, z Wielkim Księstwem Moskiewskim graniczyły bezkonfliktowo wasalne państewka islamskie, takie jak chanat kasimowski utworzony w 1467 r. w pobliżu dzisiejszego Riazania³. W xvi w. rozpoczęła się ekspansja rosyjska na ziemie muzułmańskie, a w jej wyniku został opanowany Kazań, chanat astrachański i chanat syberyjski. Ekspansja rosyjska skierowana w kierunku południowym w xviii w. przyniosła podbicie ziem kazachskich i chanatu krymskiego, a w xix w. chanatów Chiwy i Kokandu oraz emiratu Buchary. Pod koniec xviii w. Rosja wkroczyła również na Kaukaz, mimo że spotkała się tam z bardzo ¹ V. V. Bartold, Socinenia, Moskwa 1968, t. V, s. 510. ² J. Dogońska, Cywilizacyjna tożsamość Rosji, Toruń 1997, s. 11–17. ³ M. G. Hudakoj, Ocerki po istorii Kazanskogo chanstva, Moskwa 1991. 86 Rafał Mamok silnym oporem. W pierwszej połowie xix w. zajęła część kaukaską Azerbejdżanu⁴. Jednak zdobycie Kaukazu przyspieszyło niekorzystny dla Rosji proces jego islamizacji, gdyż rdzenna ludność traktowała przyjęcie islamu jako formę oporu przed prawosławną Rosją. Po zdobyciu Kazania w xvi w. islam po raz pierwszy zaistniał w niepodległym państwie rosyjskim jako zorganizowana religia. Nie był uznany przez państwo. Cerkiew prawosławna z kolei rozpoczęła działalność na rzecz chrystianizacji muzułmanów. Działania te, trwające z różnym nasileniem przez wieki, mimo poparcia państwa, nie zakończyły się sukcesem. Dane mówią o 10 proc. nawróconych, ale część z nich powróciła do wiary przodków natychmiast po wydaniu dekretu o wolności religijnej z 17 listopada 1905 roku. Zmianą w stosunku do rosyjskich muzułmanów był dekret Katarzyny ii z 1789 r., w którym pozwolono im na wyznawanie własnej religii oraz powołano Orenburską Duchowną Radę Muzułmanów Rosji. Cieszyła się ona pewnymi przywilejami, wybierając i egzaminując kandydatów na stanowisko mułłów i imamów⁵, zarazem jednak pozostawiała państwowej administracji kontrolę nad wyznawcami islamu. Edykt Katarzyny ii miał pozytywne znaczenie dla rozwoju gminy m.in. pozwalał na edukację duchownych, wznoszenie nowych meczetów czy drukowanie książek o tematyce religijnej⁶. Jednak pełną wolność religijną w Rosji wprowadzono dopiero wspomnianym wyżej dekretem z 1905 r., co było równoznaczne ze swobodami dla miejscowych muzułmanów⁷. Po upadku Rosji carskiej, Związek Radziecki przejął zajęte przez nią ziemie muzułmańskie a polityka państwa sowieckiego dzieliła zamieszkujące je ludy na narody, którym nominalnie przekazywano republiki związkowe lub autonomiczne. Był to sterowany odgórnie i przedwczesny proces gdyż ludność nie wykształciła jeszcze własnej świadomości narodowej⁸. Po wstępnym okresie pokojowej polityki w stosunku do wyznawców islamu, na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych xx w. znacjonalizowano wakfy⁹, zamknięto meczety, sądy i szkoły religijne, a duchowni zostali poddani represjom. Złagodzenie polityki antyreligijnej nastąpiło w okresie ii wojny światowej, lecz surowy kurs wrócił po jej zakończeniu i trwał aż do pieriestrojki¹⁰. W 1990 r. przyjęto Ustawę o Wolności Wyznania i Organizacji Religijnych, zaś w 1997 r. uchwalono kontrowersyjną Ustawę o Wolności Sumienia i Związków Religijnych, która podzieliła religie na „tradycyjne dla rosyjskiego ⁴ L. Bazylow, Historia Rosji, Warszawa 1983. ⁵ I. Gaziz, Istoriâ tatar, Moskwa 1994, s. 84. ⁶ M. Łabenda, Muzułmanie w Rosji i europejskiej części byłego zsrr, [w:] Muzułmanie w Europie, red. A. Parzymies, Warszawa 2005, s. 244. ⁷ R. G. Łanda, Islam w historii Rosji, Moskwa 1995. ⁸ A. Parzymies (red.), op. cit., s. 247; zob. więcej: archiwum dokumentów na stronie www.ferghana.ru. ⁹ Wakf — w prawie muzułmańskim zapis pieniężny na cele religijne, charytatywne lub publiczne, stanowiący zinstytucjonalizowaną formę przekazywania nakazanej przez islam jałmużny (zakatu). ¹⁰ Ibidem, s. 248–252. Islam w Federacji Rosyjskiej 87 społeczeństwa” oraz „nietradycyjne” (tym odmówiono prawa do swobodnej działalności) — islam znalazł się w grupie „religii tradycyjnych”. Do czasu rozpadu zsrr na obszarze dzisiejszej Federacji Rosyjskiej funkcjonowały tylko dwa centralne zarządy muzułmanów: Centralny Duchowny Zarząd Muzułmanów Rosji i Duchowny Zarząd Muzułmanów Kaukazu Północnego. cdzmr rozciąga swoje pełnomocnictwa na Federację Rosyjską (oprócz Północnego Kaukazu), Estonię, Łotwę, Litwę, Białoruś i Mołdawię. Organem cdzmr są zjazd (Medżlis), Prezydium, Rada Muftych i Rada Uczonych (Ulemów). W poszczególnych podmiotach Federacji i w krajach, które znajdują się pod jurysdykcją cdzmr, funkcjonują Regionalne Duchowne Zarządy Muzułmanów, w takich obszarach jak: Wołgograd Ulianowsk, Tatarstan, Samara, Rostów, Republika Udmurcji, Republika Mordwy, Republika Mari-El, Republika Czuwaszii, Petersburg, Perm, Penza, Orenburg, Moskwa, Kurhan, Kirow, Jekatierinburg, Czelabińsk, Astrachań, Mołdawia, Estonia, Łotwa, Litwa, Białoruś i inne¹¹. Drugi Centralny Zarząd — Duchowny Zarząd Muzułmanów Kaukazu Północnego rozpadł się w 1989 roku z powodu obalenia ówczesnego przywódcy. Taki bieg wydarzeń spowodował, że do połowy lat 90. wykrystalizował się istniejący do dziś system Duchownych Zarządów. Muftiaty pokrywają się z administracyjnymi granicami republik. Obecnie istnieje: Duchowny Zarząd Muzułmanów (dzm) Adygei i Kraju Krasnodarskiego (na jego czele stoi mufti Askarbi Chaczemizow), dzm Karaczajo-Czerkiesji i Kraju Stawropolskiego (mufti Ismaił Bierdijew), dzm Kabardyno-Bałkarii (mufti Szafig Pszychaczew) oraz dzm Osetii Północnej-Alanii (mufti Dzonchat Chekiełajew). Muftiaty są od siebie niezależne. Wszystkie zrzeszone są — na zasadach dobrowolności — w Radzie Muftich Rosji, o której będzie mowa później (poszczególni regionalni mufti pełnią „z urzędu” funkcję współprzewodniczących rmr). W celu walki z wahhabizmem¹², powołano w 1998 r. w inguskim Nazraniu Centrum Koordynacyjne Muzułmanów Kaukazu Północnego. Na jego czele stanął mufti Inguszetii Mahomet-hadżi Albogaczejew. W skład ckmkp weszły wszystkie wyżej wymienione dzm-y, a także dzm Inguszetii i dzm Czeczeńskiej Republiki Iczkerii (Czeczenia istniała wówczas jako de facto niepodległa republika). dzm-y, kreując administracyjną elitę i zalążki obcej islamowi duchownej hierarchii, nie cieszą się w regionie wielkim prestiżem; po części wiąże się to również z nie najwyższą pozycją duchownych w tradycyjnych społecznościach, gdzie rolę lokalnych autorytetów pełnią raczej przywódcy rodów i starcy. Od momentu upadku Związku Radzieckiego liczba organizacji skupiających gminy muzułmańskie wzrosła w Rosji z dwóch do ponad czterdziestu. W marcu 1996 r. przedstawiciele większości z nich założyli Radę Muftich Rosji. Do podsta¹¹ A. Parzymies (red.), op. cit., s. 254. ¹² Wahhabizm to islamski ruch religijny i polityczny powstały w xviii wieku na terenie Arabii. Opiera się na fundamentalizmie — tj. głosi powrót do źródeł: pierwotnej czystości islamu, prostoty i surowości obyczajów. 88 Rafał Mamok wowych zadań Rady należało: zjednoczenie muzułmańskich organizacji Federacji w celu wspólnego rozwiązywania problemów gminy, wzajemne poparcie i współpracę w działalności lokalnej, wypracowanie niezbędnych warunków dla zapewnienia przestrzegania praw muzułmanów Rosji oraz wypracowanie wspólnej pozycji w stosunkach z organami władzy świeckiej i innymi organizacjami religijnymi oraz organizacjami międzynarodowymi. Jurysdykcja rmr rozciąga się wyłącznie na Federację Rosyjską. Rada posiada duchowe zarządy muzułmanów w Ulianowsku, Saratowie (Powołże), Republice Tatarstanu, Republice Osetii Północnej-Alanii, Republice Mordwy, Republice Kabardo-Bałkarii, Republice Inguszetii, Republice Czuwaszii, Petersburgu, Penzie, Niżnym Nowgorodzie, Dagestanie, Czeczenii, Baszkirii, Kraju Krasnodarskim i Adygei¹³. Od 1998 r. między Zarządem (cdzmr) a Radą (rmr) z powodów personalnych trwa konflikt. Obecnie ze strukturalnego punktu widzenia istnieją w Federacji Rosyjskiej dwie organizacje skupiające gminy wyznaniowe muzułmanów: Rada Muftich Rosji i Centralny Duchowny Zarząd Muzułmanów Rosji. Według informacji z Państwowego Komitetu Statystycznego Federacji Rosyjskiej. 1 stycznia 2002 r. działało tam 3038 gmin muzułmańskich z czego 1668 podporządkowanych rmr, 522 cdzmr, a reszta 830 — Najwyższemu Centrum Koordynacyjnemu Zarządów Duchowych Muzułmanów Kaukazu Północnego (nckzdmkp)¹⁴. Przy omawianiu religijnego życia organizacyjno-społecznego muzułmanów, należy również wspomnieć o islamskim życiu politycznym Rosji. Z powodu rozdrobnienia pluralistycznej sceny politycznej Rosji, która poszerzała się wraz z procesami transformacji o nowe podmioty polityczne, powstały partie o orientacji religijnej, wśród których znalazły się partie i ruchy polityczno-społeczne o orientacji muzułmańskiej. Owo religijne życie polityczne skupia się m.in. wokół Ogólnorosyjskiego Ruchu Społeczno-Politycznego „Związek Muzułmanów Rosji”, który powstał w 1995 r., stawia sobie on za cel podtrzymanie muzułmańskich interesów w sferze ekonomicznej, duchowej i politycznej. Partia ta opowiada się za utrzymaniem jedności Federacji Rosyjskiej i zjednoczeniem wszystkich wyznawców islamu w jej granicach. Istnieje również Ogólnorosyjski Muzułmański Ruch Społeczny „Nur” (Światło). Powstał on w 1995 roku i koncentruje się na problemach praw człowieka, równouprawnieniu konfesji, powszechnej dostępności do muzułmańskiego wykształcenia oraz upowszechnianiu muzułmańskich tradycji. Podobny charakter posiada Ogólnorosyjski Ruch Społeczno-Polityczny „Muzułmanie Rosji”, utworzony w 1996 r., który skupia się na propagowaniu i obronie interesów muzułmanów w Rosji. Jednak pomimo nieznacznego stopnia oddziaływania tych partii i ruchów ¹³ O obecnej sytuacji organizacji muzułmańskich w europejskiej części byłego Związku Radzieckiego patrz w: R. Kuzeev, Nacionalnyje dvizzenija w tiurkskom mire, rossijskij federalizm i perspektywy etnopoliticzeskogo razwitija baszkortostana w 20 wieke, [w:] Islam w Evrazii, red. M. V. Jordan, R. G. Kuzeev, S. M. Cervonnaja, Moskwa 2001. ¹⁴ Dane pochodzą z archiwum Państwowego Komitetu Statystycznego Federacji Rosyjskiej (www. gks.ru). Nieokreślony jest status 18 gmin; A. Parzymies (red.), op. cit., s. 253. Islam w Federacji Rosyjskiej 89 społeczno-politycznych, ich obecność akcentuje polityczne interesy wierzących oraz dążenia do wprowadzenia ideologii muzułmańskiej do ustawodawstwa państwa rosyjskiego¹⁵. Specyfika historyczna ma o tyle istotne znaczenie, że pomimo wielu dramatycznych wydarzeń wyznawcy islamu kultywują wierzenia i tradycje. Ich religia nabrała charakteru umiarkowanego, pomijając islam kształtujący się w Północnym Kaukazie. Wielokulturowość a wielonarodowość Spójrzmy teraz na uwarunkowania narodowe i religijne w Rosji dotykające ze szczególnym uwzględnieniem religii muzułmańskiej. W trakcie swojej wielowiekowej historii Rosjanie rozszerzając panowanie nad nowymi terenami, tworzyli unikalny konglomerat ludów i kultur. Rosja wchłonęła różnorodne grupy etniczne, co stworzyło mozaikę rasową, językową i religijną¹⁶. Zarazem utrzymywał się prymat żywiołu rosyjskiego wśród innych narodowości¹⁷. Państwo rosyjskie nabierało charakteru kraju wielonarodowościowego w którym siła narodu rosyjskiego nie mogła decydować o ściśle narodowym charakterze państwa¹⁸. Podbijane ludy nie rozpłynęły się w rosyjskiej supernacji¹⁹, nabrały umiejętności współpracy, adaptacji i przetrwania. Ta różnorodność etnokulturowa, która jest dla Rosji stanem naturalnym, sprzyja powstawaniu odśrodkowych konfliktów, utrudnia zazębianie się różnych narodowości w realiach coraz bardziej pluralistycznego i demokratycznego otoczenia, jak i wynikających z tego potencjalnych możliwości²⁰. Rosja pozostaje wielojęzykowym i zróżnicowanym pod względem mentalności konglomeratem nad którym bardzo trudno zapanować, czy wprowadzić powszechnie jeden system wartości i instytucji²¹. Taki stan rzeczy podkreśla dwóch polskich autorów którzy piszą, że „różnorodna mozaika etniczna stwarza niebezpieczeństwo licznych konfliktów, sporów, dominacji narodów dużych i silnych nad małymi oraz słabszymi, ¹⁵ Nowa tożsamość Niemiec i Rosji, red. S. Bieleń, W. M. Góralski, Warszawa 1999, s. 184. ¹⁶ G. Chafetz, The Struggle for a National Identity in Post-Soviet Russia, „Political Science Quarterly” 1996–1997, nr 4, s. 661–668. ¹⁷ P. Foligowski, Specyfi ka struktury państwowej Federacji Rosyjskiej — geneza rosyjskiego federalizmu, „Polityka Wschodnia” 2000, nr 1, s. 89–90. ¹⁸ Richard Pipes podkreśla w swoich pracach, że Rosja stała się imperium zanim uformował się naród rosyjski i ukształtował się nowoczesny nacjonalizm rosyjski. Np. Z. Katz, et al. (eds), Handbook of Major Soviet Nationalities, New York 1975; R. Pipes, Introduction. The Nationality Problem, [w:] R. Pipes, Is Russia Still an Enemy?, „Foreign Affairs” 1997, nr 5. ¹⁹ Idea „narodu radzieckiego” („wspólnoty meta etnicznej”) nigdy nie wyszła z fazy propagandowej w sferę realnego istnienia. Byt ten był bardziej pojmowany jako ponadnarodowy, oficjalny, ideologiczny, ale nie narodowy. ²⁰ S. Baburin, Rossijskij put. Stanowienie rossijskoj gieopolitiki kanna xxi wieka, Moskwa 1995, s. 152. ²¹ J. Afanasjew, Groźna Rosja, Warszawa 2005, s. 15. 90 Rafał Mamok utraty tożsamości etnicznej. Prowadzi również do problemów z identyfikacją narodowościową oraz rozluźnia związki różnorodnej ludności z państwem”²². W ramach imperium Rosja prowadziła zróżnicowaną politykę asymilacyjną wobec anektowanych terenów i narodów. Najprostszym i pozornie najskuteczniejszym sposobem była rusyfikacja, posługująca się zakazami i nakazami administracyjnymi, wspierająca się sankcjami policyjnymi i sądowymi. Najsilniejszej presji rusyfikacji były poddane zachodnie i południowo-zachodnie rubieże imperium natomiast na wschodzie i w Azji Środkowej występowała stosunkowo duża swoboda, umożliwiająca zachowanie własnej religii, kultury, języka i obyczajów²³. Problemy narodowościowe jakie istnieją w Rosji mają istotny wpływ na funkcjonowanie rosyjskiego federalizmu, który stanowi pewien kompromis pomiędzy dążeniami do samostanowienia różnych jednostek etnicznych oraz administracyjno-terytorialnych a zachowaniem integralności państwa²⁴. Struktura narodowoetniczna Federacji Rosyjskiej ma również związek z polityką gospodarczą i regionalną, autonomizacją kulturową i językową, ochroną mniejszości narodowych, czy wreszcie rozwiązywaniem różnymi metodami (w tym również siłowymi) konfliktów politycznych i etniczno-religijnych²⁵. Reakcją na wieloetniczność Federacji są z jednej strony procesy asymilacyjne, pociągające za sobą upodobnianie mniejszości do większości występujące w wśród prawie wszystkich narodów słowiańskich²⁶, z drugiej zaś procesy akulturacji, obejmujące zjawisko przyswajania przez ludzi wychowanych w jednej kulturze narodowej, wartości i norm innej narodowej. I to właśnie procesy akulturacyjne sprawiają, że ogromna liczba obywateli Rosji wychowuje się w dwóch tradycjach językowych i kulturowych²⁷. Źródłem natężenia powyżej przedstawionych zjawisk i problemów, które zostały określone tylko ogólnie, jest zmieniająca się struktura ludności. Zmiany demograficzne jakie znamy z Europy Zachodniej, w Rosji mają swoje niemalże lustrzane odzwierciedlenie. Dramatycznie zmniejsza się populacja słowiańska — głównie rosyjska, prawosławna²⁸, wzrasta natomiast liczebność narodów należących do kultury muzułmańskiej²⁹, Otwiera to przestrzeń do przedstawienia dwóch pod²² P. Timofiejuk, A. Wierzbicki, Polityka narodowościowa Federacji Rosyjskiej, [w:] Narody i nacjonalizm w Federacji Rosyjskiej, red. P. Timofiejuk, A. Wierzbicki, E. Zieliński, Warszawa 2004, s. 19. ²³ P. Kraszewski, Cywilizacja Rosji imperialnej, Poznań 2002, s. 13. ²⁴ J. Potulski, Idea i praktyka federalizmu w Rosji, Toruń 2004, s. 93–115. ²⁵ A. Czajkowski, Problemy narodowościowe w Rosji, [w:] Z badań nad współczesną problematyką państw Europy Środkowej i Wschodniej, red. B. J. Albin, J. M. Kupczak, Wrocław 2000, s. 77 i n. ²⁶ S. Bieleń, Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, s. 136. ²⁷ Narody i nacjonalizm…, s. 21. ²⁸ Regres demograficzny objął również zamieszkałych w Federacji Rosyjskiej Żydów i Niemców, którzy masowo emigrowali do Izraela i Niemiec. P. Eberhardt, Geografia ludności Rosji, Warszawa 2002, s. 113. ²⁹ Narody i nacjonalizm…, s. 18. Islam w Federacji Rosyjskiej 91 stawowych typów rozwoju islamu politycznego w Rosji, a mianowicie islamskiego separatyzmu i islamskiego regionalizmu, co rozwinę w dalszej części rozważań. Islam w Federacji Rosyjskiej u progu xxi wieku Rozpatrując dokładniej tematykę islamu w Federacji, musimy zdać sobie sprawę, że procesy wpływu tego wyznania na Rosję, jak i na jej wizerunek wciąż mają tendencję rosnącą dzięki wzrostowi demograficznemu i odradzającemu się nacjonalizmowi. Islam jest istotnym elementem społeczno-kulturowej struktury społeczeństwa rosyjskiego, który to przybierając różne formy i odmiany, wywiera istotny wpływ na wewnętrzną i zagraniczną politykę Rosji. Niezależnie od tego że Federacja Rosyjska ma na swoim terytorium znaczną wspólnotę jego wyznawców, to na dodatek graniczy z sześcioma państwami muzułmańskimi: Azerbejdżanem, Kazachstanem, Kirgistanem, Tadżykistanem, Turkmenistanem i Uzbekistanem. Według spisu ludności z 2002 roku społeczność muzułmańska liczy 14,5 mln osób, co stanowi 10 proc. całej populacji Federacji. Jednak według innych szacunkowych wyliczeń liczby te są niemalże dwukrotnie wyższe co daje ok. 20 mln osób, mieszkających głównie w dziewięciu muzułmańskich republikach³⁰. Wśród nich trzy największe grupy stanowią Tatarzy 5,5 mln, Baszkirzy 1,6 mln i Czeczeni 1,3 mln. Islam dominuje również wśród Kabardyjczyków, Adygejczyków, Czerkiesów, Inguszy, Kumyków, Bałkarców, Karaczanów i narodów Dagestanu. Jak twierdzi specjalista od tej problematyki Aleksiej Małaszenko, w Rosji większa niż podają oficjalne źródła liczba wyznawców islamu wynika przede wszystkim z legalnego i nielegalnego pobytu około 1,5 mln Azerów, ok. 1 mln Kazachów oraz kilkuset tysięcy Tadżyków i Uzbeków³¹. Patrząc na Rosję pod względem geografii zaludnienia możemy wyróżnić cztery republiki Federacji Rosyjskiej, gdzie liczba ludności muzułmańskiej przekracza 1 mln. To leżący w dorzeczu Wołgi Tatarstan i sąsiednia Baszkiria, a także znajdująca się na Północnym Kaukazie Czeczenia z sąsiadującym Dagestanem. Również stolica — Moskwa należy do rejonów, które przekraczają ten demograficzny poziom zaludnienia. Interesującym ze względu na demografie jak i możliwe zmiany społeczne i polityczne będzie wskazanie obszarów, w których muzułmanie stanowią większość mieszkańców. Do nich należą poza Moskwą cztery wcześniej wymienione republiki oraz pięć kolejnych również znajdujących się na Kaukazie: Adygeja, Karaczajo-Czerkiesja, Kabardo-Bałkaria, Osetia Północna i Inguszetia. Odrodzenie religijne w rosyjskim islamie, które rozpoczęło się podobnie jak w prawosławnej Cerkwi już w czasach pierestrojki nie doprowadziło do utworzenia się jednolitej wspólnoty wiernych — ummy. Jedno skupisko, złożone było głównie ³⁰ S. Bieleń, Tożsamość…, s. 152. ³¹ A. Małaszenko, Isłamskoje wozrożdienie Rossiji, Moskwa 1998, s. 9. 92 Rafał Mamok z Tatarów, znajdujących się w basenie Wołgi, na południowym Uralu, na Syberii i w Moskwie. Naród ten osiągnął już liczebność 5,554 mln ludności czyli 3,8 proc. ogółu ludności w Rosji³². Z tej liczby większość znajduje się w Tatarstanie 1,8 mln, Baszkirii 1,2 mln, Mordawie 47,2 tys., Mary-El 43,8 tys., Czuwaszji 35,7 tys. i Udmurcji 10 tys³³. Pomimo faktu że Tatarzy są największym, najliczniejszym narodem muzułmańskim w Rosji, to na skutek szybkiej urbanizacji w latach istnienia Związku Radzieckiego, westernizacji stylu życia i podwyższania jego poziomu, rola religii w ich życiu spadła. W miastach połowa młodzieży do 25 roku życia nie chodzi do meczetów; nieco ponad 10 proc. odwiedza meczet na sposobność świąt rodzinnych, a 20 proc. z okazji najważniejszych świąt religijnych. Jednak w przypadku ludności wiejskiej aż 97 proc. deklaruje się jako osoby religijne³⁴. Tatarzy dzielą się na trzy grupy narodowościowe. Pierwsza, najliczniejsza z nich to grupa Tatarów wołżańsko-uralskich, następna Tatarów syberyjskich i trzecia to Tatarzy astrachańscy. Można pokusić się o stwierdzenie, że muzułmanie rosyjscy, poza mieszkańcami Kaukazu, są mało podatni na wpływy radykalnej odmiany islamu, określanej wahhabizmem. Liberalna forma islamu, zwana chanafizmem, nie sprzyja radykalizacji politycznej ani ideologicznej. Inną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest ogólna apatia religijna, odziedziczona po czasach radzieckich, opór miejscowego kleru sunnickiego jak również czujność służb specjalnych. To typowe cechy dla politycznego islamu regionalnego. Drugie z kolei skupisko muzułmanów znajduje się w rejonie Północnego Kaukazu, gdzie żyje około 4,5 mln wyznawców Allaha, a sytuacja społeczno-polityczna wydaje się bardzo napięta. Jednak Kaukaz Północny nie jest monolitem: można go podzielić na: region stosunkowo spokojny i przewidywalny — Kaukaz PółnocnoZachodni i niestabilny — Kaukaz Północno-Wschodni. To częściowo pokrywa się z nowym podziałem okręgów w Federalnej Rosji, dzięki dekretowi prezydenta z 19 stycznia 2010 r. o utworzeniu z części Południowego Okręgu Federalnego nowego Północnokaukaskiego Okręgu Federalnego. Najliczniejszym i najbardziej charakterystycznym narodem tego regionu są Czeczeni w większości zamieszkujący Republikę Czeczeńską oraz wywodzący się z Republiki Dagestanu Awarowie i Azerowie. Tamtejszej religii muzułmańskiej nie ominęło upolitycznienie ze względu na skonfliktowane na tle etnicznym społeczności³⁵. Nie mogła również uniknąć zewnętrznej inspiracji radykalnym wahhabi³² S. Bieleń, Tożsamość…, s. 135. ³³ Dane pochodzą z archiwum Państwowego Komitetu Statystycznego Federacji Rosyjskiej (www. gks.ru). ³⁴ A. Parzymies (red.), op. cit., s. 267; na stronie internetowej www.tatar.ru zamieszczone są dane pochodzące z badań opinii publicznej. ³⁵ Na przykład w Dagestanie, który jest mozaiką plemion i odłamów wyznaniowych, dochodzi do starć między Dargijczykami a Awarami, skomplikowane stosunki dzielą również Inguszów i Osetyńców. Islam w Federacji Rosyjskiej 93 zmem, który przybył m.in. wraz młodzieżą z Północnego Kaukazu powracającą ze specjalistycznych studiów religijnych zza granicy (Turcja, Arabia Saudyjska, Syria, Jordania, Egipt, Pakistan). Studiowanie jest możliwe głównie dzięki stypendiom, które uzyskują oni w ramach systemu Duchownych Zarządów. Cechą charakterystyczną zachodnio-kaukaskich republik jest instrumentalne nastawienie władz do wahhabizmu. Sprawują one władzę autorytarną i wykorzystując obecność grup wahhabitów — rzeczywistą czy domniemaną — rozprawiają się z opozycją, oskarżając oponentów o powiązania z fundamentalistami. Podobnie zachowuje się milicja i prokuratura, które często oskarżają o wahhabizm zwyczajnych kryminalistów, nie mających powiązań z islamem. Przyczyną jest zapewne chęć „wykazania się” i udowodnienia swej czujności przed władzą centralną. Środowiska związane z meczetami są penetrowane przez milicję i służby specjalne, choć z pewnością nie można mówić o szykanowaniu wiernych czy prześladowaniu religii. Powyższe działania raczej wpisują się w nieprzystającą do zachodnich standardów praktykę tłumienia i marginalizowania opozycji i świadczą o niedostatkach w zakresie praw i swobód obywatelskich, zaś islam jest wykorzystywany instrumentalnie. Ponadto nie bez znaczenia są tradycje historyczne, z których wywodzi się przeświadczenie rdzennej ludności Kaukazu, o tym że praktykowanie islamu, jak już wcześniej wspominałem, jest formą oporu przed prawosławną Rosją³⁶. Wojna czeczeńska przyczyniła się do wzrostu nastrojów rebelianckich i fundamentalistycznych, choć sama Czeczenia nigdy nie stała się państwem islamskim³⁷. W przypadku tej kaukaskiej republiki wystąpiło połączenie kwestii narodowej z silną identyfikacją islamską, ale element religijny nie odegrał większej roli w mobilizowaniu poparcia i solidarności w społeczeństwie Federacji Rosyjskiej, jak i na zewnątrz, na Bliskim Wschodzie. Na Kaukazie nadal jednak postępuje radykalizacja społeczności muzułmańskiej, czego dowodem stał się atak partyzantów w październiku 2005 r. na stolicę Kabardo-Bałkarii — Nalczyk. Federacja Rosyjska od wielu lat jest zaangażowana w walkę z islamskim fundamentalizmem, zaś obecna sytuacja międzynarodowa oraz proces określania nowego miejsca na politycznej mapie świata przydaje tej problematyce wyjątkowej wagi. Nawiązujący do swoich tradycji religijnych i narodowych rosyjscy muzułmanie stają się obiektem szczególnego zainteresowania islamskich integrystów. Rozpad zsrr stworzył w ich mniemaniu przesłanki do urzeczywistnienia dawnego marzenia, aby „muzułmańska Północ”, czyli Powołże i północny Kaukaz, połączyć z resztą świata islamskiego. ³⁶ A. S. Malborczyk, Islam w krajach byłego zsrr, http://www.wiez.com.pl/islam/index.php?id=27. ³⁷ Dagestańczycy i czeczeńscy wahhabici podejmowali w latach 90. xx wieku próby zjednoczenia się we wspólnej walce o utworzenie jednego islamskiego państwa od Morza Czarnego po Morze Kaspijskie. Po 11 września 2001 r. władze federalne i miejscowe podjęły zdecydowane działania na rzecz likwidacji źródeł ekstremizmu religijnego , co nie do końca okazało się efektywne. W latach 2002–2004 nastąpił znaczny wzrost działalności terrorystycznej (m.in. zabójstwo prezydenta Czeczenii Bachmata Kadrowa, wysadzenie dwóch samolotów pasażerskich, atak na moskiewskie metro, zajęcie szkoły w Biesłanie). 94 Rafał Mamok Opisane powyżej drugie skupisko islamu, ulegające wpływom wahhabickim, pozwolę sobie nazwać politycznym islamem separatystycznym, silnie ukierunkowanym w swych dążeniach na niepodległość państwową, separatyzm od Federacji i integrystyczne dążenia w stosunku do kręgu cywilizacyjnego. Przedstawiony wyżej podział będzie dla nas widoczny zarówno na niwie religii jak i polityki. Ukształtowało się tu rozbicie islamu regionalnego i separatystycznego — w zaznaczeniu politycznym. Czołowym przedstawicielem tego pierwszego są Tatarzy, z kolei separatystycznego — narody kaukaskie z Czeczenami na czele. Obydwa skupiska są odrębne pod względem tradycji kulturowych i religijnych oraz pochłonięte własnymi problemami, w tym kwestią utrzymania stosunków z władzą centralną w Moskwie. Również dla obydwu skupisk istotne jest zjawisko towarzyszące wzrostowi demograficznemu — erupcja nacjonalizmów na obszarach poradzieckich, co było skutkiem zamrożenia przez reżim totalitarny problemów narodowych, sięgających poprzednich stuleci. Gwałtowne przebudzenie wielu narodów, w tym głównie muzułmańskich, odzwierciedla zarówno aspiracje niepodległościowe jak i frustracje spowodowane długimi latami zależności i ucisku. Nacjonalizm ten działa również w kierunku odrodzenia się tożsamości narodowo-etnicznej i osobowości kulturalnych³⁸. Formą obrony przed nacjonalizmem rosyjskim stała się etnokracja, czyli dążenie do obejmowania władzy w organach podmiotów Federacji przez przedstawicieli narodu, zagrożonego albo czującego takie zagrożenie ze strony Rosjan. Zjawisko to było reakcją mniejszości narodowych na dotychczasową dominację Rosjan w strukturach władzy różnych szczebli³⁹. Odpowiedzią na zaistniałą sytuację stały się działania polityczne, ukierunkowane na regulowanie pozycji Rosjan poprzez zagwarantowanie im równości wobec prawa we wszystkich podmiotach Federacji. Działania te miały na celu wyeliminowanie przypadków dyskryminacji ze strony lokalnych narodów tytularnych⁴⁰. Rosyjski federalizm a islamski separatyzm i regionalizm Zanim doszło do upadku zsrr w 1991 r. Rosja składała się z 16 republik autonomicznych, 10 okręgów autonomicznych i 5 obwodów autonomicznych. Ogłoszenie przez Federację Rosyjską suwerenności państwowej w kwietniu 1990 r. skłoniło niektóre republiki oraz obwody autonomiczne do ogłoszenia własnych deklaracji suwerenności, co zarazem uruchomiło nieustanny konflikt regionalny. Początkiem ³⁸ Aleksander Sołżenicyn przemawia na rzecz nacjonalizmu „konstruktywnego”, który nie polega na walce z innymi narodami, ale na twórczej pracy nad pomyślnością własnego. A. Sołżenicyn, Rosja w zapaści, Warszawa 1999, s. 98. ³⁹ P. Timofiejuk, A. Wierzbicki, E. Zieliński (red.), op. cit., s. 21. ⁴⁰ S. Bieleń, Tożsamość…, s. 140; N. W. Kokszarow, Dialog kultur i etnopolitika, Sank Pietierburg 2001. Islam w Federacji Rosyjskiej 95 tego procesu w Federacji Rosyjskiej było ogłoszenie niepodległości Tatarstanu 22 marca 1992 r. Osiem miesięcy później na podobny krok zdecydowali się Kabardyjczycy w Republice Kabardyno-Bałkarskiej, którzy pomimo podpisanego układu federacyjnego, uchwalili powstanie niezależnej Republiki Kabardyńskiej. Również w październiku tego roku wybuchły walki pomiędzy Osetyńczykami (w większości chrześcijanie) i Inguszami (w większości muzułmanie). Konflikt rozprzestrzenił się na całe pogranicze gruzińsko-rosyjskie, po tym jak Osetyńczycy z południa żyjący w obwodzie autonomicznym na terytorium Gruzji zażądali przyłączenia do leżącej w Rosji Osetii Północnej. Kwestie sporne dotyczyły roszczeń terytorialnych Inguszów w Osetii Płn. W tym również okresie kształtował się rosyjski federalizm, który w ogólnym pojęciu polega na nieprzeszkadzaniu członkom federacji w korzystaniu z ówczesnego prawa federalnego. Ponadto łączy ich wspólna przestrzeń gospodarcza, polityczna i prawna. W gestii centrum leży organizacja administracji federalnej, bezpieczeństwo i obrona, polityka zagraniczna, a także ustalanie zakresu praw i swobód obywateli. W Rosji za początek federalizmu można uznać wypowiedź Borysa Jelcyna o braniu „tyle suwerenności, ile zdołacie unieść”. Zachęcone w ten sposób republiki wzięły tyle ile mogły. Od tamtych wydarzeń minęło 18 lat, a apetyt na suwerenność nie mija, czego najgłośniejszym, ale nie jedynym przykładem jest Czeczenia, która nie chce mieć nic wspólnego z Federacją. O ile „suwerenizacja” wszerz to na razie tylko plany i projekty, to gdy spojrzymy na „suwerenizacje” w głąb, zauważymy nierzadką rzeczywistość. Władze członków Federacji permanentnie przekraczają kompetencje, naruszając prawa federalne, nie licząc się z konstytucją starają się prowadzić politykę niezależną od centrum. Najwięcej przypadków łamania prawodawstwa i konstytucji występuje w sferze politycznej. Konstytucja Tatarstanu uznaje republikę za „podmiot prawa międzynarodowego”. Konstytucja Baszkorstanu (Republika Baszkirii) przewiduje możliwość prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej oraz podpisywania międzynarodowych traktatów i umów (prawo Komi i Jakucji również). Konstytucja Adygeji zalicza do własnych kompetencji sprawy sądownictwa i obronności. Najdalej idzie prawodawstwo Czeczenii, która republikę nazywa „niepodległym” państwem, „stowarzyszonym z Federacją Rosyjską”. Przewodniczący Banku Centralnego ujawnił plany niektórych regionalnych decydentów, przewidujące druk własnych pieniędzy. W 1997 r. przedstawiciele Baszkorstanu, Chakasji, Czuwaszji, Dagestanu, Jakucji, Tatarstanu i Tuwy uczestniczyli w stambulskim „Kurułtaju państw i wspólnot tureckich”, gdzie zgodnie (wbrew polityce Rosji) poparli stanowisko Turcji w kwestii Tureckiej Republiki Północnego Cypru. Centrum stara się uregulować stosunki z członkami Federacji za pomocą praktyki podpisywania specjalnych aneksów i porozumień między stolicą a regionami. Te dokumenty posiadają często przypadkowy charakter, zależny od bieżącej sytuacji politycznej. Różnorodność ich treści pogłębia asymetrię stosunków wewnątrz 96 Rafał Mamok Federacji Rosyjskiej. W tym kontekście interesująco brzmi wypowiedź prezydenta Tatarstanu Mintimera Szajmijewa: „Gdy Rosja zacznie egzekwować zgodność konstytucji poszczególnych republik z Kodeksem Praw Federacji i problem ten będzie dotyczył Tatarstanu, wtedy ujawni się moc umowy z nami. Została podpisana na mocy uznania dwóch konstytucji, a więc Tatarstan będzie miał prawo kwestionować zastosowanie poszczególnych przepisów konstytucji Rosji wobec jego konstytucji”⁴¹. Już samo stawianie sprawy w ten sposób, sprzeczne z prawem Federacji, świadczy o kryzysowym wręcz stanie relacji między państwem a członkami federacji. Jest bardzo prawdopodobne, że jeśli będą występować z takiej pozycji, taki sposób dopasowując ustawę zasadniczą Federacji Rosyjskiej do własnych konstytucji, to federacja zaniknie. A władze federalne na samowolę regionów reagują w przypadku Czeczenii w wyjątkowo niezdecydowany sposób. Powszechną praktyką jest milczenie, albo przemawianie szeptem. Wszystko tonie w rosyjskiej bierności, bałaganie, braku konsekwencji, w dorywczych kompromisach między biurokracją regionalną a moskiewską. Z tego wynika, że z jednej strony Kreml woli udawać, że nie widzi samowoli regionów, a z drugiej strony Moskwa nie może przełamać spuścizny unitaryzmu. Najwyraźniej widać go w sprawach budżetowych jak też w psychice decydentów. Istnieje również uwarunkowanie związane ze słabością rosyjskiej gospodarki. Moskwa zmuszona jest do ignorowania potrzeb prowincji, skoro nie może jej pomóc. Efektem tego są powyższe relacje o coraz większym ryzyku konfliktogennym. Jednak rosyjska polityka wobec islamu nie stanowi zarzewia konfliktów. Widomym znakiem pragmatycznego oraz pokojowego nastawienia dysydentów jest oficjalny status Wielkiego Muftego, który w szeregu reprezentantów religii zajmuje drugie miejsce, zaraz za Patriarchą. Polityka władzy centralnej akcentuje współpracę z islamem upaństwowionym, tym samym kontrolowanym, który podobnie jak prawosławie, spełnia w społeczeństwie ważną funkcję ideologiczną. Na zewnątrz z kolei nie kwestia fundamentalizmu islamskiego absorbuje rosyjską politykę zagraniczną, o czym świadczą więzi z Teheranem⁴², ale problem wyboru sojuszników, którzy ją wesprą na południowych rubieżach. Owych sojuszników Federacja Rosyjska może znaleźć tylko pośród muzułmanów, którzy być może zetrą się z innymi muzułmanami, wykorzystywanymi przez Zachód a przede wszystkim przez usa. Z punktu widzenia interesu narodowego, państwu rosyjskiemu nie grozi konfrontacja świata muzułmańskiego z chrześcijańskim, lecz zmuszone jest ono do strategicznego poszukiwania sojuszy dla obrony wpływów⁴³. ⁴¹ M. Berowski, Federalizm rosyjski a Czeczenia w Federacji Rosyjskiej, [w:] Narody i nacjonalizm w Federacji Rosyjskiej, red. P. Tomofiejuk, A. Wierzbicki, E. Zieliński, Warszawa 2004, s. 178. ⁴² Rosji bliżej jest do szyickiego Iranu, niż do Turcji, uznającej świeckie zasady w stosunkach między państwem a religią. S. Borowikow i in.: Rossija i Iran: nowaja riealnost. Rozdanie gieopoliticzeskogo sojuza w Jewrazji wpołnie wozmożna, „Niezawisimaja gazeta” z 26 czerwca 1998 roku. ⁴³ Jednym z instrumentów polityki zagranicznej Rosji, związanych z wykorzystaniem czynnika islamskiego, było deklarowanie gotowości przystąpienia do Organizacji Konferencji Islamskiej Islam w Federacji Rosyjskiej 97 Raport fińskiego mon W ramach refleksji nad rozważaną tematyką chciałbym jeszcze przytoczyć informacje płynące z obszernego Raportu⁴⁴ pt. Islamizacja Rosji postępuje z 2009 roku, opublikowanego przez Ministerstwo Obrony Finlandii. W sposób wielopłaszczyznowy przedstawia on Federację Rosyjską i jej najbliższą przyszłość. Spora część raportu została poświęcona religii muzułmańskiej. Zawarto tam ciekawe opinie i analizy. Wg raportu islam i muzułmanie stanowią bardzo poważne zagrożenie dla rosyjskiej stabilności i polityki wewnętrznej. Po upadku zsrr samoświadomość i poczucie wspólnoty wśród 20 milionów rosyjskich muzułmanów bardzo się umocniło. W 1991 roku było około 300 meczetów, obecnie ich liczba dochodzi do 8000. Połowa z meczetów została zbudowana za pieniądze pochodzące z zagranicznych źródeł — głównie z Turcji, Iranu oraz Arabii Saudyjskiej. W 1991 r. nie było żadnej szkoły muzułmańskiej w Federacji Rosyjskiej. Dziś jest prawie 60 madras, do których uczęszcza 50 tysięcy studentów. Alarmujące są informacje dotyczące wzrostu liczby rosyjskich muzułmanów. Rosja właśnie przechodzi ogromne zmiany demograficzne, a liczba jej ludności drastycznie spada (ok. 400 tys. przez rok). Jednakże 15 rosyjskich regionów zanotowało przyrost demograficzny. Mają one jedną wspólną cechę — znaczącą populację muzułmanów. Są to m.in. Inguszetia, Czeczenia i Dagestan. Ponadto wśród muzułmanów odnotowuje się nie tylko wyższy wskaźnik urodzin, ale i większą średnią długość życia. Pail Goble, ekspert do spraw islamu i muzułmanów w Rosji ocenia, że większość rekrutów w armii rosyjskiej do 2015 roku będzie wyznania muzułmańskiego, a w 2020 r. 20 proc. społeczeństwa będą stanowili muzułmanie, jeśli nie zmienią się dotychczasowe trendy. Jeśli nie ulegną one zmianie w dłuższej perspektywie — w ciągu 3 dekad muzułmanie będą stanowili większość w Federacji Rosyjskiej. Są oni jednocześnie grupą bardzo zróżnicowaną, począwszy od Tatarów wołoskich po multietniczne ludy północnego Kaukazu i imigrantów z byłych sowieckich republik środkowoazjatyckich. Status islamu jak i spojrzenie na wyznawców Allaha uległo znacznym zmianom w ostatnich latach, szczególnie w związku z konfliktem w Czeczenii. Większość Rosjan łączy terroryzmem z islamem, co jest w dużej mierze związane z podejściem forsowanym w kontrolowanych przez rząd mediach. Rosnąca ksenofobia wśród etnicznych Rosjan może zaowocować coraz większymi napięciami z mniejszością muzułmańską. Pozycja muzułmanów w rejonach zamieszkiwanych w większości przez etnicznych Rosjan jest bardzo trudna. Szczególnie dyskryminowane są osoby pochodzenia kaukaskiego, co jest jednak związane z czynnikiem etnicznym, a nie i otrzymania statusu obserwatora. W. Popow: Rossija namieriena prisojedinitsia k Islamsko konfieriencji, „Otieczestwiennyje zapiski” 2003, nr 5, http://www.strana-oz.ru/print.php?type=article&id=665&numid=14. ⁴⁴ Zob. http://www.europa21.pl/wiadomosc/466-Raport_finskiego_mon_-_islamizacja_Rosji_postepuje. 98 Rafał Mamok z wyznawaną religią. Zmiany demograficzne i wysoki wskaźnik urodzin w społeczności muzułmańskiej powoduje, że coraz więcej osób obawia się rosnącego wpływu islamu, a nawet przekształcenia Rosji w kraj muzułmański. To sprawia, że muzułmanie mają więcej problemów z otrzymywaniem pozwoleń na budowę meczetów i spotykają się z coraz większą agresją ze strony nacjonalistów. Rośnie liczba ataków na meczety. W 2006 r. zastrzelono imama w Kyslododsku. Zabójcami kierowała właśnie niechęć i strach przed islamem. Napięcia religijno-etniczne były również powodem zamieszek w republice Karelii w 2006 r. Tym niemniej, społeczność muzułmańska jest w większości przekonana, że islam i muzułmanie są częścią rosyjskiej tożsamości i ich miejsce od zawsze było w Rosji, w której ludy muzułmańskie mieszkają od samego początku istnienia państwa. Tymczasem Umar Idrisow, głowa muzułmańskiego religijnego dyrektoriatu w Niżnym Nowogrodzie jest prawie pewny, że nadejdzie kiedyś dzień, kiedy muzułmanin zostanie prezydentem Federacji, choć jak sam zaznacza — on może tego nie dożyć. Podsumowanie Porównując charakter religii jak i styl życia wyznawców islamu w Federacji Rosyjskiej i w krajach Europy Zachodniej, zauważymy wiele różnic. Wynikają one nie tylko z wcześniejszego pojawienia się muzułmanów na dzisiejszych ziemiach rosyjskich niż stało się to w Anglii, Niemczech czy Francji, a raczej z zaistniałych procesów społecznych i wydarzeń politycznych, które wkomponowały społeczeństwo muzułmańskie w mozaikę wielu narodów, języków i religii w Federacji Rosyjskiej. Pozytywnym zjawiskiem jest niemal powszechne występowanie umiarkowanego islamu, który funkcjonuje w ramach państwa. Jednak wyjątek stanowi tutaj Północny Kaukaz, który od czasu podboju tych terenów przez imperium rosyjskie stał się miejscem konfliktów zbrojnych i wrogości zamrożonej w okresie zsrr. Ostatnim elementem podsumowującym kwestie islamu w Rosji jest demografia. Przy znacząco małym przyroście naturalnym samych Rosjan, jak i innych narodowości słowiańskich szczególnie niepokojącą postać ma przeciwna tendencja wśród wszystkich narodów o wyznaniu muzułmańskim. Powoduje to z jednej strony dynamiczne zmiany demograficzne w niektórych regionach oraz migrację ludności, co skutkuje niepokojem społecznym, konfliktami, nietolerancją oraz dyskryminacją. Z drugiej zaś strony implikuje coraz większe aspiracje muzułmańskich decydentów działających bądź to w ramach islamskiego regionalizmu bądź separatyzmu. Prób rozwiązania tych narastających trudności i problemów można upatrywać w wysiłkach władz federalnych, które skupiają się na przeciwdziałaniu spadkowi liczby urodzeń wśród samych Rosjan, a zarazem w zharmonizowaniu i uporządkowaniu chaosu prawnego i biurokratycznego. Islam w Federacji Rosyjskiej 99 Изложение (abstrakt) Россия, благодаря своему огромному пространству, как и специфическому географическому положению, стала страной о большой национальной, культурной и религиозной разнородности. Несмотря на то, что православие стало государственную религией, это ислам был в границах государства с самого начала. Вместе с территориальной экспансией России, прибывало мусульман. Благодаря сконцентрированию русификации на западных териториях царизма, юго-восточное население пользовалось свободой вероисповедания, ухаживало за собственными традициями и диалектами. Во времена советской власти, ислам, как и другие религии, был репрессирован. После распада Советского Союза число организаций, которые объединяют мусульманские гмины возросло в России с 2 до более чем 40. Представители большинства из них основали Совет Муфтиев России. Можно выделить по крайней мере два общие течения ислама в России — сепаратистское и региональное. Первый характеризуется точным соединением религии с политическими целями (например, чтобы получить независимость) связанными с фундаментализмом. Второй тип характеризуется меньшим значением религии в общественной жизни и большим суверенитетом регионов в соответствии с действующим законодательством. Проблема россиян это изменения демографической структуры общества. Все более значительный процент представляют собой мусульмане, одновременно, уменьшается количество людей, воспитанных в православных традициях соглосно с российской культурой. Rafał Mamok — w 2008 roku ukończył studia licencjackie politologii na Uniwersytecie Śląskim oddz. w Rybniku, a w 2010 studia magisterskie uzupełniające politologii o specjalności samorządowej. Były przewodniczący Koła Naukowego Politologów. Główne zainteresowania to: stosunki chrześcijańsko-muzułmańskie, islam, Bliski Wchód, muzułmańscy imigranci w Europie, wpływ religii na politykę, polityka międzynarodowa. Kontakt: [email protected] Jarosław Wichura Terroryzm w Rosji przez pryzmat zamachu w Biesłanie — przyczyny i implikacje społeczno-polityczne Aleksander Litwinienko, były podpułkownik kgb/fsb otwarcie występujący przeciwko polityce prezydenta Rosji Władimira Putina, swoją ostatnią książkę Wysadzić Rosję rozpoczął od następujących słów: „Tylko skończony szaleniec mógłby chcieć wciągnąć Rosję w wojnę, a zwłaszcza w wojnę na północnym Kaukazie”¹. Odpowiedź na pytanie, czy współcześnie możemy wskazać owego przysłowiowego „szaleńca”, wydaje się być pozytywna. Zdaje się nim być Czeczenia — autonomiczna republika wchodząca w skład Federacji Rosyjskiej a stanowiąca wraz z zagadnieniem zamachu w Biesłanie przedmiot niniejszego artykułu. Po siedemdziesięciu latach komunizmu, jak podkreśla wielu badaczy, Rosja znajduje się obecnie w stanie całkowitego rozchwiania, zwłaszcza w odniesieniu do problemu tożsamości Federacji Rosyjskiej. Poszukując w historii składników tożsamości rosyjskiej bez wątpienia moglibyśmy wskazać na mesjanizm, ale i imperialny charakter państwa. Istotnym elementem nowego państwa rosyjskiego, odziedziczonym jeszcze po czasach radzieckich, stała się tzw. „psychologia supermocarstwa” (wielikaja dzierżawa), która przejawia się w dążeniu do uczestniczenia w każdym istotnym procesie międzynarodowym, częstokroć kosztem nadwyrężenia własnych zasobów wewnętrznych². Przedkładanie polityki zewnętrznej ponad krajową niesie dla Rosji negatywne konsekwencje, zwłaszcza w kontekście wielonarodowościowej mozaiki tego państwa, której najsłabszym ogniwem zdaje się być w ostatnich latach Czeczenia. Zamach terrorystyczny w Biesłanie z września 2004 roku chociaż wstrząsnął Rosją i Kaukazem, nie był wydarzeniem przełomowym, mając na uwadze szerszą perspektywę konfliktu czeczeńskiego i sytuację w regionie północnokaukaskim³. Konflikt, który ma obecnie miejsce na Kaukazie rozgrywa się już na trzech płaszczyznach: pierwszą z nich jest wojna domowa, drugą wojna pod hasłami religijnymi i społecznymi, w końcu trzecią stanowi wojna kaukaska. ¹ A. Litwinienko, J. Felsztinski, Wysadzić Rosję, Poznań 2007, s. 1. ² M. Kaczmarski, Rosja na rozdrożu: polityka zagraniczna Władimira Putina, Warszawa 2006, s. 16. ³ Zob. P. Grochmalski, Czeczenia. Rys prawdziwy, Wrocław 1999. 102 Jarosław Wichura Przyczyny „spirali nienawiści” czeczeńsko-rosyjskiej Zamach w Biesłanie, ale także wydarzenia w Budionnowsku oraz w teatrze na Dubrowce pokazują negatywne oblicze czeczeńskiego dążenia do niepodległości, obnażając jednocześnie błędy polityki Kremla. Pierwsza wojna w Czeczenii (1994–1996) zapoczątkowała istną spiralę przemocy, która trwa po dzień dzisiejszy. Brutalna pacyfi kacja republiki oraz nieustanny napór przeważających sił rosyjskich sprawiły, że jedyne wyjście dla zmęczonych walką i zdesperowanych bojowników czeczeńskich miały stanowić zamachy na strategiczne cele w Rosji. Stanisław Ciesielski⁴ w swojej pracy poświęconej konfliktowi kaukaskiemu podkreśla iż działania terrorystyczne były realizacją postulatu czeczeńskich przywódców, aby walkę z Rosjanami przenieść na terytorium Rosji. W ich mniemaniu to właśnie ataki terrorystyczne były jedyną szansą na odwrócenie losów toczącej się wojny. Czeczenia wyszła z konfliktu doszczętnie zrujnowana. Skala zniszczeń była tak wielka, że odbudowa republiki bez międzynarodowej pomocy gospodarczej była niemożliwa. Przeciwna była jednak temu Moskwa, której polityka izolowania Czeczenii stanowiła kolejną przesłankę wybuchu ekstremizmu północnokaukaskiego. W wyniku nacisków rosyjskiej dyplomacji żadne państwo na świecie nie zdecydowało się uznać suwerenności kaukaskiej republiki⁵. Wydarzenia i procesy, które zaowocowały poważnymi zmianami w charakterze konfliktu czeczeńskiego związane były także z brutalnymi represjami i masowym łamaniem praw człowieka przez rosyjskich żołnierzy w stosunku do czeczeńskiej ludności cywilnej i wziętych do niewoli bojowników (m.in. pacyfikacje wiosek, masowe mordy, tortury, gwałty)⁶. Nie bez znaczenia była także wdrażana przez Kreml w republice tzw. polityka czeczenizacji, której celem miało być przekazanie władzy w Czeczenii w ręce lojalnych Czeczenów i stopniowa legitymizacja ich władzy. Na realizatora czeczenizacji został wybrany Achmed Kadyrow, osoba ciesząca się osobistym poparciem Władimira Putina. Skutkiem zarysowanych powyżej zdarzeń było pojawienie się w Czeczenii terroryzmu. Radykalne skrzydło bojowników reprezentowane przez Szamila Basajewa czy Dokku Umarowa uznało, że ponieważ klasyczne metody partyzanckie nie przynoszą oczekiwanych sukcesów, należy sięgnąć po ostateczny środek, którym jest terror w stosunku do rosyjskiej ludności cywilnej. ⁴ S. Ciesielski, Rosja — Czeczenia. Dwa stulecia konfliktu, Wrocław 2003, s. 267. ⁵ P. Grochmalski, Rosja i Czeczenia — stulecia nienawiści, [w:] Czeczenia — Rosja. Mity i rzeczywistość, red. J. Brodowski, M. Smoleń, Kraków 2006, s. 21. ⁶ Wśród organizacji pozarządowych dokumentujących represje wojsk federalnych w Czeczenii znajduje się m.in. rosyjski Memoriał. Szerzej zob. www.memo.ru. Terroryzm w Rosji przez pryzmat zamachu w Biesłanie… 103 Przebieg zamachu w Biesłanie Poranek 1 września 2004 roku w niczym nie zapowiadał mającej nastąpić tragedii w Szkole Podstawowej nr 1 w Biesłanie. Uroczysta inauguracja roku szkolnego zgromadziła na szkolnym dziedzińcu setki uczniów oraz ich krewnych. Kilkanaście minut po godzinie dziewiątej większość z nich stała się zakładnikami grupy uzbrojonych napastników należących do sił czeczeńskiego dowódcy Szamila Basajewa. Jak zauważa Marcin Wojciechowski: „Być może Basajew upoił się łatwością, z jaką jego ludzie dokonują kolejnych masakr przy całkowitej bezradności ogromnego aparatu rosyjskiego bezpieczeństwa. Może postanowił zrealizować swoją dawną groźbę, że stanie się biczem Bożym, utopi Rosję we krwi i pokaże jej mieszkańcom, czym jest wojna, którą mieszkańcy Czeczenii muszą znosić od ponad 10 lat”⁷. Zgodnie z zeznaniami świadków, bojownicy początkowo zgodzili się uwolnić dzieci poniżej siódmego roku życia, lecz kiedy media podały zaniżoną liczbę zakładników (354 zamiast 1300), terroryści zmienili zdanie i zaczęli się zachowywać brutalnie⁸. Według wersji oficjalnej terroryści zażądali wycofania wojsk rosyjskich z Czeczenii. Byli gotowi rozmawiać z prezydentem Północnej Osetii Aleksandrem Dzasochowem, prezydentem sąsiedniej Inguszetii Muratem Ziazikowem, szanowanym na Kaukazie byłym prezydentem Inguszetii Rusłanem Auszewem oraz znanym politykiem czeczeńskim Asłambekiem Asłachanowem, doradcą prezydenta Putina ds. Kaukazu. Stawiali warunek, żeby cała czwórka pojawiła się w szkole. Wśród pozostałych żądań terrorystów wskazuje się na zwolnienie rebeliantów schwytanych podczas ataku na Inguszetię w czerwcu 2004 r. oraz uznanie niepodległości Czeczenii⁹. Sposób traktowania zakładników przez terrorystów był skandaliczny. Napastnicy nie pozwalali na wnoszenie do szkoły wody, jedzenia i leków, co gorsza nie zgadzali się na wynoszenie ciał zabitych. Warunki w budynku stale pogarszały się, o czym świadczy fakt, iż wiele dzieci zdejmowało koszule i inne części ubrania ze względu na panującą duchotę. Dzieci przez trzy dni nie wychodziły do toalety, siedziały przerażone w sali gimnastycznej, czekając na ratunek. Terroryści stosowali ponadto liczne metody znęcania się nad zakładnikami, m.in. zmuszali dzieci do wielogodzinnego siedzenia na wąskich parapetach okiennych¹⁰. Trzydniowy dramat, który rozegrał się w Biesłanie do dziś budzi wiele wątpliwości i kontrowersji. Oficjalne raporty władz pozostają w sprzeczności z zeznania⁷ M. Wojciechowski, Prawda o Biesłanie, http://wyborcza.pl/1,75515,2898727.html, 11.04.2010. ⁸ P. Reszka, Matki jadą na Kreml, http://arch.rzeczpospolita.pl/gazeta/wydanie_050901/swiat/ swiat_a_1.html, 11.04.2010. ⁹ M. Wojciechowski, Prawda o Biesłanie… ¹⁰ J. Brodowski, Terroryzm a sprawa czeczeńska, [w:] Czeczenia — Rosja. Mity i rzeczywistość…, s. 81. 104 Jarosław Wichura mi naocznych świadków. Pomimo zadeklarowanego przez prezydenta Władimira Putina ponownego zbadania okoliczności tragedii, prokuratura wojskowa ogłosiła, że dotychczasowe wnioski nie ulegną zmianie, zaś służby specjalne podczas ataku na szkołę nie popełniły większych błędów¹¹. Najwięcej pytań, a zarazem wątpliwości wywołuje akcja odbijania zakładników rozpoczęta 3 września wczesnym popołudniem, po dwóch dniach bezowocnych negocjacji z terrorystami. Mieszkańcy Biesłanu są przekonani, że większość zakładników zginęła nie od kul terrorystów, ale podczas szturmu, którego dokonano przy użyciu barbarzyńskich metod (władze bardzo długo ukrywały fakt wykorzystania w tym celu czołgów i miotaczy ognia). Lidia Grafowa na łamach „Nowej Gaziety” pisała: „Głównym celem ataku było nie ratowanie dzieci, lecz zlikwidowanie terrorystów”¹². Szacuje się, że w wyniku szturmu zginęło blisko 330 osób (to najczęściej pojawiająca się liczba ofiar w mediach), z czego zdecydowaną większość stanowiły dzieci. Władze starały się początkowo zataić faktyczny wymiar tragedii i liczbę ofiar. Nawet obecnie nikt nie jest w stanie precyzyjnie oszacować rzeczywistej ilości zabitych. Przyjmuje się, że około 100 zakładników „zniknęło bez śladu” zaś część ofiar była tak zmasakrowana, że nawet najbliżsi nie mogli ich rozpoznać¹³. Oceny i reperkusje wewnętrzne po zamachu Jan Brodowski zwraca uwagę na dwa problemy współczesnej Rosji, które zostały uwypuklone poprzez wydarzenia w Biesłanie. Pierwszym z nich jest zupełny brak przygotowania państwa do działania w sytuacjach kryzysowych (co jest istotne nie tylko w przypadku zamachów terrorystycznych). Drugim z kolei — postawa władz, dla których głównym celem nie jest ocalenie zakładników lecz ratowanie wizerunku państwa i reputacji jego przywódców. Oba czynniki miały wpływ na przebieg tragicznych wydarzeń, zwłaszcza w odniesieniu do liczby osób, które poniosły śmierć w konsekwencji błędnych decyzji władz. Autor podkreśla ponadto, iż ponad 50 proc. Rosjan uważa, że Kreml chce zataić prawdziwy przebieg wydarzeń, a jedynie 6 proc. wierzy, że władze mówią prawdę na temat tragedii w Biesłanie¹⁴. Wśród ocen przebiegu całego zdarzenia dominują opinie negatywne. Eksperci podkreślają, iż największą klęską działań administracji Władimira Putina była niemożność rozwiązania konfliktu w sposób pokojowy. Rosyjskie siły specjalne zostały zmuszone do rozwiązania siłowego, nie zabezpieczając jednakże otoczenia szkoły w obrębie którego znajdowało się kilka tysięcy cywilów. Aleksandr Minkin, ¹¹ Rosyjska prokuratura nie wini wojska za tragedię w Biesłanie, http://wyborcza.pl/1,75477,2979696. html, 12.04.2010. ¹² P. Reszka, Matki jadą na Kreml… ¹³ A. Politkovskaya, Rosja Putina, Warszawa 2005, s. 346. ¹⁴ J. Brodowski, Terroryzm a sprawa czeczeńska…, s. 82. Terroryzm w Rosji przez pryzmat zamachu w Biesłanie… 105 znany rosyjski publicysta zauważa, iż „rosyjski tandem już od dziesięciu lat znany jest z tego, że wszystko rozwiązuje przy użyciu siły”¹⁵. Większość osób zawodowo zajmujących się antyterroryzmem ocenia działania rosyjskich służb jako nieprofesjonalne i chaotyczne¹⁶. Jednocześnie podkreśla się że nie zostały wyciągnięte wnioski z wydarzeń w teatrze na Dubrowce. Operacja w Biesłanie wiązała się także z ogromną akcją dezinformacyjną i brakiem spójnego opisu wydarzeń. Informacje o zamachu w rosyjskich mediach podawano z kilkugodzinnym opóźnieniem, celowo zaniżano liczbę ofiar i zakładników, nie dopuszczano dziennikarzy do miejsca tragedii. Aby zapobiec szerzeniu się paniki, lokalnym pracownikom służby zdrowia odbierano telefony komórkowe i zabraniano opuszczania szpitali, przez co nie mogli kontaktować się ze światem zewnętrznym¹⁷. Wśród bezpośrednich reperkusji wewnętrznych zamachu należy wskazać na deklarację ze strony prezydenta Władimira Putina o przeprowadzenia szeregu reform w kraju. Oprócz wzmocnienia systemu bezpieczeństwa, Putin wyraził chęć przywrócenia kary śmierci, co spotkało się z ostrą krytyką ze strony Stanów Zjednoczonych, krajów europejskich a także rosyjskich liberałów. Implikacje społeczne W porównaniu z pierwszą wojną czeczeńską wydaje się, iż obecne działania bojowników czeczeńskich coraz mniej przypominają wojnę o niepodległość. Hasła niepodległościowe co prawda wciąż wykorzystywane są w propagandzie aczkolwiek na zauważalnie mniejszą skalę, aniżeli jeszcze kilka lat temu. Dla zdecydowanej większości wyższych komendantów oraz szeregowych bojowników konflikt w Czeczenii jest przede wszystkim „świętą wojną, dżihadem czy wojną za wiarę”¹⁸. Wojna pomiędzy bojownikami czeczeńskimi a Rosją to walka przede wszystkim o podłożu społecznym. Jak zauważa Maciej Falkowski: „znacząca większość partyzantów to ludzie, którymi kierują różne motywy: zemsta, zagrożenie represjami, brak perspektyw na przyszłość, chęć uniknięcia wcielenia do dokonujących masowych zbrodni oddziałów Kadyrowa lub Jamadajewa¹⁹. Osoby te, decydując się na wstąpienie w szeregi partyzantów pozbawiają się realnej szansy na powrót do ¹⁵ Rosyjska prasa po zamachach krytykuje prezydenta i premiera, http://wyborcza. pl/1,76842,7719566,Rosyjska_prasa_po_zamachach_krytykuje_prezydenta_i.html, 14.04.2010. ¹⁶ T. Wojciechowski, Masakra w Biesłanie, http://www.mojeopinie.pl/masakra_w_bieslanie,3,1252534161, 14.04.2010. ¹⁷ Rosyjska prasa po zamachach… ¹⁸ Zob. wypowiedzi polityków czeczeńskich, zamieszczane na stronach internetowych: www.daymohk.org; www.marsho.dk; www.kavkazcenter.com i in. ¹⁹ M. Falkowski, Czeczenia i Kaukaz Północny po zamachu w Biesłanie, [w:] Czeczenia — Rosja. Mity i rzeczywistość…, s. 57. 106 Jarosław Wichura normalnego życia jednocześnie wystawiając na śmierć zarówno siebie, jak i całą swoją rodzinę. Wydaje się, iż taka decyzja jest decyzją wymuszoną, podjętą z braku innego wyjścia. Bojownicy nie mają bowiem w ramach obecnego systemu w Czeczenii szansy na godne życie, legalną pracę i utrzymanie rodziny. Motywacją są zatem już nie tylko hasła religijne, ale także hasła społeczne oraz walka o społeczną sprawiedliwość²⁰. Wojna, która toczy się na południu Rosji nie jest już walką stricte czeczeńską, ale staje się powoli konfliktem ogólnokaukaskim. Do walk i zamachów dochodzi także w takich republikach, jak Dagestan, Inguszetia czy Kabardyno-Bałkaria. Za potyczkami stoją nie czeczeńscy separatyści, lecz miejscowi bojownicy islamscy. Krańcowym przykładem stopniowego oddalania się Kaukazu od Rosji, jego derusyfikacji i islamizacji jest właśnie Czeczenia. Faktycznie nie obowiązuje tutaj prawo rosyjskie, zaś stosunki społeczne opierają się na niepisanym prawie czeczeńskim — szariacie lub adacie („prawo silniejszego”). Ludność czeczeńska nie służy w armii rosyjskiej, a pokolenie młodych osób nie czuje żadnych związków z państwem, kulturą, czy społeczeństwem rosyjskim. Dryfowanie w stronę islamu widać także w odniesieniu do innych muzułmańskich republik kaukaskich jednakże proces ten jest znacznie bardziej powolny i mniej radykalny, aniżeli ma to miejsce w Czeczenii. Mieszkańcy owych republik coraz słabiej identyfikują się z państwem rosyjskim nie uważając go za swoje. Ma to bezpośredni związek z powszechną w Rosji ksenofobią w odniesieniu do wszystkich osób legitymujących się kaukaskim pochodzeniem²¹. Zauważa się, iż Kaukaz Północny już dziś stanowi istną enklawę, ciało obce w ramach Federacji Rosyjskiej. Informacje w mediach dotyczące Kaukazu odbierane są przez znaczącą większość Rosjan jak relacje z zagranicy, nie zaś z części swojego państwa. Konsekwencją owego negatywnego zjawiska jest oddalanie się Kaukazu od Rosji tak w rzeczywistości, jak i w świadomości samych Rosjan. Implikacje polityczne Centralizacja władzy w Rosji, nasilająca się po zamachu w Biesłanie w 2004 r., miała przyczynić się do osłabienia dążeń separatystycznych i zniwelowania napięć etnicznych mających miejsce w Federacji. Zdaniem wielu badaczy, polityka ta przyniosła skutki wprost odwrotne do zamierzonych²². Likwidowanie politycznej konkurencji i tłumienie wolności mediów spowodowało osłabianie legitymacji i przejrzystości lokalnych władz, a także zmniejszenie poczucia odpowiedzialności ²⁰ M. Falkowski, Czeczenia…, s. 57. ²¹ Zob. szerzej o problemie kaukazofobii w Rosji: http://www.carnegie.ru/ru/pubs/books/volume/66634.html, 15.04.2010. ²² M. Kaczmarski, Rosja na rozdrożu…, s. 146. Terroryzm w Rosji przez pryzmat zamachu w Biesłanie… 107 rządu. Procesy centralizacji są niezwykle groźne ponieważ osłabiają możliwość dostrzeżenia punktów zapalnych w państwie, co daje bojownikom i terrorystom możliwość dokonywania zamachów z zaskoczenia. Na te tendencje nakłada się dodatkowo istnienie systemu klanowego, nepotyzm i tradycje zemsty rodowej, które utrudniają uzyskanie wpływów przez lojalnych wobec Moskwy przywódców w lokalnych społecznościach. Kreml zdaje się nie rozpoznawać w sposób prawidłowy problemów bezpieczeństwa, nękających Federację Rosyjską. Dowodem na to, iż rosyjskie władze nie wyciągnęły należytych wniosków z zamachu w Biesłanie są ataki na moskiewskie metro, które nastąpiły znacznie później bo już w 2010 roku. W wyniku eksplozji bomb, które zostały zdetonowane przez dwie terrorystki-samobójczynie, zginęło blisko 40 osób, a ponad sto zostało rannych. Wojciech Jagielski po zamachach w metrze przytoczył słowa czeczeńskiego komendanta Dokku Umarowa, który stwierdził, iż: „Rosjanom wydaje się, że nasza wojna toczy się tylko w telewizji, gdzieś daleko na Kaukazie, a ich samych nie dotyczy. Zamierzamy im pokazać, że wojna przyjdzie także do ich domów”²³. Uspokojenie sytuacji na Kaukazie (ale przede wszystkim pacyfikacja Czeczenii) było jednym z podstawowych celów polityki Władimira Putina. Putin przystąpił do działania zanim jeszcze oficjalnie objął urząd prezydenta Federacji Rosyjskiej w 2000 roku. Zastępując na tym miejscu Borysa Jelcyna po jego rezygnacji, Putin rozwinął kampanię wojenną, która okazała się być batalią wyborczą (uznawaną przez ekspertów za najdroższą w dziejach ludzkości)²⁴. Jako zupełnie nieznany wcześniej polityk zrobił błyskawiczną i imponującą karierę decydując się na rozpoczęcie drugiej wojny rosyjskiej-czeczeńskiej. Wkrótce stał się niezwykle popularny, bowiem wystraszeni terrorem i fundamentalizmem Rosjanie zawierzyli mocnemu politykowi²⁵. Tymczasem stan bezpieczeństwa wewnętrznego Rosji znacząco się pogorszył, a na Kaukazie coraz bardziej prawdopodobny staje się scenariusz dołączenia innych republik do walki o niepodległość. Na tym obszarze zaczęła sprawdzać się teoria domina, zgodnie z którą coraz to nowe obszary obejmowane są konfliktem. Praktyki stosowane przez aparat bezpieczeństwa napędzają spiralę przemocy²⁶. Wydaje się, iż Kreml swoją nieprzemyślaną polityką uzbraja bombę, skutki wybuchu której mogą być nieprzewidywalne. W szerszej perspektywie fakt, iż Rosja przegrywa wojnę o „dusze i umysły” mieszkańców republik kaukaskich, może okazać się największym zagrożeniem dla integralności i bezpieczeństwa państwa. ²³ W. Jagielski, Kaukaz przyszedł do Moskwy, http://wyborcza.pl/1,75477,7714336,Kaukaz_przyszedl_do_Moskwy.html, 14.04.2010. ²⁴ W. Górecki, Planeta Kaukaz, Warszawa 2002, s. 73. ²⁵ Aleksander Litwinienko zwrócił uwagę na niejasne przyczyny pojawienia się zamachów czeczeńskich w tym okresie. Oskarża o ich sprokurowanie rosyjskie władze, które jego zdaniem kierowały się chęcią wzbudzenia w ludności strachu, zob. A. Litwinienko, J. Felsztinski, Wysadzić Rosję… ²⁶ M. Kaczmarski, Rosja na rozdrożu…, s. 149. 108 Jarosław Wichura Próba podsumowania Obrana przez Kreml twarda polityka centralizacji obraca się przeciwko władzom, jednocześnie prowadząc do zasilania szeregów bojówek islamskich przez nowych rekrutów. Praktyki stosowane przez siły bezpieczeństwa w Czeczenii (np. zaczistki, czyli aresztowania mężczyzn bez konkretnych powodów) coraz częściej pojawiają się także w innych częściach Rosji. Takie podejście wydaje się jednak niecelowe i w krótkim czasie z pewnością doprowadzi do rozprzestrzeniania się islamskiego terroryzmu na całym Północnym Kaukazie. Negatywne dla bezpieczeństwa wewnętrznego Rosji tendencje mogłaby zahamować zmiana polityki Kremla w stosunku do regionu i podjęcie realnej próby zakończenia konfliktu czeczeńskiego. Konieczne byłoby zainicjowanie dialogu z opozycją w poszczególnych republikach, rezygnacja z metod siłowych a także wypracowanie spójnej i długofalowej koncepcji rozwoju regionu i jego większej integracji z Federacją Rosyjską. Działania te wymagałyby ogromnych nakładów finansowych, ale przede wszystkich wysiłku ze strony wszystkich szczebli władzy. Maciej Falkowski²⁷ wskazuje na dwie przyczyny niemożności wprowadzenia owych zmian. Po pierwsze, rosyjskim władzom brakuje woli rewizji polityki względem Kaukazu — skłonność do kompromisu i przyznanie się do własnych błędów traktują jako okazanie słabości, a jedyne rozwiązanie upatrują w rozbudowywaniu struktur siłowych. Po drugie, nawet gdyby Kreml podjął próbę zmiany swojej polityki względem Kaukazu to i tak wiele czynników mogłoby ją skutecznie zablokować, m.in. brak odpowiednich kadr, ogromna korupcja, degeneracja funkcjonariuszy państwowych czy opór struktur siłowych i miejscowych klanów. Obie strony konfliktu czeczeńskiego posługują się terrorem, uznając iż użycie siły jest czymś słusznym i koniecznym²⁸. Władze w Moskwie swoim działaniem zmierzają do zintensyfikowania represji wobec Czeczenii, tworząc korzystny dla Kremla obraz walki z terroryzmem. Z kolei bojownicy czeczeńscy poprzez zamachy terrorystyczne mają na celu zwiększenie międzynarodowego zainteresowania konfliktem i tragiczną sytuacją panującą obecnie w kaukaskiej republice. Wiele wskazuje na to, iż chaos na oddalającym się od Moskwy Kaukazie oraz opisywane wcześniej procesy będą się pogłębiały. W dalszej perspektywie może się to zakończyć daleko idącym uniezależnieniem, bądź nawet oderwaniem regionu północnokaukaskiego od Federacji Rosyjskiej. To dlatego Zbigniew Brzeziński uważa, iż: „jedynym sprawiedliwym, a zarazem rozsądnym z praktycznego punktu widzenia rozwiązaniem konfliktu w Czeczenii — dobrym zarówno dla Rosjan, jak i dla Czeczenów — jest przyznanie jej prawa do samostanowienia”²⁹. ²⁷ Zob. M. Falkowski, Kaukaz Północny: rosyjski węzeł gordyjski, Warszawa 2004. ²⁸ J. R. Nassar, Globalization & Terrorism. The Migration of Dreams and Nightmares, Oxford 2005, s. 80. ²⁹ Z. Brzeziński, Pora stracić złudzenia, „Gazeta Wyborcza” 27–28.11.1999. Terroryzm w Rosji przez pryzmat zamachu w Biesłanie… 109 Изложение (abstrakt) В настоящей статии рассматриваются интересные и важные проблемы терроризма в России. Автор присматривается к проблематике через призму одного из наиболее ужасных терактов в последние годы — атака на начальную школу в Беслане в 2004 году. Эта тема тем более заслуживает на внимание, так как последствия терроризма имеют значение не только для России и её внутреннего положения, но влияют также на международные отношения (на региональном и глобальном уровне). В статье были представлены причины взрыва северокавказкого экстремизма и причины продолжающегося от лет Русско-чеченского конфликта. Автор называет также наиболее важные социальные и политические последствия российского терроризма, и ищет ответ на вопрос о будущее Чечни и ее народа. Jarosław Wichura — ukończył studia licencjackie na kierunku politologia, obecnie student ii roku uzupełniających studiów magisterskich (politologia, specjalność samorządowa) oraz iii roku prawa na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Wiceprzewodniczący Koła Naukowego Stosunków Międzynarodowych u, Członek Studenckiego Zespołu Naukowego przy ptnp o./Katowice. Stypendysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego na rok akademicki 2009/2010. Kontakt: [email protected] Otoczenie międzynarodowe Tomasz Okraska Stosunki rosyjsko-chińskie w xxi wieku Zagadnienia omawiane w niniejszym artykule koncentrują się na relacjach Federacji Rosyjskiej i Chińskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej oraz wynikających zeń implikacjach dla środowiska międzynarodowego. Powodem takiego ukierunkowania wysiłku badawczego autora jest postrzeganie wymienionych podmiotów jako niezwykle istotnych z punktu widzenia kształtowania ładu międzynarodowego zarówno w obszarze Azji Środkowej i Wschodniej jak też w skali globalnej. Ponadto często spotykany jest obecnie pogląd nakazujący odmiennie traktować mocarstwowy status obu państw. Według tej percepcji Chiny są „mocarstwem wschodzącym”, natomiast Rosja traci wpływy i należy ją traktować jako aktora zdolnego do oddziaływania jedynie w regionalnym teatrze działań. Celem artykułu będzie weryfikacja tej hipotezy i próba prognozy rozwoju sytuacji w regionie. Zarys relacji bilateralnych w latach 90’ xx wieku Analizując stosunki rosyjsko-chińskie w perspektywie historycznej, szczególnie po 1949 r. należy zwrócić uwagę na dużą zmienność ich charakteru. Od momentu powstania chrl do zakończenia zimnej wojny Związek Radziecki zajmował w chińskim widzeniu świata kolejno pozycje: sojusznika (1949–1959), przeciwnika w konflikcie ideologicznym („twierdzy rewizjonizmu”) a nawet zbrojnym (1959– 1969), siedliska „socimperializmu i hegemonizmu” (1970–1980) oraz — ponownie, partnera w stopniowo narastającej współpracy (1981–1991)¹. Rozpad zsrr oraz reorientacja rosyjskiej polityki zagranicznej na Zachód spowodowały doniosłe zmiany w globalnym porządku w dekadzie lat 90’. Fakt iż Rosja stała się państwem ustrojowo odmiennym od Chin nie zakłócił jednak znacząco normalizacji stosunków między oboma podmiotami. Wśród czynników sprzyjających współpracy, takich jak bliskość geograficzna, tradycja historyczna i wspólnota interesów, Agnieszka Bryc akcentuje zwłaszcza podobny sposób oceny problemów ¹ B. Rychłowski, Stosunki Chiny — Rosja w okresie transformacji, [w:] Rosja — Chiny. Dwa modele transformacji, red. K. Gawlikowski, R. Paradowski, Toruń 2000, s.18–20. 114 Tomasz Okraska międzynarodowych i wspólnie odczuwaną presję Zachodu w sferze demokratyzacji, liberalizacji rynku, wolności mediów oraz swobód religijnych². Podpisana w 1992 r. „Wspólna deklaracja o podstawach stosunków wzajemnych” zobowiązywała obie strony do nieużywania siły w bilateralnych relacjach, niewchodzenia w sojusze przeciwko sobie oraz niedopuszczenia do wykorzystania własnego terytorium do działań wobec partnera. Kolejnymi istotnymi aktami były: „Umowa o strategicznym partnerstwie” (1996), „Deklaracja o multipolarnym świecie i formułowaniu nowego ładu międzynarodowego” (1997) oraz oświadczenie „Rosyjsko-chińskie stosunki u progu xxi wieku” z 23 listopada 1998 roku³. Realnym wymiarem powyższych układów było poparcie przez Rosję polityki Chin wobec Tajwanu i Tybetu oraz analogiczne wspieranie przez Pekin działań Moskwy w Czeczenii. Ponadto oba państwa stanowczo protestowały przeciwko wojnie w Kosowie w 1999 roku uznając ją za niebezpieczny precedens, mogący w przyszłości zagrozić interwencją w obronie praw człowieka również na ich terytoriach. Rosja i Chiny akcentowały też znaczenie Organizacji Narodów Zjednoczonych w układzie międzynarodowym, kładąc nacisk na to iż roli onz nie może przejąć żadne inne ugrupowanie⁴. Wspólne dla obu podmiotów było także podejście do kwestii takich jak strategia wobec Iranu i Iraku. Polityka globalna Początek xxi wieku który zbiegł się w czasie ze zmianą władzy na Kremlu, zapowiadał umacnianie chińsko-rosyjskiego partnerstwa. Potwierdzeniem tego trendu było podpisanie w lipcu 2001 roku „Traktatu o dobrosąsiedztwie, przyjaźni i współpracy”. Niebawem jednak nastąpiła zmiana podejścia Kremla do kształtowania polityki zagranicznej, uwarunkowana gwałtownym przeobrażeniem kontekstu międzynarodowego na skutek ataku terrorystycznego z 11 września i reaktywnymi działaniami Amerykanów w ramach tzw. „globalnej wojny z terroryzmem”. Administracja Władimira Putina dokonała przewartościowania dotychczasowej polityki, uznając że w tej sytuacji korzystniej będzie poprzeć Stany Zjednoczone niż utrzymywać antyamerykański alians z Chinami. Decyzję tę można inter² A. Bryc, Rosja w xxi wieku. Gracz światowy czy koniec gry?, Warszawa 2008, s. 164. ³ Założeniami wspólnymi dla wymienionych aktów były: sprzeciw wobec opierającemu się na próbach dyktatu państw zachodnich ówczesnego porządku międzynarodowego, protest przeciwko prowadzeniu hegemonicznej polityki siły i rozbudowie sojuszy militarnych oraz opowiedzenie się za walką z terroryzmem, ekstremizmem i separatyzmem. ⁴ Powodem takiego stanowiska jest rzecz jasna korzystna dla Chin i Rosji sytuacja w Radzie Bezpieczeństwa onz, gdzie oba państwa dysponuję prawem weta bezwzględnego. Co więcej, najczęściej Moskwa i Pekin głosują solidarnie do tego stopnia, iż rosyjski minister spraw zagranicznych w czerwcu 2009 r. stwierdził iż Chiny i Rosja „mają identyczny punkt widzenia na wszystkie kwestie polityki międzynarodowej”. Za: D. Shambaugh, China and Russia. When Giants Meet, http://www.brookings.edu/opinions/2009/0615_china_shambaugh.aspx, 13.06.2010 Stosunki rosyjsko-chińskie w xxi wieku 115 pretować zgodnie z taktyką bandwagonningu, tj. przyłączenia się do silniejszego państwa w celu odzyskania nadwątlonej pozycji międzynarodowej. Chiny, niezadowolone z ekspansji usa w Azji Centralnej czasowo musiały się jednak z nią pogodzić. W następnym okresie narastało jednak rozczarowanie Kremla polityką amerykańską, bowiem ekipa prezydenta Busha nie uwzględniała rosyjskich interesów w planowanych działaniach. Po pewnym czasie doszło zatem do kolejnego „odwrócenia sojuszy” i począwszy od wojny usa z Irakiem polityka rosyjska na powrót stała się bliższa koncepcjom Pekinu niż Waszyngtonu. Egzemplifikacją ponownego zbliżenia stanowisk stał się sprzeciw Rosji i Chin wobec amerykańskiego hegemonizmu, unilateralizmu i naruszania prawa międzynarodowego. Przywódcy obu podmiotów wrócili do retoryki akcentującej suwerenność i integralność terytorialną państw, odrzucając wszelkie próby ingerencji w ich sprawy wewnętrzne. Nie zgadzali się na dalsze rozszerzenia nato i amerykańskie plany zbudowania systemu obrony przeciwrakietowej. Ten ostatni aspekt w przypadku Rosji godził w mocarstwowy prestiż państwa, ale dla Pekinu stanowił faktyczne zagrożenie ponieważ takowy system mógłby zneutralizować niezbyt liczne chińskie siły jądrowe⁵. Polityka regionalna Wśród regionalnych graczy najistotniejszymi punktami odniesienia dla polityki Chin i Rosji stały się Japonia oraz Indie. Moskwa w obliczu zaistniałego w pierwszej połowie dekady kryzysu w stosunkach z Pekinem, próbowała pozyskać polityczne wsparcie Tokio. Starania te okazały się jednak nieskuteczne w obliczu nieumiejętności rozwiązania sporu o Wyspy Kurylskie — archipelag znajdujący się pod jurysdykcją rosyjską do którego uzasadniane historycznie pretensje składają Japończycy⁶. Indie z kolei miały się stać trzecim członem trójkąta strategicznego, którego koncepcję zaprezentował w 1998 roku Jewgienij Primakow. Wówczas Delhi i Pekin odniosły się do tego pomysłu sceptycznie lecz do stołu rozmów powrócono w 2002 roku przy okazji spotkania ministrów spraw zagranicznych zainteresowa⁵ M. Kaczmarski, Rosja na rozdrożu. Polityka zagraniczna Władimira Putina, Warszawa 2006, s. 113. ⁶ Kwestia statusu Kuryli pozostaje nieuregulowana, mimo iż co do zasady obie strony były skłonne zaakceptować kompromis, opierający się na przedstawionej w 2006 r. propozycji premiera Japonii Taro Aso. Zawierała ona postulat podziału wysp na dwie równe części, jednak nie na podstawie ich ilości, ale powierzchni. Względy natury politycznej, a także symboliki (np. wprowadzenie do japońskich podręczników stwierdzenia, że Kuryle należą do Japonii) nie pozwoliły jednak osiągnąć porozumienia. Zob. A. Kirpsza, Rosyjsko-japoński spór o Wyspy Kurylskie z perspektywy konstruktywistycznej, [w:] Pojedynek o hegemonię w podwubiegunowym świecie, red. P. Sosnowski, W. Wesołowski, Warszawa 2010, s. 96–97. 116 Tomasz Okraska nych państw. Zapoczątkowało ono okres intensyfikacji wzajemnych stosunków, przejawiający się rozwojem relacji handlowych i wizytami przywódców. Wydaje się jednak iż na wymienione działania należy patrzeć z dystansem, uzasadnionym przez rozbieżności stanowisk w wielu kwestiach pomiędzy stronami trójkąta, a także, chociażby zacieśnieniem relacji Indii i Stanów Zjednoczonych w xxi wieku. Kwestie graniczne Jako prawna sukcesorka Związku Radzieckiego Federacja Rosyjska odziedziczyła nieuregulowany status granicy z Chinami, długość której wynosi aż 4259 km. W latach 90’ obie strony sukcesywnie dążyły do rozwiązania kwestii granicznej, parafując kolejne porozumienia i układy. Mimo dokonania demarkacji granicy w 1997 roku nierozwiązana pozostała kwestia statusu prawnego wysp na rzece Amur. Postęp w tej materii udało się osiągnąć dopiero w 2004 r., a rok później ratyfikowano dokumenty o ostatecznym kształcie granicy⁷. Warto zwrócić uwagę na kontrowersje, które pojawiły się w związku z decyzją Władimira Putina o przekazaniu spornych wysp Chińczykom. Protestowali nie tylko mieszkańcy Kraju Chabarowskiego w którego granicach wyspy się znajdowały, ale także wielu przedstawicieli rosyjskiej klasy politycznej. Przekazując bowiem Chinom wraz z wyspami skrawek ziemi u ujścia rzeki Tumannaja Rosja umożliwiła potężnemu sąsiadowi inwestycję o znaczeniu strategicznym. Dzięki uzyskaniu dostępu do Morza Japońskiego Pekin mógł tam zbudować nowoczesny port, zyskując dużą samowystarczalność⁸. Analizując komunikaty Kremla uzasadniające tę decyzję możliwością udziału w wielomiliardowych kontraktach i projektach inwestycyjnych, należy zauważyć iż sytuacja ta de facto była przykładem handlu terytorium. Odrębnym zagadnieniem jest migracja Chińczyków na przygraniczne obszary rosyjskiego Dalekiego Wschodu, postrzegana przez Moskwę jako potencjalne zagrożenie dla integralności terytorialnej państwa⁹. O skali problemu świadczą już proporcje demograficzne — wyludnianie się rosyjskich obszarów przygranicznych ⁷ A. Bryc, op.cit., s. 178. ⁸ A. Ziętek, Stosunki Federacji Rosyjskiej z państwami regionu Azji i Pacyfi ku, [w:] Federacja Rosyjska w stosunkach międzynarodowych, red. A. Czarnocki, I. Topolski, Lublin 2006, s. 218. ⁹ Wizyta Władimira Putina na rosyjskim Dalekim Wschodzie w sierpniu br. komentowana była w duchu troski Kremla o region, który obecnie ma więcej związków gospodarczych z Chinami niż słowiańską macierzą. Dla odwrócenia tej tendencji premier ogłosił m.in. budowę nowego kosmodromu Wastocznyj nad Amurem. Znamienne jednak, że gdy Putin zachęcał miejscowych do kupna nowego modelu łady Kaliny, w odpowiedzi usłyszał iż mieszkańcy preferują używane auta z Japonii. Na koniec wizyty otworzył zaś rosyjską część ropociągu do Chin. M.Wojciechowski: Rosja chce mieć nowy Bajkonur w Rosji. „Gazeta Wyborcza”, 30.08.2010 Stosunki rosyjsko-chińskie w xxi wieku 117 z powodu kryzysu demograficznego i migracji ludności do europejskiej części kraju spowodowało, że rosyjską część Dalekiego Wschodu zamieszkuje jedynie ok. 7,6 mln osób. Dla porównania populacja sąsiednich prowincji chińskich wynosi ok. 120 mln. Ponadto symptomatycznym zjawiskiem jest odwrócenie tendencji dotyczących poziomu życia mieszkańców po obu stronach granicy. Przed 20 laty to Chińczycy masowo udawali się do Rosji jako do państwa znacznie bardziej rozwiniętego. Obecnie zaś wśród Rosjan nierzadkie są wypowiedzi deklarujące, iż nie stałoby się im gorzej, gdyby Chińczycy przejęli rzeczone tereny¹⁰. Wizja ta rodzi na Kremlu poważne obawy, a szacowana na 150–200 tys. osób chińska emigracja w Rosji jest postrzegana jako znaczny problem¹¹. Migrujący z Państwa Środka korzystają z porozumienia o ruchu bezwizowym z 1988 roku, a także prawnych możliwości wydzierżawienia zamiast kupna ziemi lub uzyskania jej poprzez małżeństwa z Rosjankami¹². Steven Mosher ocenia że z punktu widzenia Pekinu sytuacja ta ma niemal wyłącznie dobre strony — emigracja redukuje bezrobocie w kraju, ułatwia handel i wzmacnia dążenia irredentystyczne obszarów, które niegdyś znajdowały się pod chińskim panowaniem¹³. Tadeusz Kisielewski, wśród najważniejszych przyczyn opłacalności chińskiej ekspansji w kierunku północnym, wskazuje na chęć pozyskania surowców naturalnych, możliwość rozładowania napięć społecznych poprzez rozbudzenie antyrosyjskiego nacjonalizmu, ale także skierowanie zdesperowanych (np. deficytem wody grożącym Państwu Środka) mas ludzkich na lewy brzeg Amuru¹⁴. Należy uwzględniać możliwość iż w ciągu kilkudziesięciu lat Chiny będą w stanie przejąć bez jednego wystrzału trzy miliony mil kwadratowych Azji Północno-Wschodniej¹⁵. Nietrudno zauważyć konotację takiego podejścia do ogólnej zasady chińskiej polityki, nakazującej zwracać uwagę nie na działania „tu i teraz”, ale długofalowe ¹⁰ Joshua Kucera wskazuje, iż problemem dla Moskwy jest nie tylko migracja Chińczyków na rosyjskie terytoria, ale też fakt, że Pekin jest w stanie więcej zaoferować Rosjanom mieszkającym na tych terenach. Autor przytacza zasłyszaną, znamienną wypowiedź Rosjanki pracującej jako technik w mieście Suifenhe: „Chcę by mój 4-letni syn dorastał w „chińskiej tradycji” i jestem pewna, że nauczy się chińskiego”. J. Kucera, China: Russia’s Land of Opportunity, http://www. foreignpolicy.com/articles/2009/12/30/china_russia_s_land_of_ opportunity?print=yes&hidecommen ts=yes&page=full, 12.06.2010. ¹¹ Można spotkać również dane rzędu 1,5–2, a nawet 5 milionów, jednak wydaje się, iż są to zawyżone szacunki, co nie znaczy, że Pekin nie dysponuje instrumentarium pozwalającym na szybkie wysłanie za granicę znacznie większej ilości chińskich „emigrantów”. ¹² Dmitrij Rogozin pytany w 2005 r. o chińską imigrację odparł: „Chińczycy przekraczają granicę w małych grupach po pięć milionów ludzi”. Za: S. Kotkin, The Unbalanced Triangle, http://www. foreignaffairs.com/articles/65230/stephen-kotkin/the-unbalanced-triangle?page=4, 13.06.2010. ¹³ S. Mosher, Hegemon. Droga Chin do dominacji, Warszawa 2007, s.162. ¹⁴ T. A. Kisielewski, Średnioterminowe perspektywy rozwoju sytuacji strategicznej Rosja — Chiny — nato, Toruń 2002, s. 28–30. ¹⁵ Jeszcze bardziej dobitnie wyraził to Zbigniew Brzeziński, kreśląc wizję zakusów terytorialnych Chin wobec Rosji. Badacz stwierdził, iż „puste przestrzenie Syberii niemal się proszą o kolonizację przez Chińczyków”. Z. Brzeziński, Wielka szachownica, Warszawa 1999, s. 156. 118 Tomasz Okraska konsekwencje. Zgodnie z tezami Sun Zi, które od 2500 lat kształtują działania władców Państwa Środka, bardziej wartościowe niż odniesienie stu zwycięstw w stu bitwach, jest przyczajenie się i pokonanie wroga bez żadnej bitwy¹⁶. Stosunki militarne Obszarem niezwykle istotnej współpracy Moskwy i Pekinu jest eksport rosyjskiego uzbrojenia do Państwa Środka. Dla Rosji stanowi on kwestię „być albo nie być” w kontekście dalszej egzystencji rodzimego przemysłu zbrojeniowego. Chiny z kolei są odizolowane od dostaw najnowszych technologii wojskowych z Zachodu za swoją politykę w zakresie praw człowieka¹⁷. Ponadto, analizując pierwszą wojnę w Zatoce Perskiej w 1991 r. i interwencję państw nato w Kosowie w 1999 r. Chińczycy dostrzegli nowy wymiar prowadzonych operacji militarnych z użyciem zaawansowanych technologii, uznając za konieczne unowocześnienie własnej armii¹⁸. Na skutek tych uwarunkowań w latach 2005–2009 udział Chin w rosyjskim eksporcie uzbrojenia wyniósł 35 proc., a udział Rosji w chińskim imporcie aż 90 proc. Sprzedaży podlegają przede wszystkim okręty, systemy obrony przeciwrakietowej i samoloty takie jak Su-27, na którego produkcję Chiny otrzymały zarazem licencję. Należy jednak zauważyć, że pomimo niewątpliwej wartości handlu z Państwem Środka dla rosyjskiego sektora zbrojeniowego, zasady bilateralnego obrotu nie zostały do końca podporządkowane logice rynkowej. Kreml konsekwentnie odmawia bowiem sprzedaży Chinom najnowocześniejszych typów produkowanego sprzętu (w tym samolotów A-50 i Su-30mki) oraz atomowych okrętów podwodnych, obawiając się nadmiernego wzmocnienia sąsiada w kontekście walki o wpływy w regionie. Nie bez znaczenia jest także ryzyko naruszenia przez Pekin własności intelektualnej przekazywanych technologii, a tym samym możliwość przyczynienia się do rozwoju potencjalnego konkurenta w postaci zorientowanego na eksport chińskiego przemysłu zbrojeniowego. Wymienione uwarunkowania wpłynęły na ¹⁶ Sun Zi, Sztuka wojenna, Kraków 2003, s. 36. ¹⁷ Embargo w tym względzie zostało nałożone na Pekin w 1989 roku po wydarzeniach na Placu Tiananmen i jest utrzymywane przez usa i Unię Europejską po dzień dzisiejszy. Część państw ue takich jak Francja czy Włochy, kierując się względami biznesowymi, optuje na forum unijnym za zniesieniem sankcji mimo braku postępu ze strony Chin w dziedzinie przestrzegania praw człowieka. Do tej pory jednak Stanom Zjednoczonym udaje się wstrzymywać taką decyzję ze strony ue, korzystając ze wsparcia m.in. krajów skandynawskich. Należy także pamiętać, iż embargo jest różnie interpretowane w zakresie dostaw wyposażenia wojskowego. Choć sektor ten intensywnie się rozwija jest rzecz jasna znacząco mniejszy niż mógłby być w sytuacji zniesienia embarga. ¹⁸ Ł. Gacek, Chińska koncepcja bezpieczeństwa międzynarodowego, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. Wyzwania i zagrożenia xxi wieku, red. W. Lizak, T. Kapuśniak, P. Olszewski, Radom 2009, s. 170. Stosunki rosyjsko-chińskie w xxi wieku 119 spadek rosyjskiego eksportu w 2009 roku do poziomu z 1998 r. (410 mln usd), podczas gdy w 2006 roku wyniósł on 3,5 mld. dolarów¹⁹. Kreowaniem przeciwwagi dla Chin jest także nielimitowany eksport broni i technologii wojskowej do Indii. Dla Delhi Rosja jest najważniejszym dostawcą uzbrojenia (71 proc. importu), które charakteryzuje się ponadto zaawansowanym poziomem technologicznym, tak jak w przypadku bombowców Tu-22M3, samolotów myśliwskich typu Suchoj czy atomowego okrętu podwodnego klasy Akula ii²⁰. O istotności indyjskiego rynku dla Moskwy świadczy również to iż Rosjanie zdecydowali się na współpracę z Delhi przy koprodukcji nowych typów broni. Warto zauważyć iż w zatwierdzonej 5 lutego 2010 roku „Doktrynie wojennej Federacji Rosyjskiej”, w części dotyczącej oceny zagrożeń, brak jest uwzględnienia czynnika chińskiego, skupiono się zaś na potencjalnych działaniach nato i Stanów Zjednoczonych. Zarazem jednak prezydent Dmitrij Miedwiediew podpisał tajny dokument charakteryzujący założenia rosyjskiej polityki powstrzymywania jądrowego do 2020 roku. Prawdopodobnie znalazły się w nim zapisy dotyczące możliwości wykorzystania taktycznej broni jądrowej na poziomie regionalnym, mając na uwadze zrównoważenie dysproporcji w siłach konwencjonalnych w stosunku do Chin²¹. Formułę tę można uznać za symptomatyczną w podejściu Kremla do południowego sąsiada — z jednej strony oficjalnie deklarowana współpraca lub wręcz sojusz strategiczny, z drugiej zaś dyskretne działania mające na celu powstrzymanie niekorzystnych tendencji w regionalnym układzie sił. Zwraca uwagę fakt odbycia w 2005 roku pierwszych w historii obu państw wspólnych manewrów wojskowych pod kryptonimem „Pokojowa misja”. Według oficjalnych deklaracji były one skierowane przeciwko międzynarodowemu terroryzmowi, separatyzmowi i ekstremizmowi. W rzeczywistości przebieg ćwiczeń zdawał się w większym stopniu odwzorowywać wojnę regionalną, co trudno odbierać w oderwaniu od amerykańskiej obecności wojskowej w Azji Środkowej. Marcin Kaczmarski ocenia, że intencją strony chińskiej w zakresie manewrów było wciągnięcie Rosji w ew. siłowe rozwiązanie kwestii tajwańskiej — militarna współpraca Pekinu i Moskwy miałaby zniechęcić usa do kontrakcji w obronie Tajpej. Za autorem należy jednak ocenić prawdopodobieństwo takiego wydarzenia jako niewielkie, dla Rosji bowiem znacznie korzystniejsze jest pozostawanie jak najdłużej kwestii tajwańskiej nierozwiązanej, co absorbuje uwagę Chin na południu²². ¹⁹ R. Śmigielski, Rola eksportu uzbrojenia w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, „Biuletyn pism” nr 55 (663) z dnia 9 kwietnia 2010. ²⁰ Warty uwagi jest fakt parafowania przez Indie w 2004 roku umowy z Rosją o ochronie własności intelektualnej. Zob. D. S. Zbytek, Azjatycka szachownica, Warszawa 2008, s. 47. ²¹ R. Śmigielski, Doktryna wojenna Federacji Rosyjskiej, „Biuletyn pism” nr 28 (636) z dnia 18 lutego 2010. ²² M. Kaczmarski, op.cit., s. 32. 120 Tomasz Okraska Rywalizacja o wpływy w Azji Centralnej Wspólnym problemem Rosji i Chin dotyczącym obszaru Azji Centralnej są ruchy islamskich fundamentalistów powiązanych z działalnością terrorystyczną. Przed zamachami z 11.09.2001 r. poważnym dylematem Moskwy było w jakim stopniu zaangażować się w sytuację w Afganistanie, opanowanym przez wrogich Talibów. Wspomaganie Sojuszu Północnego na czele z Ahmadem Szachem Massudem nie gwarantowało, że islamska irredenta nie przeniesie się do sąsiednich państw (Tadżykistanu, Kirgistanu i Uzbekistanu), a w konsekwencji również na terytoria rosyjskie. Podobne obawy miały Chiny, dla których Kirgistan jest państwem buforowym, chroniącym zagrożone ujgurskim separatyzmem terytorium Sinciangu. Zarówno Pekin, jak i Moskwa wspomagały sąsiadów dostawami sprzętu wojskowego, zaś w obliczu poważniejszej destabilizacji rozważano nawet wysłanie własnych kontyngentów²³. Mogłoby do tego dojść na skutek sukcesów ofensywy wspieranego przez Talibów Islamskiego Ruchu Uzbekistanu na Dolinę Fergańską²⁴. Sytuacja strategiczna w regionie uległa diametralnej zmianie na skutek inwazji Stanów Zjednoczonych oraz ich sojuszników na Afganistan i pokonaniu, choć nie zniszczeniu, ruchu Talibów. Po początkowej współpracy z usa, Chiny i Rosja zaczęły nalegać na wycofanie amerykańskich kontyngentów z baz w Azji Centralnej, uznając je za zagrożenie dla swoich strategicznych interesów. Republiki środkowoazjatyckie dostrzegły bowiem w przedłużającej się obecności Amerykanów szansę na intensyfikację stosunków z usa i większe uniezależnienie od dotychczasowych patronów politycznych. Mogły ponadto swobodnie wykorzystywać aspiracje trzech mocarstw względem posiadania w tym regionie stref wpływów. Czyniły to poprzez uzyskiwanie od nich korzyści ekonomicznych, a w przypadku Stanów Zjednoczonych również zminimalizowanie amerykańskiej krytyki pod kątem uchybień w przestrzeganiu praw człowieka. Interesujące w tym kontekście są losy dzierżawy przez Stany Zjednoczone kirgiskiej bazy wojskowej Manas. Naciskani przez Pekin i Moskwę Kirgizi kilkakrotnie wymawiali umowę Amerykanom, by następnie na skutek bodźców finansowych, powracać do jej realizacji²⁵. Rosja kilkakrotnie występowała z inicjatywami, mającymi na celu odzyskanie wpływów w Azji Środkowej wobec nieefektywności dotychczasowych struktur wnp. Jedną z nich była powołana 10 października 2000 roku Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza, mająca w zamierzeniu stać się odpowiednikiem Unii ²³ Rosjanie byli już wówczas militarnie obecni między innymi w Tadżykistanie, w sile jednej dywizji strzegąc granicy tego państwa z Afganistanem. ²⁴ Innym uwarunkowaniem tej sytuacji był fakt, iż Islamski Ruch Uzbekistanu atakował Dolinę Fergańską z terytorium Tadżykistanu przy biernej postawie Moskwy, pragnącej osłabić pozycję prozachodniego prezydenta Uzbekistanu Islama Karimowa. ²⁵ B. Wiśniewski, Perspektywy polityki Stanów Zjednoczonych wobec Federacji Rosyjskiej, „Biuletyn pism” nr 15 (547) z 19 marca 2009. Stosunki rosyjsko-chińskie w xxi wieku 121 Europejskiej w tym regionie. W jej skład obok Rosji weszły Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan i Białoruś.²⁶. Kolejną inicjatywą Kremla stało się powstanie w 2001 roku Szanghajskiej Organizacji Współpracy, która wyewoluowała z wcześniejszych ugrupowań nieformalnych, skupiających Rosję, Chiny, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan i Uzbekistan²⁷. Koncepcja sow zakładała nie tylko integrację na płaszczyznach politycznej i ekonomicznej, ale także militarnej m.in. w kontekście wojny z terroryzmem, co nadawało jej charakter sui generis organizacji bezpieczeństwa regionalnego. Moskwa liczyła, że dzięki zaangażowaniu Chin w działania Szanghajskiej Organizacji Współpracy uda się zmobilizować Pekin do wspólnego przeciwstawiania się geopolitycznej ekspansji Stanów Zjednoczonych na kontynencie azjatyckim. Kolejne lata pokazały jednak, że dla Państwa Środka sow przede wszystkim ułatwił nawiązanie współpracy energetycznej z państwami środkowoazjatyckimi²⁸. chrl wciąż oficjalnie szanuje rosyjski patronat w tej części Azji jednak, jak zauważa Alicja Curanović, „aktywność dyplomatyczna Pekinu pokazuje, że region ma ogromne znaczenie również dla państwa chińskiego”²⁹. Współpraca energetyczna Obecnie Chiny są drugim w świecie, po Stanach Zjednoczonych, konsumentem ropy naftowej i trzecim globalnym importerem po usa i Japonii. Wśród zasadniczych przyczyn tego stanu rzeczy Edward Haliżak dostrzega „niewystarczające własne zasoby płynnych surowców energetycznych w połączeniu z rosnącymi potrzebami w zakresie produkcji i konsumpcji energii z tytułu wysokiej dynamiki rozwojowej”³⁰. W konsekwencji Pekin zmuszony jest aktywnie poszukiwać źródeł surowców w sąsiedztwie jak i dalszym otoczeniu międzynarodowym³¹. Przez ²⁶ H. Głebocki, Radykalizm islamski w Azji Środkowej jako czynnik zbliżenia między Rosją a Chinami, „Dokument roboczy pism” nr 18/2001. ²⁷ Uzbekistan dołączył do tego ruchu integracyjnego najpóźniej. W latach 1999–2002 partycypował bowiem w grupie guuam, której cele w dużym stopniu wiązały się z uniezależnieniem od Federacji Rosyjskiej. ²⁸ Chiny nie chciały by członkowie Szanghajskiej Organizacji Współpracy w jej ramach koordynowali politykę energetyczną, ponieważ wówczas wiodącą pozycję miałaby Rosja. Z analogicznych pobudek Kreml sprzeciwiał się idei utworzenia w ramach sow strefy wolnego handlu z przewagą chrl. ²⁹ A. Curanović, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej, [w:] Polityka zagraniczna Rosji, red. S. Bieleń, M. Raś, Warszawa 2008, s.164. ³⁰ E. Haliżak, Polityka i strategia Chin w kształtowaniu międzynarodowego bezpieczeństwa, Warszawa 2007, s. 126. ³¹ Przykładowo, głównymi dostawcami skroplonego gazu do Chin są Australia i Indonezja, z kolei ropę naftową Pekin w największym stopniu sprowadza z Bliskiego Wschodu oraz Afryki (szczególnie z Angoli). 122 Tomasz Okraska wzgląd na bliskość geograficzną najkorzystniejszymi z punktu widzenia Chin byłyby dostawy z Rosji bądź państw Azji Środkowej. Realizowaniu tego założenia jest w znacznym stopniu podporządkowana strategia Pekinu w regionie³². Świadectwem efektywności polityki Chin w ramach Szanghajskiej Organizacji Współpracy było otwarcie w grudniu 2009 roku pierwszego odcinka najdłuższego na świecie rurociągu, którym gaz transportowany jest poprzez terytoria Kazachstanu, Uzbekistanu i Turkmenistanu do Chin. Potencjał finansowy Pekinu, który zabezpiecza finansowo całą inwestycję umożliwia wybudowanie liczącego ok. 7 tys. km długości gazociągu w zaledwie trzy lata³³. Chińczycy zabiegają zarazem o wybudowanie rurociągu transportującego ropę naftową z rosyjskiego Angarska do Daqing. W ich optyce takowe zdywersyfikowanie dostaw pozwoliłoby im na większe uniezależnienie się od kontrahentów z niestabilnego Bliskiego Wschodu (uwzględniając także przejęcie kontroli nad iracką ropą przez usa). Pierwsze porozumienie w tej sprawie zostało podpisane przez Jukos i China National Petroleum Corporation już w maju 2003 roku, jednakże do tej pory Rosja nie zdecydowała, który z projektów ropociągów na Dalekim Wschodzie będzie realizowany³⁴. Obok koncepcji Angarsk-Daqing proponowane jest bowiem przedłużenie rurociągu do portowej Nachodki i transportowanie ropy do Japonii i Korei Południowej (względnie również do Chin, Indii czy nawet Stanów Zjednoczonych). Pekin jest też dla Gazpromu alternatywnym, w stosunku do europejskich, odbiorcą gazu ziemnego³⁵. Przykładem współpracy w tym zakresie miał stać się gazociąg z Kowykty, przez Chiny do Korei Południowej³⁶. Jak dotąd jednak jedynym zobowiązaniem wypełnionym przez Kreml było zwiększenie dostaw ropy do Chin transportem kolejowym. Los innych projektów wywołuje zniecierpliwienie Pekinu, nie odczuwającego satysfakcji z podpisywanie porozumień ramowych i wspólnych oświadczeń, które nie przekładają się na realne działania. Można domniemywać iż Rosja chce jak najdłużej zachować możliwość grania kartą surowcową postrzegając ją jako kluczowy atut w relacjach bilateralnych. Nie pragnie także uzależnić się w takim stopniu od jednego odbiorcy, który mógłby dyktować jej swoje warunki. Przy zakładanej przepustowości ropociągu ³² W kontekście importu ropy naftowej drogą morską Chińczycy stale obawiają się ryzyka odcięcia dostaw przez amerykańską flotę, szczególnie w rejonie Cieśniny Malakka. Zob. E. Haliżak, op.cit., s. 132. ³³ A. Kublik, Otwarto najdłuższy gazociąg świata z Azji Środkowej, http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,7364867,Otwarto_najdluzszy_gazociag_swiata_z_Azji_Srodkowej.html, 5.06.2010. ³⁴ Jedna z teorii dotyczących zatrzymania i uwięzienia szefa Jukosu Michaiła Chodorowskiego głosi, iż prawdziwą przyczyną przejęcia władzy nad firmą był właśnie projekt rurociągu Angorsk-Daqing, na realizację którego nie chciał się zgodzić Kreml. ³⁵ T. Kaźmierczak, Rola sektora gazu ziemnego w Rosji, [w:] Rosja na progu xxi wieku, red. M. Rączkiewicz, Łódź 2008, s. 44. ³⁶ A. Gradziuk, E. Wyciszkiewicz, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec Chińskiej Republiki Ludowej, „Biuletyn pism” nr 50 (154) z dnia 10 września 2003. Stosunki rosyjsko-chińskie w xxi wieku 123 do Daqing (30 mln ton) gospodarka rosyjska nie byłaby w stanie funkcjonować bez chińskich płatności³⁷. Ponadto dla Moskwy problemem jest zdominowanie wymiany handlowej z Chinami przez surowce (aż 90 proc. wartości eksportu). Rosjanom zależy na zwiększeniu dostaw swoich technologii i produktów przemysłowych, które jednak, na bardziej zaawansowanym poziomie Pekin sprowadza z usa i krajów europejskich³⁸. Zakończenie Odnosząc się do pytania zawartego we wstępie należy dokonać kilku konstatacji. Stosunki chińsko-rosyjskie w xxi wieku mają charakter coraz bardziej asymetryczny na skutek rosnącego potencjału Państwa Środka oraz problemów wewnętrznych Rosji. Obniżenie rangi Moskwy do mocarstwa zdolnego oddziaływać jedynie w regionalnym teatrze działań wydaje się faktem. Należy dodać iż wpływ ten ma obecnie jedynie ograniczony zakres, bowiem nawet postsowieckie państwa Azji Środkowej i Mongolia częściowo weszły w orbitę wpływów chińskich. Przyczynił się do tego strategiczny błąd Rosjan, którzy fundując Szanghajską Organizację Współpracy mieli nadzieję zaszachować Pekin, tymczasem osiągnęli odwrotny skutek — sow uprawomocniła chińską obecność w Azji Środkowej³⁹. Pełniące przez długi czas wobec Rosji rolę „młodszego brata”, Chiny wybiły się na światową niezależność i teraz same ustalają agendę wzajemnych relacji⁴⁰. Dla Pekinu Rosja jest istotnym partnerem jedynie z punktu widzenia dostaw surowców energetycznych oraz dozbrajania chińskiej armii. W obu kwestiach należy jednak poczynić istotne zastrzeżenia. Niechęć Kremla do wprowadzania w życie projektów transportu syberyjskiej ropy naftowej do Chin może implikować zintensyfikowanie dążeń Pekinu do dywersyfikacji źródeł surowców, ale też większy nacisk chińskiego kierownictwa na wspomaganie emigracji obywateli Państwa Środka na rosyjski Daleki Wschód. Konsekwencją może być postulat chrl dotyczący utworzenia na tym terenie rosyjsko-chińskiego kondominium (ew. również ³⁷ D. S. Zbytek, op.cit., s. 107. ³⁸ A. Gradziuk, Główne problemy Chin w rozwoju strategicznego partnerstwa z Rosją, „Biuletyn pism” nr 18 (432) z dnia 5 kwietnia 2007. ³⁹ Alegoryczną refleksję dotyczącą ścierania się interesów mocarstw w Azji Środkowej przedstawił Zbigniew Brzeziński: „Kiedy po raz pierwszy odwiedzałem Kirgistan, jeszcze wiele dziesięcioleci temu, w erze sowieckiej, główna ulica stolicy, Frunze, nazywała się Prospekt Lenina. Gdy odwiedziłem niepodległy Kirgistan, którego stolica nazywa się dziś Biszkek, główną ulicę przemianowano na Prospekt Mao-Denga Xiaopinga”. Z. Brzeziński, B. Scowcroft, Ameryka i świat, Łódź 2009, s. 200. ⁴⁰ D. Jankowski, Trójkąt geopolityki światowej, „Komentarz Międzynarodowy Pułaskiego” nr 1/10, 14.01.2010. 124 Tomasz Okraska z udziałem Japonii), a w bardziej odległej przyszłości, na skutek nieubłaganych trendów demograficznych — aneksja tych terytoriów przez Pekin. Kwestia sprzedaży rosyjskiej broni do Chin jest z kolei uwarunkowana pozostawaniem Państwa Środka w politycznej izolacji wobec państw zachodnich W przypadku zniesienia embarga na dostawy uzbrojenia od partnerów z Unii Europejskiej należy spodziewać się alokacji chińskiego kapitału przeznaczonego na militaryzację na Starym Kontynencie⁴¹. Ponadto Pekin zdaje sobie sprawę z tego iż nawet, jeśli zdoła nakłonić Rosję do handlu najnowocześniejszymi rodzajami broni (co jest prawdopodobne zważywszy na permanentne problemy finansowe rosyjskiego sektora zbrojeniowego), to Kreml już obecnie pozostaje w technologicznym zacofaniu w stosunku do państw Zachodu. Przykładem jest kupno przez Moskwę od Paryża okrętów klasy Mistral czy też niedoinwestowanie rodzimych badań nad samolotami bezzałogowymi na rzecz kupna gotowych konstrukcji od Izraela⁴². Wobec fiaska projektów strategicznego partnerstwa z Indiami i Japonią dla Rosji realną alternatywą utrzymania pozycji w Azji pozostaje podjęcie zaawansowanej współpracy na niwie politycznej i ekonomicznej z Unią Europejską i Stanami Zjednoczonymi. Siergiej Karaganow jako alternatywę wskazuje „dryfowanie ku roli surowcowego dodatku do Chin”⁴³. Wydaje się jednak, iż obecne kierownictwo Kremla (a przede wszystkim rosyjskiego Białego Domu⁴⁴) pragnie w dalszym ciągu prowadzić politykę, której założenia odbiegają od realnego potencjału Federacji Rosyjskiej na azjatyckim teatrze działań. Jak zauważa Dmitrij Trenin, Rosja zechciałaby przyłączyć się do Zachodu tylko gdyby zaoferowano jej coś w rodzaju współprzewodnictwa i zajęcia należnego miejsca na świecie obok Stanów Zjednoczonych i Chin⁴⁵. Изложение (abstrakt) Вопросы, рассматриваемые в этой статье концентрируются вокруг международных отношении Российской Федерации и Китайскей Народней Республики. Отношения между этими двумя странами имеют важное значение, так же с точки зрения формирования международного порядка, ⁴¹ Trudno bowiem w nieodległej perspektywie spodziewać się ze strony Stanów Zjednoczonych zniesienia embarga na dostawy broni do Chin. ⁴² Moskiewskie Centrum Analiz Strategii i Technologii ocenia iż: „W ciągu kilku lat Moskwa z wielkiego eksportera broni może stać się jednym z głównych importerów w skali regionu”. Badacze wysunęli prognozę, iż wartość broni kupowanej dla armii rosyjskiej za granicą na lata 2015–2016 może wynieść aż 10 mld. dolarów. M. Wojciechowski, Propozycja Rosji dla nato: Róbmy razem biznes, „Gazeta Wyborcza”, 3–4.07.2010. ⁴³ S. Karaganow, Europa i Rosja. Postawmy na Związek, „Gazeta Wyborcza”, 28–29.08.2010. ⁴⁴ Siedziba rządu Federacji Rosyjskiej. ⁴⁵ D. Trenin, Russia leaves the West, „Foreign Affairs” 85, nr 1, styczeń-luty 2006. Stosunki rosyjsko-chińskie w xxi wieku 125 в Юго-Восточной Азии как глобального соревнования. Можно заметить увеличение асимметрии в этих отношениях в пользу Пекина. Проявляется она в, более чем российских, возможностях влияния Китая на разные сферы международной среды и увеличиваюшим собственном потенциале, одновременно ослабляет РФ. Эти тенденции оказывают влияние на плохую позицию Москвы в территориальных спорах (беспокойство возможности потери территорий в пользу Китая), экономических и военных отношении а также в соперичестве о ссыре. Существующие российские козыри, такие как экспорт оружия или задерживание реализации нефтепровода АнгарскДакинг, кажутся терять значение. В результате, Москва вынужденная искать союзников для того, чтобы сбалансировать амбиции Китая. Не удалось ей однако завязать реального партнерства ни с Японией (исторические чувства помешали) ни с Индией (они выбрали сотрудничество с США). Можно догадываться, что единственным средством на укрупнение китайского перевеса было бы активизироване политического и экономического сотрудничества между Москвой и Западом. Однако кажется, что руководство Кремля хочется в азиатском театре действий, весть политику, которая не приспособлена к реальному потенциалу Российской Федерации. Tomasz Okraska — doktorant i roku nauk politycznych na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego, student historii. Pod kierunkiem prof. dr hab. Mieczysława Stolarczyka pisze pracę doktorską na temat relacji indyjsko-chińskich. W latach 2006–2009 przewodniczący Koła Naukowego Stosunków Międzynarodowych. Uhonorowany przez jm Rektora u Wyróżnieniem dla aktywnych studentów i doktorantów. Zainteresowania badawcze koncentrują się na tematyce stosunków międzynarodowych w Azji, polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych oraz polskich kampanii wyborczych. Kontakt: [email protected] Mariusz Gołąbek Kazachstan i Rosja po upadku zsrs Upadek Związku Sowieckiego wytworzył nową sytuację geopolityczną w regionie Azji Środkowej. Rosja musiała sama sobie odpowiedzieć na pytanie o swoją rolę na tym ogromnym obszarze, który przez kilkanaście ostatnich dekad należał do niej. Jednocześnie jednak elity polityczne Kazachstanu, Turkmenistanu, Uzbekistanu, Kirgistanu i Tadżykistanu musiały zdawać sobie sprawę z sieci zależności między tymi państwami a potężnym sąsiadem z północy. Z czasem pojawiły się „rozwiązania alternatywne” w postaci Chin oraz, po 11 września 2001 roku, Stanów Zjednoczonych. Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie niektórych aspektów relacji Rosji i państw Azji Środkowej po upadku Związku Sowieckiego na przykładzie największego i najbogatszego z nich, czyli Kazachstanu. Aspirujący do roli regionalnego mocarstwa kraj jest od ponad dwudziestu lat rządzony przez Nursułtana Nazarbajewa. To z jego osobą związane są wszelkie aspekty polityki zagranicznej państwa, zarówno polityczne, jak i gospodarcze. Dotyczy to także kwestii polityki wewnętrznej, które determinują kierunki działań na niwie międzynarodowej. Opracowanie ma na celu podważenie powszechnego twierdzenia o „wasalnej zależności” Kazachstanu od Rosji. Okazuje się bowiem, że problematycznych kwestii pomiędzy tymi oboma krajami nie brakowało, a na lekcje twardej postawy w wielu aspektach relacji dwustronnych władze niektórych europejskich państw winny wybrać się właśnie do Kazachstanu. Ramy czasowe niniejszego opracowania obejmują późne lata osiemdziesiąte oraz pierwszą połowę lat dziewięćdziesiątych, czyli okres najaktywniejszego udziału Borysa Jelcyna w sowieckiej i rosyjskiej polityce. Zahaczają również o jego drugą kadencję prezydencką. Warto jednak pamiętać, że Jelcyn był wówczas ciężko chory i w zasadzie trudno odpowiedzieć na pytanie, na ile polityka zagraniczna Rosji była związana z jego decyzjami. Ponadto lata dziewięćdziesiąte to czas, w którym wpływy Rosji w Azji Środkowej wydawały się niepodważalne. Pierwsza część opracowania dotyczy osobistych relacji pomiędzy Nursułtanem Nazarbajewem i Borysem Jelcynem. Rola jednostki w polityce jest różnie oceniana przez badaczy. Trudno jednakże pominąć „czynnik ludzki” w przypadku dwóch państw, w których tak wielką rolę odgrywa prezydent. Obaj brali czynny udział w wydarzeniach przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, które dopro- 128 Mariusz Gołąbek wadziły do upadku Związku Sowieckiego. Druga część opracowania przedstawia relacje polityczne i gospodarcze pomiędzy Kazachstanem a Rosją we wspomnianym okresie, włączając w to kwestię kazachstańskiej broni nuklearnej oraz działań w sferze gospodarczej, które od kilkunastu lat są jednym z determinantów rosnącej pozycji Kazachstanu na arenie międzynarodowej. Głównym elementem są tu z oczywistych powodów bogactwa naturalne i wynikające z ich posiadania profity, ale też problemy. Warto jednak zwrócić uwagę na rozwój gospodarki Kazachstanu¹, będący efektem nie tylko posiadania ropy naftowej i gazu ziemnego, ale też udanych reform. W ostatniej części opracowania można z kolei znaleźć analizę relacji obu państw w aspekcie stosunków wewnętrznych w samym Kazachstanie, zamieszkiwanym obecnie przez ponad piętnaście milionów ludzi, z których 23,7 proc. stanowią Rosjanie. Warto pamiętać, że jeszcze dwadzieścia lat temu ułamek ten był znacznie wyższy. Stąd relacji Moskwy i Astany nie da się opisać omijając ten trudny aspekt. Nazarbajew i Jelcyn Kariery Borysa Jelcyna (ur. 1931) i Nursułtana Nazarbajewa (ur. 1940) są do siebie pod pewnymi względami podobne. Obaj urodzili się w małych miejscowościach niedaleko najważniejszego miasta regionu (Jelcyn — Swierdłowska, Nazarbajew — Ałma-Aty) i zanim stali się zawodowymi członkami aparatu partyjnego, pracowali w przemyśle. Najwyższe stanowiska w Związku Sowieckim zawdzięczali gorbaczowowskiej pieriestrojce, która odsunęła od władzy dużą część przedstawicieli pokolenia Leonida Breżniewa. Prezydentami swoich republik zostali jeszcze przed upadkiem zsrs, a po 1991 roku w wyniku wyborów pozostali na tych stanowiskach. Później dokonywali podobnych eksperymentów na demokracji, kierując swoje państwa na drogę silnego systemu prezydenckiego. Jelcyn rządził Rosją do końca 1999 roku. Zmarł przed trzema laty. Natomiast Nazarbajew do dziś sprawuje urząd, ale charakter kazachstańskiej demokracji pozostawia nieco do życzenia. Według Aleksandra Korżakowa, dawnego szefa ochrony Borysa Jelcyna, początek zażyłej znajomości między oboma przywódcami datuje się na spotkania w Nowo-Ogariewie wiosną 1991 roku², gdzie z udziałem Michaiła Gorbaczowa odbywały się konsultacje na temat przyszłości Związku Sowieckiego. 29 lipca 1991 ¹ Według danych Międzynarodowego Funduszu Walutowego Produkt Krajowy Brutto Kazachstanu per capita wynosi 11 693 dolarów amerykańskich i jest porównywalny z najbiedniejszymi krajami Unii Europejskiej: Rumunią i Bułgarią oraz wyższy niż na Ukrainie, w Brazylii, rpa czy Chinach. Warto pamiętać, że Kazachstan „startował” z poziomu równego Uzbekistanowi (nieco ponad 1 tys. dolarów), który dziś odznacza się tym wskaźnikiem na poziomie 2 807 dolarów. ² Według Aleksandra Korżakowa przyjaźń Jelcyna i Nazarbajewa datowała się od czasu spotkań w Nowo — Ogariewie. Po ustąpieniu Jelcyna Nazarbajew nie zawarł podobnie bliskich kontaktów z Putinem. A. Korżakow, Borys Jelcyn — od świtu do zmierzchu, Warszawa 1998, s. 81. Kazachstan i Rosja po upadku zsrs 129 roku cała trójka brała udział w ostatnim przed sezonem urlopowym tajnym spotkaniu, na którym zapadły kluczowe decyzje kadrowe. Jelcyn i Nazarbajew przekonali Gorbaczowa do zdymisjonowania ministra spraw wewnętrznych Borysa Pugo, przewodniczącego kgb Władimira Kriuczkowa, premiera Walentina Pawłowa³ i wiceprezydenta Giennadija Janajewa. Konsultacje zostały podsłuchane przez kgb i stały się jednym z głównych powodów puczu sierpniowego. Po spotkaniu Gorbaczow wyjechał do Foros, a Jelcyn przyjął zaproszenie od Nazarbajewa i odwiedził Kazachstan. Gospodarz zgotował prezydentowi Rosji królewskie powitanie i specjalnie dla niego nakazał przebudowę koryta górskiej rzeczki. Wiedział o pływackiej pasji Jelcyna, który z ochotą skorzystał z prezentu, co było powodem kilkugodzinnego opóźnienia wylotu jego samolotu, planowanego na wczesny wieczór 18 sierpnia. Paradoksalnie, to uratowało Jelcynowi życie, gdyż puczyści wydali rozkaz zestrzelenia maszyny⁴. Zamach stanu został przeprowadzony nieudolnie, a Borys Jelcyn wyszedł z niego zwycięsko. Jesienią 1991 roku relacje obu polityków nieco się ochłodziły. Nazarbajew stał na stanowisku konieczności utrzymania Związku Sowieckiego jako konfederacji. Jego przeciwnicy uważali, że bardziej niż niepodległość Kazachstanu, interesowała go własna kariera. Miał być bowiem brany pod uwagę jako bardzo poważny kandydat na następcę Michaiła Gorbaczowa w roli prezydenta zsrs. Z kolei zwolennicy zwracali uwagę na wynik ogólnosowieckiego referendum w sprawie utrzymania zreformowanych struktur państwa z 17 marca 1991 roku, gdy w Kazachstanie „tak” odpowiedziało 94,1 proc. głosujących⁵. Natomiast Jelcyn parł do rozbicia Związku Sowieckiego, czego wyrazem było słynne spotkanie białowieskie w grudniu. Zabrakło na nim Nazarbajewa i do dziś nie są znane prawdziwe przyczyny tej nieobecności⁶. Tym niemniej faktem jest, że Kazachstan ogłosił niepodległość jako ostatnia sowiecka republika (z wyjątkiem Rosji), czyniąc to dopiero 16 grudnia 1991 roku, w piątą rocznicę krwawych i tragicznych rozruchów na tle narodowościowym w Ałma-Acie (tzw. Żełtoksan). Wszystkie pozostałe republiki dokonały tego co najmniej trzy miesiące wcześniej. Wydarzenia z 1991 roku zdeterminowały osobiste relacje między oboma politykami. Darzyli się szacunkiem i współpracowali na wielu polach politycznej działalności, również w momentach pogorszenia stosunków kazachstańsko-rosyjskich. ³ ⁴ ⁵ ⁶ Miejsce premiera zsrs Walentina Pawłowa miał podobno zająć Nursułtan Nazarbajew. A. Korżakow, Borys Jelcyn…, s. 80–81. http://www.vremyababurin.narod.ru/Num5_2001/N5_2001.html, 22.07.2010. Pojawiały się zarówno tezy o charakterze politycznym (chęć rozwiązania zsrs przez te same republiki, które podpisywały się pod pierwszą umową związkową lub bojkot przez Nazarbajewa), jak i wskazujące na przypadkowość całej sytuacji (Nazarbajew miał spóźnić się na samolot). Sam Nazarbajew tłumaczył w ten sposób: „8 grudnia 1991 roku przyleciałem do Moskwy. Na lotnisku Wnukowo przedstawiciel B. Jelcyna prosił mnie nieoczekiwanie, ażebym bezzwłocznie poleciał na Białoruś w celu podpisania dokumentów. Naturalnie odmówiłem udziału w takiej improwizacji”. N. Nazarbajew, U progu xxi wieku, Warszawa 1997, s. 83. 130 Mariusz Gołąbek Chętnie składali sobie oficjalne wizyty państwowe. Na wieść o śmierci Jelcyna w 2007 roku Nazarbajew wydał telewizyjne oświadczenie oraz wysłał do Moskwy telegram kondolencyjny, w których nazywał pierwszego prezydenta Rosji przyjacielem swoim i Kazachstanu⁷. Uczestniczył również w pogrzebie Borysa Jelcyna. Relacje polityczne i zagadnienia ekonomiczne Upadek Związku Sowieckiego stworzył nową rzeczywistość w relacjach między Kazachami a Rosjanami. Ci pierwsi od stu trzydziestu lat nie mieli żadnej formy własnego państwa, jeśli tak można nazwać niezależne chanaty kazachskie podbijane sukcesywnie od drugiej połowy osiemnastego wieku przez carską Rosję. Natomiast elity polityczne tych drugich stworzyły imperium, które zdominowało obszar między Warszawą a Władywostokiem. W stosunkach pomiędzy oboma narodami istniała tym samym oczywista nierównowaga. Rosjanie byli „eksploratorami przynoszącymi cywilizację”, którzy podbili kazachskie stepy wraz z ich mieszkańcami. Natomiast Kazachowie stali się „poddanymi imperium”, którzy bez względu na to, kto rządził w Sankt-Petersburgu i Moskwie, byli poddawani rusyfikacji oraz eksterminacji. To drugie określenie dotyczy tzw. ludobójstwa gołoszczokińskiego (1932–1933), gdy na obszarze Kazachskiej Autonomicznej srr (wchodzącej wtedy w skład Rosyjskiej Federacyjnej srr) w ramach akcji kolektywizacji rolnictwa zmarło z głodu 1,75 miliona ludzi. Nazwa pochodzi od nazwiska Filipa Gołoszczokina, który w latach 1925–1933 był pierwszym sekretarzem Komunistycznej Partii Kazachstanu. Niepodległość Kazachstanu ogłoszona 16 grudnia 1991 roku oznaczała nie tylko jakościową zmianę w relacjach rosyjsko-kazachskich (pomiędzy narodami)⁸, ale też pojawienie się po raz pierwszy w historii realnych stosunków rosyjsko-kazachstańskich (pomiędzy równoprawnymi państwami). Rozróżnienie to ma swoje źródło w opracowaniu Piotra Grochmalskiego⁹ i jego stosowanie jest z wszech miar wskazane, szczególnie biorąc pod uwagę skład narodowościowy Kazachstanu. Jak wiadomo, Nazarbajew nie pojawił się w Białowieży, gdzie Borys Jelcyn, Stanisław Szuszkiewicz i Leonid Krawczuk rozwiązali zsrs i powołali do życia Wspólnotę Niepodległych Państw. Uczestniczył za to w spotkaniu w Aszchabadzie 13 grudnia ⁷ http://www.kazpravda.kz/print/1177579334, 22.07.2010. ⁸ Więcej na ten temat w części: „Kazachstańscy Rosjanie”. ⁹ Piotr Grochmalski słusznie rozróżnił określenia „kazachski” oraz „kazachstański”, które w literaturze często są używane zamiennie, choć ich znaczenie jest różne. Przymiotnik „kazachski” odnosi się bowiem do kwestii dotyczących wyłącznie Kazachów, natomiast „kazachstański” jest pojęciem szerszym znaczeniowo, gdyż określa całokształt spraw dotyczących państwa Kazachstan, a więc ogółu jego obywateli, z których zaledwie co drugi jest Kazachem, zaś co trzeci Rosjaninem. Rozróżnienie to ma więc szczególne znaczenie w kwestiach relacji Kazachstanu i Rosji. P. Grochmalski, Kazachstan — studium politologiczne, Toruń 2006, s. 26. Kazachstan i Rosja po upadku zsrs 131 1991 roku. Tamże, wraz z przywódcami innych azjatyckich republik upadającego państwa sowieckiego, rozmawiał na temat utworzenia „związku turkijskiego”¹⁰, choć od początku był mu przeciwny i wraz z Islamem Karimowem z Uzbekistanu przekonał obecnych do włączenia się w budowę wnp. Nazarbajew wspominał: „Dołożyłem maksymalnych starań, aby zapobiec równoczesnemu powstaniu na terytorium byłego zsrr związku turkijskiego i słowiańskiego. Trudno sobie nawet wyobrazić jakie byłyby konsekwencje takiego rozwoju wydarzeń”¹¹. Ukłonem w stronę Nazarbajewa było zorganizowanie 21 grudnia pierwszego oficjalnego spotkania przywódców wnp w Ałma-Acie, gdzie jako członkowie-założyciele weszły w jej skład państwa Azji Środkowej oraz Armenia, Azerbejdżan i Mołdawia. Wspólnota Niepodległych Państw stała się jedną z głównych aren działalności prezydenta Kazachstanu w ramach polityki międzynarodowej. Przy wielu okazjach mówił o konieczności reintegracji przestrzeni postsowieckiej w ramach Unii Eurazjatyckiej, która miała być budowana na wzór Unii Europejskiej. Z czasem większość jego postulatów została zrealizowana. Nazarbajew musiał jednak czekać na przychylność Moskwy, która o tym kierunku rozwoju za czasów Borysa Jelcyna niespecjalnie chciała słyszeć. Nursułtan Nazarbajew wielokrotnie udowodnił, że jest politykiem zręcznym i rozważnym. Dylematem Kazachstanu mającym źródło w położeniu geograficznym jest bowiem odpowiedź na pytanie: „Rosyjski niedźwiedź czy chiński smok”. Nazarbajew z jednej strony działa według zasady: „Tyle Rosji, ile jest konieczne oraz ile się opłaca”. Z drugiej jednak jednym z jego ulubionych powiedzeń jest słynne stwierdzenie Deng Xiaopinga: „Nieważne, czy kot jest czarny czy biały. Ważne, aby łowił myszy”. Na początku lat dziewięćdziesiątych nikt nie przewidywał większego zaangażowania się Stanów Zjednoczonych w tym regionie, co nastąpiło po 11 września 2001 roku. To siłą rzeczy zmieniło wektory polityczne w Azji Środkowej. Ponadto warto pamiętać, że po upadku Związku Sowieckiego swoje wpływy starali się tu wzmocnić przywódcy tureccy i irańscy. Rządzona przez Borysa Jelcyna Rosja (szczególnie w trakcie jego pierwszej kadencji prezydenckiej) nie wykazywała większego zainteresowania Azją Środkową, traktując ją jako swoją oczywistą strefę wpływów¹², przy okazji nie doceniając roli ¹⁰ W jego skład miały wejść państwa zamieszkiwane przez ludy turkijskie: Kazachstan, Turkmenistan, Uzbekistan i Kirgistan, a także Tadżykistan, mimo że Tadżycy to naród pochodzenia irańskiego. ¹¹ Efektem powstania dwóch podzielonych według etnicznego klucza związków, mogło doprowadzić, według P. Grochmalskiego, do rozpadu Rosji, gdyż wiele turkojęzycznych obszarów Federacji mogłoby zechcieć wejść w skład związku turkijskiego. Skala problemów narodowościowych, która przetaczała się przez zsrr w poprzednich latach, mogła na to wskazywać. P. Grochmalski, Kazachstan — studium…, s. 547. N. Nazarbajew, U progu…, s. 84. ¹² W nauce kazachskiej pojawiło się nawet określenie Azji Środkowej jako „balastu”. Takiego wyrazu użył S. Kuszkunbajew: „Nieefektywność różnych instytucji wnp, jak również idące w ślad za tym wyłączenie krajów Azji Centralnej ze strefy rublowej w 1993 roku nieprzypadkowo zbiegło się w polityce zagranicznej Moskwy z jej orientacją atlantycką. Kierownictwo rosyjskie w tam- 132 Mariusz Gołąbek rosnących w siłę Chin. Jednocześnie środowisko skupione wokół Jelcyna wykazywało silne tendencje okcydentalistyczne. Rosja miała stać się częścią Europy, ale jak słusznie napisał Ryszard Paradowski, już rzut oka na mapę świata nie pozwala na wątpliwości, co do sensu takiej polityki¹³. Zwrot w kierunku eurazjatyckim będący wynikiem odrzucenia rosyjskich „zalotów” przez Zachód, a także „rozstrzelania” Dumy w 1993 roku oraz wojen czeczeńskich, stał się silnym elementem strategii państwa dopiero za czasów prezydentury Władimira Putina. Jednocześnie trudno nie zauważyć swoistego powolnego „dryfowania” ustroju Federacji w „kierunku wschodnim”, czyli wzmacniania władzy centralnej oraz odejścia od demokracji w stylu zachodnim. Najważniejszą z perspektywy świata kwestią po uzyskaniu niepodległości przez Kazachstan była postsowiecka broń atomowa. Globalni gracze z obawą spoglądali w kierunku Azji Środkowej, gdzie z dnia na dzień powstało ogromne państwo, które można nazwać islamskim¹⁴, dysponujące dużą ilością głowic. Tymczasem Nazarbajew jak najszybciej chciał rozwiązać ten problem i zgodził się zwrócić ją Rosji pod warunkiem zagwarantowania Kazachstanowi bezpieczeństwa oraz nienaruszalności terytorium. Podobne żądania wysunęły Ukraina i Białoruś. Powyższe zapewnienie padło nie tylko ze strony Rosji, ale również Stanów Zjednoczonych, jako sygnatariuszy układu Start 1 z lipca 1991 roku. 23 maja 1992 roku Kazachstan, Ukraina i Białoruś podpisały „Protokół do traktatu Start 1”, w którym zagwarantowały pozbycie się arsenałów nuklearnych w ciągu siedmiu lat. Swoją postawą Nazarbajew zyskał wiele sympatii na Zachodzie (gdzie doceniono również wprowadzone przezeń reformy ekonomiczne) oraz w Chinach, a prasa rozpisywała się z zachwytem o „oświeconym chanie” z Ałma-Aty. Pół roku później Kazachstan podpisał z Rosją porozumienie o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy, w którym pojawiła się sprawa wzajemnego respektowania suwerenności oraz nienaruszalności granic. Jednak w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych zdarzyły się również zgrzyty, które nie pasują do pojawiającego się często w mediach fałszywego wizerunku Kazachstanu jako państwa zależnego od Rosji. Na wyżej wspomnianej kwestii tym czasie uważało za celowe wstrzymanie współpracy z państwami — balastami”. S. Kushkunbayev, Priorytety w polityce zagranicznej, [w:] Kazachstan. Historia — społeczeństwo — polityka, red. T. Bodio, K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2000, s. 382. ¹³ Już w połowie lat dziewięćdziesiątych (czyli jeszcze w okresie powolnego wygasania rosyjskiej fascynacji Europą) Ryszard Paradowski w kilku zwięzłych słowach zgromił bezcelowość tej polityki stwierdzając, że wystarczy rzut oka na mapę. Włożenie czegoś tak wielkiego do tak małego (Rosji do Europy) nie ma racji bytu. Trudno się z tym nie zgodzić. R. Paradowski, Idea RosjiEurazji i naukowy nacjonalizm Lwa Gumilowa, Warszawa 1996, s. 5. ¹⁴ Określenie „państwo islamskie” w tym przypadku odnosi się do deklarowanej przez większość społeczeństwa przynależności do wyznawców mahometanizmu. Warto jednak pamiętać, że jest to sunnicka wersja islamu, a poza tym lata sowieckiej ateistycznej indoktrynacji również pozostawiły tu swoje potężne piętno. Mimo wszystko próżno szukać w Kazachstanie fundamentalistów islamskich lub śladów poważniejszego nawiązywania do religii przez władze kraju. Kazachstan i Rosja po upadku zsrs 133 nienaruszalności granic szczególnie zależało Nazarbajewowi, gdyż nawet Jelcyn wspomniał w 1991 roku o możliwości rewizji granicy między oboma państwami. Prezydent Kazachstanu zareagował bardzo ostro. Wysłał między innymi depeszę do przywódcy Rosji, w której zaznaczył, że rządzone przez niego państwo jest „mocarstwem atomowym”. W celu załagodzenia sytuacji do Ałma-Aty musiał polecieć wiceprezydent Aleksander Ruckoj. Kilka lat później z podobnym postulatem występował Aleksander Sołżenicyn, co odbiło się szerokim echem w świecie. Następną rysą była likwidacja strefy rublowej przez Rosję, czemu przeciwny był Nazarbajew, zdając sobie sprawę z trudności we wprowadzaniu nowej waluty w kraju do tego nieprzygotowanym, z ogromną inflacją i nastawionym na produkcję surowców dla innych republik zsrs. W Moskwie, inaczej niż dziś, zwyciężył interes ekonomiczny nad geopolitycznym, za czym optował przede wszystkim Jegor Gajdar. Rosja zwlekała z decyzjami. Stąd 11 listopada 1993 roku w obiegu znalazła się nowa kazachstańska waluta, tenge (kurs przeliczeniowy równał się 500 rublom), która poradziła sobie na rynku. Dzięki niej kryzys gospodarczy, który wstrząsnął Rosją pięć lat później, w Kazachstanie nie wyrządził większych szkód. Poza tym problemy w relacjach obustronnych sprawiało, co oczywiste, bogactwo surowcowe Kazachstanu. Dwa najważniejsze zagadnienia w tym aspekcie to podział akwenu Morza Kaspijskiego¹⁵ oraz odpowiedź na pytanie o przesył kazachstańskiej ropy naftowej i gazu ziemnego na Zachód, gdyż jedynym ich poważnym odbiorcą, z którym Kazachstan graniczy bezpośrednio, są Chiny. Z jednej strony polepszające się relacje Astany oraz Pekinu i wynikające z tego rosnące obroty gospodarcze są solą w oku Rosjan. Z drugiej jednak sam Nazarbajew wydaje się obawiać ekspansjonizmu wschodniego sąsiada, więc stara się za wszelką cenę utrzymywać równowagę wpływów mocarstw w regionie. W sprawie Morza Kaspijskiego po 1991 roku po jednej stronie barykady stanęły Rosja, Iran i Turkmenistan, a po drugiej Kazachstan i Azerbejdżan. Okazało się bowiem, iż na wodach przybrzeżnych dwóch ostatnich państw odkryto ogromne złoża, stąd stały one na stanowisku konieczności rozgraniczenia obszaru morza według prawa międzynarodowego. Natomiast przedstawiciele trzech pierwszych państw uważali, że należy wspólnie eksploatować bogactwo akwenu, który ich zdaniem jest w istocie jeziorem. Ostre dyskusje na ten temat trwały przez kilka lat. W 1997 roku Nazarbajewowi udało się przekonać do swojego stanowiska prezydenta Turkmenistanu Saparmurada Nijazowa. Turkmenistan, Kazachstan i Azerbejdżan podpisały porozumienie w tej sprawie i otrzymały poparcie ze strony Waszyngtonu. W grze pojawiła się również Turcja. W Moskwie zaczęto obawiać się możliwości złamania rosyjskiego monopolu na przesył surowców z Azji Środkowej, stąd postanowiono ¹⁵ Podział Morza Kaspijskiego istniał już za czasów radzieckich: Turkmenistan 79 tys. km2, Azerbejdżan 78 tys. km2, Rosja 64 tys. km2, Kazachstan 113 tys2. Oczywiście niepodległe państwa nie honorowały tych decyzji, więc należało rozpatrzyć ponownie sprawę akwenu. S. Kushkunbayev, Priorytety… [w:] Kazachstan. Historia — społeczeństwo — polityka, red. T. Bodio, K. A. Wojtaszczyk, s. 376. 134 Mariusz Gołąbek uelastycznić stanowisko. Najpierw w 1998 roku Federacja i Kazachstan podpisywały umowę o rozgraniczeniu północnych obszarów wód Morza Kaspijskiego, a po kilku latach przystąpił do niej Azerbejdżan. Cała awantura zakończyła się niewątpliwym sukcesem kazachstańskiej dyplomacji i porażką Rosji. Kolejną trudną kwestią w relacjach kazachstańsko-rosyjskich były losy kosmodromu Bajkonur. Negocjacje trwały kilka lat. Ostateczne porozumienie podpisano 28 marca 1994 roku w Moskwie. Na jego mocy Rosja dzierżawiła obiekt za 115 milionów dolarów, choć w rzeczywistości odliczała tę kwotę od kazachstańskiego zadłużenia¹⁶. Za kadencji Władimira Putina dzierżawę przedłużono do 2050 roku. Inną zaogniającą obustronne stosunki sprawą okazała się pierwsza wojna w Czeczenii. Nazarbajew z dezaprobatą odnosił się do tej interwencji obawiając się reakcji środkowoazjatyckich muzułmanów na los ich kaukaskich braci w wierze. Do tego stopnia nie akceptował tej wojny, że wysłał oficjalną delegację na uroczystości inaugurujące prezydenturę Asłana Maschadowa. Jednocześnie jednak poparł drugą wojnę w Czeczenii, tym razem dostrzegając rosnące wpływy ekstremistów w państwach położonych na południe od Kazachstanu. Opisane powyżej problemy w relacjach dwustronnych to jedna strona medalu, której przedstawienie ma na celu złamanie błędnego przeświadczenia o tym, że Kazachstan to w istocie wasal Rosji. Tymczasem fakty przeczą temu twierdzeniu. Natomiast drugą stronę medalu jest współdziałanie w ramach regionalnych organizacji oraz wspólne wystąpienia na niwie międzynarodowej, co owocuje przekonaniem o sile wpływów rosyjskich w Astanie. Tymczasem Nazarbajewa zwykło nazywać się pragmatykiem i to chyba najlepsza odpowiedź na zarzut podporządkowywania kraju północnemu sąsiadowi. Warto wspomnieć, iż koniec epoki Borysa Jelcyna naznaczony był podpisaniem 5 lipca 1998 roku przez prezydentów Rosji i Kazachstanu „Deklaracji o wiecznej przyjaźni i współpracy kazachstańsko-rosyjskiej”. Kazachstańscy Rosjanie Upadek Związku Sowieckiego zaskoczył wielu Rosjan mieszkających poza Federacją Rosyjską. Ich status społeczny w przeciągu krótkiego okresu zmienił się diametralnie. Stali się mniejszością etniczną, często niechcianą i problematyczną dla władz nowych państw¹⁷. Pod tym względem sytuacja Kazachstanu była spe¹⁶ http://www.psz.pl/content/view/1302/, 22.07.2010. ¹⁷ W 1998 roku przeprowadzono w Kazachstanie badania, które mogły zaniepokoić władze, gdyż okazało się, że 46 proc. kazachstańskich Rosjan uważa się nadal za obywateli Związku Sowieckiego. Jednocześnie tylko 15 proc. spośród nich akceptuje życie w niepodległym Kazachstanie. Dwa lata wcześniej Instytut Rozwoju Kazachstanu przeprowadził podobny sondaż, według którego jedynie 15 proc. respondentów czuło się obywatelami Kazachstanu. 22 proc. z nich uważało się za obywateli zsrs, zaś niemal 40 proc. — za obywateli wnp. Patrz: G. Akhmetzhbova, N. Sadykow, Kształtowanie nowej tożsamości obywatelskiej, [w:] Kazachstan. Historia — społeczeń- Kazachstan i Rosja po upadku zsrs 135 cyficzna, gdyż jeszcze w latach siedemdziesiątych Rosjanie stanowili procentowo największą grupę narodowościową w republice¹⁸. Proporcje te zaczęły się zmieniać dopiero w latach osiemdziesiątych. Obecnie Rosjanie stanowią 23,7 proc. ludności państwa. Kazachów jest 63,1 procent¹⁹. Powodów tak wysokiego odsetka Rosjan w ogólnej liczbie ludności Kazachskiej srr było wiele. Główne wynikały z osadniczej i dyskryminacyjnej względem autochtonów polityki carskiej oraz sowieckiej. W tym również stalinowskiego ludobójstwa i przesiedleń oraz nieudanej chruszczowowskiej akcji zagospodarowania tzw. Ziem Dziewiczych („Celinnyj Kraj”). Warto wspomnieć o pewnym ciekawym aspekcie. Otóż przez Kazachów Rosjanie traktowani byli jako część „ludności rosyjskojęzycznej”, do której zaliczano również Ukraińców, Białorusinów i Polaków. Kazachscy naukowcy często używają również określenia „ludność słowiańska”. Cechami wyróżniającymi tą grupę jest znajomość języka rosyjskiego przy braku chęci nauki języka kazachskiego oraz szeroko pojęty dystans wobec kultury kazachskiej²⁰. Niepodległy Kazachstan musiał opracować specjalną politykę względem tej grupy etnicznej nie tylko ze względu na jej liczebność, ale również fakt graniczenia państwa z Rosją. Niebezpieczną dla republiki była także sytuacja rozmieszczenia ludności rosyjskojęzycznej, która zamieszkuje przede wszystkim północną i wschodnią część kraju²¹. W trakcie dyskusji nad ustrojowym kształtem nowego państwa Rosjanie optowali za modelem federacyjnym. Kazachowie, obawiając się prób secesji, nie mogli się na to zgodzić. Na początku lat dziewięćdziesiątych doszło z tego powodu do rozruchów w Uralsku i Celinogradzie (obecnie Astana). Ostatecznie jednak przyjęto model unitarny. Położna w centrum kraju Astana jest doskonałym przykładem w aspekcie narodowościowej struktury Kazachstanu. Miasto zostało założone przez Rosjan w xix wieku jako Akmolińsk. Za czasów Nikity Chruszczowa rozkwitło, stając się głównym ośrodkiem „Ziem Dziewiczych”, czego efektem była zmiana nazwy na Celinograd. Po upadku Związku Sowieckiego miasto przemianowano na Akmołę, a w 1998r. nadano mu dzisiejszą nazwę, odnoszącą się do jego nowego statusu w ramach państwa. Astana oznacza bowiem w języku kazachskim stolicę. Przeniesienie centrum administracyjnego z Ałmaty (wcześniej Ałma-Ata) miało na stwo — polityka, red. T. Bodio, K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2000, s. 237. ¹⁸ W 1979 roku Rosjanie stanowili 40,8 proc. ludności Kazachskiej srr, a sami Kazachowie zaledwie 36 proc. Jednak dwadzieścia lat wcześniej liczby te były dla „gospodarzy” republiki jeszcze bardziej niekorzystne (42,7 proc. Rosjan oraz 30 proc. Kazachów), http://www.ier.hit-u.ac.jp/ coe/Japanese/Newsletter/No.14.english/Islamov.htm, 22.07.2010. ¹⁹ http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/n_04_02_10.aspx, 22.07.2010. ²⁰ P. Grochmalski, Kazachstan — studium…, s. 239. ²¹ W strukturze parlamentu również widać etniczną strukturę Kazachstanu. Podczas gdy większość deputowanych słowiańskich pochodzi z północnej i wschodniej części kraju, to Kazachowie reprezentują przede wszystkim zachód i południe kraju. D. Satpayev, A. Shomanov, Grupy nacisku, [w:] Kazachstan. Historia — społeczeństwo — polityka, red. T. Bodio, K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2000, s. 298. 136 Mariusz Gołąbek celu, według części badaczy, wzmocnienie żywiołu kazachskiego na północy kraju. Dziś nie ulega wątpliwości, że polityka ta przyniosła pozytywny dla Kazachstanu skutek. Jeszcze dwadzieścia lat temu ówczesny Celinograd zamieszkiwało 270 tys. osób, spośród których zaledwie 17,5 proc. stanowili Kazachowie. W efekcie poważnych inwestycji miasto burzliwie rozwija się i z prowincjonalnego postsowieckiego blokowiska stało się nowoczesną środkowoazjatycką metropolią z ponad 700 tysiącami mieszkańców, wśród których Kazachowie stanowią obecnie 65,2 proc., a Rosjanie zaledwie 23,8 procent²². To zmieniło proporcje ludnościowe w całym regionie. Ponadto władze państwa zadbały o zmiany granic jednostek administracyjnych, aby w żadnej z nich Słowianie nie mieli zbyt wielkiej przewagi, co wcześniej miało wpływ na wyniki wyborów. „Kazachizacja” Kazachstanu wyrażała się zatem również poprzez zmiany nazw wielu miast, czego przykładem są wspomniane Astana i Ałmaty. Część zmian wynikała z polityki usuwania pamięci po przywódcach rewolucji październikowej i dygnitarzach sowieckich, ale większość z nich miało na celu również nadanie miastom nazw w miejscowym języku. Przykładami są tu: Aktau (do 1991 roku Szewczenko), Atyrau (do 1991 roku Gurjew), Żarkent (do 1992 roku Panfiłow), Oskemen (do 1992 roku Ust-Kamienogorsk), Bajkonur (do 1995 roku Lenińsk), Aktobe (do 1999 roku Aktiubińsk), Ridder (do 2002 roku Leninogorsk) czy Semej (do 2007 roku Semipałatyńsk). O tym, że kwestia mniejszości rosyjskiej zagrażała integralności terytorialnej Kazachstanu, świadczyły opinie części rosyjskich elit politycznych i kulturalnych. W 1993 roku Rosja wyraziła chęć uregulowania statusu Rosjan w Kazachstanie poprzez nadanie im podwójnego obywatelstwa, w zamian proponując Nazarbajewowi podobne ustępstwa względem Kazachów mieszkających w Rosji²³. Ówczesny rosyjski minister spraw zagranicznych Andriej Kozyriew²⁴ dał do zrozumienia kazachskim partnerom, iż negatywna odpowiedź może stać się powodem pogorszenia relacji między oboma krajami. Gdy w listopadzie 1993 roku Kozyriew przyjechał do Ałmaty, Nazarbajew „nagle” zachorował i nie mógł się z nim spotkać, a po kilku dniach porównał słowa płynące z Moskwy do polityki Adolfa Hitlera względem Czechosłowacji²⁵. Twarda polityka prezydenta Kazachstanu w tej kwestii dała efekt w postaci ustępstw Rosjan, którzy ostatecznie wycofali się z propozycji. Problematyka narodowościowa zawiera w sobie również sprawę znajomości języka państwowego, jakim jest kazachski (wprowadzony w republice przez Radę ²² http://www.astana.stat.kz/docs/2847.rar, 22.07.2010. ²³ Kazachska diaspora w Rosji zamieszkuje przede wszystkim Powołże, gdzie jest ich 263 tysiące, z czego prawie połowa mieszka w obwodzie astrachańskim. P. Grochmalski, Kazachstan — studium…, s. 217. Ogólnie w Rosji żyje 700 tysięcy Kazachów. S. Kushkunbayev, Priorytety…, [w:] Kazachstan. Historia — społeczeństwo — polityka, red. T. Bodio, K. A. Wojtaszczyk, s. 382. ²⁴ Andriej Kozyriew jest dziś jednym z symboli „okcydentalizacji” Rosji w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych. ²⁵ P. Grochmalski, Kazachstan — studium…, s. 241. Kazachstan i Rosja po upadku zsrs 137 Najwyższą Kazachskiej srr w 1989 roku). Jak wspomniano powyżej, „ludność słowiańska” przyzwyczajona do języka rosyjskiego, nie wyrażała chęci jego nauki. Jednocześnie około 95 proc. społeczeństwa posługiwało się właśnie językiem rosyjskim. Ponadto język kazachski, z uwagi na warunki historyczne, nie ukształtował specjalistycznej terminologii naukowej, w efekcie czego był rzadko używany na uniwersytetach. Z uwagi na niechęć społeczeństwa do rugowania języka rosyjskiego z życia publicznego zdecydowano się w 1995 roku na rozwiązanie kompromisowe, wedle którego język kazachski jest językiem państwowym, zaś język rosyjski jest używany na równi z kazachskim w organizacjach państwowych i organach samorządu terytorialnego. Tym niemniej niepisaną zasadą stało się uprzywilejowanie w walce o wyższe stanowiska tych kandydatów, którzy znali język państwowy, a więc kazachski. To znacznie utrudniało kariery Rosjanom, z których wielu zdecydowało się z tego powodu na wyjazd do ojczyzny. Trudno uznać takie działanie władz kazachskich za godne naśladowania, jednak jak słusznie zaznaczył Piotr Grochmalski: „Utrzymanie takiego stanu (dominacji języka rosyjskiego — przyp. aut.) w suwerennym państwie oznaczałoby zgodę władz na tę strukturalną deklasację kazachskiego narodu”²⁶. W efekcie rosyjska mniejszość narodowa w Kazachstanie stała się mniejszością sensu stricte, również dzięki wyższemu przyrostowi naturalnemu wśród autochtonów. W latach 1989–1999 z obszaru tego kraju wyemigrowały prawie dwa miliony przedstawicieli „ludności słowiańskiej”. Kazachstanowi udało się „rozbroić etniczną bombę”, jak trafnie ocenił to Grochmalski. Warto pamiętać, że jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych Zbigniew Brzeziński przestrzegał, iż to konflikty narodowościowe są największym zagrożeniem dla Kazachstanu, zaś ich źródłem miał być egoizm na tle etnicznym²⁷. Podsumowanie Federacja Rosyjska i Republika Kazachstanu to dwa największe państwa, które pojawiły się na mapie świata po upadku Związku Sowieckiego. Relacje pomiędzy nimi miały, mają i będą miały wpływ nie tylko na sytuację w regionie Azji Środkowej, ale w całej Eurazji. Po 1991 roku stosunki obustronne kształtowane były przez ośrodki polityczne skupione wokół Borysa Jelcyna i Nursułtana Nazarbajwa. Obaj politycy rozpoczynali swoje kariery polityczne w czasach, gdy upadek zsrs wydawał się rzeczą nieprawdopodobną. Później jednak odegrali poważną rolę w tym procesie, a następnie rządzili (i rządzą, jak w przypadku Kazachstanu) swoimi ojczyznami. Główne problemy w relacjach obustronnych nie pozwalają na postawienie Kazach²⁶ Ibidem, s. 217. ²⁷ E. Karin, Wyzwania dla bezpieczeństwa modernizującego się państwa, [w:] Kazachstan. Historia — społeczeństwo polityka, red. T. Bodio, K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2000, s. 156. 138 Mariusz Gołąbek stanu w roli rosyjskiego wasala. Nie tylko z uwagi na politykę samego Nazarbajewa, ale również znaczenie geopolityczne państwa, jego rozmiar oraz bogactwo surowcowe. Przyszłość regionu Azji Środkowej, gdzie obecnie toczona jest kolejna „Wielka Gra”, tym razem również z udziałem Chin i Stanów Zjednoczonych, może mieć ogromne znaczenie w skali ogólnoświatowej. Stabilizacja w tym rejonie jest bez wątpienia jednym z elementów ładu globalnego. Изложение (abstrakt) Робота „Казахстан и Россия после распада СССР” представляет отношения между этими двумя странами, прежде всего, первый президентский срок Б. Н. Ельцина. Связи между Республикой Казахстан и Россиой являются одними из наиболее важных факторов, определяющих реальность в районе Центральной Азия и всей Евразии. С точки зрения новой „Большой игры” в этом регионе, богатом сырьевыми ресурсами, появляются также интересы Китая и США. Тем не менее, Казахстан остается сильной политической субъективность и другие не могут относиться к этой стране с точки зрения сферы их влияния. Внешная политика Республики Казахстан в связи с Россиой определена взглядами президента Нурсултана Назарбаева. И поэтому важными являются отношения казахского лидера с Борисом Ельцином. Оба политики оказали огромное влияние на судьбы Советского Союза, и вместе они пытались влиять на решения Михаила Горбачева, a после распада СССР стали во глове своих родин. Кроме того, Казахстан и Россия связаны политическими и экономическими интересами. В конце концов, экспорт сырья является одной из экономических основ двух стран. Важным вопросом является тоже размер русского меньшинства в Казахстане. В девяностых годах существовала даже угроза распада Казахстана из — за высокого меншинства. Назарбаева справился с этой задачей, с помощью жесткой и умелой политики. Многомерные отношения Российской Федерации и Республики Казахстан, хотя часто их недооценивают в глобальой масштабе, несомненно, у них огромное влияние на политическо-экономическое положение в мире. Mariusz Gołąbek — magister politologii, doktorant trzeciego roku nauk politycznych wns u. Pod kierunkiem prof. dr. hab. W. Kaute pisze pracę doktorską na temat poglądów rosyjskiego fi lozofa Lwa N. Gumilowa (1912–1992). Specjalizuje się w dziedzinie polityki i historii państw obszaru byłego Związku Radzieckiego, ze szczególnym uwzględnieniem Azji Centralnej. Kontakt: [email protected] Zbigniew Rokita Historia konfliktu górskokarabaskiego i jego miejsce w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej Historia konfliktu karabaskiego do 1988 roku Region Karabachu dzieli się na Karabach Nizinny oraz Górski Karabach. Z uwagi na sporną przynależność polityczną i konflikt armeńsko-azerbejdżański w naszym przedmiotem zainteresowania będzie Górski Karabach. Obszar ten obejmuje 4500 km2 i jest zamieszkały przez 138 tysięcy osób¹. W skutek wojny karabaskiej i poprzedzających ją walk na tle narodowościowym Górski Karabach jest monoetniczny: 99,4 proc. ludności to Ormianie, według spisu powszechnego z 2005 roku zamieszkuje go jedynie sześciu Azerów². Efektem wygranej przez stronę karabaską wojny z Azerbejdżanem było ukonstytuowanie się organizmu państwowego na spornym terytorium, dotychczas nie uznanego przez żadne państwo. Jego stolicą jest Stepanakert. Według ormiańskich historyków G. A Goliana oraz K. C. Hubaverbiana Ormianie pojawili się w Górskim Karabachu z początkiem ery chrześcijańskiej (pierwsza datacja w roku 95 n.e.)³. Na przestrzeni kolejnych wieków obszar zajmowały różne narody choć, jak zaznacza historyk z Górskiego Karabachu Stefan Lisicjan, poczucie więzi z Ormianami nie zanikło wskutek asymilacji ormiańskiej kultury i języka przez Albańczyków Kaukaskich — autochtoniczną ludność karabaską, podczas gdy Apostolski Kościół Ormiański prowadził na tych terenach z powodzeniem intensywną misję chrystianizacyjną⁴. Czynnikiem ograniczającym wpływy innych kultur było też ukształtowanie terenu — górzystego, trudno dostępnego, utrudniającego administrowanie obszarem, a jednocześnie umożliwiającego prowadzenie walki partyzanckiej. Historia Górskiego Karabachu i Imperium Rosyjskiego zbiega się na początku xix wieku. Ziemie głównych aktorów dzisiejszego konfliktu karabaskiego były ¹ Wszelkie dane statystyczne można znaleźć w serwisie The national statistical service of Nagorno-Karabakh Republic, http://www.stat-nkr.am/Statistical_data.htm, 20.07.2010. ² http://www.stat-nkr.am/Statistical_data.htm, 20.07.2010. ³ Нагорный Карабах. Историческая справка, Г. А. Галоян, К. С. Хубавербян [red.], Erywań 1988, s. 10. ⁴ С. Лисицян, Армяне Нагорного Карабаха, Erywań 1992, s. 134. 140 Zbigniew Rokita stopniowo przyłączane do Rosji wskutek potyczek z Persją. Po pokonaniu wojska napoleońskich car Aleksander i mógł rozprawić się z szachem perskim z którym pozostawał w stanie wojny od dziesięciu lat. Wojnę rosyjsko-perską zakończył pokój giulistański w myśl którego dzisiejszy Górski Karabach, Azerbejdżan, wschodnia Gruzja oraz Dagestan stały się wojennym łupem Rosji. Ziemie karabaskie zostały włączone do Guberni Jelizawietpolskiej, która po rewolucji październikowej stała się częścią zachodniego Azerbejdżanu. W wyniku kolejnej persko-rosyjskiej wojny, na mocy pokoju w Turkmanczaju, Chanaty Erywański oraz Nachiczewański zostały przyłączone do Rosji, która opanowała tym samym cały Kaukaz Południowy⁵. Pojawia się tu interesujący wniosek — Ormianie mieli pecha będąc podbitymi później, niż Ormianie Karabachscy i Azerowie. Od tego czasu bowiem, a więc od początku politycznej zależności ziem azerskich i karabachskich od Rosji, ludność Górskiego Karabachu już zawsze miała pozostawać pod zwierzchnictwem Azerów. W marcu 1917 roku upadł carat w Rosji i ukonstytuował się rząd republikański. W listopadzie tego roku wskutek wydarzeń nazywanych rewolucją październikową, władzę przejęło ugrupowanie bolszewików głoszących hasło prawo narodów do samostanowienia. Komuniści w okresie 1917–1920 prowadzili walki z „białymi” (siłami opowiadającymi się za restauracją monarchii Romanowów), interwentami z krajów Europy Zachodniej, Japonii i Stanów Zjednoczonych oraz wojny z narodami, które przed 1917 rokiem były częścią Imperium Rosyjskiego (Estonia, Łotwa, Litwa, Ukraina, Polska). W związku z tym sprawy Kaukazu Południowego zostały odłożone przez Moskwę „na później”. Gruzini, Ormianie oraz Azerowie stworzyli w 1918 roku wspólne państwo (Demokratyczna Republika Federacyjna (kwiecień–maj 1918). Narody kaukaskie słyną z porywczości i braku skłonności do ustępstw, dlatego sztuczny byt państwowy przestał istnieć jeszcze w tym samym roku dzieląc się na trzy niezależne organizmy. Obszary Górskiego Karabachu, Zangazuru oraz Nachiczewania stały się kością niezgody między Ormianami i Azerami. Po uzyskaniu stabilizacji wewnętrznej Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu oraz Demokratycznej Republiki Armenii w 1919 r. rozpoczęły się starcia zbrojne. Siły Wielkiej Brytanii, występując w imieniu Aliantów, przyznały sporne tereny Azerom. Ruch taki wynikał z nadziei na uzyskanie dostępu do złóż ropy naftowej Morza Kaspijskiego. W roku kolejnym w Górskim Karabachu dochodzi do zbrojnego powstania Ormian. Azerowie starając się stłumić rozruchy, skierowali do Górskiego Karabachu większość swojego wojska, a wówczas Armia Czerwona zajęła Baku tworząc formalnie niepodległą, a praktycznie zależną od Moskwy Azerbejdżańską Socjalistyczną Republikę Radziecką. Z kolei Armeńska Socjalistyczna Republika Radziecka powstała kilka miesięcy później (listopad 1920)⁶. Rosja Radziecka zdecydowała się na przy⁵ Wojny persko-rosyjskie opisane z perspektywy ormiańskiej zob.: M. Zakrzewska-Dubasowa, Historia Armenii, Wrocław 1977. ⁶ P. Kwiatkiewicz, Azerbejdżan: ukształtowanie niepodległego państwa, Toruń 2009, s. 46–49. Historia konfliktu górskokarabaskiego… 141 łączenie Górskiego Karabachu oraz Nachiczewania do Azerbejdżanu mając na uwadze dobre relacje z państwem tureckim (Azerów i Turków łączy wspólnota językowa i kulturowa). W 1922 roku komunistyczne państwa Gruzinów, Azerów oraz Ormian zostały stworzyły Zakaukaską Federacyjną Socjalistyczną Republikę Radziecką będącą republiką zsrr. W 1936 roku zfrr podzielono na trzy republiki związkowe — gruzińską, armeńską i azerbejdżańską. Konflikt karabaski został „zamrożony” wskutek utraty niepodległości przez aktorów sporu — Azerbejdżan i Armenię. Pierwszy raz sprawę podniósł Anastas Mikojan (osoba pozostająca w ścisłym kręgu władzy przez ponad pół wieku; w 1923 był członkiem „leninowskiego” kc kpzr, współodpowiedzialnym m.in. za mord katyński oraz interwencję radziecką na Węgrzech Mikojan został w 1964 r. następcą Leonida Breżniewa na stanowisku Przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej zsrr — formalnie pierwszą osobą w państwie), który postulował oddanie Górskiego Karabachu pod administrację armeńską. Nie spotkało się to jednak z aprobatą kolejnych pierwszych sekretarzy⁷. Historia konfliktu karabaskiego do 1994 roku Osłabienie zsrr wpływało na eskalację konfliktu azersko-armeńskiego. Jak uważa historyk Azerbejdżanu Tadeusz Świętochowski, powstałe napięcia świadczyły o błędnej polityce narodowościowej zsrr⁸. Regres gospodarczy, wynikający z niewydolności radzieckiego modelu gospodarki centralnie sterowanej, skutkował brakiem podstawowych produktów w republice armeńskiej oraz azerbejdżańskiej. Liberalizacja polityki Moskwy aktywizowała ruchy nacjonalistyczne⁹. Był to okres dyskusji wśród elit ormiańskich odnoszących się do przyszłości Górskiego Karabachu. W lutym 1988 roku władze Górno-Karabaskiego Obwodu Autonomicznego zwróciły się do Rady Najwyższej zsrr o przekazanie obwodu pod jurysdykcję Armenii, a wobec odmowy sama przyłączenie to uchwaliła, powołując się na przekrój narodowościowy mieszkańców regionu¹⁰. Według spisu ludności z 1979 roku 75,9 proc. mieszkańców Górskiego Karabachu stanowili Ormianie, a Azerowie 22,9 proc. (w 1926 roku proporcja wynosiła odpowiednio 89,1 proc. do 10,1 proc.)¹¹. W tym czasie (od 1988 roku) dochodziło do incydentów między Ormianami i Azerami z czasem przybierających na sile¹². Pierwsze starcie mające charakter ⁷ Ibidem, s. 63–64. ⁸ T. Świętochowski, Azerbejdżan, Warszawa 2006, s.163. ⁹ Świetny opis okresu rozpadu Związku Radzieckiego można znaleźć w: W. Marciniak, Rozgrabione imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Rosyjskiej, Kraków 2001. ¹⁰ A. Bryc, Rosja w xxi wieku. Gracz światowy czy koniec gry?, Warszawa 2008, s. 54. ¹¹ Г. А. Галоян, К. С. Хубавербян, op. cit., s. 47. ¹² Ciekawe są obserwacje prof. Andrzeja Pisowicza, pisane w czasie toczących się wydarzeń, a nie 142 Zbigniew Rokita „czystki etnicznej” miało miejsce w Sumgaicie¹³. Centralne władze radzieckie dawały Azerom wolną rękę w rozwiązaniu napięć na tle secesji Górskiego Karabachu. W Sumgaicie, mieście znajdującym się we wschodnim Azerbejdżanie, zmuszono wszystkich Ormian do opuszczenia miasta. Metody jakimi się posłużono stanowiły wstęp do dalszych zbrodni na tle narodowościowym. Azerowie chodzili od drzwi do drzwi i znajdując w spisach lokatorów nazwiska zakończone na ian/jan dokonywali rzezi. Andrzej Nowosad podaje, że wg danych azerskich zginęły 32 osoby, wg armeńskich 1800¹⁴. O złożoności konfliktu świadczy to, że wg Tadeusza Świętochowskiego do końca 1988 roku liczba uchodźców i przesiedleńców szacowana jest na około 250 tys. osób¹⁵. Zgodnie ze stanowiskiem Moskwy za rzeź w Sumgaicie odpowiedzialni byli „ormiańscy prowokatorzy”¹⁶. W Armenii wybuchały masowe akcje protestacyjne spowodowane wydarzeniami karabaskimi, regresem gospodarczym w zsrr oraz odwilżą polityczną pieriestrojki. Społeczeństwo armeńskie domagało się przyłączenia gkoa do Armeńskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (Armeńska srr) i wyciągnięcia sankcji wobec Azerów odpowiedzialnych za pogromy w Sumgaicie, o czym nie chciały słyszeć władze związkowe. Moskwa popierała Azerów nie wykazujących dążeń niepodległościowych w przeciwieństwie do swoich ormiańskich przeciwników. Przedstawienie prawdy historycznej odnoszącej się do wydarzeń okresu 1988–1991 na tle konfliktu karabaskiego jest trudne, bowiem źródła oraz opinie świadków są skrajnie zróżnicowane. Ormianie również dopuszczali się zbrodni na narodzie azerskim, czego przykładem była pacyfikacja Baku w styczniu 1990 roku. Wówczas wojska radzieckie złożone w dużej części z Ormian mordowały bakijczyków, którzy mimo wprowadzenia godziny policyjnej (nie ogłoszonej publicznie!) nie stosowali się do zarządzenia. Dokonywano zbrodni (np. obstrzał karetki pogotowia jadącej udzielić pomocy innym poszkodowanym) w wyniku których jednej nocy zginęło 132 osoby, a ponad 600 zostało rannych¹⁷. Warto też wspomnieć o masakrze we wsi Chodżały¹⁸. Autor nie pragnie obarczać jednej ze stron odpowiedzialnością, a jedynie poprzez ukazanie przykładów zbrodni Ormian i Azerów wytłumaczyć przebieg sporu. Do wojny armeńsko-azerskiej nie doszło ponieważ strony nie posiadały sił zbrojnych, a broń była pod kontrolą gru i kgb¹⁹. Każda republika posiadała co prawda wojsko, ale składało się głównie z mieszkańców innych republik. Dobrze tłumaczy to historia grupy rekrutów kazachskich, którzy zostali wysłani na służbę ¹³ ¹⁴ ¹⁵ ¹⁶ ¹⁷ ¹⁸ ¹⁹ analizujące materiały historyczne. A. Pisowicz, Karabach, ,,Tygodnik Powszechny”,1988, nr 32. T. Świętochowski, op.cit., s.163. A. Nowosad, Armenia, tekst w rękopisie. T. Świętochowski, op.cit., s. 167. A. Nowosad, op.cit. P. Kwiatkiewicz, op. cit., s. 50–57. http://www.rurociagi.com/spis_art/2005_1/chodzaly1.html, 20.11.2009. A. Nowosad, op. cit. Historia konfliktu górskokarabaskiego… 143 do Estonii — „perły kraju rad” zdecydowanie lepiej rozwiniętej niż Kazachstan. Wysiadając z pociągu w Tallinie, olśnieni dostatkiem republiki, żołnierze doszli do wniosku, że omyłkowo zostali wywiezieni do któregoś z krajów zachodnich. W najbliższym urzędzie poprosili więc o azyl polityczny zgadzając się na opowiedzenie o „strasznym życiu w Związku Radzieckim”. Byli w swojej opowieści tak przekonywujący, że niedługo później zostali wysłani do łagru. W grudniu 1988 roku Armenię nawiedziło trzęsienie ziemi w wyniku którego pół miliona Ormian pozostało bez dachu nad głową. Władze moskiewskie wykorzystały katastrofę do wprowadzenia stanu wyjątkowego w republice i walki z opozycją ormiańską. W grudniu 1989 roku Rada Najwyższa Armenii uchwaliła zjednoczenie gkoa i Armeńskiej srr. Należy zaznaczyć, że przyłączenie Górskiego Karabachu nie miało mocy prawnej, bowiem w zgodzie z prawodawstwem związkowym konieczna była zgoda władz centralnych na jakąkolwiek zmianę administracyjną. Posunięcie to jest jednak symptomatyczne dla etapu rozkładu państwa radzieckiego. Nie do pomyślenia były przed kilkoma laty samowolne działania legislacyjne, walki narodowościowe lub przeciwstawianie się wojskom radzieckim, na co stale odważali się karabachscy górale próbując sami wywalczyć sobie wolność. W styczniu 1990 roku lider zsrr Michaił Gorbaczow powiedział: „sytuacja wymknęła nam się z rąk. Milicja i wojsko nie są w stanie opanować sytuacji”²⁰. Okres 1990–1991 to czas zarówno kontynuowania czystek etnicznych jak i prób dyplomatycznego uregulowania konfliktu. Władze zsrr nie odpowiadały na apele władz Armeńskiej srr o udzielenie pomocy wobec czystek etnicznych. Symptomatyczne, że w 1990 roku w odniesieniu do 1988 w Baku pozostał co siódmy Ormianin²¹. Według danych Prokuratury zsrr od 1988 do maja 1991 r. z Górskiego Karabachu deportowano 302 tys. Ormian²². W sierpniu 1991 roku, wskutek braku postępu w negocjacjach z Baku, władze Górskiego Karabachu uchwaliły Deklarację Niepodległości Republiki Górskiego Karabachu pozostającą w mocy do dziś. Azerbejdżan rozpoczął ostrzał Stepanakertu, zaczynając regularną wojnę o Górski Karabach. Wśród huków artyleryjskich w grudniu w referendum 99,89 proc. ludności karabachskiej opowiedziało się za niepodległością. Początek wojny zbiegł się w czasie z upadkiem Związku Radzieckiego (grudzień 1991 roku). W sierpniu 1991 roku Azerowie rozpoczęli ostrzał artyleryjski Stepanakertu (stolicy gkoa, potem rgk), a 26 listopada 1991 r. Baku anulowało autonomię obwodu. 6 grudnia 1991 roku proklamowano utworzenie Republiki Górskiego Karabachu tworząc strukturę państwową (rgk) — do dziś nie uznanej przez żadne państwo, ani organizację międzynarodową. Secesja zapoczątkowała starcia sił zbroj²⁰ A. Nowosad, op. cit. ²¹ A. Nowosad, op. cit. ²² Do statystyk nie wliczono Ormian, którzy sami zdecydowali się na ucieczkę; A. Nowosad, op. cit. 144 Zbigniew Rokita nych — oficjalnie karabachskich i azerskich. W rzeczywistości Górski Karabach wspierany był przez Ormian, Iran oraz znaczne siły diaspory ormiańskiej, głównie z Libanu, Iranu i Syrii, a Azerbejdżan przez Turków, Ukraińców i Afgańczyków²³. Obie strony dysponowały radzieckim sprzętem wojskowym, jednak Ormianie dysponowali lepiej wyszkoloną kadrą dowódczą. Tadeusz Świętochowski podkreśla, że w czasach radzieckich Azerów jako muzułmanów często nie znających języka rosyjskiego, kierowano do jednostek pomocniczych, podczas gdy wykształconych Ormian do sztabu dowódców najwyższego szczebla. W konflikcie ta dysproporcja doświadczenia bojowego i strategicznego stała się widoczna. Podczas kampanii wiosenno-letniej roku 1993 Armenia zajęła Górski Karabach i siedem powiatów co odpowiadało 20 proc. powierzchni Azerbejdżanu²⁴. W 1994 roku przy mediacji Rosji podpisano w Biszkeku zawieszenie broni między Górskim Karabachem, Azerbejdżanem i Armenią, choć ta ostatnia oficjalnie nie brała udziału w wojnie. Zgoda Baku i Erywania na ustanowienie Stepanakertu stroną dokumentu jest uznaniem nie wprost podmiotowości międzynarodowej samozwańczej republiki. Dziś, jak podaje Agnieszka Bryc: „Republika Górskiego Karabachu […] ma własny parlament, prezydenta, organy władzy wykonawczej i sądowej, a także jedną z lepiej uzbrojonych i wyszkolonych armii na Kaukazie”²⁵. Historia konfliktu karabaskiego do 2008 roku Konflikt o znaczeniu regionalnym z czasem stał się przedmiotem zainteresowania opinii światowej. Przyczyną zwrócenia uwagi na spór było strategiczne umiejscowienie Kaukazu Południowego. Po rozpadzie zsrr toczyła się rywalizacja Rosji i Stanów Zjednoczonych o uczynienie Zakaukazia swoją strefą wpływów. Region postrzegano jako bramę na Bliski Wschód oraz źródło surowców²⁶. Poparcie stronie armeńskiej poza Rosją udzieliły także Stany Zjednoczone (w wymiarze deklaratywnym²⁷). Według percepcji homo sovieticus cały świat przyznał Ormianom słuszność (obydwa mocarstwa zimnowojenne). Iran (kraj wyznaniowy o wspólnej z Azerbejdżanem religii dominującej — islamie szyickim) również udzielił pomocy Armenii w postaci dostaw paliwa. Szerokie poparcie dla Ormian wynikało także z nastrojów tego okresu. Rozpad dwubiegunowego świata to czas samostanowienia narodów, powstawania państw według kryteriów etnicznych, a nie politycznych. ²³ ²⁴ ²⁵ ²⁶ T. Świętochowski, op. cit., s. 166. A. Bryc, op. cit., s.56. Ibidem, s. 54–55. Po wydarzeniach 11 września 2001 roku zaczęto patrzeć na Kaukaz Południowy jako przyczółek do walki z bliskowschodnim terroryzmem. ²⁷ Być może decyzja była związana z silnym lobby ormiańskim w Stanach Zjednoczonych. Historia konfliktu górskokarabaskiego… 145 Warto odnotować, że w 1992 roku powołano tzw. Grupę Mińską działającą przy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (później obwe) do pełnienia funkcji mediatora pomiędzy stronami konfliktu²⁸. Zwołany w 1994 roku przez obwe szczyt w Budapeszcie nie przyniósł rozwiązań — potwierdzono na nim konieczność znalezienia porozumienia i umożliwienie uchodźcom powrotu. Dopiero na szczycie lizbońskim w 1996 roku podjęto jednoznaczne decyzje: zażądano poszanowania integralności terytorialnej stron oraz uzyskania przez Górski Karabach dużej autonomii wewnątrz Azerbejdżanu²⁹. Strona armeńska postanowienia te odrzuciła. Rok później, doszło do reorientacji politycznego kursu Armenii w kwestii karabaskiej. Prezydent Republiki w latach 1991–1998, a wcześniej działacz Komitetu Karabach, Lewon Ter-Petrosjan wyraził pogląd, że postulat niepodległości Górskiego Karabachu lub jego połączenia z Armenią zaszkodzi współpracy międzynarodowej i regionalnej. Przyznał, że Azerbejdżan ma prawo do administrowania Górskim Karabachem pod warunkiem przyznania regionowi dużej autonomii w myśl porozumień lizbońskich. Określał również cele swojej polityki jako zwrot w stronę Zachodu i uniezależnienie się od Rosji. Zmiana stanowiska Erywania spotkała się powszechną aprobatą (biorąc w nawias Federację Rosyjską), jednak dla samej Armenii nie była to pożądana rewolucja. Elity karabachskie dokonały zamachu stanu. Do władzy doszedł Robert Koczarian, dawny prezydent Republiki Górskiego Karabachu, wygrywając nie uznane przez opinię światową wybory prezydenckie (prezydent Republiki Armenii w latach 1998–2008). Wcześniej zmusił Ter-Petrosjana do przejścia na polityczną emeryturę³⁰. Stanowisko Koczariana diametralnie różniło się od stanowiska Ter-Petrosjana — żądał ustania pretensji azerskich do Górskiego Karabachu. Zdaniem Krzysztofa Dąbrowskiego był to przejaw „karabachizacji Armenii”, uniezależnienia się regionu od centrum i uzyskania wpływu na kurs polityki Erywania³¹. W kwietniu 2001 roku prezydent Republiki Azerbejdżanu Gejdar Alijew i prezydent Republiki Armenii Robert Koczarian razem z sekretarzem stanu usa Colinem Powellem rozmawiali o możliwościach rozwiązania konfliktu. Rozważano ewentualność utworzenia z terytorium Górskiego Karabachu, Kelbadżaru oraz Korytarza Laczyńskiego samodzielnego organizmu państwowego zarządzanego przez Armenię i pozostającego pod protektoratem usa, Francji i Rosji (przewodniczących Mińskiej Grupy obwe). W 2007 roku odbyło się spotkanie I. Alijewa i R. Koczariana w Madrycie, gdzie wypracowano tzw. madryckie pryncypia. W zgodzie z nimi zdecydowano się na rozwiązanie etapowe, tzn. najpierw wycofanie sił ormiańskich z okupowa²⁸ A. Bryc, op. cit., s. 57. ²⁹ J. Wróbel, Górny Karabach, [w:] Konflikty zbrojne na obszarze postradzieckim. Stan obecny. Perspektywy uregulowania. Konsekwencje, http://osw.waw.pl/fi les/prace_9_osw.pdf, 20.11.2009. ³⁰ A. Nowosad, Armenia — kraj między Europą a Azją. Kształtowanie modelu politycznego, [w:] Życie polityczne Azji. Realia i dążenia, red. J. Marszałek-Kawa, Toruń 2008, s. 104. ³¹ K. Dąbrowski, Secesjonizm Abchazji i Osetii Południowej jako ryzykowny instrument rosyjskiej polityki neoimperialnej, http://www.kaukaz.pl/pdf/k_dabrowski_secesjonizm.pdf, 20.11.2009. 146 Zbigniew Rokita nych azerskich powiatów poza Górskim Karabachem, a potem określenie statusu regionu (co miało wpłynąć na osłabienie pozycji negocjacyjnej Armenii). Ponad to Ormianie powinni odblokować szlaki komunikacyjne, przede wszystkim linię kolejową z Nachiczewania do Azerbejdżanu. Intensyfikacja rozmów w kwestii regulacji konfliktu rozpoczyna się w 2008 roku. Wówczas I. Alijew i S. Sarkisjan przy mediacji D. Miedwiediewa w Moskwie podpisali ogólnikowe porozumienie dotyczące konfliktu karabachskiego. Istotna jest rola Federacji Rosyjskiej jako gwaranta tych porozumień. Historia konfliktu karabaskiego do marca 2010 roku W marcu 2008 roku doszło do największych od kilku lat starć na granicy karabachsko-azerbejdżańskiej w wyniku, której zginęło dwóch cywilów³². I. Alijew ostrzegł, że może to doprowadzić do wznowienia działań wojennych. Dwa miesiące później (maj 2008) onz wydała rezolucję ws. konfliktu karabachskiego. Potwierdzono integralność terytorialną Azerbejdżanu i prawo wypędzonej ludności azerskiej do powrotu na zasiedlane przed konfliktem ziemie oraz wezwano Armenię do niezwłocznego wycofania sił zbrojnych z okupowanych terytoriów. onz nie było jednomyślne — 100 państw wstrzymało się od głosu, 46 odmówiło uczestnictwa w głosowaniu i ostatecznie stosunkiem głosów 39 do 7 wydano rezolucję. Członkowie grupy mediacyjnej z ramienia obwe (Mińska Grupa: Rosja, Francja, usa) głosowały przeciwko. Baku wyraziło w związku z tym utratę zaufania do państwmediatorów. Od drugiej połowy 2008 roku nastąpiło ocieplenie relacji turecko-armeńskich. Prezydent Turcji Abdullah Gul przyjechał do Armenii, co miało historyczne znaczenie i zostało odczytane jako wyciągnięcie ręki do pojednania (wrzesień 2008). Miesiąc później ministrowie spraw zagranicznych Armenii, Azerbejdżanu i Turcji spotkali się, aby rozmawiać o sposobach uregulowania konfliktu karabachskiego. Szczyt nie zakończył się wymiernymi rezultatami w procesie pokojowym, jednak miał niebagatelne znaczenie ze względu na rolę Turcji jako regulatora sporu. W listopadzie podpisano pierwsze od 1994 roku (zawieszenie broni z Biszkeku) porozumienie między zwaśnionymi stronami. Tym razem mediował Dmitrij Miedwiediew, stając się gwarantem zbliżenia. Rok 2009 mijał pod znakiem dyplomatycznej gry na linii Ankara-Erywań-Baku-Moskwa. W kwietniu I. Alijew odwołał swoją wizytę w Turcji (mimo namów premiera Turcji Erdogana i sekretarz stanu usa Clinton) wyrażając tym samym niezadowolenie związane ze zbliżeniem turecko-armeńskim. Turcy zapewniali ³² Problem negocjacji w tym okresie omówiony w: Z. Rokita, Co słychać w Karabachu?, „Drugi Obieg”, 2010, nr 2. Proces negocjacyjny można śledzić na stronie Ośrodka Studiów Wschodnich (www.osw.waw.pl). Historia konfliktu górskokarabaskiego… 147 jednak, że nie jest możliwe nawiązanie stosunków dwustronnych z Armenią przed wcześniejszym rozwiązaniem konfliktu karabachskiego — rzecz jasna po tureckiej myśli. W maju miały miejsce negocjacje azersko-armeńskie w Pradze, zakończone znowu bez rezultatów. Po szczycie obie strony spotkały się z prezydentem Turcji Gulem, który zaproponował utworzenie czterostronnej komisji na rzecz regulacji konfliktu: turecko-rosyjsko-armeńsko-azerbejdżańskiej. Odnotować można w tym czasie słabnącą rolę Stanów Zjednoczonych i Grupy Mińskiej w rozwiązywaniu konfliktu. Jest to o tyle istotne, że konflikt karabachski, organizujący przestrzeń Kaukazu Południowego, a dokładniej zaangażowanie państw w jego rozwiązanie definiuje ich znaczenie w regionie. Do spotkania prezydentów rywalizujących stron doszło na szczycie wnp w lipcu 2009r., a rozmowy znowu okazały się bezowocnymi. Napięcie narastało i związane było z podpisanymi 10 października protokołami turecko-armeńskimi dotyczącymi ustanowienia stosunków dyplomatycznych (nie ratyfikowane do dziś). Baku zagroziło Ankarze reorientacją polityki gazowej. W listopadzie miało miejsce spotkanie w Monachium. Dwa dni przed szczytem I. Alijew deklarował, że w wypadku braku postępu w negocjacjach Azerbejdżan jest gotowy rozwiązać konflikt siłowo, a dzień po spotkaniu rzecznik S. Sarkisjana oświadczył, że jeśli napięcia nadal będą rosnąć Armenia może uznać niepodległość Republiki Górskiego Karabachu. Do przełomu doszło w grudniu 2009 roku. Podczas negocjacji w Atenach w których uczestniczyła Rosja, Francja, usa oraz ministrowie spraw zagranicznych Armenii i Azerbejdżanu podpisano porozumienie uznające integralność terytorialną stron oraz prawo narodów do samostanowienia. Z jednej strony więc Armenia zobowiązała się do wycofania z zajmowanych ziem azerskich poza Górskim Karabachem, a w świetle prawa międzynarodowego również z samego Górskiego Karabachu³³, z drugiej jednak dochodzi tutaj do różnic w rozumieniu ustaleń — jednocześnie pada zgodę na integralność terytorialną (Azerom należy się Górski Karabach) i przyznanie ludności karabachskiej prawa do stworzenia własnego państwa. W lutym 2010 roku Baku znowu groziło Erywaniowi wojną. Podobne pogróżki powtarzają się co jakiś czas. Zaangażowanie dyplomatyczne Federacji Rosyjskiej podczas zbrojnego etapu konfliktu (1988–1994) W ujęciu historycznym okres poprzedzający wybuch regularnych walk wojsk niepodległej Armenii i Azerbejdżanu, a więc lata 1988–1992 to czas wspierania ³³ P. Pałka, Kwestia tureckiej odpowiedzialności za zbrodnie dokonane na narodzie ormiańskim w latach 1915–1916, tekst w druku. 148 Zbigniew Rokita Azerów przez Moskwę. Wynikało to zarówno z przesłanek pozytywnych jak i negatywnych. Azerbejdżan nie posiadał ambicji niepodległościowych, opowiadał się za zachowaniem status quo w ramach Związku Radzieckiego. Nie popierano natomiast Ormian z powodu ich zasadniczo odmiennego stosunku do suwerenności. Chcieli oni posiadać własne państwo. Już w 1990 roku zmienili nazwę „swoich ziem” z Armeńskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej na Republikę Armenii, nawiązując do tradycji Demokratycznej Republiki Armenii okresu 1918–1920. Dążyli ponadto do rewizji granic, przede wszystkim do wyłączenia Górskiego Karabachu spod jurysdykcji azerskiej. W marcu 1991 roku przeprowadzono na terenie całego Związku Radzieckiego referendum pytając o to, czy obywatele chcą nadal żyć w ramach zsrr czy w niepodległych państwach³⁴. Ormianie zbojkotowali referendum. W Azerbejdżanie głosowano wszędzie poza rządzoną przez H. Alijewa autonomią nachiczewańską, uzyskując wysoce zadowalający władze moskiewskie rezultat. W okresie po rozpadzie Związku Radzieckiego w wojskach republik związkowych zapanował chaos. Żołnierze pozbawieni dowództwa sprzedawali broń Azerom lub Ormianom, dołączali się do walk po jednej bądź drugiej stronie. W regionie Kaukazu Południowego byli to w większości Rosjanie, jednak trzeba podkreślić, że w zsrr obywatel danej republiki nie odbywał w niej służby. Starano się wysyłać żołnierzy jak najdalej od domów, aby uniknąć ewentualności wybuchu powstania. Byłoby ono możliwe w wypadku posiadania przez republikę sił zbrojnych złożonych z własnych obywateli. W konflikcie karabachskim żołnierze rosyjscy w pierwszym roku po upadku zsrr byli aktywni jako najemnicy, jednak nie można rozumieć ich działań jako woli Moskwy — po pierwsze dlatego, że nie podlegali jej władzy, a po drugie dlatego, że nie opowiedzieli się za jedną stroną konfliktu. O stosunku niepodległych podmiotów do Federacji Rosyjskiej decydowały ich elity. W Azerbejdżanie rządził były i sekretarz partii komunistycznej Ajaz Mutalibow, który deklarował chęć reintegracji z Rosją. Sytuacja zmieniła się wraz z dojściem do władzy przedstawiciela opozycyjnego Frontu Ludowego Azerbejdżanu — Abulfaza Elczibeja. Nowy prezydent przejawiał orientację nacjonalistyczną. Opowiadał się za ścisłym sojuszem z Turcją, a poprzez to ze strukturami zachodnimi, ochładzając jednocześnie relacje z Teheranem i Moskwą. Zmiana optyki bakijskiej wobec północnego sąsiada zbiegła się z wyklarowaniem koncepcji polityki zagranicznej Erywania. Ormianie w osobie Lewona Ter-Petrosjana zdając sobie sprawę z faktu, że bezpieczeństwa kraju nie można budować na kontaktach z wyznaniowym państwem Iranu, a o zbliżeniu z państwami tureckimi mowy być ³⁴ Pytanie w referendum nie było sformułowane według kryterium poprawności logicznej. Brzmiało: „czy opowiadasz się za istnieniem zreformowanego Związku Radzieckiego?”. Jest to pytanie zamknięte, gdzie możemy odpowiedzieć tak (wówczas Związek Radziecki nadal istnieje) lub nie (wówczas nie zgadzamy się na reformy i jesteśmy reakcjonistami). Żadna odpowiedź nie dawała pożądanych rezultatów, a ludzie dali się złapać w socjotechniczną pułapkę. Historia konfliktu górskokarabaskiego… 149 nie może, zwrócili swoje oczy również na północ pukając do bram Kremla. Promoskiewski kurs utrzymywany jest do dziś. W 1993 roku Moskwa była inicjatorem zamachu stanu w Azerbejdżanie w wyniku którego od władzy został odsunięty A. Elczibej, nie przychylnie nastawiony do współpracy z Federacją Rosyjską. Oczywistym dla inicjatorów było, że jego miejsce zajmie były wicepremier Związku Radzieckiego Hejdar Alijew. Istotnie Alijew zaczął prowadzić politykę dialogu z Moskwą. Jeszcze w 1993 roku Azerbejdżan wstąpił do Współnoty Niepodległych Państw. Nastąpił przełom w stosunku Rosji do konfliktu karabachskiego, który to stosunek pozostawał zawsze zgodny z klimatem relacji utrzymywanych akurat z jednym lub z drugim aktorem sporu. W tym samym roku Andriej Kozyriew, Minister Spraw Zagranicznych Federacji Rosyjskiej (1990–1996) postawił Ormianom karabachskim ultimatum przerwania walk, a Baku otrzymało od Moskwy pomoc militarną w postaci sprzętu i 200 żołnierzy. Postawa H. Alijewa wobec rosyjskiego centrum nie przypominała jednak stanowiska prezentowanego przez L. Ter-Petrosjana — Azerbejdżan mógł pozwolić sobie na niezależność posiadając mandat przetargowy w postawi złóż ropy naftowej, a ponadto nie ustalono jeszcze kto otrzyma możliwość eksploatacji azerskich zasobów nadkaspijskich. H. Alijew prowadził politykę wyważoną, balansując między zachodem — firmy zachodnie uzyskały znakomitą większość udziałów w konsorcjum wydobywczym azerskiej ropy — a Rosją. Ponadto Baku starało się nie dopuścić do monopolizacji procesu mediacyjnego przez Moskwę. Determinanty stosunku Federacji Rosyjskiej do konfliktu po 1994 roku³⁵ Aktywność rosyjska podczas wojny i procesu mediacyjnego (Federacja Rosyjska jest gwarantem biszkeckiego zawieszenia broni) odpowiada niezmiennej po 1991 roku taktyce dotyczącej zachowywania wpływów w konfliktogennych miejscach obszaru poradzieckiego. Rosjanie popierają stronę, która jest bardziej skłonna do uległości wobec Moskwy, następnie kontrolują proces mediacyjny i stając się gwarantem stabilizacji wprowadzają swoje siły pokojowe (ros. miratworcy). Wówczas zyskują mandat do ewentualnej interwencji, trzymając aktorów konfliktu w szachu. Jeśli któraś strona nie będzie działała po myśli Rosji, ta z kolei aktywizuje działania zbrojne, zasłaniając się umowami międzynarodowymi dającymi jej prawo użycia siły w wypadku złamania postanowień wcześniejszych porozumień. Oczywiście udowodnić czy ktoś złamał porozumienie, a więc czy nie doszło do granicznej strzelaniny, jest bardzo trudno i tutaj przemawia za Rosją prawo silniej³⁵ Proponuję zapoznanie się z analizą miejsca Federacji Rosyjskiej w konfl ikcie obejmującej czas do 1999 roku: S. C. Cornell, The Nagorno-Karabakh Conflict, Uppsala 1999, s. 47–61. Dostęp: http:// www.silkroadstudies.org/new/inside/publications/1999_nk_Book.pdf, 21.07.2010. 150 Zbigniew Rokita szego. Podobny scenariusz zastosowano na przykład w wypadku wydarzeń abchaskich. Ponadto stronom waśni najzwyczajniej na świecie nie opłaca się zadzierać z Rosją, która może w każdej chwili dowolnie wpływać na finalny rezultat konfliktu. Jak zauważa Szymon Kardaś, Moskwa działa w myśl strategii „dziel i rządź”³⁶. Konflikty zamrożone (karabachski, południowoosetyński, abchaski i pomniejsze) to miejsca, gdzie Rosja tak długo pozostanie bierna, póki zainteresowani będą postępować zgodnie z jej interesami. Co się tyczy geopolitycznego znaczenia regionu, konflikt karabachski to arena ścierania się wpływów irańskich, rosyjskich i tureckich przy coraz mniejszym znaczeniu struktur euroatlantyckich. Region stanowi bramę na Bliski Wschód, co jest istotne z dwóch powodów. Przez tę bramę może popłynąć ropa, a także może tamtędy przedostać się islamski bojownik. Obawy Moskwy przed wpływami muzułmańskimi mają uzasadnione podstawy. Napływ aktywistów islamskich może spowodować radykalizację nastrojów czeczeńskich, inguskich i dagestańskich na rosyjskim Kaukazie Północnym, potęgując tam ruchy narodowowyzwoleńcze. Niebezpiecznie blisko stolicy rosyjskiej, bo oddalony tylko o ok. 500km znajduje się także Tatarstan — region muzułmańskich tatarów. Jest to również droga tranzytowa dla surowców z Azji Centralnej i Afganistanu. W kontekście eksploatacji surowców ze wspomnianych miejsc warto zauważyć, że faza konfliktu zamrożonego jest dla Federacji Rosyjskiej korzystna. Niebezpieczeństwo wznowienia działań wojennych, a przez to destabilizacji regionu, wiąże się ze spadkiem atrakcyjności inwestycyjnej dla firm zachodnich, co daje Moskwie poczucie kontroli nad sytuacją. Kolejnym czynnikiem determinującym podejście Federacji Rosyjskiej do konfliktu jest kwestia prawa narodów do samostanowienia. To bardzo prosta sytuacja — uznanie Republiki Górskiego Karabachu, a więc prawa Ormian karabachskich do decydowania o własnej przynależności państwowej, może sprowokować niepokoje w samej Rosji. Mając w pamięci, iż Federację Rosyjską zamieszkuje ponad 100 narodów trzeba skonstatować, że byłby to dla Moskwy niebezpieczny precedens. Изложение (abstrakt) Статья касается истории азербайджано-армянского конфликта о Нагорный Карабах и его места во внешней политике России после 1991 года. Истоки конфликта связанные с войнами Российской Империи и Персии в xix столетии, когда в результате российских завоеваний, регион Нагорного Карабаха (населенный преимущественно Армянами) был присоединен ³⁶ S. Kardaś, Spór wokół Górskiego Karabachu. Wybrane aspekty zagadnienia, [w:] Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, red. K. Iwańczuk, T. Kapuśniak, Lublin 2008, s. 179. Cała analiza konfliktu Szymona Kardasia jest interesująca — przede wszystkim poprzez omówienie miejsca organizacji międzynarodowych w procesie mediacyjnym. Historia konfliktu górskokarabaskiego… 151 к северному Азербайджану. Политические соображения склонили власти СССР до остовления этого района в границах коммунистической республики Азербайджан. Вместе с ослабеванием СССР интенсифицировали народноосвободительные настроения среди карабахского населения-первоначально требовали присоединения к Армении, позже независимости. После периода местных борьбов, на этническом фоне (1988–1991) началась нормальная армяно-азербайджанская война, (1991–1994) выигранная армянами и оконченная перемирием в Бишкеке при медиации Российской Федераци. От 1991 года существует Нагорно-Карабахская Республика, непризнанная никаким государством. В оптике Российской Федерации важным являеться существование конфликта в пространстве ближнего зарубежья в качестве инструмента влияния на стороны спора. Кроме того Южный Кавказ это стратегическое место из-за транзита нефти и природного газа и потенциальной активизации групп исламских радикалов. Стираются тут интересы России, Турции и Ирана. Zbigniew Rokita — student rosjoznawstwa i prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zainteresowany współczesną polityką i historią najnowszą obszaru postradzieckiego. Autor kilku publikacji i artykułów dot. problemów postradzieckich (m.in. „Konflikt w Górskim Karabachu”, „Stosunki ukraińsko-rosyjskie po 1991 roku”, „Porozumienie czy nieporozumienie — rzecz o stosunkach armeńsko-tureckich”). Prowadzi cykliczne badania terenowe na Kaukazie Południowym. Kontakt: [email protected] Media Monika Kornacka Wpływ głasnosti na zmiany zachodzące w radzieckich mediach drukowanych w latach 1986–1991 Związek Radziecki w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych przeżywał kryzys, zarówno ekonomiczny jak i polityczny. Kraj nawiedzały widma narastających problemów gospodarczych, toczącego się wyścigu zbrojeń z usa oraz prowadzonej wielkim kosztem wojny afgańskiej. Poważny problem stanowiła również wszechobecna korupcja obecna zdawałoby się na każdym szczeblu władzy w zsrr. Dopiero wybór na sekretarza generalnego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (kc kpzr) Michaiła Gorbaczowa stworzył możliwość do wprowadzenia niezbędnych zmian. Gorbaczow, który objął władzę 11 marca 1985 roku zdawał sobie sprawę, że nie da się już kontynuować polityki w starym, preferowanym przez Breżniewa kształcie. Zasadniczym, choć pośrednim czynnikiem, który wyniósł Gorbaczowa na stanowisko przywódcy Związku Radzieckiego, był program Obrony Strategicznej — potocznie nazywany programem „Gwiezdnych Wojen” prezydenta usa Ronalda Reagana. Program ten uzmysłowił, co bardziej świadomym ludziom w sowieckim kierownictwie, że Związku Radzieckiego nie stać już nawet na własną obronę i że bez postępu technicznego, zmian w gospodarce i upodmiotowienia społeczeństwa państwo będzie bezbronne. Gdyby nie ta świadomość, dominujący w dawnym zsrr kompleks wojenno-przemysłowy nigdy nie zaakceptowałby ani Gorbaczowa, ani jakichkolwiek reform. Inaczej mówiąc zdawano sobie sprawę, że trzeba dokonać niezbędnych zmian ale tylko po to by wszystko pozostało „po staremu”. Taki też, w istocie rzeczy był cel polityki Gorbaczowa — zreformować komunizm aby go ocalić. Prasa, radio i telewizja zajmowały w strukturze zsrr szczególną pozycję. Były one bardzo poręcznymi narzędziami, pełniącymi rolę „tuby głosu władzy”. Miały za zadanie umacniać podstawy systemu socjalistycznego w społeczeństwie. W tym celu władze przez lata tworzyły wielopoziomową konstrukcję, jaką stanowiły radzieckie środki informacji i propagandy¹ (smip). W jej skład w połowie lat osiemdziesiątych wchodziło ponad 7,5 tys. gazet różnych szczebli oraz około 2,5 ¹ Ros. Sriedstwa massowoj informacji i propagandy — był to rozbudowany system składający się z wielu poziomów złożonych z prasy, radia i telewizji, którego naczelnym zadaniem było przekazywanie i objaśnianie obywatelom woli rządzącej partii i jej organów. 156 Monika Kornacka tys. czasopism i 114 instytucji wydawniczych. Ponadto 9 programów radiowych o ogólnokrajowym zasięgu oraz 162 ośrodki lokalne i regionalne a także telewizja, która swoim zasięgiem obejmowała ponad 95 proc. ludności zsrr². Media elektroniczne stanowiły swoisty bastion organów władzy partyjno-państwowej i jako takie brały najmniejszy udział w okresie przemian drugiej połowy lat osiemdziesiątych. To media drukowane przeszły największe przeobrażenia w czasie trwania pierestrojki³. Przed 1985 rokiem prasa radziecka mimo ogromnych nakładów (np. „Trud” pismo radzieckich związków zawodowych w 1985 roku miał 16690 tys. a „Prawda” centralny organ prasowy kpzr — 10 450 tys. nakładu jednorazowego⁴) nie miała realnego wpływu na społeczeństwo, które nie darzyło jej zaufaniem. Jest to oczywiste, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę, iż smip charakteryzowały m.in.: – Absolutna władza i kontrola nad mediami sprawowana przez partyjnopaństwowe organy rządu oraz podległe im instytucje cenzury; – Znacząca przewaga funkcji propagandowo-agitacyjnej nad innymi funkcjami sprawowanymi przez środki masowego przekazu (np. funkcją informacyjną); – Scentralizowana struktura zarządzania mediami oparta na wieloszczeblowej konstrukcji systemu środków przekazu: centralnych, republikańskich (krajowych Rosyjskiej sfrr), obwodowych oraz miejskich, rejonowych i zakładowych⁵. Początkowo nic nie zapowiadało jakichkolwiek bardziej drastycznych przeobrażeń. Gorbaczow, choć zdawał sobie sprawę z tego, ze zmiany w Związku Radzieckim są konieczne, najwyraźniej nie umiał określić ich kierunku. Pierwszym etapem polityki Gorbaczowa było uskorienje (ros. przyspieszenie). Jak wspomina Wojciech Jaruzelski w swej rozmowie z Gorbaczowem w kwietniu 1985 roku: „o głasnosti (jawności) ani o pierestrojce (przebudowie) nie było wtedy mowy. Jego pierwszym hasłem było uskorienje (przyspieszenie). A więc przyspieszenie budowy socjalizmu. Pierestrojka pojawiła się dopiero później. Po latach go zapytałem, jak ocenia wagę tych trzech swoich haseł: uskorienje-pierestrojka-głasnost’. Powie- ² R. Owsepjan, Istorija nowiejszej otieczestwiennoj żurnalistiki. Pierechodnyj period (seredina 80.–90-e gody), Moskwa 1996, s. 7–8, za: J. Adamowski, Rosyjskie media i dziennikarstwo czasów przełomu (1985–1997), Warszawa 1998, s. 24. ³ Pierestrojka to potoczne określenie procesu przekształceń systemu zsrr w latach 1985 — 1991. Początkowo pierestrojka wraz z hasłami głasnosti (ros. jawności) i uskorienja (ros. przyspieszenia) stanowiły symbol nowego kursu politycznego kpzr. Jej istotą była modernizacja gospodarki, częściowe jej urynkowienie, zwiększanie swobód obywatelskich, w tym ograniczenie cenzury i liberalizacja polityki kulturalnej oraz ocieplenie stosunków z państwami zachodnimi. ⁴ J. Adamowski, Rosyjskie media i dziennikarstwo czasów przełomu (1985–1997), Warszawa 1998, s. 22. ⁵ Ibidem. Wpływ głasnosti na zmiany zachodzące w radzieckich mediach drukowanych… 157 dział, że najważniejsza okazała się głasnost’ […] Bo ona obdzierała władzę z mitu wszechmocy i nieomylności”⁶. Za sprawą tego właśnie sloganu oblicze Związku Radzieckiego zaczęło się zmieniać — jednak nie od razu. Charakterystyczną dla pierwszego okresu po wprowadzeniu w życie haseł pierestrojki (1985–1987) była duża ostrożność z jaką prasa oraz inne media podchodziły do zyskanych swobód. Zapewne wpływ na to miał specyficzny rodzaj mentalności, który wytworzył się wśród dziennikarzy po długim okresie ideologicznego nacisku. Jej najbardziej widocznym przejawem było powszechne wśród publicystów zjawisko autocenzury. Zatem praktycznie to władze musiały stymulować proces wiodący do wolności słowa. Jedną z głównych postaci odpowiedzialnych za rozwój pierestrojki był jej duchowy ojciec — Aleksander N. Jakowlew — nowy sekretarz kc kpzr ds. ideologii odpowiedzialny za działalność środków masowej informacji. W latach 1986–1987 za jego sprawą wprowadzono postanowienia ograniczające wszechobecną cenzurę tzw. Gławlita⁷ a do połowy 1987 roku dodatkowo uchylono zakaz rozpowszechniania informacji o ponad 4 tys. tytułów literatury rosyjskiej i radzieckiej. Szczytem tej artystyczno-literackiej odwilży było wycofanie zakazu publikacji dzieł przedstawicieli tzw. emigracji trzeciej fali, czyli pisarzy, którzy byli zmuszeni opuścić zsrr w latach siedemdziesiątych (byli to m.in. Aleksander Sołżenicyn oraz Josif Brodski). Wkrótce głasnost’ zagościła na łamach wielu gazet i czasopism. Wykształciła się wtedy obok prasy zachowawczej tzw. „prasa propierestrojkowa”, do której zalicza się m.in. ”Nowyj Mir”, „Moskwa”, „Niewa”, „Oktiabr”⁸ a przede wszystkim ilustrowany tygodnik społeczno — kulturalny „Ogoniok” oraz dwie cotygodniowe gazety — „Argumenty i Fakty” („A i F”) i ”Moskowskije Nowosti”. Były one mocno zaangażowane w proces przemian, a dzięki kilkumilionowym nakładom docierały do dużej rzeszy odbiorców. Zyskały sobie miano najbardziej radykalnych organów prasowych przemian. „Argumenty i Fakty” były dotychczas pismem Ogólnozwiązkowego Towarzystwa „Wiedza” o charakterze poradnika agitatora. „Moskowskije Nowosti” z kolei były zachowawczą gazetą ukazującą się w kilku europejskich językach przeznaczoną głównie dla cudzoziemców przebywających na terytorium zsrr. Zachodzące w prasie przemiany dokonały się m.in. za sprawą nowych ekip kierowniczych — od redaktorów naczelnych począwszy a na kierownikach niższego szczebla skończywszy. W tym okresie nakłady gazet wzrosły kilkakrotnie, co i tak nie zaspokajało istniejącego popytu. Na początku 1990 roku nakład „Argumentów i Faktów” przekroczył 33,335 mln. egzemplarzy (co zapewniło gazecie pierwsze miejsce na liście ⁶ J. Żakowski, Generał Wojciech Jaruzelski mówi o przełomie 1989 r., http://www.polityka.pl/ kraj/282082,1,general--wojciech-jaruzelski--mowi-o-przelomie-1989-r.read, 28.03.2010. ⁷ Główny Zarząd ds. Literatury i Wydawnictw, utworzony w 1922 roku w celu zjednoczenia wszystkich rodzajów cenzury utworów drukowanych. ⁸ Były to tzw. grube czasopisma, pisma społeczno-literacko-artystyczne. 158 Monika Kornacka wysokonakładowych periodyków świata w Księdze Rekordów Guinnessa) a zaledwie pięć lat wcześniej był około jedenastokrotnie niższy⁹. Zanotowano także znaczne ożywienie czytelników — redakcje były dosłownie zasypane listami od nich. W trzech pierwszych miesiącach roku 1987 redakcja czasopisma „Kommunist” dostała tyle listów co w całym roku 1984¹⁰. Niemal każdy publikowany tekst budził społeczne dyskusje. Początkowo dotyczyły one historycznych rozliczeń epoki stalinowskiej, bo takie materiały publikowano. Na łamach prasy rehabilitowano nie tylko pojedyncze jednostki, ofiary stalinowskiej represji, ale i kierunki myślenia uprzednio określane jako „kontrrewolucyjne”. Pod koniec lat osiemdziesiątych media (głównie prasa) nie kończąc rozrachunków z epoką stalinizmu, zaczęły jednocześnie poruszać bardziej kontrowersyjne tematy. Zajęto się mianowicie problemami życia radzieckiego państwa m.in. prostytucją, alkoholizmem, przestępczością zorganizowaną, narkomanią, problemami ekologicznymi a także budzącą liczne kontrowersje wojną z Afganistanem. Innymi słowy tymi wszystkimi niewygodnymi obszarami życia codziennego, które władze zsrr dotychczas publicznie ignorowały. Niepostrzeżenie ogólnonarodowe dyskusje zaczęły dotyczyć spraw teraźniejszych a także przyszłych losów zsrr. Niektóre gazety uruchomiły telefony informacyjne (np. „Wieczernij Leningrad”), pod którymi dyżurowali dziennikarze. Wysokonakładowe gazety (m.in. „Trud”, „Prawda”) w latach 1987–1988 wprowadziły na swe łamy po kilkanaście charakterystycznych rubryk, w których publikowano materiały nadesłane przez odbiorców. Można zaryzykować stwierdzenie, że te pierwsze lata przemian były złotym okresem dziennikarstwa radzieckiego. A wszystko to za sprawą ożywionych społecznych dyskusji i sporów. Głasnost’ znajdowała swój najpełniejszy wyraz w sferze bogatej ilościowo i jakościowo publicystyki głównie o tematyce historyczno-rozliczeniowej oraz gospodarczej. Charakterystycznym dla tamtego okresu zjawiskiem było ukazywanie się dużej ilości prasy podziemnej. Wprawdzie niezwykła aktywność istniejących już legalnych mediów drukowanych przyczyniła się do tego, że nie powstawało już wiele nowych tytułów, ale za to prasa podziemna przeżywała złoty okres swej działalności. Były to zazwyczaj gazetki małego formatu o objętości 2 do 4 stron kolportowane siłami aktywistów — ochotników, niektóre tytuły osiągały nakład nawet do 700 egzemplarzy¹¹. Przyczyniła się ona do pokonania psychologicznej bariery i zakorzenionych nawyków autocenzury prasy legalnie ukazującej się; w początkowym okresie pierestrojki stanowiąc obok władzy swoisty stymulator zachodzących przemian. Najbardziej chyba znanymi pismami podziemnym były ”Głasnost”, „Merkurij”, ale również: „Ekspress-Chronika” oraz „Dien za Dniom”. Ogółem na początku 1988 roku na terenie zsrr ukazywały się 64 czasopisma podziemne¹², ⁹ J. Adamowski, Rosyjskie…, s. 38. ¹⁰ Ibidem, s. 27. ¹¹ R. Owsepjan: Istorija nowiejszej otieczestwiennoj żurnalistiki. Pierechodnyj period (seredina 80.–90-e gody), Moskwa 1996, s. 15, za: J. Adamowski, Rosyjskie media…, s. 33. ¹² J. Adamowski, Rosyjskie media…, s. 33. Wpływ głasnosti na zmiany zachodzące w radzieckich mediach drukowanych… 159 głównie w Leningradzie, Moskwie, w okręgu uralskim oraz na terenie bałtyckich republik. Klimat dla tej prasy był z jednej strony sprzyjający ponieważ nie podlegały tak drastycznym prześladowaniom jak w latach siedemdziesiątych, ale z drugiej strony wraz z pierestrojką i rosnącą wolnością słowa tytuły traciły rację bytu. Pod koniec 1989 roku wyraźnie widoczne już było istnienie dwóch obozów w strukturach władzy: z jednej strony konserwatywna opozycja wobec kierunku przemian zsrr (z flankami narodowo — patriotyczną oraz ortodoksyjno komunistyczną), a z drugiej skrzydło radykałów. Narodowcy głosili hasła rosyjskiej odrębności, której miała zagrażać postępująca westernizacja. Ich nieoficjalnymi organami prasowymi były m.in. takie czasopisma jak: „Moskwa”, „Nasz Sowriemiennik”, „Mołodaja Gwardia” oraz cotygodniowa gazeta społeczno-literacka „Litieraturnaja Rossija”. Zaś gazeta „Sowiestkaja Rossija” oraz dziennik „Prawda” stanowiły zaplecze prasowe dla komunistycznych ortodoksów. Jednak to publikacje prasy związanej ze skrzydłem radykałów najbardziej niepokoiły Gorbaczowa. Władze starały się odzyskać kontrolę nad niezależną już w dużej mierze prasą, w wyniku czego dochodziło do licznych sporów. Pierwszym poważnym konfliktem była walka o przejęcie gazety związku zawodowego pracowników oświaty oraz resortów edukacyjnych „Uczytielskoj Gaziety”. Pod koniec 1988 roku redaktor naczelny gazety po uprzednim jej zreformowaniu (zarówno pod względem treści jak i formy), w celu uwolnienia się spod kurateli dysponentów politycznych, złożył propozycje przejęcia tytułu przez Komitet Centralny partii, licząc że tym sposobem zyska większa swobodę działania. Jego prośba została rozpatrzona pozytywnie, lecz on sam niedługo potem został zdymisjonowany a gazeta spacyfi kowana. Niepowodzeniem okazał się także trwający 47 dni pierwszy strajk dziennikarzy w zsrr. Został on zorganizowany przez redakcję rejonowej gazety „Znamia Kommunizma” z Nogińska, po tym jak odwołano jej naczelnego redaktora. Dokonano tego w odwecie za złamanie na łamach pisma zakazu publikacji wystąpienia deputowanego ludowego, jednego z aktywnych liderów demokratycznego Jurija Afanazjewa. Sprawa strajku dziennikarzy znalazła swój finał przed trybunałem, kiedy to Sąd Najwyższy zsrr podjął decyzję o podtrzymaniu wyroku sądu niższej instancji o pozaprawnym charakterze protestu. Szczytowym okresem walki prasy o wyzwolenie się spod kurateli władzy był rok 1989, kiedy to walkę podjęły liczne prestiżowe pisma centralne m.in. miesięcznik „Oktibar”, cotygodniowa „Litieraturnaja Gazeta” a przede wszystkim — „Argumenty i Fakty”. Zwłaszcza kampania tej ostatniej była niezwykle spektakularna i przyczyniła się do złamania niepodzielności kontroli władzy nad prasą oraz stworzyła precedens odrzucenia dyktatu partyjnych organów przez pismo. Konflikt zaczął się, gdy 13 października 1989 roku „A i F” opublikowały listę 37 najbardziej popularnych deputowanych ludowych zsrr, ale z pominięciem na niej nazwiska Gorbaczowa. Wywołało to bezzwłoczną reakcję władz — już 15 października redaktor naczelny, Starkow został wezwany do gmachu kc, gdzie został 160 Monika Kornacka zdymisjonowany. „A i F” zdecydowało się złamać niepisany zakaz milczenia i reakcji na działania władz w wyniku czego w numerze z 17 października ukazał się szczegółowy artykuł opisujący cały konflikt. Redakcja zdecydowanie stanęła po stronie swojego naczelnego, mianując go przedstawicielem związkowym, co niejako automatycznie chroniło przed utratą pracy. Kampania obrony niezależności pisma i wolności słowa objęła swym zasięgiem niemal cały Związek Radziecki i zakończyła się pozostawieniem Starkowa na jego stanowisku¹³. Było to pierwsze tak wyraźne zwycięstwo mediów nad władzą. Z każdym dniem bardziej widoczny stawał się rozłam miedzy słabnącą, ale wciąż dzierżącą władzę partią, a coraz bardziej niezależnymi mediami, które wycofywały się z udzielania poparcia niedawnym reformatorom. Ci ostatni coraz bardziej desperacko próbowali zachować istniejący stan rzeczy i powstrzymać zachodzące przemiany. Specyficznym stymulatorem przeobrażeń w zakresie rynku prasowego w okresie późnego zsrr była opublikowana 21 lipca 1990 r. na łamach gazety „Izwiestija” ustawa „Prawo o prasie oraz innych środkach masowej informacji w zsrr”. Była to, zdaje się, najbardziej wyczekiwana ustawa w historii zsrr. Pierwsza jej oficjalna wersja pojawiła się na przełomie lat 1986–1987. Był to projekt partyjno-państwowy, który nie wnosił w zasadzie nic nowego i opierał się głównie na górnolotnych hasłach. Alternatywą dla niego był stworzony przez 3 prawników ze środowiska demokratycznego obywatelski projekt z 1988 roku, jak na tamte czasy niezwykle postępowy i nowatorski. Przewidywał m.in. zakaz cenzurowania mediów, przyznanie obywatelom prawa do zakładania środków masowego przekazu, zapewnienie redakcjom ekonomicznej i kadrowej niezależności oraz ochronę źródeł informacji¹⁴. Gławlit starał się nie dopuścić do publikacji projektu ustawy. Do jego upublicznienia doszło dopiero poza Moskwą, a dokładnie w cieszących się większą swobodą republikach nadbałtyckich. Po wydrukowaniu ich w lokalnych gazetach mógł się już bez przeszkód ukazać na łamach radzieckiej prasy, bowiem dla przedruków nie była wymagana zgoda Gławlita. Projekt ów prędko stał się bardzo popularny wśród czytelników i niebawem jako istotnego faktu społeczno-politycznego nie można było go już ignorować. Ustawa weszła w życie z dniem 1 sierpnia 1990 roku, po licznych perypetiach i próbach jej zmian. Dotyczyły one m.in. pozbawienia obywateli prawa do zakładania gazet, czasopism, stacji radiowych i telewizyjnych oraz zapewnienia wydawcom i założycielom uprawnień do głębokich ingerencji w prace redakcji. Ustawa dała początek wielu procesom sądowym wytaczanym przez gazety i czasopisma ich uprzednim dysponentom politycznym oraz gwałtownemu wzrostowi rejestracji nowych pism. Tym samym pluralizm społeczno-polityczny mass mediów stał się faktem. Swoje gazety i czasopisma zakładały m.in. organy partii (demokratycznych, republi¹³ Ibidem, s. 37. ¹⁴ Ibidem, s. 54. Wpływ głasnosti na zmiany zachodzące w radzieckich mediach drukowanych… 161 kańskich, chadecy, liberałowie, monarchiści), stowarzyszenia i organizacje, a także Rosyjska Cerkiew Prawosławna. Wzmiankowana ustawa oraz usunięcie w marcu 1990 roku art. 6 Konstytucji mówiącego o kierowniczej roli partii kpzr w państwie, stanowiły podstawowe bodźce do kształtowania się pluralizmu politycznego środków masowego przekazu. Janusz Adamowski stwierdza: „W marcu 1991 roku w zsrr zarejestrowano ogółem blisko 1800 tytułów tzw. szczebla centralnego (o ogólnokrajowym zasięgu), z których połowa pojawiła się na rynku po raz pierwszy. Co prawda aż 803 z nich stanowiło jeszcze własność instytucji państwowych, ale 233 należało do zespołów redakcyjnych oraz odrębnych wydawnictw prasowych, 291 — do organizacji religijnych a 241 były własnością osób fizycznych. Pozostałe należały do towarzystw akcyjnych oraz różnorakich spółek i spółdzielni prowadzących działalność gospodarczą”¹⁵. Bodźcem do podjęcia radykalnych działań przez partyjnych konserwatystów okazał się opublikowany przez pełniącego obowiązki prezydenta rsfrr¹⁶ Borysa Jelcyna dekret o zakazie działalności ogniw partyjnych kpzr w państwowych instytucjach, urzędach i przedsiębiorstwach Federacji Rosyjskiej¹⁷. Niedługo później (w sierpniu 1991), mianowani wcześniej przez Gorbaczowa na najwyższe stanowiska państwowe partyjni konserwatyści, w tym m.in. wiceprezydent zsrr Gienadij Janajew i premier Walentin Pawłow, korzystając z pobytu Gorbaczowa na Krymie spróbowali przejąć władzę i przywrócić stare porządki. Adamowski konkluduje: „Była to chwila próby zwłaszcza dla demokratycznych gazet i czasopism. Jedno z pierwszych postanowień puczystów dotyczyło bowiem zamknięcia wszystkich centralnych i moskiewskich tytułów prasowych (wyjątek stanowiło 6 gazet kpzr oraz dzienniki „Izwiestija”, „Trud” i ”Krasnaja Zwiezda”). Zakaz publikacji został jednak złamany m.in. przez redakcję „Niezawisimoj Gaziety”, której kolejny numer ukazał się w Paryżu, oraz 11 zawieszonych gazet, które zarejestrowały wspólnie pismo pod nazwą „Obszczaja Gazieta”¹⁸. Pucz był źle przygotowany, co w znacznym stopniu przyczyniło się do jego niepowodzenia. Jego przywódcy zostali wtrąceni do więzienia (z którego zresztą dość szybko wyszli), zaś Gorbaczow, którego puczyści przez trzy dni przetrzymywali w jego domu na Krymie, wrócił do Moskwy i objął z powrotem urząd Prezydenta zsrr. ¹⁵ J. Adamowski, Transformacja rosyjskich środków masowej informacji, [w:] Transformacja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 roku, red. B. DobekOstrowska, Wrocław 2002, s. 38. ¹⁶ Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna Republika Radziecka — największa powierzchniowo i ludnościowo z 15 republik dawnego Związku Radzieckiego. ¹⁷ Opublikowany 20 lipca 1991 roku. ¹⁸ J. Adamowski, Transformacja rosyjskich…, s. 39. 162 Monika Kornacka Po upadku puczu Jelcyn, cieszący się ogromnym poparciem społecznym opublikował kolejny dekret — „O środkach masowej informacji rfsrr”¹⁹, w którym to dokumencie mass media zostały ukazane jako istotny czynnik życia społecznego Rosji. Prawnym gwarantem dokonujących się przemian stał się natomiast kolejny jelcynowski dokument „O sposobach zapewnienia wolności”. Za jego sprawą gazety i czasopisma mogły zostać przejęte przez różnorakie podmioty m.in. przez zespoły dziennikarskie, terenowe organy władzy przedstawicielskiej, organizacje społeczne itp. Dla prasy, uwolnionej spod politycznej kurateli, powinien nastąpić czas rozkwitu, którego znakami miały być rosnące nakłady a także wysoki poziom zaufania społecznego. Jednakże koniec roku 1991 przyniósł znaczny spadek prenumeraty, na co miał wpływ znużenie czytelników oraz rosnąca niewiara w możliwości nadmiernie upolitycznionej, ich zdaniem prasy. Jednocześnie na rynku zaczęły pojawiać się nowe tytuły o szerokiej rozpiętości tematycznej — od poradników domowych, przez sensacyjne magazyny ilustrowane, pisma z krzyżówkami aż po czasopisma pornograficzne. Nie przedstawiały one większych ambicji intelektualnych a co ważniejsze — były niemal całkowicie apolityczne. Ich poczytność rosła systematycznie. Kończył się tym samym czas bezwzględnej supremacji prasy społeczno-politycznej. Wraz z nim odchodziła w niepamięć rola mediów masowych w życiu społecznym kraju, a także sam Związek Radziecki, zlikwidowany w grudniu 1991 roku. Изложение (abstrakt) Половина восьмидесятых лет двадцатого века не была благоприятным периодом для Советского Союза-страна переживала глубокий кризис так экономический как и политический. Все отдавали себе отчёт, что в целях уцеления коммунизма надо его реформировать. Однако только выбор на Генерального секретаря Центрального Комитета Коммунистической партии Советского Союза (ЦК КПСС) Михаила Горбачева создал возможность реформации. Первым этапом политики Горбачева было ускоренье. Только позже появилась перестройка и гласност. Во время этих перерождений печатанные медиа прошли наиболее большую трансформацию и это именно благодаря гласности. С едва удобных орудий власти, (имеющих цель укрепляния социалистической системы в обществе) стали суверенными современными массовыми медиами. Тогда возникла рядом с консервативной печати наз. „печать проперестройкова „. В этот период, тираж газет возросл несколько разов, но это все не удовлетворяло существующего спроса. ¹⁹ Opublikowany 21 sierpnia 1991 roku. Wpływ głasnosti na zmiany zachodzące w radzieckich mediach drukowanych… 163 Отличительным явлением было также общественное оживление и дискуссии читателей в прессе. Вскоре власти потеряли контроль над, в значительной мере независимую, печатью. В результате чего имели место многочисленные споры вокруг этой линии. Важным стимулятором преобразования в сфере газетного рынка в период позднего СССР был закон „О печати и других средствах массовой информации в СССР”. Вместе со статьей 6 Конституции, которая была удаленная в марте 1990 г., говорящей о руководящей роли партии КПСС ,были основой к формованию политического плюрализма средств массовой информации. Monika Kornacka — magister politologii. Studentka i roku studiów magisterskich uzupełniających na kierunku socjologia (specjalność komunikacja społeczna) na Uniwersytecie Śląskim. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół komunikacji interpersonalnej a także kulturowej roli kobiet w społeczeństwie i kultury japońskiej. Jest członkinią Międzywydziałowego Stowarzyszenia Dziennikarzy „Mosty”, gdzie pełni funkcję sekretarza oraz Koła Naukowego Politologów u. Kontakt: [email protected] Magdalena Marzec Współczesny system medialny Federacji Rosyjskiej — wybrane aspekty Powstawanie i rozwój massmediów, w większości państw europejskich jest procesem rozciągniętym w czasie. W Rosji rozkwit środków masowego przekazu związany był z wydarzeniami historycznymi, dlatego współcześnie w większości mamy do czynienia z mediami, które powstały po 1917 r. albo po 1991 r. Kształtowanie się nowego systemu medialnego było konsekwencją przemian politycznych, społecznych i gospodarczych, które miały miejsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. W konsekwencji zmiany ustroju politycznego uległ destrukcji komunistyczny system środków masowego przekazu wraz z „informacyjną przestrzenią” przez nie obsługiwaną¹. W zamian pojawił się nowy ład medialny, bazujący jednak w większości na dawnych instytucjach i zwyczajach. Współczesny system medialny Rosji jest w dużej mierze spuścizną byłego ustroju politycznego panującego w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W czasach radzieckich tradycja korzystania z mediów była bogata. Praktycznie każde gospodarstwo domowe w zsrr w okresie od 1970 r. do 1990 r. subskrybowało kilka tytułów czołowych gazet centralnych², co najmniej jedną gazetę lokalną i kilka czasopism. Prenumeraty tych tytułów były małe, podczas gdy ich nakład bardzo wysoki. Taka sytuacja była konsekwencją radzieckiego systemu finansowania mediów, w którym idea rentowności środków masowego przekazu nie odgrywała znaczącej roli. Okres pierestroiki Gorbaczowa był czasem przyjaznym dla mediów. Uzyskały one prawną swobodę wypowiedzi, co miało pomniejszać narastającą frustrację środowiska dziennikarzy. Jednocześnie jednak system dotacji państwowych, który istniał w okresie komunizmu, został wycofany pozostawiając mediom wolne pole do walki o przetrwanie. Media drukowane były pierwszymi ofiarami komercjalizacji. Liczne gazety i czasopisma, w szczególności te, które pojawiły się na krótko przed zmianą systemową, nie wytrzymały konkurencji. Ogromne zadłużenie środków masowego przekazu stało się częścią nowej rzeczywistości prasy post-komunistycznej. ¹ J. Adamowski, Rosyjskie media i dziennikarstwo czasów przełomu (1985–1997), Warszawa 1998, s. 51. ² Dominującymi gazetami centralnymi w tamtym okresie była: „Prawda”, „Izwiestia”, „Trud”, „Sovetskaya Rossiya” itp. 166 Magdalena Marzec Sytuacja ta zmieniła się w połowie lat dziewięćdziesiątych, gdy pojawili się nowi rosyjscy biznesmeni, podkreślający swój status i zasobność portfeli. Następstwem zmian społecznych były przekształcenia na rynku czasopism. Zaczęły ukazywać się magazyny mody i rozrywki o wysokiej jakości druku, będące nośnikami reklam produktów luksusowych. Oprócz zmian ekonomicznych i społecznych, na media wpływały także przeobrażenia polityczne. Wybory prezydenckie z 1996 roku zwróciły uwagę rosyjskich przedsiębiorców na nową, polityczną rolę środków masowego przekazu. Mimo, że główna walka ekonomiczna rozgorzała o panowanie nad kanałami telewizyjnymi, to gazety i czasopisma również zmieniły swój kapitał. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych większość massmediów miała nowych właścicieli, którzy oczekiwali lojalności dziennikarzy w zamian za wsparcie finansowe ich działalności. Tak zwana „rosyjska wojna medialna” osiągnęła swój szczyt w 1999 roku. Z czasem dawna tendencyjność informowania i poplecznictwo partyjne rosyjskiej prasy zostały zastąpione dążeniem do osiągnięcia wyników ekonomicznych³. Współczesny rosyjski system medialny nie różni się w swych założeniach od tych zachodnich. Wyjątkiem jest tutaj występująca jawna lub ukryta kontrola państwa i ekonomiczny nacisk ze strony oligarchów oraz władz centralnych i lokalnych⁴. Zarówno telewizja, jak i radio mające swoją genealogię w starym systemie politycznym, przeszły głęboką transformację. Jednak specyfika systemu politycznego Rosji sprawia, iż pomimo pewnych przemian są one nadal silnie uzależnione od państwa. Inaczej jest w przypadku prasy, gdyż gazety z reguły zmieniły swoje linie programowe⁵. Media drukowane nie mają jednakże tak dużego wpływu na opinię publiczną, gdyż społeczeństwo rosyjskie rzadko korzysta z tego źródła informacji uważając je za zbyt wolne i nadto drogie. To telewizja jest najpopularniejszym medium w Rosji. Duża dostępność i łatwość odbioru treści przyczynia się do jej powodzenia wśród publiczności. Oprócz funkcji informacyjnych spełnia ona także rolę rozrywkową. Prywatne stacje przyciągają widzów popularnymi serialami zagranicznymi, ale także produkcjami rodzimymi. Państwowe skupiają się głównie na funkcji informacyjnej. Prawne unormowania rosyjskiego systemu medialnego Każdy system medialny opiera się na unormowaniach prawnych. W okresie przedradzieckim pewnymi substytutami prawa prasowego były ustawy o cenzurze (z 1804, 1826 i 1828 roku), tymczasowe zasady cenzurowania (z 1865 i 1882 roku), aktualne zasady dotyczące wydawnictw periodycznych (z 1905 roku) i tymczaso³ http://www.ejc.net/media_landscape/article/russia, 2.04.2010. ⁴ M. Irmer, Russian Media System, Ilmenau 2006, s. 2, http://www.tu-ilmenau.de/fakmn/uploads/ media/Russia_report_I.pdf. Za: http://www.ssm-seminar.de/2004/msys_rus.htm, 2.04.2010. ⁵ J. Adamowski, Wybrane zagraniczne systemy medialne, Warszawa 2008, s. 219. Współczesny system medialny Federacji Rosyjskiej… 167 we stanowisko w sprawie cenzury wojennej z 1914 roku⁶. W czasach zsrr władze państwowe nie przywiązywały nadto uwagi do ustawodawstwa medialnego. Dopiero w 1990 r. uchwalono Ustawę o prasie i innych środkach masowej informacji, która przewidywała swobodę zakładania gazet, czasopism oraz stacji radiowych i telewizyjnych przez partie polityczne, organizacje społeczne i osoby fizyczne⁷. Według ustawy, prawo wstrzymania publikowania tytułu miał jedynie organ założycielski i niezawisły sąd, co stanowiło ważną gwarancję funkcjonowania mediów rosyjskich. Ustawa o prasie i innych środkach masowej informacji obowiązywała tylko półtora roku. W związku ze zmianą systemową uchwalono w 1991 r. Ustawę Federacji Rosyjskiej o środkach masowej informacji⁸. Była ona rezultatem nowej sytuacji społeczno-politycznej w Rosji i Europie Środkowo-Wschodniej. Odzwierciedlała także potrzebę kompromisu pomiędzy władzą a massmediami. Ustawa stanowiła gwarancję wolności wypowiedzi, informacji i swobody myśli. Od momentu jej uchwalenia zapewniono dziennikarzom prawo do ochrony i niezależności. Akt dotyczący środków masowej informacji poruszał także zagadnienia prawa dostępu do informacji a w art. 3 zabraniał cenzury prewencyjnej⁹, powszechnej w czasach poprzedniego systemu. Ustawa z 1991 r. opisywała także ścieżkę rejestracyjną dla środków masowej informacji. Sposób rejestracji nowych mediów od tej pory uzależniony był od ich zasięgu. Gdy telewizja, radio lub prasa obejmowały nim większą część Federacji Rosyjskiej lub kilka jej członów a także wykraczały poza granicę kraju, to rejestracja drukowanych periodycznych tytułów miała miejsce w Państwowym Komitecie ds. Prasy, a mediów elektronicznych w siedzibie Federalnej Służby ds. Radiofonii i Telewizji. Jeśli medium obejmowało jedynie jeden z regionów Rosji to jego rejestracja odbywała się w lokalnym lub regionalnym państwowym komitecie ds. prasy lub radiofonii i telewizji (art. 8 i nast.). Ustawa Federacji Rosyjskiej o środkach masowej informacji miała stanowić gwarancję równowagi i obiektywizmu rosyjskich mediów. Jednakże stan ten nie trwał długo. Już w 1995 r. w wyniku zmiany prawa ograniczono wolność prezentowania różnorodnych opinii i poglądów partii politycznych, szczególnie tych nie będących u władzy¹⁰. Rosnąca w siłę władza polityczna pragnęła znów zawładnąć środkami masowego przekazu i wykorzystać je do swoich, propagandowych celów. Należy podkreślić, iż podstawowym aktem prawnym regulującym wszystkie sfery funkcjonowania państwa, w tym działanie massmediów jest Konstytucja Federacji Rosyjskiej przyjęta w ogólnokrajowym referendum 12 grudnia 1993 r. Usta⁶ A. Bochanow, Burżuaznaja priessa Rossiji i krupnyj kapitał (koniec xix w. — 1914 g.), Moskwa 1984, s. 34. ⁷ Jednymi z warunków utworzenia medium przez osobę fizyczną było skończenie 18 lat, posiadanie obywatelstwa radzieckiego lub prawa stałego pobytu. ⁸ http://www.medialaw.ru/e_pages/laws/russian/massmedia_eng/massmedia_eng.html, 2.04.2010. ⁹ Ibidem. ¹⁰ http://www.ejc.net/media_landscape/article/russia, 2.04.2010. 168 Magdalena Marzec wa zasadnicza posiada rozbudowany rozdział drugi dotyczący praw oraz wolności człowieka i obywatela. Wśród kwestii w nim poruszanych obok swobód obywatelskich, w art.29 znajdujemy także gwarancję wolności myśli i słowa, zakaz propagandy i agitacji rozpalającej nienawiść oraz wrogość, zmuszania do ujawniania swoich opinii i przekonań albo do wyrzeczenia się ich. Konstytucja w niniejszym artykule zapewnia obywatelom prawo do swobodnego poszukiwania, uzyskiwania, przekazywania, tworzenia i rozpowszechniania informacji w dowolny, zgodny z prawem, sposób. Gwarantuje także wolność środków masowego przekazu i zabrania cenzury¹¹. Ustawa Zasadnicza zapewnia obywatelom prawo do obrony swego życia prywatnego, ograniczając jednocześnie możliwości zdobywania informacji przez media. Art. 23 gwarantuje nienaruszalność życia prywatnego, prawo do tajemnicy osobistej, rodzinnej oraz do obrony swej czci i dobrego imienia. Gwarantuje również prawo do tajemnicy korespondencji, rozmów telefonicznych oraz informacji przekazywanych drogą pocztową, telegraficzną i inną. Art. 24 zabrania zbierania, przechowywania, wykorzystywania i rozpowszechniania informacji dotyczących życia prywatnego osób bez ich zgody¹². Natomiast art. 56 zakłada możliwość ograniczenia swobody mediów masowych w razie wprowadzenia stanu wyjątkowego¹³. Należy zaznaczyć, że oprócz politycznych nacisków na media, także równie silne są ekonomiczne instrumenty wpływu. Aparat władzy w Rosji posiada spore możliwości dofinansowywania poszczególnych podmiotów medialnych dzięki dwóm aktom prawnym: Ustawie o ekonomicznym wsparciu gazet rejonowych z dnia 13 lipca 1995 roku i Ustawie o państwowym wsparciu mediów masowych i działalności wydawniczej z 18 października 1995 roku¹⁴. Na podstawie ich zapisów dotacje i subwencje otrzymują tytuły znajdujące się na specjalnej liście, która jest tworzona przez Dumę Państwową. Wielkość dopłat ma istotne znaczenie dla mediów, biorących udział w walce o przetrwanie na rynku. Chęć zdobycia dodatkowych funduszy od państwa może być przyczynkiem do zmiany polityki redakcyjnej i linii programowej na taką, która jest bardziej przyjazna rządowi. Współczesne podstawy prawne rosyjskiego systemu medialnego są niedoskonałe. Liczne luki prawne i ogólnikowe stwierdzenia przepisów stwarzają możliwość działań sprzecznych z ideą wolności mediów. Dziennikarze pozywani są do sądów za rzekome znieważanie władz publicznych, szczególnie szczebla lokalnego, w momencie gdy publikują artykuły nieprzyjazne rządzącym. Przykładem takiej sytuacji jest proces i więzienie dziennikarza Grigorija Pasko. Prowadził on wywiady i pisał setki tekstów poruszających problem wylewania odpadów radioaktywnych ¹¹ A. G. Richter, Prawowyje osnowy żurnalistyki, Moskwa 2002, s. 18–21. ¹² Ł. Donaj, Media w systemie politycznym Federacji Rosyjskiej, [w:] Federacja Rosyjska 1991– 2001, red. J. Adamowski, A. Skrzypek, Warszawa 2002, s. 74. ¹³ J. Adamowski, Rosyjskie media…, s. 72. ¹⁴ Ustawy te wprowadzają system dotacji państwowych i lokalnych przeznaczanych dla wydawców znajdujących się na specjalnej liście, w formie zwrotnych lub bezzwrotnych pożyczek bądź ulg podatkowych. Współczesny system medialny Federacji Rosyjskiej… 169 do morza przez rosyjską marynarkę przy współudziale Federalnej Służby Bezpieczeństwa (dawnego kgb)¹⁵. Za nieprzychylne władzy artykuły został skazany przez sąd na karę więzienia. Jednak w akcie oskarżenia podano iż przyczyną ukarania dziennikarza było rzekome szpiegostwo i zdrada stanu. Bardzo popularnym narzędziem ograniczania swobody mediów jest limitowanie dostępu do informacji dla dziennikarzy m.in. dzięki: odmowie udzielenia informacji¹⁶, niedostępności źródeł oraz istotnych ograniczeń dotyczących ich pozyskania¹⁷. Dostęp dziennikarzy do informacji został szczególnie uszczuplony w czasach konfliktu czeczeńskiego. Nastąpiła wyraźna kolizja między prawem mediów do poszukiwania i rozpowszechniania informacji, a regulacjami krajowymi dotyczącymi tajemnicy państwowej i terroryzmu. Dziennikarze pracujący w Czeczenii podlegali specjalnej akredytacji wydanej przez władze federalne. Podczas zbierania informacji od strony czeczeńskiej, reporterzy musieli korzystać z asysty odpowiednich przedstawicieli państwa. W wielu przypadkach specjalnie utworzony organ — Centrum Informacji Rosyjskiej w Czeczenii, był jedynym źródłem informacji dla dziennikarzy. Władza państwowa była szczególnie wyczulona na kontakty mediów z rebeliantami czeczeńskimi, blokowała także wszelkie próby przedstawiania ich poglądów na temat konfliktu. Próby przejęcia przez państwo kontroli nad mediami ujawniają się w szczególności podczas kryzysów politycznych i zamachów bombowych. W 2002 roku dramat zakładników teatru na Dubrowce w Moskwie był przyczynkiem do powstania planów wprowadzenia nowych ograniczeń w mediach. Prawie miesiąc po ataku terrorystycznym, rosyjska Duma przyjęła zmiany do ustawy o terroryzmie i mediach, które zabraniały mediom rozpowszechniania informacji mogących udaremnić prowadzenie operacji przeciw terrorystom i doprowadzić do zagrożenia dla życia i zdrowia ludzi. Jednakże w ostatniej chwili prezydent Władimir Putin zawetował te zmiany powodując, że nie weszły w życie. Można skonstatować, iż wolność środków masowego przekazu w Rosji, mimo istnienia ustawodawstwa medialnego, jest swoiście dozowana i wykorzystywana do celów politycznych. Manipulowanie opinią publiczną dokonywane za pomocą przekazów, głównie telewizyjnych, ale też prasowych, sprawia, iż obywatele tracą zaufanie do mediów. Konsekwencją tego jest spadek nakładów prasy i czasopism oraz rozwój rozrywkowej funkcji mediów. ¹⁵ G. Pasko, Gruba skóra narodu, http://wyborcza.pl/1,86738,4565931.html, 2.04.2010. ¹⁶ Według Troszkina 80 proc. rosyjskich dziennikarzy w czasie swojego życia zawodowego spotkało się z odmową udzielenia informacji, niechęcią, lub retorsją ze strony władz podczas zbierania materiałów dziennikarskich. J. Troszkin, Prawa priessy: pieczat i włast, „Wiestnik Moskowskowo Uniwersiteta”, Serija 10 — Żurnalistika nr 2, 1997, s. 12. ¹⁷ Jest to możliwe m.in. dzięki tworzeniu różnego rodzaju ciał „fi ltrujących” (służby prasowe, rzecznicy, działy pr) czy też rozbudowanemu systemowi akredytacji dziennikarzy przy danej instytucji. 170 Magdalena Marzec Rosyjska prasa Pomimo, iż na rynku mediów drukowanych w Federacji Rosyjskiej funkcjonuje wiele gazet i czasopism to większość z tych tytułów ma bardzo niski nakład i poziom czytelnictwa. Wzrost cen prasy, związany ze zmianą jej finansowania i transformacją ustrojową, przyniósł spadek ilości sprzedawanych gazet. Liczba prenumerat zmniejszyła się praktycznie we wszystkich segmentach rynku mediów drukowanych. Należy jednak podkreślić, że, dla zasady, tzw. „przeciętni Rosjanie” kupują gazetę co tydzień. Główną przyczyną spadku czytelnictwa jest kryzys finansowy i słaby rozwój gospodarczy kraju. W celu dostosowania się do nowych preferencji konsumpcji czytelników wiele tytułów zmieniło swoją emisję z wersji codziennej na tygodniową lub wprowadziło specjalny numer tygodniowy. Takie wydania mają duże powodzenie wśród czytelników prasy. Wiodące w czasach sowieckich gazety, takie jak Prawda (nakład 130.000), Izwiestia (234.500), Trud (1.700.000), Nowoje Wriemia¹⁸, zachowały swoją pozycję we współczesnej Rosji. Argumenty i Fakty 2.985.000), Komsomolskaja Prawda (27.000.000), Moskovsky Komsomolec (650.000) popularne w czasach pierestrojki nadal pozostają jednymi z najbardziej poczytnych mediów krajowych. Wiele gazet pojawiło się jednakże na początku lat dziewięćdziesiątych m.in. Niezawisimaja Gazieta (40.000), Kommersant (120.000) i Nowaja Gazieta (535.000)¹⁹. Odrębną kategorię stanowi tzw. prasa moskiewska, nazywana także centralną. Tytuły tych gazet podzielić można na niezależne od władzy państwowej (liberalno-demokratyczne, neutralne oraz komunistyczno-nacjonalistyczne) i instytucjonalnie zależne od państwa. Do tych ostatnich należą dzienniki: Rossijskaja Gazieta (nakład 400.000) — organ rządu i Rossijskije Wiesti (50.000) — organ Administracji Prezydenta Federacji Rosyjskiej. Oba tytuły publikują większość aktów ustawodawczych, rozporządzeń rządu, dekretów prezydenta. Są dość ubogie w warstwie informacyjnej. Stosunkowo rzadko zamieszczają ciekawe artykuły publicystyczne i komentarze²⁰. Media drukowane w Rosji ze względu na jej periodyczność możemy podzielić na dzienniki, tygodniki i tzw. prasę cotygodniową. Spośród drugiej i trzeciej zbiorczej kategorii największą rolę odgrywają tygodniki. Jak już wspomniano ta forma emisji jest najbardziej pożądaną dla wydawców ze względu na trudną sytuację ekonomiczną kraju i duże dysproporcje w dochodach społeczeństwa. Nie ¹⁸ Stare tytuły sowieckie takie jak „Nowoje Wriemia” (nakład 25 tys.) należą do najbardziej wpływowych, reprezentujących opcję demokratyczną . Były to pisma bardzo zaangażowane w okresie pierestrojki i do tej pory uchodzą za wiarygodne źródło informacji. Są to profesjonalne tygodniki społeczno-polityczne. Zamieszczają niezwykle interesujące materiały publicystyczne, dotyczące zarówno wydarzeń krajowych, jak i zagranicznych. ¹⁹ Dane o nakładzie poszczególnych gazet pochodzą ze strony internetowej: http://www.mediaatlas.ru. ²⁰ http://www.instesw.ebox.lublin.pl/ed/0/prasa.html.po, 2.04.2010. Współczesny system medialny Federacji Rosyjskiej… 171 wolno jednak pominąć znaczenia prasy cotygodniowej. Jest ona spotykana także w innych krajach np. w Niemczech w postaci gazety Die Zeit, jednak tylko w Rosji zasłużyła sobie na miano odrębnej kategorii, której rola na rynku mediów drukowanych wzrasta. Rozróżnienie pomiędzy prasą cotygodniową a tygodnikami nie wynika tylko z ich sposobu emisji ale głównie z zawartości treściowej. Gazety cotygodniowe to: Argumenty i Fakty, Moskiewskie Nowosti²¹, i tytuły o tematyce polityczej: Komsomolskaja Prawda²², Nasza Wiersija²³, Wojenno-Promyszlennyj Kurier, Literaturnaja Gazieta²⁴. Ich treść to głównie artykuły i wywiady dotyczące wydarzeń z ostatniego tygodnia, ale także obejmujące szerszą niż siedmiodniowa perspektywę czasową. Tematyka tychże tytułów to polityka, ekonomia, społeczeństwo. Poszczególne zagadnienia nie są jednak pogrupowane w stałe działy ukazujące się na łamach gazet. Ta cecha różni właśnie te tytuły od tygodników, które mają przejrzysty układ treściowy i posiadają stałe działy. Wśród tygodników można wymienić: Itogi, Ogoniok, Russkij Newsweek, Włast czy Diengi²⁵. Do dzienników uchodzących za najbardziej niezależne, reprezentujące opcję liberalno-demokratyczną zaliczają się: Izwiestija, Niezawisimaja Gazieta, Siegodnia, Kommiersant-Daily. Wśród stołecznych elit tytuły te są najbardziej popularne. Zawierają one bardzo bogate informacje na temat bieżącej sytuacji politycznej, gospodarczej i społecznej Rosji. W sposób stały monitorują również wydarzenia w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw. Ich serwis zagraniczny, w porównaniu z innymi gazetami, jest stosunkowo najbogatszy. Dzienniki te, zwłaszcza Niezawisimaja Gazieta i Siegodnia zamieszczają dużo komentarzy i materiałów o charakterze publicystycznym i analitycznym. Kommiersant-Daily słynie zaś z bogatych informacji na temat gospodarki, sytuacji ekonomicznej, rozwoju bankowości itd. Poza dziennikiem Izwiestija pozostałe trzy sprzedawane są w zasadzie tylko w Moskwie i kilku większych miastach. Do szeroko pojętego obozu demokratycznego przynależy również Komsomolskaja Prawda. Jest to w dalszym ciągu bardzo popularny dziennik w całej Rosji, adresowany głównie do młodszego pokolenia. Jego warstwa informacyjna jest jednak o wiele uboższa niż w tytułach wymienionych powyżej. Powoli ewoluuje on w stronę tabloidu. W Moskwie za gazetę najbardziej popularną uważany jest, powiązany z merem Jurijem Łużkowem — Moskwskij Komsomolec. Dziennik zasłynął ²¹ J. Adamowski, Wybrane zagraniczne systemy medialne, Warszawa 2008, s. 220. Za: Tipologia perodioczeskoj piecz tai, Moskwa 2007, s. 48. ²² Należy ją odróżnić od dziennika o tytule Komsomolskaja Prawda! — różnica polega na wykrzykniku w tytule. ²³ Jest to tabloid należący do holdingu Sowierszenno Siekrietno, własności Artioma Borowika, który 9 marca 2000 zginął w katastrofie lotniczej wraz z czeczeńskim biznesmenem Ziją Bażajewem. ²⁴ Tytuł ten odbiega tematycznie od reszty gazet tygodniowych. Literaturnaja Gazieta (325 tys.) była szczególnie zasłużona w okresie pierestrojki i nadal pozostaje prestiżowym tytułem, ale nie stanowi tak bogatego źródła informacji o bieżącej sytuacji społecznej i politycznej w Rosji. ²⁵ J. Adamowski, Wybrane zagraniczne systemy medialne…, s. 220–221. 172 Magdalena Marzec przede wszystkim dzięki ujawnianiu wielu afer korupcyjnych. Swoją dociekliwość redakcja przypłaciła życiem młodego dziennikarza Dimitrija Chołodowa, który padł ofiarą zamachu bombowego podczas gromadzenia materiałów dotyczących korupcji na szczytach rosyjskiej armii. Pomimo, iż pismo nie zamieszcza poważniejszych materiałów publicystycznych, zajmując się głównie pogonią za sensacją, Moskowskij Komsomolec uważany jest jednak za gazetę opiniotwórczą. Do dzienników prezentujących neutralną opcję polityczną należy gazeta Trud — były organ sowieckich związków zawodowych. Obecnie tytuł również zajmuje się głównie kwestiami społecznymi. Za tytuły o zabarwieniu komunistycznym czy nacjonalistycznym wypada uznać takie gazety, jak „Prawda”, Sowietskaja Rossija i Raboczaja Tribuna. Ich publicystyka z reguły nacechowana jest dużym ładunkiem emocjonalnym i ideologicznymi imperatywami²⁶. Rosyjskie radio Przypadający na początek lat 90-tych upadek partyjno-państwowego giganta Gostieleradio, czyli Państwowego Komitetu ds. Radiofoniii i Telewizji przy Radzie Komisarzy Ludowych zsrr (istniejącego od 16.05.1957 r.) doprowadził do wyodrębnienia się stacji radiowych i telewizyjnych o zasięgu ogólnokrajowym i lokalnym²⁷. Nastąpiła przemiana form własności przez co narodziła się radiofonia i telewizja państwowa, państwowo-prywatna (quasi publiczna) oraz całkowicie prywatna (komercyjna). Ważnym w rozwoju rosyjskich mediów elektronicznych aktem prawnym był dekret prezydenta Borysa Jelcyna z 7.10.1995 r. o doskonaleniu działalności radiowej i telewizyjnej w Federacji Rosyjskiej, który dawał radiofonii i telewizji swobody twórcze, organizacyjne oraz ekonomiczne. Podstawowymi założeniami aktu było: – obdarzenie pracowników radiofonii względnie dużym zakresem niezależności, – prawo do samodzielnego opracowywania statutów swoich stacji, – prawo do określania kierunków programowej działalności, – możliwość utworzenia spółek prawa handlowego²⁸. Większość państwowych rozgłośni radiowych wywodzi się z zsrr. Jedynie rozgłośnia Orfiej powstała 1 stycznia 1991 roku²⁹. Jej program opierał się na muzyce klasycznej, operach i operetkach oraz współczesnej muzyce symfonicznej³⁰. ²⁶ H. Kurta, L. Meissner, Współczesna prasa zagraniczna (sylwetki wybranych tytułów), Warszawa 1969, s. 371. ²⁷ R. Owsepjan, Istorija nowiejszej otieczestwiennoj żurnalistiki. Pierechodnyj pieriod (sieredina 80.–90. gody), Moskwa 1996, s. 60. ²⁸ J. Adamowski, Rosyjskie media…, s. 127–128. ²⁹ Jednak żywot tej rozgłośni był krótki. Zamknięta została w 1995 roku. ³⁰ J. Adamowski, B. Golka, E. Stasiak-Jazukiewicz, Wybrane zagraniczne systemy informacji masowej, Warszawa 1996, s. 169. Współczesny system medialny Federacji Rosyjskiej… 173 Po rozwiązaniu Gostieleradia, państwowe rozgłośnie radiowe takie jak Radio-1, Majak, Junost weszły w skład stworzonej 27 grudnia 1991 roku Państwowej Kompanii Radiowo-Telewizyjnej Ostankino. Gdy 1 kwietnia 1995 roku powołano do życia ośrodek telewizyjny ort, wydzielając go z rgtrk Ostankino, rozgłośnie radiowe zyskały samodzielność³¹. Radio-1 nie wytrzymało konkurencji na rynku i w sierpniu 1997 r. decyzją władz państwowych rozgłośnia przestała być państwowa. Odrodziła się jednak jako stacja prywatna i w takim stanie przetrwała do 2004 roku, kiedy to jej funkcje programowe przejęło Radio Kultura³². Majak i Junost w 1998 roku weszły w skład Państwowej Kompanii Radiowej Majak (Gosudierstwiennaja Radiowieszatelnaja Kompanija Majak), która stała się częścią Wszechgólnorosyjskiej Państwowej Kompanii Radiowo-Telewizyjnej (wgtrk). wgtrk przed przejęciem powyższych stacji posiadała program radiowy — Radio Rossiji. Powstał on w 1990 roku i uznawany był za, opozycyjną wobec władz zsrr, rozgłośnię wspierającą prezydenta Borysa Jelcyna. Obecnie jest kluczowym programem informacyjnym Federacji Rosyjskiej, wykorzystywanym w polityce medialnej państwa³³. Wśród stacji radiowych będących ważnym elementem polityki informacyjnej rządu, zajmuje ważne miejsce Gołos Rossiji (Voice of Russia), której audycje skierowane są do zagranicznych słuchaczy. Stacja nadaje w 38 językach i posiada grono słuchaczy w liczbie 100 milionów³⁴. W Rosji działa także potężna grupa rozgłośni komercyjnych, oraz tych należących do organizacji religijnych³⁵ czy non-profit. Jednymi z głównych stacji komercyjnych są Russkoje Radio, Jewropa Plus, maximum, Awtoradio, Echo Moskwy³⁶. Rosyjska Telewizja Związek Radziecki konkurował ze Stanami Zjednoczonymi na wielu polach także tych medialnych. zsrr wraz z usa, Wielką Brytanią i Niemcami były krajami, które najwcześniej rozpoczęły prace nad rozwojem telewizji. Pierwsza próbna audycja telewizyjna została wyemitowana w zsrr w 1932 roku, a jesienią 1938 roku uruchomiono regularne nadawanie programu³⁷. Władze sowieckie bardzo dbały ³¹ ³² ³³ ³⁴ ³⁵ J. Adamowski, Wybrane zagraniczne systemy medialne, Warszawa 2008, s. 233. www.cultradio.ru, 2.04.2010. www.radiorus.ru, 2.04.2010. R. P. Obsepjan, Istoria nowieszej otiecziestwiennoi żurnalistyki, Moskwa 2005, s. 273–274. Wśród rozgłośni o charakterze religijnych możemy wyróżnić: Radoneż, Sofija, Dar, Grad Pietrow, Alef, Teos, Islamskaja Wołna, nadające w poszczególnych, dużych miastach Federacji Rosyjskiej. ³⁶ Większość tych stacji charakteryzuje mieszanka kapitału rosyjskiego z amerykańskim czy francuskim. ³⁷ J. Adamowski, B. Golka, E. Stasiak — Jazukiewicz, op. cit., s. 172. 174 Magdalena Marzec o odpowiedni poziom i kontrolę środków masowej informacji. Główną instytucją kontroli mediów był założony 6 czerwca 1922 roku Główny Zarząd ds. Literatury i Wydawnictw Gławlit (Gławnoje Uprawlienije po Dziełam Literatury i Izdatielstw)³⁸, a także Państwowy Komitet ds. Radiofonii i Telewizji. W latach 1960–70 r. zostały wypracowane stałe telewizyjne programy takie jak dobranocka dla dzieci, audycje popularnonaukowe, informacyjne i rozrywkowe. Na początku lat 90-tych³⁹ rozpoczął się okres dynamicznych zmian własnościowych i jakościowych w rosyjskich mediach⁴⁰. Środki masowego przekazu zaczęły pełnić ważną rolę w dobie przeobrażeń społeczno-ustrojowych. Na przełomie lat dziewięćdziesiątych pojawiły się nowe podmioty na rynku mediów, które były wynikiem zmian politycznych. Pierwszą nową instytucją medialną była Wszechrosyjska Państwowa Kompania Radiowo-Telewizyjna (Wsierosyjskaja Gossudarstawiennaja Tele-Radio Kompanija — wgtrk).⁴¹ W ramach pasm przeznaczonych dla wgtrk nadawane są obecnie kanał Rossija (dawny program ii Centralnej Telewizji), Vesti — główny program informacyjny. W ramach państwowego holdingu nadają również: Kultura, Sport, Kanał Dziecięcy, rtr-Planeta, Radio Rossija i Radio Majak oraz 89 regionalnych stacji radiowo-telewizyjnych. W skład wgtrk wchodzi również Państwowy Kanał Internetowy Rossija, który zarządza stronami internetowymi wszystkich stacji⁴². Drugim ważnym podmiotem była Rosyjska Państwowa Kompania Radiowo-Telewizyjna Ostankino (Rosijskaja Gossudarstawiennaja Tele-Radio Kompanija „Ostankino” — rgtrk)⁴³. rgtrk przejęła i program centralnej telewizji. Badania statystyczne dowodzą, iż najpopularniejszym medium w Rosji jest właśnie telewizja. Dane wskazują, że ponad 60 proc. mieszkańców ogląda ją więcej niż trzy godziny dziennie. Jest ona ważnym przekaźnikiem informacji i dostarczycielem rozrywki⁴⁴. ³⁸ Położenije i Gławnom Uprawlenii Po Dziełam Literatury i Izdatielstwa, [w:] Russkaja żurnalistyka. Istorija nadzora, Moskwa 2003, s. 281–283. ³⁹ Jednak niektórzy naukowcy zwracają uwagę, iż przemiany te zaczęły się jeszcze w dobie Michaiła Gorbaczowa. ⁴⁰ B. Pietrzko, Środki masowej informacji w Federacji Rosyjskiej (Wybrane problemy), [w:] Środki masowego komunikowania a społeczeństwo, red. M. Gierula, Katowice 2006, s. 163–165. ⁴¹ wgtrk http://www.vgtrkk.com, Powstała ona decyzją Prezydium Rady Najwyższej Federacji Rosyjskiej 14 lipca 1990 r. Głównym nadawcą publicznym i największym holdingiem medialnym w Rosji jest Wszechrosyjska Państwowa Telewizyjna i Radiowa Kompania (ros. Всероссийская государственная телевизионная и радиовещательная компания — wgtrk). Powstała ona 14 lipca 1990 r., zaś po rozpadzie zsrr i likwidacji Centralnej Telewizji, odziedziczyła po niej część majątku. wgtrk powołał do życia Borys Jelcyn, który w czasie konfliktu z centrum związkowym i Michaiłem Gorbaczowem potrzebował „własnych mediów” na terenie Rosji. Kompania była tworzona „od zera” i początkowo działało jedynie radio. Od 1993 r. ma ona status nadawcy ogólnopaństwowego. Jako holding (na mocy dekretu prezydenta) wgtrk działa od 1998 r. i jest w całości własnością państwa. ⁴² J. Adamowski, Rosyjskie media…, s. 157. ⁴³ Powstała 27 grudnia 1991 i zastąpiła postsowiecką wgt. ⁴⁴ M. Irmer, Russian Media System, Ilmenau 2006, s. 2, http://www.tu-ilmenau.de/fakmn/uploads/ Współczesny system medialny Federacji Rosyjskiej… 175 Rozpatrując klasyfikację rosyjskiej telewizji ze względu na strukturę właścicielską możemy wyróżnić dwa rodzaje nadawców: państwowych i prywatnych. Do pierwszej kategorii zaliczyć można Kanał Pierwszy (Pierwyj Kanał)⁴⁵. Państwo jest właścicielem 51 proc. jego akcji, pozostałe 49 proc. posiadają inwestorzy prywatni⁴⁶. Kanał Pierwszy ma około 20 milionów widzów. Program nadawany jest przez 20 godziny na dobę i w kraju ma największą dostępność sygnału. Jest on również odbierany w państwach byłego zsrr np. w Kazachstanie czy na Ukrainie. Do telewizji krajowej kontrolowanej przez państwo zalicza się także rtr (Rossijskaja TieleRadiokompanija, Radio Tieliewiszczanije Rossiji), która nadaje swój program na drugim kanale o nazwie Rossija. Powstała jako rezultat walki politycznej Gorbaczowa z Jelcynem. Kanał drugi podzielony jest między 92 lokalnych stacji emitujących średnio 2,5 godziny dziennie. rtr nadawany jest 20 godzin na dobę i jest dostępny dla około 98,5 proc. mieszkańców Rosji, będąc drugim co do popularności kanałem telewizyjnym⁴⁷. Kolejnym państwowym ponadregionalnym nadawcą jest tw-Centr, nadawany na trzecim kanale. Pierwotnie była to stacja przeznaczona dla mieszkańców stolicy, obecnie posiada szeroką ofertę programową. Należy jednak podkreślić iż dużą część czasu antenowego zajmują informacje dotyczące aglomeracji moskiewskiej. Oprócz państwowych stacji istnieje także duża liczba prywatnych kanałów w większości dużych miast rosyjskich, oglądanych w prime time przez 30 proc. widzów⁴⁸. Do tych najważniejszych można zaliczyć: ntv⁴⁹ (Niezawisimoje/ Nowoje Tieliewiszczanije), Tv Kultura⁵⁰, Vesti⁵¹, Bibigon⁵², Sport, tv 6 — Moskwa⁵³. media /Russia_report_I.pdf. Za: http://www.ssm-seminar.de/2004/msys_rus.htm, 2.04.2010. ⁴⁵ Jest bezpośrednim następcą stacji Ostankino i ort. W latach 1991–1995 nosił nazwę „Kanał pierwszy Ostankino” (ros. 1-й канал Останкино). W okresie od 1 kwietnia 1995 do 1 sierpnia 2002 funkcjonował pod nazwą „ort” (ros. ОРТ), od skrótu Obsziestwiennoje Rossijskoie Telewidienie. ⁴⁶ W 2001 r. rosyjski magnat medialny Borys Bieriezowski (posiadacza m.in. fi rmy łago-waz) został zmuszony do sprzedaży swoich akcji. Miało to miejsce po fali krytyki władz związanej z katastrofą okrętu podwodnego „Kursk”, jakiej dopuścił się Kanał 1. ⁴⁷ J. Adamowski, Rosyjskie media…, s. 162–167. ⁴⁸ http://www.ssm-seminar.de/2004/msys_rus.htm, 2.04.2010. ⁴⁹ To czwarty program telewizji rosyjskiej i pierwsza niezależna spółka telewizyjna. Pierwotnie akcjonariuszami było konsorcjum banków i spółka Media Most należąca do Wladimira Gusińskiego. W czerwcu 2000 roku Gusiński został zatrzymany przez policję w związku ze sporami z Kremlem, w jakie uwikłany był jego holding. Po zatrzymaniu oligarchy doszło do porozumienia z władzami, w ramach którego sprzedał on Media Most spółce Gazprom. 14.04.2001 przedstawiciele Gazpromu zajęli siedzibę stacji ntw i dokonali zmian w jej władzach. Stacja zmieniła swoje nastawienie w stosunku do grupy rządzącej i zaprzestała krytyki Kremla. ⁵⁰ Piąty program rosyjskiej tv. Działa od 1 listopada 1997 r. Jest w stu procentach finansowany z budżetu państwa, a pomysłodawcą jego powstania był Borys Jelcyn, który chciał by Tv Kultura była stacją rozwijająca poczucie estetyki, kulturalne zainteresowania i gusty Rosjan. ⁵¹ Jest to kanał informacyjny nadający całą na dobę, założony 11.07.2006 w ramach grupy wgtrk. Serwisy informacyjne przygotowywane są przez 87 ośrodków regionalnych. ⁵² Należący do grupy wgtrk kanał przeznaczony dla dzieci i młodzieży, w którego ofercie dominują produkcje rosyjskie. ⁵³ Szósty program, założony jako kanał rozrywkowy. Było to przedsięwzięcie rosyjsko-amerykań- 176 Magdalena Marzec Media Online Rozwój Internetu w Rosji przyspieszył w ostatnich latach⁵⁴. Niewątpliwie jednak kraj ten pod względem jakości i dostępności sieci dla rosyjskiego społeczeństwa nie dorównuje jeszcze innym państwom rozwiniętym. Według statystyk w 2009 roku 39 milionów użytkowników miało dostęp do Internetu. Liczba ta jest mniejsza niż średnia dla krajów ue. Większość rosyjskich internautów to młodzi ludzie w wieku 16–34 lat, głównie z wyższym wykształceniem, mający dostęp do Internetu przeważnie tylko w swoim miejscu pracy lub nauki. W ujęciu geograficznym, rosyjscy użytkownicy tzw. „sieci” są przede wszystkim skoncentrowani w dużych miastach Federacji Rosyjskiej⁵⁵ (Rysunek 1). Firma Yandex⁵⁶ opublikowała raport z badania „Rozwój Internetu w regionach Rosji w 2007 roku”. Autorzy sprawozdania scharakteryzowali rozwój Internetu we wszystkich siedmiu federalnych regionach Rosji. Badanie nie przyniosło zaskakujących wyników. Pod względem liczby internautów niekwestionowanymi liderami pozostaje Moskwa i Sankt Petersburg. W strefie „.ru”, zarejestrowanych jest powyżej jednego miliona domen. W rzeczywistości eksploatowanych jest jednak ponad 800 tys. z nich⁵⁷. ⁵⁴ ⁵⁵ ⁵⁶ ⁵⁷ skie (udziałowcy — Ted Turner i Borys Bieriezowski). Początek jego działania to 1 stycznia 1993 r. W styczniu 2002 r. Najwyższy Sąd Arbitrażowy orzekł, że stacja, w której 85 proc. udziałów posiada znajdujący się na emigracji Bieriezowski podlega likwidacji. Z wnioskiem o likwidację tv 6 wystąpił państwowy koncern Łukoil, posiadający w niej 15 proc. udziałów. Łukoil tłumaczył swój wniosek złą kondycją finansową tv 6. Dyrektor stacji Jewgienij Kisielow porównał jej zamknięcie do eutanazji zdrowego człowieka, gdyż jej likwidacja nastąpiła w okresie wzrastającej oglądalności (dzięki emisji reality show „Za szkłem”). http://techcrunch.com/2008/08/27/russia-rising-in-internet-population, 2.04.2010. http://www.ejc.net/media_landscape/article/russia, 2.04.2010. Yandex to firma będąca zarazem właścicielem wyszukiwarki i katalogu internetowego. Dla Rosjan to nazwa największego rosyjskiego portalu internetowego oraz popularnej w Rosji i na Ukrainie wyszukiwarki. Yandex powstał w 1997 roku. W 2003 r. twórcy portalu uruchomili polską wersję wyszukiwarki, która jednak nie zdobyła satysfakcjonującego udziału w rynku i wkrótce zniknęła z Internetu. http://www.eksportuj.pl/artykul/pokaz/id/1563/badania/yandex-o-rozwoju-internetu-w-rosji, 2.04.2010. Współczesny system medialny Federacji Rosyjskiej… 177 Rysunek 1. Ilość użytkowników Internetu w poszczególnych okręgach Rosji. Źródło: http://bd.english.fom.ru/report/map/analytic/galitsky/eo1001 Należy zauważyć, że obecnie Internet dla wielu Rosjan jest nie tylko środkiem komunikacji i transmisji danych. Coraz popularniejsze stają się zakupy on-line (ok. 42 proc. użytkowników dokonuje zakupów za pośrednictwem Internetu (Tabela 1). Tabela 1. Wykorzystanie Internetu przez Rosjan. Odpowiedź na pytanie: W jakim celu zazwyczaj korzystasz z Internetu? Wyszukiwanie informacji 94 Wysyłanie listów 92 Pobieranie treści rozrywkowych 75 Korzystanie z sieci społecznych 73 Korzystanie z komunikatorów i czatów 64 Wyszukiwanie informacji o towarach 61 Rozrywka 59 Planowanie wakacji 53 Gry on-line 43 Zakupy on-line 42 Wymiana plików 42 Telefonia internetowa 40 Bankowość on-line 38 Korzystanie z aplikacji i programów 34 Rezerwacja wakacji 17 Dostęp do informacji z sieci przedsiębiorstwa 15 Źródło: On-line, panel GfK, wrzesień 2009. Rosja jest jednym z niewielu krajów na świecie, w którym nowa forma dziennikarstwa — dziennikarstwo internetowe i nowy typ mediów — online — rozwinął 178 Magdalena Marzec się w ciągu ostatnich 4–5 lat bardziej niż tradycyjne środki masowego przekazu. W Rosji istnieje prasa ukazująca się tylko w trybie online. Polit.ru to jeden z najstarszych rosyjskich portali internetowych wiadomości założony w 1996 roku. Trzy lata później Rosja posiadała już kilka znanych stron informacyjnych: pierwszy internetowy dziennik Gazeta.ru, 24-godzinny serwis newsowy Lenta.ru, gazety online Russkij Zhurnal, Utro.ru, Vesti.Ru⁵⁸. Rosjanie zapoznali się z Internetem jako medium informacji i nowości latem 2000 r., podczas katastrofy na pokładzie rosyjskiej okrętu podwodnej „Kursk” i pożaru wieży telewizyjnej Ostankino, który uniemożliwił transmisję wiodących krajowych kanałów telewizyjnych. Nowa fala popularności mediów online nastąpiła podczas tzw. kryzysu ntv (obecnie news.ru) wiosną 2001 roku, związanego z nasileniem rosyjskiej kontroli państwa nad prywatnymi tradycyjnymi mediami⁵⁹. Agencje informacyjne Oferta agencji informacyjnych w Rosji jest bardzo bogata, opiewa na trzydzieści bardzo dużych podmiotów. Niektóre z nich specjalizują się wyłącznie w aktualnościach finansowych i gospodarczych, ale większość ma szeroką ofertę tematyczną. Praktycznie każda agencja informacyjna ma dobrze rozwinięte usługi online⁶⁰. Do ogólnoinformacyjnych agencji należą: – agencja Interfax⁶¹ będąca częścią międzynarodowej sieci news Interfax Information Services. – itar-tass⁶² największa państwowa agencja informacyjna, mająca swój rodowód w Związku Radzieckim. – ria Novosti⁶³ państwowa agencja informacji i analiz, została utworzona w 1991 r. na podstawie radzieckiej Agencji Prasowej Novosti. W Federacji Rosyjskiej prężnie działają specjalistyczne agencje informacyjne, ukierunkowane na tematykę ekonomiczną. Przykładem takiego podmiotu jest RosBusinessConsulting⁶⁴ (rbc), oparta głównie na Internecie agencja o profilu finansowym i gospodarczym, założona w 1992 roku. Obecnie należy do jednych z najpopularniejszych adresów internetowych newsów i najbardziej popularnych serwisów informacyjnych wśród rosyjskich internautów. Inną dominującą tematyką agencji wyspecjalizowanych są sprawy społeczno-kulturalne. Wśród przedsta⁵⁸ http: //www.russ.ru. ⁵⁹ M. Szady, Nowe media w Rosji, [w:] Media masowe na świecie. Modele systemów medialnych i ich dynamika rozwojowa, red. B. Dobek-Ostrowska, Wrocław 2007, s. 298. ⁶⁰ J. Adamowski, Wybrane zagraniczne…, s. 250. ⁶¹ http://www.interfax.com/. ⁶² http://www.itar-tass.com/eng/. ⁶³ http://en.rian.ru/. ⁶⁴ http://www.rbcnews.com/. Współczesny system medialny Federacji Rosyjskiej… 179 wicieli tej branży można wymienić: refia (Rossijskoje Ekologgiczeskoje Federalnoje Informacjonnoje Agienstwo) , raci (Rossijskoje Agienstwo Socialno-Ekonomiczeskoj Informacji) czy aku (Agienstwo Kulturnoj Informacji). Specyfiką rynku agencji informacyjnych w Federacji Rosyjskiej jest funkcjonowanie oddziałów regionalnych, które zbierają dane w poszczególnych rejonach Rosji. Przykładem takiej organizacji jest Rosyjskie Biuro Newsów (rbn)⁶⁵ agencja online z codziennymi wiadomości z różnych regionów Rosji⁶⁶. Podmiotem, o którym warto również wspomnieć, jest Rosyjskie Centrum Informacji, utworzone przez Ministerstwo Prasy i ria Novosti w 1999 roku. Jego celem było rozpowszechnianie oficjalnego stanowiska i wiadomości na temat wojny w Czeczenii. Agencja była głównym (i w wielu przypadkach jedynym) źródłem informacji o konflikcie zbrojnym w Czeczenii dla rosyjskich i zagranicznych dziennikarzy⁶⁷. Związki zawodowe pracowników mediów O profesjonalizacji dziennikarstwa w danym kraju decyduje poziom wykształcenia kadr a także działalność organizacji zawodowych i opiekuńczych. W Federacji Rosyjskiej do najważniejszych organizacji wspierających dziennikarzy należy Związek Dziennikarzy Rosyjskich (ruj). Organizacja jest apolitycznym stowarzyszeniem publicznym i działa w oparciu o przynależność profesjonalnych pracowników mediów i komunikacji masowej. Jego celem jest ochrona i obrona interesów rosyjskich dziennikarzy a także wspieranie zawodowej edukacji i działalności swoich członków. Najwyższym organem nadzoru jest Kongres, który podejmuje decyzje i zwołuje Federalną Radę Doradczą. ruj składa się z wydziałów lokalnych i regionalnych. Kolejną istotną organizacją zawodową świata mediów jest Krajowe Stowarzyszenie Nadawców Radiowych i Telewizyjnych, utworzone w 1995 r. z inicjatywy przedstawicieli 41 spółek telewizyjnych. Ma ono na celu obronę interesów nadawców telewizyjnych, poszukiwanie wspólnych rozwiązań problemów przedsiębiorstw medialnych, zapewnienie równych możliwości i wymagań dla wszystkich nadawców niezależnie od geograficznego obszaru ich działalności oraz formy własności. Gwarantuje dostęp do profesjonalnej informacji i kontaktów oraz pomoc prawną i doradztwo dla firm w kwestii licencji, technologii, systemów podatkowych i szkoleń zawodowych. Stowarzyszeniem zapewniającym wsparcie dla niezależnych rosyjskich stacji telewizyjnych oraz rosyjskiego przemysłu telewizyjnego od 1992r. jest organizacja ⁶⁵ Patrz szerzej: D. Bizeul, Russian Business Network study, http://www.bizeul.org/files/rbn_study.pdf. ⁶⁶ Sriedstwa massowoj informacji Rossiji, zao, Izdatielstwo „Aspekt Press”, Moskwa 2006. ⁶⁷ http://www.ejc.net/media_landscape/article/russia, 2.04.2010. 180 Magdalena Marzec non-profit Internews⁶⁸ Rosja (oficjalna nazwa: Autonomous Noncommercial Organization Internews lub ano Internews). Ważnym podmiotem jest również Akademia Rosyjskiej Telewizji. Ta organizacją non-profit łączy interesy nadawców i producentów telewizyjnych w całym kraju. Została założona jako Rosyjski Fond (fundusz) Rozwoju Telewizji (rfrt) w 1994 roku z inicjatywy wiodących fi rm krajowych, takich jak telewizja ort, vgtrk, tv-6, ntv i innych. Na rynku medialnym Federacji Rosyjskiej działa również warp, czyli Światowe Towarzystwo Rosyjskiej Prasy. Jest ono otwartą międzynarodową pozarządową organizacją mediów drukowanych i elektronicznych, agencji, wydawnictw, programów telewizyjnych i radiowych, jak również innych producentów i legalnych dystrybutorów wszystkich rodzajów informacji masowej w języku rosyjskim. Podmiotem badającym stan mediów jest Komitet Mediów. Jego głównym celem jest wdrożenie profesjonalnego badania oglądalności tv, systemu pomiaru i kontroli emisji w Rosji, a także przygotowanie i przeprowadzenie oferty dla systemów pomiaru widowni. Zakończenie Rosyjskie media w pewnym stopniu podążają za globalnymi tendencjami zmian środków masowego przekazu. Procesami ogólnoświatowymi dotykający rynek mediów w Federacji Rosyjskiej są globalizacja i specjalizacja tytułów⁶⁹, wzrost znaczenia technologii w pracy dziennikarzy i rozwijający się rynek reklamy, głównie w telewizji i Internecie, a właściwie nie rozwijającej się w sektorze prasy⁷⁰. Pomimo pewnych podobieństw do systemów medialnych państw zachodnich, rosyjskie media posiadają także pewne swoiste cechy. Faktem jest że dostęp społeczeństwa do oferty środków masowego przekazu jest ograniczony, przez co możemy mieć do czynienia z nasilonymi zjawiskami spirali milczenia i agenda setting. Pomimo tego, że w Rosji dostępne są zagraniczne kanały informacyjne takie jak cnn, bbc, Fox, Euronews a także serwisy internetowe redagowane przez dziennikarzy spo⁶⁸ Internews działa we współpracy z innymi urzędami Internews w usa, Europie Zachodniej i Wschodniej, Bliskiego Wschodu oraz Afryki w celu wspierania niezależnych mediów i zwiększania tolerancji i zrozumienia na całym świecie. Program Internews oparty jest na przekonaniu, że aktywne i różnorodne środki masowego przekazu stanowią istotną podstawę społeczeństwa otwartego. ⁶⁹ Istnieją podstawy aby przypuszczać, iż specjalizacja tytułów w Rosji będzie postępować. W sferze telewizji będzie temu sprzyjać przejście na nadawanie systemu cyfrowego. Czasopisma i gazety fachowe znajdują swoich odbiorców wśród poszczególnych segmentów wiekowych i ekonomicznych społeczeństwa rosyjskiego. ⁷⁰ A. Bykov, Rozwój rosyjskich środków masowego komunikowania na tle światowych tendencji, [w:] Mało znane systemy medialne, red. Z. Oniszczuk, M. Gierula, Sosnowiec 2007, s. 67–68. Współczesny system medialny Federacji Rosyjskiej… 181 łecznych. Problemem jest duże rozwarstwienie społeczeństwa rosyjskiego przez co bariery w dostępie do zagranicznych źródeł informacji bywają dosyć znaczne⁷¹. Większość rosyjskich mediów bezpośrednio lub pośrednio znajduje się w rękach państwa. Po przejęciu kontroli nad telewizją i najważniejszymi tytułami prasowymi przychodzi czas na Internet, obecnie ostoję wolnego słowa. Świadczyć może o tym chociażby coraz większe zainteresowanie udziałem spółek państwowych lub osób powiązanych z władzą mediami, opierającymi się na przekazie internetowym. Prywatne stacje telewizyjne, radiowe czy prasa nie odgrywają ważnej roli i chcąc przetrwać w większości zachowują apolityczny charakter. Prywatnym właścicielom pozostawiono część rozrywkową przemysłu medialnego, która pozwala im uzyskiwać niemałe dochody, izolując przy okazji massmedia od sytuacji politycznej, społecznej i gospodarczej w kraju. Specyfiką struktury właścicielskiej mediów masowych w Federacji Rosyjskiej jest dominacja krajowego kapitału w wielkich holdingach medialnych. Firmy zagraniczne nie chcą inwestować na rynku rosyjskim z powodu braku znajomości prawideł rządzących tą dziedziną gospodarki w Rosji, prawa, niepewności finansowej i obawy przed rozwijaniem niepopularnych w optyce Kremla wolnych sektorów medialnych⁷². Powszechnie wiadomo, że kto kontroluje informację, ten posiada władzę. Nic dziwnego, że rosyjskie grupy rządzące zadały sobie tyle trudu, by przejąć kontrolę nad środkami masowego przekazu minimalizując krytykę pod swoim adresem⁷³. Jednakże w obecnej sytuacji rozwoju nowych mediów trudno mówić o ich pełnej kontroli przez władze państwowe. Na media oprócz polityków wpływają też oligar⁷¹ Ibidem, s. 65–67. ⁷² Przyczyną małego udziału kapitału zagranicznego na rynku medialnym w Federacji Rosyjskiej jest szereg czynników. Jednym z nich jest rygorystyczne ustawodawstwo rosyjskie. Zgodnie z prawem prasowym Federacji Rosyjskiej z 1991 r., założycielem pisma lub stacji radiowej może być tylko rosyjska osoba fi zyczna lub prawna. Inną przyczyną jest zagrożenie przestępczością mafijną w Rosji, co z pewnością odstrasza wielu zagranicznych inwestorów. Do tego dochodzi jeszcze wysoki stopień ryzyka politycznego i gospodarczego. Pomimo istnienia szerokiego potencjalnego rynku odbiorców jak na razie cieszy się on małym powodzeniem pośród zagranicznych inwestorów. Ważnymi przyczynami powodującymi utrzymujący się stan rzeczy są również niski poziom zamożności obywateli oraz brak nawyku płacenia za odbierane, kodowane stacje telewizyjne. Oczywiste jest, że rentowność zamierzonych inwestycji medialnych na rynku rosyjskim jest na razie niska. Z wyżej wymienionych przyczyn, jedną z najbardziej znaczących wydaje się być świadoma polityka państwowa. Elity rządzące tłumaczą te posunięcia ekspansją kulturową Zachodu (w Rosji podobnie jak w innych państwach przeważają fi lmy zachodnie). Pomimo istnienia rygorystycznego państwowego ustawodawstwa w organizowaniu nowej struktury środków masowego przekazu, państwo buduje ją w oparciu o wzory zachodnie, tyle że z pomocą rosyjskich magnatów finansowych. ⁷³ Jeszcze w 2000 roku z sześciu kanałów federalnych, cztery były państwowe, a dwa prywatne. Dziś, gdy akcje ort i ntv przeszły pod kontrolę struktur, bliskich Kremlowi, gdy zlikwidowano tv-6, tvs, wszystkie największe stacje telewizyjne są w rękach państwa i prowadzą jedną politykę informacyjną. 182 Magdalena Marzec chowie pośrednio związani ze światem władzy. Można wysnuć tezę, iż to właśnie finanse będą w przyszłości główną siłą kształtującą zawartość mediów. Изложение (abstrakt) Анализируя современную Россию нельзя забывать о масс медиах. Считается, что медиальная система это отражение политического господствующего порядка в данной стране. Современный образ средств массовой информации в России это в значительной мере остаток СССР. Формирование и развитие средств массовой информации в большинстве европейских стран это процесс растянутый во времени. В России формирование новой медиальной системы было последствием общественных, хозяйственных, политических перемен, которые имели место на рубеже 80-х 90-х лет xx столетия. В результате изменения политического строя осталась уничтоженная коммунистическая система средств массовой информации вместе с „ информационным пространством „. В место этого, появился новый порядок медиов, базирующий однако в большинстве на прежних учреждениях и обычаях. Важное чтобы не воспринимать российских средств массовой информации через призму стереотипов касающихся этой страны. В статье рассматриваются избранные вопросы касающиеся медиальной системы РФ. Среди них на особое внимание заслуживают правовые нормы русской системы средств массовой информации, которые являются результатом деятельности государственной власти. В следующей части автор сосредоточит на отдельных элементах медиальной системы как печать, радио, телевидение, медиа онлайн ли информационные агентства. Все это заканчивается резюме, которое является пробой сжатого определения отличительных черт медиального образа России. Magdalena Marzec — absolwentka politologii (specjalność — dziennikarstwo i komunikacja społeczna), studentka iv roku prawa na Uniwersytecie Śląskim. Od 2010 r. doktorantka na Wydziale Nauk Społecznych z zakresu nauk politycznych. Trzykrotna stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz wielokrotna stypendystka powiatu będzińskiego. Zainteresowania badawcze: europejskie systemy medialne, koncentracja kapitału medialnego, prawo własności intelektualnej, europejskie prawo medialne. Kontakt: [email protected] Przemysław Grzonka Wizerunek Rosji w polskich portalach internetowych na przykładzie relacjonowania obchodów rocznicy zbrodni katyńskiej i katastrofy lotniczej pod Smoleńskiem w marcu i kwietniu 2010 Powszechny jest stereotyp, iż zazwyczaj Rosja postrzegana jest przez Polaków negatywnie. Państwo będące od stuleci sąsiadem Polski, traktowane jest raczej jako potencjalne zagrożenie i wróg, niż partner do współpracy. Wynika to z długiej i nieraz bardzo trudnej historii obu narodów. Przyczyniły się do tego zwłaszcza rozbiory Polski w xviii w., nieudane powstania narodowowyzwoleńcze, skierowane przeciwko Rosji, na które odpowiedzią były często brutalne represje wobec Polaków. Później zaś wydarzenia z okresu ii wojny światowej, kiedy Związek Radziecki — w powszechnym mniemaniu spadkobierca imperium rosyjskiego, najpierw zaatakował Polskę wspólnie z hitlerowskimi Niemcami, a następnie w wyniku wojny objął swą hegemonią Europę Środkowo-Wschodnią. Jednym z najbardziej bolesnych dla Polaków wydarzeń z okresu wojny była zbrodnia katyńska, czyli zamordowanie przez nkwd na mocy decyzji Biura Politycznego kc wkp(b) z 5 marca 1940 roku przetrzymywanych w obozach na terytorium zsrr ponad dwadzieścia tysięcy obywateli polskich — jeńców wojennych oraz osób cywilnych, z terenów okupowanych przez zsrr Kresów Wschodnich. Zbrodnia ta bardzo długo była ukrywana, a do lat 90-tych Związek Radziecki odmawiał przyznania, iż w ogóle do niej doszło, jak również wzięcia na siebie odpowiedzialności za nią. Do dziś zdarzają się przypadki kwestionowania odpowiedzialności zsrr za zbrodnię katyńską. W 2010 roku przypadała 70 rocznica dokonania zbrodni katyńskiej. Z tej okazji zorganizowano rozmaite uroczystości upamiętniające, w których brać udział mieli liczni przedstawiciele Polski, z członkami najwyższych władz, w tym prezydentem i premierem. Stało się to dla autora asumptem do zbadania, w jaki sposób Rosja była przedstawiana w polskich mediach przy okazji relacji dotyczących obchodów zbrodni katyńskiej i czy potwierdzi się stereotyp o tym, że o Rosji i Rosjanach — również w mediach — mówi się w Polsce głównie negatywnie. W badaniach zastosowano metodę analizy zawartości. Zgodnie z definicją podaną przez W. Pisarka w 1983 r., analiza zawartości jest „zespołem różnych technik systematycznego ba- 184 Przemysław Grzonka dania strumieni lub zbiorów przekazów, polegającego na możliwie obiektywnym (w praktyce zwykle: intersubiektywnie zgodnym) wyróżnianiu i identyfikowaniu ich możliwie jednoznacznie skonkretyzowanych, formalnych lub treściowych elementów oraz na możliwie precyzyjnym (w praktyce: ilościowym) szacowaniu rozkładu występowania tych elementów i na głównie porównawczym wnioskowaniu, a zmierzającego przez poznanie zawartości przekazów do poznania innych elementów i uwarunkowań procesu komunikacyjnego”¹. Metoda ta jest znana i często używana przez badaczy oraz stosunkowo dobrze opisana w literaturze. Stąd też autor uznał, iż jej dokładne prezentowanie przekraczałoby ramy tego artykułu. Hipotezą badawczą było założenie, iż Rosja będzie w analizowanych przekazach prezentowana przede wszystkim negatywnie. Do analizy wybrano materiały publikowane w trzech największych polskich internetowych portalach informacyjnych: Onet.pl, Interia.pl i Wirtualna Polska (wp.pl). Początkowy zamysł pracy obejmował objęcie badaniem okresu od początku roku do zakończenia najważniejszych uroczystości rocznicowych z udziałem najpierw premiera rp — Donalda Tuska, a następnie Prezydenta — Lecha Kaczyńskiego. Koncepcja ta uległa zmianie z dwóch podstawowych przyczyn. Po pierwsze, materiały dotyczące rocznicy zaczęły pojawiać się wybranych portalach dopiero w marcu, zaś w większej ilości pod jego koniec. Po drugie, 10 kwietnia rozbił się pod Smoleńskiem samolot rządowy, którym na obchody zbrodni katyńskiej leciała liczna polska delegacja z Lechem Kaczyńskim na czele. Katastrofa ta odbiła się szerokim echem zarówno w Polsce, jak i na całym świecie. Przez długi czas była ona najczęściej poruszanym tematem w polskich mediach, w tym w Internecie. Wymusiło to na autorze gruntowną weryfikacje początkowych założeń. Badania podzielono na dwa etapy. Pierwszy, dotyczył okresu od początku marca do poranka 10 kwietnia, czyli do momentu ukazania się pierwszych informacji o katastrofie. W tym czasie pod uwagę brano wszelkie materiały dotyczące jednocześnie obchodów rocznicy zbrodni katyńskiej i współczesnej Rosji, pojawiające się w wybranych portalach. Drugi rozpoczął się wraz z momentem pojawienia się pierwszych informacji o katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem, a zakończył 20.04.2010 — dwa dni po pogrzebie pary prezydenckiej na Wawelu. Ta data była konsekwencją faktu prezentacji wyników badań podczas Ogólnopolskiej Rosjoznawczej Interdyscyplinarnej Konferencji Naukowej „Inny świat?”, w dniu 28.04.2010. Była ona także w naturalny sposób zamknięciem pewnego okresu i umożliwiała uwzględnienie materiałów omawiających oraz komentujących uroczystości pogrzebowe. Na tym etapie, z uwagi na ogromną ilość wypowiedzi dziennikarskich dotyczących katastrofy, zwłaszcza w pierwszych dniach po niej, w analizie uwzględniono jedynie te, które bezpośrednio traktowały o postawie Rosji, jej władz i obywateli w związku z katastrofą lub rocznicą Katynia. ¹ W. Pisarek, Analiza zawartości prasy, Kraków 1983, s. 45. Wizerunek Rosji w polskich portalach internetowych… 185 Jednostką analizy była pełna wypowiedź prasowa, traktowana jako osobna publikacja zamieszczona w danym portalu informacyjnym pod własnym adresem www. Poza ilością wypowiedzi sumowano również liczbę znaków w nich zawartych. W przypadku publikacji w Internecie nie ma bowiem możliwości mierzenia powierzchni, natomiast zliczanie znaków zawartych w wypowiedziach jest bardzo łatwe. Jest to również realizacja postulatów badawczych wczesnych prasoznawców, praktycznie jednak zarzuconych z uwagi na trudności techniczne w stosowaniu w przypadku klasycznych mediów drukowanych. Wypowiedzi klasyfikowano pod względem ich emocjonalnego nacechowania jako neutralne, aprobatywne bądź krytyczne. Klasyfikacji w tej kategorii zwykle dokonuje się na podstawie subiektywnego wrażenia badającego, odniesionego po przeczytaniu publikacji, jako że technika zliczania słów kluczowych dla wydźwięku nie przynosi pożądanych rezultatów z uwagi na występowanie tekstów ironicznych. Tak było i w trakcie tych badań. Analizie łącznie poddano 134 publikacje, zwierające 486016 znaków². Różnicę między ich ilością w okresie przed i po katastrofie pod Smoleńskim obrazują Wykresy 1 i 2. Wykres 1. Ogólna liczba publikacji w analizowanych portalach internetowych Źródło: Opracowanie własne ² Jedna strona tzw. „znormalizowanego maszynopisu” w programie ms Word, na papierze formatu A4, z marginesami 2,5 cm, przy czcionce Times New Roman rozmiaru 12 i interlini 1,5 wiersza to ok. 2200–2300 znaków. 186 Przemysław Grzonka Wykres 2. Ogólna liczba znaków w publikacjach w analizowanych portalach internetowych Źródło: Opracowanie własne Na podstawie powyższych danych można stwierdzić iż po katastrofie zainteresowanie mediów widocznie wzrosło, co było w pełni naturalne. W ciągu 10 dni pojawiły się o 22 materiały więcej, niż wcześniej przez 6 tygodni. Były to jednak publikacje wyraźnie krótsze — na jedną przypadało średnio 3333 znaki, w stosunku do średnio 4037 w okresie do 10 kwietnia. Dało się zauważyć znaczące różnice w liczbie i objętości publikacji między poszczególnymi portalami, zarówno w całym analizowanym okresie, jak i przed oraz po katastrofie (Tabeli 1). Jeśli chodzi o liczbę publikacji, to w przypadku portalu Onet.pl wzrosła ona nieznacznie po katastrofie. Jednocześnie jednak ilość znaków w publikacjach zmalała prawie o połowę. W Interia.pl liczba publikacji ogólnie była mała, mimo ponad dwukrotnego wzrostu w okresie po tragedii, w stosunku do okresu poprzedniego. Co ciekawe, równocześnie pula znaków minimalnie zmalała, co oznacza, że publikacje były o około połowę krótsze. W portalu wp.pl liczba publikacji była ogólnie najwyższa. Po katastrofie odnotowujemy ich wzrost o jedną trzecią. Równolegle liczba znaków, również ogólnie największa, zwiększa się o ponad połowę. Wizerunek Rosji w polskich portalach internetowych… 187 Tabela 1. Liczba publikacji i liczba znaków w publikacjach w poszczególnych portalach przed i po katastrofie w Smoleńsku. Onet.pl Interia.pl Wp.pl Liczba publikacji przed katastrofą w Smoleńsku 25 7 24 Liczba publikacji po katastrofie w Smoleńsku 27 15 36 Liczba znaków w publikacjach przed katastrofą w Smoleńsku 121 127 27 358 77 581 Liczba znaków w publikacjach po katastrofie w Smoleńsku 69 142 26 475 164 333 Źródło: Opracowanie własne. Aby dopełnić obrazu, warto porównać, jak kształtowała się objętość publikacji w analizowanych serwisach w przeliczeniu na strony znormalizowanego maszynopisu (Tabela 2). Ogólnie najdłuższe materiały zamieszczał portal Wp.pl — średnio prawie dwie strony na jeden. Najkrótsze zaś były w Interia.pl — niewiele ponad stronę A4. Można tu jednak zauważyć znaczące zmiany jeśli chodzi o okresy przed i po katastrofie. Na początku najdłuższe materiały publikował Onet.pl — średnio po ponad dwie strony każdy. Najkrótsze zaś były artykuły w Wp.pl. Po katastrofie zaś w Onecie i Interii obserwujemy spadek objętości publikacji o połowę. W Wp. pl średnia wielkość publikacji wzrasta do dwóch stron i jest znacząco większa niż u konkurentów. Tabela 2. Średnia objętość publikacji w przeliczeniu na strony znormalizowanego maszynopisu w poszczególnych portalach przed i po katastrofie w Smoleńsku. Przed katastrofą w Smoleńsku Po katastrofie w Smoleńsku Ogółem Onet.pl 2,2 1,1 1,6 Interia.pl 1,7 0,8 1,1 Wp.pl 1,4 2,0 1,8 Źródło: Opracowanie własne. Analizując wydźwięk publikacji, już na początku udało się sfalsyfikować tezę o dominacji negatywnego sposobu prezentowania Rosji. Ponad 2/3 ogółu publikacji w badanym okresie, pod względem ilości znaków stanowiących prawie 2/3 całości miało bowiem wydźwięk aprobatywny. Na drugim miejscu znalazły się publikacje neutralne, z ok. 1,5 proc. przewagi nad materiałami krytycznymi (Wykres 3). 188 Przemysław Grzonka Wykres 3. Wydźwięk publikacji a liczba publikacji i liczba znaków w publikacjach. Źródło: Opracowanie własne. Jeśli jednak przyjrzymy się uważniej, dostrzeżemy zasadniczą różnicę między sytuacją w okresach przed i po katastrofie. W pierwszym przedziale czasowym materiałów aprobatywnych było najwięcej — prawie 40 proc., jednak ich przewaga nad treściami krytycznymi wynosiła ok. 7 punktów procentowych. Jednocześnie wypowiedzi krytyczne były wyraźnie dłuższe od aprobatywnych. Relatywnie duży był udział materiałów neutralnych. Można powiedzieć, że przed katastrofą proporcja treści o różnym wydźwięku była w miarę wyrównane. Po katastrofie sytuacja diametralnie się zmieniła. Materiały aprobatywne zaczęły zdecydowanie dominować, stanowiąc ponad 87 proc. ogółu, tymczasem wypowiedzi krytycznych wobec Rosji było niecałe 4 procent. W odniesieniu do liczby znaków tendencja ta nasilała się — na wypowiedzi przychylne Rosjanom przypadało prawie 94 proc., gdy tymczasem udział negatywnych spadł poniżej 2 proc. (Wykres 4). Wizerunek Rosji w polskich portalach internetowych… 189 Wykres 4. Wydźwięk publikacji a liczba publikacji i liczba znaków przed i po katastrofie w Smoleńsku. Źródło: Opracowanie własne. Podobne wnioski można wyciągnąć na podstawie analizy wyników dla poszczególnych portali. I tak w przypadku Onet.pl przed katastrofą przeważały materiały krytyczne wobec Rosji, stanowiąc 40 proc. całości, na które przypadało prawie 50 proc. ogólnej liczby znaków. Na drugim miejscu znajdowały się publikacje o wydźwięku aprobatywnym, które jednak były wyraźnie krótsze zarówno od wypowiedzi krytycznych, jak i neutralnych. Po katastrofie uległo to całkowitej zmianie. Onet.pl stał się portalem, gdzie proporcjonalnie najwięcej było publikacji traktujących o Rosji pozytywnie, a także, gdzie na teksty te przypadał największy udział w ogólnej liczbie znaków. Z drugiej strony, należy zauważyć, iż po katastrofie zupełnie zniknęły z portalu artykuły neutralne, stanowiące wcześniej prawie 30 proc. Onet.pl zmienił więc swoje nastawienie z wyważonego, z małą przewagą krytycyzmu, na bardzo pozytywne, choć ślady krytyczności pozostały (Wykres 5). 190 Przemysław Grzonka Wykres 5. Wydźwięk publikacji a liczba publikacji i liczba znaków przed i po katastrofie w Smoleńsku w portalu Onet.pl. Źródło: Opracowanie własne. Portal Interia.pl poświęcał zagadnieniom Katynia i katastrofy smoleńskiej najmniej uwagi. Od początku był on również najmniej krytyczny wobec Rosji (ok. 14 proc. publikacji przed katastrofą). Dominowały teksty neutralne i aprobatywne. Po katastrofie zmiana nastawienia portalu miała nieco inny wymiar niż u konkurentów. Publikacje krytyczne całkowicie zniknęły. Za to dużo mniejszy był udział tekstów otwarcie aprobatywnych (ok. 2/3 całości). Na najwyższym poziomie pozostała liczba materiałów neutralnych — 1/3 ogółu. Można powiedzieć, że o ile Interia.pl zatraciła całkowicie spojrzenie krytyczne, o tyle ustrzegł się przed bezkrytycznym optymizmem innych analizowanych portali (Wykres 6). Wizerunek Rosji w polskich portalach internetowych… 191 Wykres 6. Wydźwięk publikacji a liczba publikacji i liczba znaków przed i po katastrofie w Smoleńsku w portalu Interia.pl. Źródło: Opracowanie własne. Wirtualna Polska była tym portalem, który w okresie przed katastrofą pisał o Rosjanach najbardziej pozytywnie — niecałe 46 proc. ogółu publikacji, w stosunku do prawie 30 proc. krytycznych i 25 proc. neutralnych, jednak pod względem ilości znaków dominowały początkowo wypowiedzi neutralne — niespełna 38 proc. całości. Po katastrofie, wp.pl ze wszystkich analizowanych portali poświęciła najwięcej miejsca na relacje związane z tragedią oraz rocznicą ludobójstwa w Katyniu. Przeważały zdecydowanie materiały pozytywnie odnoszące się do Rosji — prawie 92 proc., w stosunku do niecałych 3 proc. materiałów krytycznych. W dalszym ciągu publikowane były również materiały neutralne, jednak w dużo mniejszej liczbie niż poprzednio. Biorąc pod uwagę ilość znaków, należy zauważyć iż przewaga wypowiedzi aprobatywnych była jeszcze większa. (Wykres 7). 192 Przemysław Grzonka Wykres 7. Wydźwięk publikacji a liczba publikacji i liczba znaków przed i po katastrofie w Smoleńsku w portalu wp.pl Źródło: Opracowanie własne Podsumowując, należy stwierdzić iż teza o zdecydowanej nieprzychylności polskich portali internetowych wobec Rosji i Rosjan została sfalsyfikowana. Należy jednak podkreślić zdecydowaną przemianę w postawie analizowanych mediów wobec Rosjan, która dokonała się dosłownie z dnia na dzień. Przed katastrofą bowiem była ona w miarę wyważona z lekkimi odchyleniami w jedną lub drugą stronę (najbardziej krytyczny był Onet.pl, zaś najbardziej aprobatywna Wirtualna Polska, jednak nie były to diametralne różnice). Dopiero po tragedii mamy do czynienia z ogromnym, wręcz lawinowym wzrostem pozytywnego nastawienia do obywateli Federacji Rosyjskiej. Nie zmienia to jednak faktu, iż już wcześniej nie można mówić o jakiejś zasadniczej niechęci wobec Rosjan w prezentowanych mediach. Tym bardziej, iż większość krytycznych materiałów w obu okresach dotyczyła bądź trudnej historii, bądź współczesnych prób negowania zbrodni katyńskiej przez stronę rosyjską. Pokazuje to natomiast w pewien sposób, jak ważką sprawą była katastrofa pod Smoleńskiem oraz jak głębokie i nagłe zmiany wywołała w świadomości Polaków. Z perspektywy czasowej widać natomiast, iż zmiana ta była nietrwała i po okresie „entuzjazmu”, gdy opadły emocje, nastąpił powrót do stanu sprzed katastrofy, na co wpływ miały m. in. działania niektórych, zwłaszcza polskich polityków. W dalszym ciągu jest spora grupa obywateli i mediów bardzo źle nastawiona do Rosjan, jak i mniej widoczna, przynajmniej w przekazie medialnym, grupa polskich rusofilów. Większość społeczeństwa sytuuje się zaś gdzieś pomiędzy nimi. By trwale zmienić ten stan rzeczy należało by podjąć długofalowe i szeroko zakrojone Wizerunek Rosji w polskich portalach internetowych… 193 działania, gdyż, jak widać, nawet tak dramatyczne jednorazowe wydarzenie nie jest w stanie diametralnie zmienić utrwalonych przez lata postaw. Изложение (abstrakt) Текст представляет собой запись доклада автора, который был прочитан во время Общепольскей Росьезнавчей Междисциплинарней Научной Конференции „Другой Мир” в день 28.04.2010. С помощью метода контентанализа прессы (второе назване-анализ содержания) автор пробовал проверить тезис, что Россия и россияне показываны в польских средствах массовой информации прежде всего негативно. Для этого автор исследовал газетные высказывания в наиболее больших польских интернетовских информационных порталах — Онэт.пл, Интэря.пл и ВП.пл связанное с годовщиной убийства в Катыни и других местностях польских граждан в 40ых годах двадцатого века, а затем, также об авиакатастрофе под Смоленском от 10.04.2010. Исследования начались в момент возникновения материалов тего типа (т. е. март 2010) и окончились 20.04.2010, два дня по похороне Леха Качиньскего — президента Польши, который погиб в катастрофе. В то время автор исследовал 134 публикации, заключающих 486016 знаков. Тезис остался сфальсыфикован, так как к моменту катастрофы число публикации апробатывных, отрицательных, нейтральных было выровнено, а после катастрофы апробатывные материалы представляли собой большинство. Przemysław Grzonka — ukończył studia politologiczne o specjalności dziennikarstwo i komunikacja społeczna w Instytucie Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego. Obecnie jest doktorantem w Zakładzie Dziennikarstwa oraz studentem studiów socjologicznych ii stopnia w Uniwersytecie Śląskim. Członek licznych kół naukowych — pełnił m. in. funkcję przewodniczącego Międzywydziałowego Stowarzyszenia Dziennikarzy „Mosty”. Interesuje się mediami i komunikacją (zwłaszcza Internetem), a także funkcjonowaniem społeczeństwa obywatelskiego w Polsce i systemem politycznym. Kontakt: [email protected] Społeczeństwo Karolina Mendrela Kształtowanie się sytuacji kobiet w rosyjskim społeczeństwie Kobieta na Rusi i na rosyjskiej wsi Sytuacja kobiet w Rosji nie jest tylko wynikiem rewolucji, które targały tym państwem, ani transformacji ustrojowej, zapoczątkowanej w 1991 r. To długotrwały proces, który toczył się wraz z burzliwą historią państwa rosyjskiego i trwa do teraz. By w pełni zrozumieć położenie kobiet w rosyjskim społeczeństwie, musimy zapoznać się z czynnikami historycznymi, które miały duży wpływ na jego ukształtowanie. Fannina Halle, powołując się na treść staroruskich bylin¹, wspomina o wizerunkach kobiet-bohaterek. W „Rosji przedchrześcijańskiej”, jak pisze autorka, kobietom przypisywano mądrość, magiczne zdolności, umiejętność leczenia chorób, a czasem i wyższe posłannictwo. Wszystkiemu sprzyjała pogańska wiara². Gdy Ruś przyjęła chrzest w 988 r. stała się nosicielką religii prawosławnej, która zmieniła podejście do kobiet i narzuciła swój patriarchalny porządek. Przykładem tego jest szesnastowieczny Domostroj, w którym anonimowy autor opisuje sposób w jaki Rosjanin powinien karać żonę za nieposłuszeństwo: „… bić należy ostrożnie kańczugiem: rozważnie i boleśnie, straszno i zdrowo”³. Na wzór ustroju państwowego, mężczyznę uznawano za samowładcę, a jego władza absolutna nad rodziną należała do boskiego porządku rzeczy. W jednym ze zbiorów praw czytamy, że obowiązkiem żony jest „posłuszeństwo woli męża” i towarzyszenie mu wszędzie. Zwalniano ją z tego obowiązku, gdy męża zsyłano na Sybir. Jednak wiele kobiet, w poczuciu obowiązku, udawało się za małżonkiem także z powodu głęboko zako¹ Byliny to liryczne pieśni epickie o tematyce bohaterskiej lub społeczno-obyczajowej, charakterystyczne dla rosyjskiej poezji ludowej, za: Wielka Encyklopedia pwn, red. J. Wojnowski, Warszawa 2001, s. 98. ² F. Halle, Kobieta w Rosji sowieckiej, Warszawa 1934, s. 9. ³ Jest to zabytek literatury staroruskiej z pocz. xvi w. ponownie opracowany w Moskwie przez doradcę Iwana iv Groźnego; stanowił zbiór przepisów obyczajowo-prawnych regulujących życie rodzin bojarskich i kupieckich oraz ich stosunek do cara i religii; Domostroj (fragm.) [w:] Literatura staroruska, wiek xi–xvii, oprac. W. Jakubowski, R. Łużny, Warszawa 1971, s. 125. 198 Karolina Mendrela rzenionego w rosyjskim społeczeństwie przeświadczenia, że każdy powinien nieść swój krzyż i nie przystoi prosić o pomoc lub poddawać się⁴. Rosyjska wieś prezentowała szczególnie ciężki obraz życia kobiety. Tradycyjna chłopska rodzina składała się z kilkunastu osób. Zwykle w jednej chałupie mieszkały rodziny wszystkich braci, a najmłodsza żona jednego z nich pełniła rolę praczki, kucharki i niańki dzieci pozostałych żon. Do tego dochodził zwyczaj snochaczestwa, czyli prawo teścia do pożycia z synową podczas nieobecności małżonka lub wtedy, gdy był on jeszcze małoletni. Oczywiście również zwyczaj bicia żon był nieodłącznym elementem ludowej obyczajowości⁵. Kultura patriarchalna panowała niemal powszechnie na prowincji aż do drugiej połowy xix w. Reformy obyczajowe, które przeprowadził Piotr i nie obowiązywały na wsi. Początek przeobrażeń w obyczajowości rosyjskiej wsi przyniosło zniesienie pańszczyzny w 1861 r. Namacalne zmiany w sytuacji kobiet nastały jednak dopiero wraz z rewolucją październikową⁶. Kobieta a rewolucja Niewielu wie, że Międzynarodowy Kongres Kobiet, który odbył się w lutym 1917 jest pierwszym historycznym dniem rewolucji lutowej. Sam Międzynarodowy Dzień Kobiet ustanowiony został w 1910 r. przez Międzynarodówkę Socjalistyczną dla upamiętnienia strajku 15 tys. pracownic petersburskich zakładów tekstylnych, zakończonego 129 ofiarami śmiertelnymi⁷. Jak wspomina Trocki cytowany przez Fanninę Halle: „rewolucja lutowa zaczęła się dzięki inicjatywie najbardziej uciskanej części proletariatu, dzięki robotnicom przemysłu włókienniczego”⁸. Sam Włodzimierz Lenin nazywał pracę w gospodarstwie domowym „najbardziej nieproduktywną barbarzyńską najcięższą […] nie zawierającą w sobie niczego, co by choć trochę sprzyjało rozwojowi kobiety”⁹. Na jego wniosek rosyjska partia socjaldemokratyczna włączyła postulat praw politycznych dla kobiet oraz ich równouprawnienia, do swojego programu. Jednym z pierwszych rozporządzeń w zakresie równouprawnienia kobiet był dekret z 16 (29) grudnia 1917 r. o rozwodach, następnie kodeks rodzinny z 16 września 1918 r¹⁰. Niewiele kobiet miało wpływ na to, co działo się w kierownictwie partii bolszewickiej. Tymi najbardziej znanymi są: Aleksandra Kołłątaj, która znalazła się w składzie Komitetu Wykonawczego Piotrogrodzkiej Rady Delegatów, Nadieżda ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ ¹⁰ O. Figes, Taniec Nataszy. Z dziejów kultury rosyjskiej, Warszawa 2002, s. 190. Ibidem. L. Bazylow, Historia Rosji, t. I, Warszawa 1983. F. Halle, op. cit., s. 16–19. Ibidem. W. Lenin, O moralności socjalistycznej, Warszawa 1981, s. 87. Czerwony Październik. Tajemnice bolszewickiej rewolty, „Polityka” 2007, nr 2, s. 48. Kształtowanie się sytuacji kobiet w rosyjskim społeczeństwie 199 Krupska — żona samego Władimira Iljicza oraz członkini kolegium Komisariatu Ludowego Oświaty i Inessa Armand, przewodnicząca Moskiewskiej Gubernialnej Rady Gospodarki Narodowej, do dziś podejrzewana o romans z Leninem¹¹. Żadnej z nich nie dotknęły czystki, które były powszechne w szeregach partii bolszewickiej po dojściu do władzy Józefa Stalina¹². Armand po rewolucji październikowej była członkinią komitetu wykonawczego moskiewskiej Rady Delegatów Robotniczych Przewodniczyła ona pierwszej Międzynarodowej Konferencji Kobiet Komunistycznych w 1920 r., którą przygotowywała wraz z Krupską¹³. Ze względu na zły stan zdrowia — po konferencji za namową Lenina, Armand wyjechała na odpoczynek na Kaukaz, gdzie zaraziła się cholerą i zmarła w 1920 r. Larisa Wasiliewa przytacza słowa jednej z uczestniczek pogrzebu, opisujące Lenina w tym dniu: „Nie tylko twarz Lenina, lecz cały jego wygląd świadczył o tak głębokim smutku, że nikt nie odważył się nawet go pozdrowić. Widać było, że chce być sam na sam ze swoim wielkim bólem”. To zachowanie Włodzimierza Iljicza oraz szybka śmierć Armand tylko spotęgowały plotki na temat ich romansu¹⁴. Krupska, po śmierci męża i dojściu Stalina do władzy, została skutecznie odsunięta od możliwości wpływania na bieg wydarzeń politycznych. Była przeciwna balsamowaniu zwłok Lenina i umieszczaniu ich w Mauzoleum. Sam Stalin traktował ją brutalnie, mówiąc że „może mianować inną żonę po Leninie”. Natomiast Krupska w 1926 r. stwierdziła, że gdyby „Wołodia żył teraz, z pewnością siedziałby w więzieniu”¹⁵. Nazwisko Aleksandry Kołłątaj kojarzone jest z poglądem, iż w socjalizmie małżeństwo to „mieszczańskie ograniczenie”, a zazdrość to „przesąd burżuazyjny”. Za jej sprawą, w latach 20 doszły do głosu tendencje, by w imię „celowości rewolucji”, podporządkować sferę intymną ludzkiego życia walce klasowej. Partia w ten sposób uzyskała prawo do ingerowania w najbardziej osobistą sferę życia obywateli. Oczywiście w okresie władzy stalinowskiej te tendencje ulegały odwróceniu i do łask wróciła rodzina jako część społeczności radzieckiej. Kołłątaj także została odsunięta od możliwości decyzyjnych w Partii, poprzez odesłanie jej do służby dyplomatycznej. Obejmując w 1923 r. placówkę dyplomatyczną w Norwegii, została pierwszą kobietą-ambasadorem¹⁶. ¹¹ Ibidem. ¹² Okres w historii zsrr szczególnego nasilenia terroru policyjnego nkwd w latach 30. xx wieku. W efekcie zaplanowanych i zorganizowanych represji zamordowano miliony niewinnych ludzi, a także prawie wszystkich działaczy partii leninowskiej, wysokich oficerów Armii Czerwonej oraz nkwd. Za jego początek uważane jest zabójstwo Kirowa w grudniu 1934r., za: D. R. Marples, Historia zsrr. Od rewolucji do rozpadu, Wrocław 2006, s. 137–147. ¹³ G. Przebinda, J. Smaga, Kto jest kim w Rosji po 1917 roku. Leksykon, Kraków 2000, s. 21–22. ¹⁴ L. Wasiliewa, Kremlowskie żony, Warszawa 1995, s. 63–65. ¹⁵ G. Przebinda, J. Smaga, Kto jest kim…, s. 153–154. ¹⁶ Ibidem, s. 139–141. 200 Karolina Mendrela Ministerstwo do spraw kobiet Wspomniane trzy kobiety miały największy wpływ na powstanie pierwszych, swoistych urzędów partyjnych przy terenowych komitetach Rosyjskiej Komunistycznej Partii(bolszewików) (rkp(b)) działających na rzecz politycznego zaangażowania kobiet w budowę państwa socjalistycznego. Oddziały te nazywane Żenotdziełami [ros. Женотдел] utworzone zostały w 1919 r., na podstawie decyzji Komitetu Centralnego rkp(b) z grudnia 1918 r. Instytucja ta pracowała nad poprawą warunków życia kobiet w Rosji Radzieckiej i skupiała się na podwójnej roli kobiety, jako matki oraz jako pracownicy. Żenotdzieł poprzez propagandę i edukację zwalczał analfabetyzm, szerzył wiedzę na temat oświaty kobiet, zawierania i rozwiązywania małżeństw, opieki nad dzieckiem oraz praw robotniczych, które wprowadziła rewolucja październikowa. W 1921 r., podczas kryzysu w rolnictwie, aktywizował kobiety do pracy na roli. W związku z panującą teorią, która głosiła, że problemy kobiet w Związku Radzieckim zostały ostatecznie „rozwiązane” jak również z promowaniem przez Józefa Stalina powrotu do, już wcześniej wspomnianych, tradycyjnych wartości rodzinnych Żenotdzieł został zlikwidowany w 1929 r¹⁷. Radziecki feminizm Rozwój niezależnego ruchu kobiecego w Rosji Radzieckiej został zahamowany¹⁸. Z jego odrodzeniem mamy do czynienia pod koniec lat 70. xxw. na fali działalności dysydenckiej. Wielu nazywa Kołłątaj radziecką feministką, jednak na takie miano zasługują założycielki pierwszej sowieckiej organizacji feministycznej, „Maria”, która powstał w 1979 r. w Leningradzie. Tatiana Goriczewa, Natalia Malachowskaja i Tatiana Mamonowa za cel postawiły sobie upowszechnianie idei „kultury chrześcijańskiej”, która przeciwstawiała się tej sowieckiej, powszechnie obowiązującej. Sama nazwa organizacji miała podkreślać chrześcijańskie korzenie grupy. Założycielki w ten sposób chciały także odróżnić się od zachodnich działaczek feministycznych¹⁹. Trzeba powiedzieć, że zachodnia terminologia feministyczna nie pasowała do radzieckich realiów. Operowała ona często językiem marksistowskim, co nie przemawiało do Rosjanek, które tęskniły za „burżuazją”, „patriarchatem” i przynależnością do „klasy średniej”. Dla większości Rosjanek taki stan rzeczy był luksusem, ¹⁷ Большая советская энциклопедия, red. A. M. Прохоpoв, T. ix, Moskwa 1972, s. 169. ¹⁸ Chodzi o ruch kobiecy pod patronatem partii Istniejący oficjalnie od roku 1941 Komitet Kobiet Radzieckich na arenie międzynarodowej spełniał przede wszystkim funkcję propagandową. O zakłamaniu, jakie towarzyszyło istnieniu tej organizacji, świadczy chociażby fakt, iż kobiety należące do Komitetu miały zakaz mówienia na tematy dla władz niewygodne, za: С. Айвазова, Женское движение в Рассии: традиции и современность, Moskwa 1995. ¹⁹ Ibidem, s. 129–130. Kształtowanie się sytuacji kobiet w rosyjskim społeczeństwie 201 ponieważ na barkach wielu z nich leżało zapewnienie swojej rodzinie minimum materialnego²⁰. Pierwszym wydawnictwem „Marii” był znany almanach Kobieta i Rosja, opublikowany już w 1979 r.²¹. Treść tego kobiecego samizdatu²² była inspirowana przeżyciami samych autorek. Poruszały one tematy bliskie radzieckim kobietom, czyli warunki na porodówkach (gdzie kobiety rodziły, ale także usuwały ciąże), problem przemocy domowej, rozpadu rodzin oraz samotnego macierzyństwa. Autorki w ten sposób chciały zainspirować inne kobiety do tego, by zabierały głos w swojej sprawie. Pismo Kobieta i Rosja podejmowało także problem wojny w Afganistanie, który był niewygodny dla władz państwowych. Dlatego już w listopadzie 1979 r. almanach został oficjalnie zlikwidowany. Także inne pismo tej organizacji — Maria zostało zlikwidowane. Autorki tak jak Aleksandra Sołżenicyna, wyrzucono z ojczyzny za karę²³. Na fali zmian ustrojowych Na fali pierestrojki zaczęły powstawać organizacje kobiece reprezentujące swoje interesy. W końcu 1993 r. trzy największe organizacje: Związek Kobiet Rosji, Stowarzyszenie Kobiet-Przedsiębiorców, Związek Kobiet-Wojskowych, utworzyły polityczny ruch kobiecy, „Kobiety Rosji”. W uchwałach programowych ruchu akcentowano równe prawa w sferze społeczno-politycznej i ekonomicznej, zaprzestanie faktycznego dyskryminowania kobiet, realizację szerokich programów społecznych zarówno pomocowych i edukacyjnych. Ruch przyjął taktykę nie wchodzenia do żadnych koalicji lub bloków wyborczych choć, w wyborach prezydenckich w 1996 r. poparł kandydaturę Borysa Jelcyna. W Dumie Państwowej pierwszej kadencji Kobiety Rosji miały 21 przedstawicielek, dzięki czemu stworzyły własna frakcję. W następnych wyborach z 1995 r. zajęły piąte miejsce z wynikiem 4,61 proc. ale nie dostały się do izby niższej parlamentu, gdyż nie przekroczyły 5 proc. progu wyborczego²⁴. Jedynie J. F. Lachowa, jedna z liderek ruchu, pozostała w składzie Dumy, jednak we frakcji partii „Jedna Rosja”²⁵. ²⁰ I. Kuźmina, Rosyjski feminizm: prześladowany — przeforsowany — przereklamowany?, http:// mroczna.art.pl/literatura/rosyjskifeminizm/, 02.06.2010. ²¹ С. Айвазова, op. cit., s. 129–130. ²² Samizdat to potoczne określenie publikacji wydawanej poza zasięgiem cenzury w zsrr, od przełomu lat 50. i 60. xx w. był formą podziemnego życia kulturalnego i politycznego zwalczaną przez władzę, za: Wielka Encyklopedia pwn…, s. 281–282. ²³ I. Kuźmina, Rosyjski feminizm… ²⁴ A. Stępień, Współczesna Rosja. Leksykon, Łódź 1999, s. 114–115. ²⁵ Obecnie w Dumie Państwowej zasiada 71 kobiet deputowanych, po wyborach z 2007 r., w Dumie poprzedniej kadencji, zasiadało ich 37, http://www.duma.gov.ru/, 19.06.2010. 202 Karolina Mendrela Na początku lat 90, kiedy to gospodarka państwowa praktycznie przestała funkcjonować, a społeczeństwo przeżywało głęboki kryzys, marzeniem wielu kobiet było spokojne życie w domowym zaciszu i poświęcenie się obowiązkom rodzinnym. Dla większości Rosjanek taki stan rzeczy był luksusem ponieważ na barkach wielu z nich leżało zapewnienie swojej rodzinie minimum materialnego²⁶. Jednak w upadku Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i przemianach gospodarczych, niektóre znawczynie tematu widzą przyczynę polepszenia się sytuacji kobiet. Jak pisze Krystyna Kurczab-Redlich, to gospodarka właśnie „uczyniła z kobiet, wcześniej <<służek swoich mężów i ustroju>>, niezależne właścicielki choćby małych przedsiębiorstw”. Zmiany polityczne, które zaszły po upadku zsrr otworzyły granice, co dało setkom tysięcy kobiet możliwość zaopatrywania się w chińskie, tureckie lub polskie produkty, by potem sprzedawać je na miejskich bazarach. W ten sposób niektóre z nich tworzyły podstawy swoich własnych, czasem bardzo dochodowych interesów. Pierestrojka miała też swoje negatywne konsekwencje. Właśnie wtedy rozpowszechniła się prostytucja. Ta łatwość zamieniania siebie w towar miała swoje podłoże w głębokim wychowaniu ateistycznym. Jak twierdzi Kurczab-Redlich, Europejka ma świadomość pewnych zasad moralnych, najczęściej o podłożu religijnym, Rosjanka takich nie posiada. Jedynym źródłem moralności były zasady stalinizmu ze swoją „pruderią, dbaniem o demografię”. Po upadku zsrr nie ma takiego źródła, a Rosjanki otacza teraz „lekkość bytu”²⁷. Taki stan rzeczy powoduje, że prawo do aborcji stosowane jest w Rosji jak środek antykoncepcyjny²⁸. Statystyczna smutna prawda Samo prawodawstwo rosyjskie zapewnia swoim obywatelom pełnię praw i swobód. W Konstytucji Federacji Rosyjskiej z 12.12.1993 r. czytamy: „Artykuł 19 […] 3.Mężczyzna i kobieta mają równe prawa, wolności i równe możliwości ich realizowania […] Artykuł 21 1. Godność jednostki chroniona jest przez państwo. Nic nie może uzasadniać jej pomniejszania. ²⁶ I. Kuźmina, Rosyjski feminizm… ²⁷ K. Kurczab-Redlich, Głową o mur Kremla, Warszawa 2007, s. 13–29. ²⁸ W 2004 r., według danych Rosyjskiej Akademii Nauk Medycznych, zarejestrowano 1,67 mln. aborcji, urodzeń 1,45 mln. Na 38 mln. kobiet w wieku rozpłodowym, aż 7 mln. jest bezpłodnych. Kształtowanie się sytuacji kobiet w rosyjskim społeczeństwie 203 2. Nikt nie może być poddany torturom, przemocy, ani innemu brutalnemu lub poniżającemu godność ludzką traktowaniu lub karaniu…”²⁹. Raport Russian Federation: Nowhere to turn to — Violence against women in the family przygotowany przez Amnesty International (ai), we współpracy z wieloma organizacjami kobiecymi działającymi w Federacji Rosyjskiej oraz władzami samorządowymi, przedstawia listę dokumentów ratyfikowanych przez fr, dotyczących praw człowieka: – Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, – I Fakultatywny Protokół do iccpr, który upoważnia Komitet Praw Człowieka do rozpatrywania indywidualnych skarg, – Konwencję w Sprawie Eliminacji Wszystkich Form Dyskryminacji Wobec Kobiet, – Fakultatywny Protokół, który określa kompetencje Komitetu ds. Eliminacji Wszystkich Form Dyskryminacji Wobec Kobiet, – Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności i jej protokoły³⁰. Mimo przyjęcia tych dokumentów wyniki badań Rady ds. Kobiet przy Państwowym Uniwersytecie w Moskwie wykazały, że: – 70 proc. kobiet stwierdziło, że były ofiarami jakiejś formy przemocy ze strony swoich mężów, – 36 proc. kobiet doświadczyło psychicznej i fizycznej przemocy, – ponad 70 proc. kobiet cierpi z powodu jakieś formy psychicznego dyskomfortu w relacjach ze swoim mężem, włączając w to stres, niepokój, brak pewności, bezsilność, zależność, rozpacz, winę, strach bądź niespełnienie, – 90 proc. badanych było świadkami scen domowej przemocy pomiędzy ich rodzicami lub w ich obecnych związkach, – 58 proc. kobiet było ofiarami agresji ze strony bliskiego mężczyzny, – 48 proc. kobiet było bitych w czasie ciąży, karmienia piersią, opieki nad małymi dziećmi, choroby, w sytuacji utraty lub problemów w pracy, poczucia bezradności³¹ Raport podaje, że rocznie 14 tys. kobiet w Rosji ponosi śmierć z rąk członka swojej rodziny, 36 tys. kobiet jest codziennie bitych przez swoich mężów lub part- ²⁹ Konstytucja Federacji Rosyjskiej przyjęta w ogólnonarodowym referendum w dniu 12.12.1993 r., Warszawa 2002, s. 44–45. ³⁰ Amnesty International, Russian Federation. Nowhere to turn to — Violence against women in the family, http://www.amnestyusa.org/document.php?id=engeur460562005&lang=e, 10.06.2010. ³¹ Ibidem. 204 Karolina Mendrela nerów, a co 40–60 min.w swoim własnym domu ginie Rosjanka, właśnie w wyniku pobicia przez bliską osobę³². Przemoc wobec kobiet a Kodeks Karny fr W Kodeksie Karnym Federacji Rosyjskiej nie ma artykułu, który by dotyczył przemocy domowej więc można dojść do wniosku, że państwo to nie boryka się z takim problemem. Przemoc wobec kobiet traktuje się jako „przemoc w sferze prywatnej” [ros. бытовое насилие], co dla wielu Rosjan równoznaczne jest z tym, że rozwiązanie problemu należy pozostawić samej rodzinie i nie ingerować w jej sprawy. W latach 90 ubiegłego wieku stworzono około 40 projektów wprowadzających pojęcie „przemocy domowej” [ros. домашнее насилие] i osobne kary za ten rodzaj przestępstwa do rosyjskiego prawa lecz wszystkie one odrzucono już w pierwszym czytaniu w Dumie. Za przestępstwa związane z biciem, znęcaniem się fizycznym lub psychicznym Kodeks Karny przewiduje karę pozbawienia wolności do 15 lat. Najważniejszą kwestią jest jednak określenie przez sąd rozmiarów skutków przemocy. Według danych ai kobiety w wyniku pobicia, doznają lekkiego uszkodzenie zdrowia co oznacza, że maksymalną, możliwą do zasądzenia karą za przemoc domową jest pozbawienie wolności do 2 lat. Za umyślne zabójstwo przewidziano kary: od 6 do 20 lat pozbawienia wolności, dożywotniego więzienia lub karę śmierci. W 2005 r. na terenie Federacji Rosyjskiej, dokonano 30849 zabójstw, z czego połowa przypadków to zabójstwa kobiet. Według szacunków Larysy Ponarynoj, z centrum anna, każdego roku w Rosji 3tys. żon zabija swoich mężów w zemście za wieloletnie znęcanie się. Najwyższym wymiarem kary za gwałt lub zmuszanie do czynności seksualnych jest pozbawianie wolności do 15 lat. Wcześniej przytaczane badania Rady ds. Kobiet przy Państwowym Uniwersytecie w Moskwie wskazują, że „ponad połowa respondentów nie uważa przemocy seksualnej za problem, a gwałt w małżeństwie jest dla nich zasadniczo niemożliwy”, a „70 proc. Rosjan twierdzi, że zgoda kobiety nie jest konieczna do stosunku płciowego w małżeństwie”³³. Przyczyny i sposoby walki z przemocą wobec kobiet Przyczyny przemocy wobec kobiet wciąż leżą w mentalności rosyjskiego społeczeństwa. Problemem jest stereotyp płci. Wiele kobiet, których historie zostały opisane w raporcie ai wspomina, że czuły się mniej szanowane jako samotne matki. Wiele z nich odczuwało presję otoczenia by wyjść powtórnie za mąż, szczegól³² Ibidem. ³³ B. Paszek, Zamknięte drzwi chronią przed prawem — przemoc domowa wobec kobiet w Rosji, http://www.rosjoznawstwo.uj.edu.pl/studzesz4.pdf, 11.06.2010. Kształtowanie się sytuacji kobiet w rosyjskim społeczeństwie 205 nie, gdy miało już dzieci dlatego mimo pierwszych oznak agresji ze strony przyszłego męża, decydowały się na ślub by zmienić ten stan rzeczy. Wielu mężczyzn traktuje swoje partnerki czy żony jak swoją własność. Kobiety często znajdują się pod ciągłą kontrolą, a za niespełnienie oczekiwań, są bite. Bywa, że sama kobieta obwinia siebie za przemoc, której doznała usprawiedliwiając partnera tym, że była przykładowo złą żoną³⁴. Jak podają statystyki, 43 proc. Rosjan uważa że przemoc domowa to prywatna sprawa. Dla jednej trzeciej społeczeństwa kobieta, która jest ofiarą przemocy ze strony swojej rodziny, „zasługuje na bicie”³⁵. Trzeba podkreślić, że zwykle źródłem przemocy jest alkoholizm bliskiej osoby. W historiach kobiet przewija się wątek, traktujący o tym, iż początkowo ofiara była bita gdy jej partner był pod wpływem alkoholu. Później jednak, nawet w chwilach trzeźwości, dochodziło do aktów przemocy. Przyczyną przemocy domowej są także problemy mieszkaniowe Rosjan. Dużą komplikacją są tzw. komunalki [ros. коммуналка] czyli małe mieszkania składające się zwykle z jednego lub dwóch pokoi. Zamieszkiwało je zwykle kilka rodzin, które musiały dzielić się kuchnią, łazienką oraz toaletą. Takie warunki sprzyjają tworzeniu się konfliktów, nie tylko między sąsiadami. Także z powodu problemów z zakwaterowaniem, pary po rozwodzie zmuszone są do ciągłego wspólnego mieszkania. Jest to szczególnie niebezpieczne dla kobiet jeśli przyczyną rozwodu była przemoc domowa³⁶. Stosowane są następujące sposoby walki z przemocą wobec kobiet: – Na terytorium fr działa 300 tzw. „gorących linii” dla ofiar przemocy, przeznaczonych zarówno dla kobiet jak i dla mężczyzn. Tylko niektóre z tych linii działają całodobowo³⁷. Za przykład można podać telefon zaufania organizacji „anna”, który działając między październikiem 1999r. a majem 2000r., przy pracy 9 konsultantów, zdołał odebrać 1504 telefony. W 99,6 proc. przypadków, dzwoniącymi były kobiety. Z tego 74 proc. prosiło o pomoc w związku z przemocą domową³⁸. – Ponadto działają dwa centra kryzysowe dla mężczyzn i 25 dla kobiet, które oferują pomoc medyczną, prawną i psychologiczną oraz ochronę socjalną dla osób potrzebujących takiego wsparcia. Jednak według danych ai, na terenie Rosji działa tylko osiem schronisk, oferujących pomoc matkom z dziećmi, które musiały opuścić swoje domy z powodu przemocy³⁹. – Ważne są też kampanie informacyjne, jakie, wg Raportu, przeprowadzane są przez jedną z republik, Karelię. Promowana jest współpraca pomię³⁴ ³⁵ ³⁶ ³⁷ ³⁸ ³⁹ Amnesty International, Russian Federation… B. Paszek, Zamknięte drzwi… Amnesty International, Russian Federation… Ibidem. Dane dotyczące telefonu zaufania, http://www.owl.ru/anna/statistic.htm, 25.05.2010. Amnesty International, Russian Federation… 206 Karolina Mendrela dzy policją a organizacjami wspierającymi ofiary przemocy, próbuje się informować społeczeństwo o prawdziwych skutkach agresji w rodzinie włączając w to przemoc wobec kobiet, oraz edukować je na ten temat. Trzeba podkreślić, że wsparcie organizacji pozarządowych jest nieocenione⁴⁰. Na proradzieckim obszarze Rosji powstało około 1500 organizacji kobiecych, mających w swej misji pomoc kobietom dotkniętym przemocą⁴¹. Zmiana priorytetów? Mimo takiego bagażu doświadczeń i nieprzychylnych statystyk wielu uważa, że Rosjanki są coraz bardziej wyemancypowane i wiedzą, czego chcą. Psycholog Olga Machowska stwierdza: „Rosjanki w ciągu ostatnich 18 lat otwarcia Rosji na świat poważnie zweryfikowały swoje priorytety. — Kiedyś głównym marzeniem było małżeństwo, dzisiaj to kariera”⁴². Nawet jeśli w grę wchodzi małżeństwo, to rosyjskie kobiety także zmieniły swoje priorytety. Spełnieniem marzeń nie jest już mąż-obcokrajowiec. Obawiają się różnic kulturowych oraz tego że w przypadku rozwodu, mogą stracić dzieci. Z tych powodów Rosjanki częściej szukają potencjalnego męża w swoim kraju⁴³. Niektóre marzą o zostaniu „rublowską żoną” czyli żoną bogacza, który zamieszkuje podmoskiewską dzielnicę z okolic szosy Rublowsko-Uspienskiej. Mieszka tam śmietanka biznesowa i polityczna kraju⁴⁴. Znalezienie takiego kandydata na męża jest łatwiejsze w Moskwie, jednym z miast, w którym mieszka najwięcej milionerów i miliarderów. Samych miliarderów w stolicy mieszka 36 zaś liczbę multimilionerów szacuje się na trzy, cztery tysiące⁴⁵. Jednak historie niektórych „rublowskich żon” bywają smutne: „Bogacze nudzą się nimi, jak tylko zaczyna im przybywać kilogramów po urodzeniu dziecka. Najpierw odstawiają do kuchni, potem wymieniają na nowszy model. […] Na pocieszenie może dostać dwupokojowe mieszkanie w bloku, ale to bolesny upadek dla kogoś, kto przyzwyczaił się do armii służących i brylantów”⁴⁶. ⁴⁰ Ibidem. ⁴¹ A. Stępień-Kuczyńska, A. Głowacki, Rosja Putina. Leksykon, Łódź 2005, s. 227–241. ⁴² J. Prus, Rosjanki dla Rosjan, http://www.rp.pl/artykul/82677,379064_Rosjanki_dla_Rosjan.html, 15.04.2010. ⁴³ J. Prus, Rosjanki… ⁴⁴ W. Radziwinowicz, Przed Nowym Rokiem kończą się brylanty, http://www.wysokieobcasy.pl/ wysokie-obcasy/1,53581,3156069.html, 21.04.2010. ⁴⁵ Ibidem. ⁴⁶ J. Prus, Rosjanki… Kształtowanie się sytuacji kobiet w rosyjskim społeczeństwie 207 Изложение (abstrakt) Положение женщин в современной России сформировалось на грунте бурной истории этого государства. Среди факторов, формирующих подход к положению женщин в России, принадлежит назвать: православную религию, которая установила патриархальный порядок и сообщественность, индивидуальные дела уступилы места сильной совокупности. Даже в царское время российский империализм аналогично повлиял на общественные отношения. Изменения в отношении к женщинам принесли революции: февральская и октябрьская. Однако, несмотря на формальное равенство в правах женщин и мужчин, фактическое влияние на положение в государстве было едва у горстки женщин, которые были связянные с руководителями революции. Независимое женское движение было связанное с диссидентской деятельностью. Такую форму имела первая советская феминистическая организация „Мария”, которая выдавала алманах „Женщина и Россия”. Он затрагивал вопросы имеющие важнное значение для женщин, а также нежелательную тематику для властей. Только во время перестройки начали возникать другие организации, репрезентующие дела женщин. Наиболее известная это „Женщины России”. Несмотря на изменения какие принесла трансформация строя, Конституцию Российской Федерации (которая обеспечивает права женщин), ратифицированное акты международного права, рапорт Амнэсты Интэрнатёналь с 2002 г. о проблеме насилия в отношении женщин шокирует статистиками. Он показывает, что физическое, психическое насилие и несоблюдение прав женщин — это все еще важная проблема в этой стране. Karolina Mendrela — studentka iv roku politologii na specjalności europejskiej. W roku akademickim 2008/2009, rozpoczęła naukę w Indywidualnym Toku Studiów by powiększyć swoją wiedzę na temat Rosji. Zainteresowanie tematyką rosyjską oraz wcześniejsza pasja feministyczna zaowocowały tematem pracy magisterskiej: „Sytuacja kobiet we współczesnej Rosji”. Kontakt: [email protected] Magdalena Urbanowicz Obraz Rosji i Rosjan w kontekście tożsamościowym Definiowanie tożsamości, jak w przypadku wielu pojęć socjologicznych, jest trudne i doczekało się licznych koncepcji. Jednym z głównych podziałów, z jakim mamy do czynienia gdy rozważamy ten temat, jest rozróżnienie tożsamości indywidualnej i zbiorowej. O ile ta pierwsza dotyczy wyłącznie jednostki i jej autodefinicji czy zindywidualizowanych cech, druga dotyka członków zbiorowości — także członków narodu. O tożsamości zbiorowej możemy mówić, „kiedy świadomość tego rodzaju — zarówno skierowana do wewnątrz, jak i na zewnątrz — jest w pełni rozwinięta i powszechna wśród członków zbiorowości. […] Gdy wspólnej sytuacji życiowej, podobnemu położeniu społecznemu danej zbiorowości, towarzyszy rozwinięta samoświadomość czy tożsamość zbiorowa, mamy coś więcej niż tylko kategorię socjologiczną. To już nie jest wspólnota zdefiniowana przez jakichś zewnętrznych, obiektywnych obserwatorów (np. socjologów), lecz przeżyta subiektywnie od wewnątrz przez samych członków zbiorowości”¹. Kwestia tożsamości Rosjan we współczesnym świecie jest tematem wieloaspektowym i wciąż poddawanym reinterpretacjom — zarówno poprzez samych Rosjan jak i osoby, które ten stan próbują obiektywnie opisywać pozostając tylko obserwatorami. Chciałabym poruszyć kilka kwestii, jakie mogą pełnić ważną rolę w tym procesie; w większości są one dualistycznymi czynnikami, które z jednej strony czynią Rosję silnym państwem, a z drugiej — osłabiają ją oraz jej naród. Rozpocznę jednak od tego, jak definiowana może być narodowość i jaką specyfikę ma w tym względzie sposób rosyjski. W xix wieku zaczęto obserwować wzrost świadomości narodowej, jednak już wiek xviii uważa się za źródło podziału Europy na Europę Zachodnią i Europę Wschodnią — rozróżnienie takie stosuje w swojej koncepcji np. J. Rösel. Ta pierwsza to „Cywilizacja” zbudowana na cnotach, kultura „gorąca” ideologicznie, a przynależące do niej narody są otwarte — jeśli tylko ktoś chce przynależeć do narodu, może pod pewnymi warunkami to zrobić, z założenia ma takie prawo. Ta druga, Europa Wschodnia, to przeciwieństwo Zachodu — tu z kolei przeważa racja stanu, ¹ P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2007, s. 185. 210 Magdalena Urbanowicz a naród stanowią osoby związane etnicznie i biologicznie z danym krajem; w narodzie trzeba się urodzić, wychować, trzeba znać obowiązujący go język². W Rosji mamy do czynienia z sytuacją szczególną — istnieje tu rozróżnienie na bycie Rosjaninem, który urodził się w Rosji (być Russkim) i bycie Rosjaninem w znaczeniu politycznym, nie pochodząc z rdzennie rosyjskiej rodziny (być Rossijaninem)³. Są to wyrażenia praktycznie nieprzetłumaczalne na inne języki, a mające ogromne znaczenie społeczne i polityczne. Rosjaninem można być na totalnie odmienne od siebie, 2 sposoby. „Na pierwszy rzut oka niby wszystko jest proste – Rossija jest państwem wielonarodowym i słowo rossijskij określa ową wielonarodową państwowość. Słowo russkij określa natomiast przynależność do kultury ściśle ruskiej. Russkij wraz z Czukczą, Żydem i Polakiem, jeśli są obywatelami Federacji Rosyjskiej – są Rossijaninami. Państwo jest rossijskoje, język oczywiście russkij. […] Cerkiew jest russkaja, ale biskupi rossijskije; społeczeństwo – rossijskoje; katolicy i inżynierowie też, ale mafia i emigracja – russkaja; Rossijskaja Akademia Sztuki, Fundacja Kultury, encyklopedia. Nawet prawosławna Misja ustanowiona w Chinach 18 czerwca 1700 r. okazuje się być rossijskaja, choć Aleksander Sołżenicyn, występując w obronie ruskości przeciwko rozmydlonej rosyjskości, pisze, że problem russkij-rossijskij pojawił się dopiero w 1909 r. wśród liberalnej inteligencji tracącej ruską osobowość w imię rossijskoj wielonarodowości („Rosja w zapaści”)⁴. Rozróżnienie to wydaje się być pierwszym z dualizmów w sposobie definiowania tego, czym jest „rosyjskość” w kontekście tożsamościowym. Jak mówi definicja tożsamości zbiorowej, jej „najprostszym wskaźnikiem jest myślenie w kategoriach „swoi” i ”obcy”, „nasi” i „tamci”, „my” i „oni”⁵. To kolejna z par, której znaczenie jest bardzo istotne — zwłaszcza współcześnie, w epoce globalizacji i westernizacji. „Rosja to kraj, który nie tylko różni się od innych, ale tą innością się szczyci”⁶, jak podaje Bieleń. Niepowtarzalność Rosji, jej charakter i samowystarczalność wyrażane są także w słowach-kluczach: „rosyjska idea”⁷. Istnieje kilka czynników, które Rosji pozwalają się wyróżniać na tle innych. Po pierwsze — jest to kraj leżący na styku dwóch kontynentów. Ma to przełożenie na dalsze konsekwencje — chociażby sposób myślenia i postrzegania swojego miejsca. Przez ostatnich kilkadziesiąt lat dają się więc zauważać pewne wahania i brak zdecydowania, do kogo Rosji jest bliżej — do Zachodu, czy raczej do Eurazji. ² T. Kuczur, Tożsamość kulturowe vs. Tożsamość polityczna (przykład Niemiec i Francji) — europejskie koncepcje samookreślania się jednostki, [w:] Globalizacja — naród — jednostka: zagadnienia tożsamości kulturowej, red. T. Kuczur, A. Błachnio, Toruń 2009, s. 128. ³ I. Wyciechowska, Cywilizacyjno-kulturowe uwarunkowania nowej tożsamości Rosji, [w:] Nowa tożsamość Niemiec i Rosji w stosunkach międzynarodowych, red. S. Bieleń, M. Góralski, Warszawa 1999, s. 175. ⁴ A. de Lazari, Nowa mowa Wowy, „Polityka” 2002, nr 40, http://archiwum.polityka.pl/art/nowamowa-wowy,375953.html, 26.04.2010. ⁵ P. Sztompka, Socjologia…, s. 185. ⁶ S. Bieleń, Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, s. 58. ⁷ M. Nizioł, Dylematy kulturowe międzynarodowej roli Rosji, Lublin 2004, s. 32. Obraz Rosji i Rosjan w kontekście tożsamościowym 211 Innym skutkiem jest 11 stref czasowych, 88 terytorialnych podmiotów Federacji i diaspora rosyjskojęzyczna po rozpadzie zsrr⁸. Zgodnie z definicją tożsamości zbiorowej, świadomość musi być skierowana nie tylko do wewnątrz, ale także i na zewnątrz. W przypadku zewnętrznego Zachodu, reakcją na niego i jego wpływ może być zarówno przyjęcie wzorców, jak i ich odrzucenie. Oba te procesy wydają się obecnie zachodzić w Rosji. Z jednej strony obserwujemy westernizację Rosji. Przez długi czas przeciwstawiano ją Zachodowi i temu, jak on się rozwija. Stanisław Bieleń stwierdza:, „za Gorbaczowa uznano w Moskwie, że stare tezy o pogłębianiu się kryzysu na Zachodzie nie wytrzymują próby czasu. Stopniowo zaczęto zauważać dynamikę i żywotność świata kapitalistycznego, jego technologiczne i produkcyjne możliwości oraz znaczenie demokratycznych form ustrojowych dla pokojowej stabilizacji stosunków międzynarodowych”⁹. Podążanie za Zachodem wiąże się jednak z ryzykiem nie nadążania za nim ze zmianami mentalnymi. Jest to jeden z czynników wpływających na osłabienie poczucia tożsamości — w momencie, gdy zdecydowano się na zaakceptowanie nowych wzorców, nie było już tak stabilnego gruntu do budowania opozycji „my” versus „oni”. Pojawiło się zróżnicowanie wewnętrzne, chociażby klasowe — ale to bardziej osłabiało wspólnotę narodową, zamiast ją wzmacniać jako całość. Z drugiej zaś strony — lata poczucia wyższości nad innymi państwami zbudowały przekonanie, że to Rosja kreuje trendy; „konsekwencją takiego myślenia jest ciągle żywy postulat, kultywowany w nurcie realizmu politycznego, aby rywalizację Rosji z Zachodem uznać za naturalną i nieuchronną cechę pozimnowojennych stosunków międzynarodowych”¹⁰. Niektórzy Rosjanie, wciąż mający w pamięci swoją mocarstwowość i posiadanie ogromnego wpływu na inne państwa, nie zrezygnują tak szybko z marzeń o powrocie do takiego właśnie stanu rzeczy. Nizioł pisze wręcz o funkcjonującym wśród Rosjan „micie nadnarodu czy też narodu wybranego”¹¹. D. I. Raskin i tu zauważa zagrożenie; sądzi, że w Rosji należy zwracać uwagę na semiotykę wypowiadanych słów. Za niebezpieczne i obciążone nacjonalizmem uważa takie zwroty jak „nie zaakceptujemy zachodnich wzorców na naszej ziemi”, „nasza wielka moc”, „Zachód boi się silnej Rosji”, „nasz unikatowy sposób życia”, „Rosja wstaje z kolan”, czy „jesteśmy otoczeni wrogami”¹². Kolejnym aspektem tego, iż Rosja nie przystaje do świata Zachodu są trzy pary przeciwieństw, które analizowali słowianofile. Może się wydawać, że wartości te są nie do pogodzenia i Rosja w naturalny sposób pozostanie odrębna: – Prawosławna jedność rozumu i uczuć vs zachodni racjonalizm. ⁸ S. Bieleń, Tożsamość…, s. 114–118. ⁹ Ibidem, s. 10. ¹⁰ T. A. Shakleyna, A. D. Bogaturov, The Russian Realist School of International Relations. „Communist and Post-Communist Studies” 2004, nr 1, s. 37–51. Za: S. Bieleń, Tożsamość…, s. 45. ¹¹ M. Nizioł, Dylematy…, s. 44. ¹² D. I. Raskin, Russian Nationalism and Issues of Cultural and Civilizational Identity. „Russian Social Science Review” 2009, nr 2, s. 5. 212 Magdalena Urbanowicz – Rosyjska rustykalność (plebejskość, wiejskość) vs zachodnie uprzemysłowienie. – Wspólnota i samorządność vs zhierarchizowana organizacja państwowa¹³. Iwona Wyciechowska zauważa także, że „postęp społeczny dokonujący się w różnych regionach świata wzbudza raczej niechęć, bowiem unaocznia ze zdwojoną siłą powiększające się dysproporcje między Rosją a państwami wysoko rozwiniętymi i rozwijającymi się”¹⁴. Niewątpliwie, ciągłe porównywanie się z państwami lepiej rozwiniętymi gospodarczo ma wpływ na to, jaką samoświadomość budują w sobie Rosjanie i jak postrzegają się w kontaktach z zewnętrznymi partnerami. Trzecią ścieżką wydaje się być łączenie obu tych podejść — wyraża się ono w następujących słowach: „Często ma również miejsce reinterpretacja zapożyczeń, czyli selektywne przyjmowanie wzorców, a następnie adaptowanie, przekształcanie i asymilowanie ich w taki sposób, by wspomóc podstawowe wartości własnej kultury i zapewnić im przetrwanie”¹⁵. Być może dla niektórych współcześnie żyjących jest to naprawdę jedyny sposób na to, by kultura, której są częścią, przetrwała choć w taki sposób — skoro nie może przetrwać w niezmienionej formie. Zauważają oni potrzebę wprowadzania zmian do kultury, aby była ona atrakcyjna dla następnych pokoleń. Są świadomi kontaktów międzykulturowych na szeroką skalę, ciągle toczonej wymiany wzorców, symboli, stylu życia. W ich przekonaniu, nie można zupełnie pomijać wpływów zagranicznych, ale i nie można pozwolić na zagładę własnych wartości. Można w tym momencie powrócić do myśli, iż relacje z „innymi” wyznaczane są przez to, jak postrzegane jest „my”; czy znana jest odpowiedź na pytanie, „kim jestem i jaki chcę być”, czy istnieje wewnętrzna świadomość, która niezbędna jest do wytworzenia tożsamości zbiorowej. Nie da się tworzyć wewnętrznej potęgi bez samoakceptacji, świadomości własnej odrębności i własnej wartości. Z kolei w opinii niektórych dają się także słyszeć głosy osób, które wcale nie uważają Rosji za kraj wyjątkowy. W Rosji „nie brak opinii, że lekceważenie, czy wręcz ignorowanie jej interesów w świecie jest w dużej mierze zasługą samych Rosjan, którzy nie potrafią odpowiadać na zniewagi i bronić swoich racji za granicą”¹⁶. W takiej sytuacji nie trudno o kryzys tożsamości; „Trudności z adaptacją tożsamości do nowych wyzwań są szczególnie widoczne w przypadku Rosji, która nie potrafi pozytywnie wykorzystać swojego bagażu tradycji kulturowych, nie umie wpisać ich we współczesne przemiany”¹⁷. A. Iwanow sądzi, że „to, czego nam brakuje, to narodowej pewności siebie, bez której nie da się zyskać szacunku innych narodów”¹⁸. ¹³ M. Nizioł, Dylematy…, s. 31. ¹⁴ I. Wyciechowska, Cywilizacyjno-kulturowe uwarunkowania nowej tożsamości Rosji, [w:] Nowa tożsamość…, s. 178. ¹⁵ M. Nizioł, Dylematy…, s. 18. ¹⁶ S. Bieleń, Tożsamość…, s. 49. ¹⁷ M. Nizioł, Dylematy…, s. 39. ¹⁸ A Iwanow, Jewroazijskoje mirowozrienije i gieopoliticzeskije prioritiety Rassiji w xx wiekie, Obraz Rosji i Rosjan w kontekście tożsamościowym 213 Być może jest to kwestia powiązana z postrzeganiem roli Rosji kiedyś oraz współcześnie. Inne jest podejście samych Rosjan do tych dwóch płaszczyzn czasowych, inne jest także podejście państwa oraz instytucji. Jednym z podejść jest odwoływanie się do historii; wciąż spora część społeczeństwa buduje swoją tożsamość na gruncie wspomnień, tradycji i mitów, zamiast na nowych i diametralnie innych fundamentach. S. Bieleń pisze o wnioskach wypływających z analizy badań przeprowadzonych wśród studentów w 2001 roku: „Wśród studentów tylko 38 proc. przyznało się do tęsknoty za zsrr”¹⁹. Zastanawiające jest to, czy uprawnione jest użycie słowa „tylko”? W końcu odsetek ten stanowi prawie 40 proc. populacji ludzi młodych, którzy znają zsrr z pierwszych lat swojego życia lub tylko z opowieści swoich rodziców czy dziadków — nie zaś z autopsji. Drugi sposób zakłada z kolei odcinanie się od tradycji i historii. Przykładem takiego podejścia są słowa Aleksandra Sołżenicyna, który twierdzi, że „Rosja nie ma siły imperium, nie potrzeba nam go, zrzućmy je ze swoich pleców, bo ono nas przygniata i wysysa, i przyspiesza naszą zgubę”²⁰. Poza jego słowami o zupełnym odrzuceniu idei Rosji z przeszłości, istnieje także prąd mniej racjonalny; chce on przeszłość tego kraju zabarwić innymi emocjami. Przykładem próby zmiany spojrzenia na przeszłość jest ustanowienie Dnia Jedności Narodowej. Został on ufundowany 12 grudnia 2004 roku przez Władimira Putina. „Rocznica wypędzenia Polaków z Kremla miała zastąpić inne wspomnienie: Rewolucji Październikowej. Ówczesny prezydent, a obecnie premier nie wziął pod uwagę faktu, że nowe święto zyska średnią popularność. Wszystko za sprawą dziesiątek lat reżimu komunistycznego, który z rewolucji uczynił symbol, na trwale wpisujący się w świadomość Rosjan”²¹. W opinii Wacława Radziwinowicza, „jest to raczej tylko święto-proteza. […] Z 7 listopada władze Rosji chciały się rozstać, bo z jednej strony to święto jako swoje wykorzystywali komuniści. Z drugiej Cerkiew Prawosławna domagała się zakończenia tradycji czczenia przewrotu, którego jednym z celów było wykorzenienie religii. Wyrwać jednak tę — jak mówi się w Rosji — „czerwoną kartkę z kalendarza” nie było łatwo. Władza sowiecka znakomicie umiała przywiązać naród do komunistycznych symboli. […] 7 listopada był we wszystkich szkołach Związku Sowieckiego i jest w dzisiejszej Rosji czasem pierwszych w roku szkolnym tygodniowych ferii. Na Kremlu nie chcieli zrywać tej miłej sercu narodu świąteczno-feryjnej tradycji, szukali więc daty zastępczej, a przy tym „Wiestnik Moskowskiego Uniwiersitieta, Politiczeskije Nauki” 2000, seria 12, nr 3. Za: S. Bieleń, Tożsamość…, s. 49. ¹⁹ „Czełowiek sowietskij”: Diesiat’ liet spustia: 1989–1999, http://www.levada.ru/levadabook/26. doc, 15.11.2005. Za: S. Bieleń, Tożsamość…, s. 53. ²⁰ A. Sołżenicyn, Jak odbudować Rosję? Refleksje na miarę moich sił, Kraków 1991, za: S. Bieleń, Tożsamość…, s. 52. ²¹ R. Gdak, Jak nasi wschodni sąsiedzi budują tożsamość narodową, http://www.wiadomosci24.pl/ artykul/jak_nasi_wschodni_sasiedzi_buduja_tozsamosc_narodowa_107404.html, 26.04.2010. 214 Magdalena Urbanowicz możliwie bliskiej […] Po wiecu pytałem ludzi, czy zrozumieli sens nowego święta. Odpowiadali, że nie. Kiedy rok temu Duma Państwowa miała głosować nad przeniesieniem „czerwonej kartki kalendarza” z 7 na 4 listopada, socjolodzy z romir Monitoring poprosili Rosjan o opinię na ten temat. 77 proc. było przeciw i chciało, żeby zostawić im jako święto rocznicę rewolucji. […] Dzień Jedności Narodowej to dziś święto zastępcze. Niechciane. Niezrozumiane. […] Oczywiście oficjalni propagandziści nie pozwolą, by pozbawione powszechnie zrozumiałej tradycji święto-wydmuszka długo pozostało puste. Energicznie zabiorą się do zapełniania jej nową tradycją”²². Z kolei w 2007 roku, podczas obchodów dokładnie tego samego święta, doszło do „demonstracji podkreślających dumę Rosji z jej tożsamości narodowej i tradycji. Około 3 tys. skrajnych nacjonalistów przemaszerowało bulwarem Tarasa Szewczenki, w centrum Moskwy, aby uczcić obchodzony 4 listopada Dzień Jedności Narodowej. W manifestacji, nazwanej Rosyjskim Marszem, wzięli udział aktywiści Ruchu Przeciwko Nielegalnej Imigracji (dpni), Sojuszu Słowiańskiego (ss), Sojuszu Narodowego (ns), Pamiati i innych skrajnie prawicowych formacji. „Rosja — dla Rosjan!”, „Chwała Rosji!”, „Rosjanie -naprzód!” — skandowali uczestnicy manifestacji, defilując bulwarem nad rzeką Moskwą”²³. Jest więc doskonale widoczne, iż zgodnie ze słowami Raskina — Rosja ciągle balansuje na cienkiej granicy między silnym, pozytywnym poczuciem własnej tożsamości i wyjątkowości, a nacjonalistycznymi, niebezpiecznymi przekonaniami. Niektórzy twierdzą, że jedynym wyjściem dla utrzymania ciągłości i stabilności tożsamości w Rosji jest zaakceptowanie tak powszechnych w niemal każdej sferze życia dualizmów. Wydaje się jednak, że współcześnie prowadzona polityka budowania tożsamości narodu rosyjskiego jest zwyczajnie chaotyczna, a nie barwna i obdarzona wyjątkową, rosyjską duszą; z wielu stron napływają sprzeczne sygnały od elit, a część społeczeństwa z kolei wciąż zachowało w pamięci wspomnienia o zsrr i jego propagandzie. Być może dopiero następne pokolenia będą potrafiły zamknąć za sobą drzwi historii i przejść przez próg innego spojrzenia na bycie Rosjaninem. Ważne wydaje się być złączenie wysiłków różnych grup i instytucji — na przykład w drodze następujących przemian: „transformacja naszej kultury i społeczeństwa musiałaby dokonać się na paru poziomach. Gdyby miała dokonać się jedynie w głowach pojedynczych obywateli […], spełzłaby na niczym. Gdyby ograniczyła się do inicjatywy ze strony państwa, byłaby przejawem tyranii. Najważniejsze jest zatem, aby objęła wielkie rzesze ludzi, nie ograniczając się do zmian w świadomości, lecz znajdując wyraz w indywidualnych działaniach”²⁴. Kryzys tożsamości w Rosji z pewnością jest wciąż aktualnym problemem, jednak ²² W. Radziwinowicz, Co Rosja będzie świętować?, http://wyborcza.pl/1,75248,2972154.html, 26.04.2010. ²³ Dzień Jedności Narodowej w Rosji, http://www.rp.pl/artykul/29,66787_Dzien_Jednosci_Narodowej_w_Rosji.html, 26.04.2010. ²⁴ R. Bellah, Skłonności serca, [w:] M. Castells, Siła tożsamości, Warszawa 2008, s. 72. Obraz Rosji i Rosjan w kontekście tożsamościowym 215 proces przemiany mający zajść w całym społeczeństwie nie może trwać krótko; istotne jest ciągłe podejmowanie prób, bowiem już Erik H. Erikson wiedział, iż „w społecznej dżungli ludzkiej egzystencji nie istnieje uczucie bycia żywym bez poczucia tożsamości”²⁵. Изложение (abstrakt) В этой статье автор пытается описать национальное самосознание россиян в xxi столетии. Понимание этого вопроса требует понимания усложнённой истории России и того, как она влияет на жизнь — в том на язык и сообщение. В случае этой страны основное деление на наших и чужих это символ многих дуализмов, какие имеют место в России. Они приводят к тому, что однозначное определение национальных самосознаний становится нелегкой задачей. Государство с такой большой территорией, под влиянием Западной Европы, США и одновременно Азии (недавно держава, верящая в миф выбранной нации) это очень интересная тема для социологического анализа. Можно ли в этой ситуации говорить об устойчивой национальной самосознании или толко об образовывающейся? Постоянное истирание прошлого с современностью, прежнего поколения с нынешним, политических желаний остаться у власти с принуждением борьбы с символами прошлой системы, а также мифов и сказок с одартой из фантазии действительностью обычного дня — это проблемы современной русской наций. История образовывается на глазах её наблюдателей. Magdalena Urbanowicz — absolwentka socjologii reklamy i komunikacji społecznej studiów licencjackich, studentka v roku socjologii ogólnej studiów magisterskich. Zainteresowana szeroko rozumianymi kwestiami tożsamości oraz komunikacji społecznej, jak i metodyką badawczą w socjologii oraz w badaniach marketingowych. Kontakt: [email protected] ²⁵ E. H. Erikson, Identity, Youth and Crisis, [w:] K. J. Gergen, Nasycone ja, Warszawa 2009, s. 67. Anna Orska Rosja przez pryzmat literatury pięknej. Analiza na podstawie „Mistrza i Małgorzaty” Michaiła Bułhakowa Literatura piękna tworzy nowy, niesamowity obraz świata pełen ukrytych znaczeń. Milan Kundera pisał, że „duch powieści jest duchem złożoności. Każda powieść mówi czytelnikowi: rzeczy są bardziej złożone niż myślisz”¹. Książki są trochę jak krzywe zwierciadła, które, w zależności od tego jak się na nie spojrzy — niosą ze sobą inaczej zabarwione treści. Dzieła literackie dają szerokie możliwości interpretacyjne, umożliwiają odkrycie, ujawnienie prawdziwej rzeczywistości społecznej, w której żył i pisał autor. W niniejszej pracy chciałabym przedstawić literacki świat, jaki za pomocą swego pióra stworzył Michaił Bułhakow w Mistrzu i Małgorzacie. Nieprzypadkowo zdecydowałam się na ten tytuł. Mistrz i Małgorzata jest powieścią nietypową, wyróżniającą się spośród innych dzieł traktujących o rzeczywistości totalitarnej, chociażby twórców takich jak Orwell, Borowski, Kafka, Szczypiorski czy HerlingGrudziński. Jest ona inna, bo przedstawia świat pozornie wolny. Przez pryzmat diabelskich sztuczek trupy Wolanda ukazana jest groźna rzeczywistość moskiewska — przedstawiona zgodnie z kategorią estetyczną groteski. Czym właściwie jest socjologia literatury? Co stanowi podmiot jej badań? Niewątpliwie takie i wiele innych pytań, stawiają przed sobą socjologowie i inni badacze nauk społecznych. Socjologia literatury wzbudza wiele kontrowersji w środowisku gdyż jest to subdyscyplina, której granice są płynne. Co więcej, jest różnie rozumiana przez naukowców — nie tylko socjologów, ale także językoznawców czy filozofów. Na pozór socjologia i literatura to odległe od siebie dziedziny, które rzadko tylko mają punkty wspólne. Zadaniem socjologii jako szeroko rozumianej nauki o społeczeństwie, jest obiektywny opis otaczającego świata. Nauka ta powinna przedstawiać świat w sposób „czysty”, odarty z wszelkich emocji i subiektywizmu. Ma posługiwać się mniej lub bardziej sztywnymi ramami metodologicznymi, analizować wyniki badań i przedstawiać je w formie praw, jakimi rządzi się świat społeczny, teorii, czy też obiektywnych opisów społeczeństwa i zjawisk społecznych. Niewątpliwie ma zadania wielce odmienne od literatury. Należy jednak podkreślić, że jako zjawisko społeczne literatura może stanowić przedmiot badań ¹ M. Kundera, Sztuka powieści. Esej, przeł. M. Bieńczyk, Warszawa 2004, s. 23. 218 Anna Orska dla socjologów. Zasadnicza różnica, rysująca się pomiędzy socjologią i literaturą, polega na tym, że cechą konstytutywną pierwszej z nich jest poznawanie społeczeństwa. Dla literatury cecha ta jest nieobowiązkowa. Oczywiście, zdarzają się sytuacje, kiedy pisarze poprzez swoje dzieła literackie pełnią te funkcje świadomie, jednak czasem dostrzega się je dopiero w procesie interpretacji². Literatura, w przeciwieństwie do socjologii posługuje się opisem nacechowanym emocjonalnie, ubarwionym, często wręcz przekolorowanym. Skupia się często na pozornie zbędnych szczegółach, które na pierwszy rzut oka nie przydadzą się socjologom, co więcej — mogą odciągać uwagę od istotnych kwestii, czy też wprowadzać „zamieszanie” w interpretacji. Michał Głowiński zwraca jednak uwagę, że nie tylko jest to bezpieczne dla naukowego odbioru, ale szczegóły, które zdają się jedynie wypełniać tło — w rezultacie mogą być niezwykle istotne³. Pojawiają się głosy, że badanie literatury ze względu na jej ścisły związek z wyobraźnią i intuicją, pozbawione jest — przeciwnie niż socjologia — poprawności metodologicznej oraz powtarzalności zjawisk, które ujmować można w kategoriach ilościowych. W literaturze, na tle społecznym, śledzimy często losy tylko kilku, czy kilkunastu bohaterów. Zwraca się uwagę na to, że jednostkowość literatury może być jej wadą⁴, z drugiej strony słychać głosy przeciwne. Przykładowo Małgorzata Czermińska twierdzi, że to, co jednostkowe, osobiste, równie dobrze może być źródłem cennych i ważnych informacji — także o zasięgu społecznym⁵. Okazuje się, że literackie opisy życia społecznego mogą być „dobrym wprowadzeniem do zrozumienia wewnętrznego mechanizmu życia zbiorowości”, na co zwracał uwagę Jan Szczepański⁶. Analiza dzieła literackiego daje szerokie możliwości socjologom — może służyć testowaniu różnych koncepcji, jak też być źródłem zupełnie nowych idei. Teorie zajmujące się socjologią literatury leżą przede wszystkim w kręgu zainteresowań literaturoznawców i skupiają się na zagadnieniach takich jak społeczna rola pisarza, komunikacja czy też kultura literacka. Stanisław Żółkiewski socjologię literatury umiejscawiał w zainteresowaniach socjologii kultury czy komunikacji⁷. Socjologowie dużo uwagi poświęcają genezie społecznej form i treści literackich, konsekwencjom społecznym twórczości literackiej, wszelkim zależnościom zachodzącym między autorem — pisarzem, czy też poetą, wydawcą a czytelnikiem. Badaczy społecznych zastanawia często warsztat pisarski lub cały proces tworze² K. Łęcki, Literatura piękna, [w:] Encyklopedia socjologii, t. 2, K-N, red. Z. Bokszański, H. Domański, Warszawa 1999, s. 130. ³ M. Głowiński, Narracje literackie i nieliterackie, Kraków 1997, s. 132–139. ⁴ Cyt. za: J. Szczepański, Literatura i socjologia, [w:] J. Szczepański, Odmiany czasu teraźniejszego, Warszawa 1973, s. 687–702. ⁵ M. Czermińska, Postawa autobiograficzna, [w:] Studia o narracji. Z dziejów form artystycznych w Literaturze Polskiej, red. J. Błoński, S. Jaworski, J. Sławiński, Wrocław 1982, s. 224. ⁶ J. Szczepański, Literatura…, s. 693–694. ⁷ S. Żółkiewski, Kultura. Socjologia. Semiotyka literacka — Studia, Warszawa 1979, s. 415. Rosja przez pryzmat literatury pięknej 219 nia dzieł literackich. Interesują się odbiorcami literatury, wpływem pisarza lub jego dzieł na świat społeczny⁸. Stosunkowo mała grupa spośród nich skupia się na samej treści utworów literackich. Nie jest powszechne traktowanie świata przedstawionego na kartach powieści (celowo odnoszę się do tego gatunku, gdyż jest on najczęstszym przedmiotem badań z zakresu socjologii literatury) na równi z rzeczywistym światem społecznym. A przecież literatura może być także traktowana jako alternatywny sposób poznania rzeczywistości społecznej. Przeciwnicy takiego podejścia do socjologii literatury dysponują szerokim spektrum zarzutów wobec niego. Przede wszystkim, w przypadku badania treści literackich nie dysponujemy określoną metodologią. Z drugiej strony, mamy tu do czynienia z taką różnorodnością tekstów, przedstawionych światów społecznych, że trzymając się określonych ram metodologicznych, z każdym analizowanym dziełem wprowadzilibyśmy nadmierne ograniczenia i nie bylibyśmy w stanie w pełni go zbadać czy zinterpretować. Jednolita metodologia nie zawsze mogłaby przystawać do badanych utworów. Jak mówi Żółkiewski, „metodologia analizy modelu świata realizowanego w danym tekście jest ciągle problemem otwartym”⁹. Kolejnym zarzutem kierowanym przeciwko badaniu treści literackich dzieł jest to, że ich przedmiotem jest fikcja — świat nieprawdziwy. Ale tutaj odzywają się głosy mówiące że „dzieło literackie może […] być źródłem [badań socjologicznych] na tej samej zasadzie, na której źródłem jest dzieło fenomenologiczne”¹⁰. Niektórzy dostrzegli na tym polu szerokie możliwości badawcze, poznawcze, interpretacyjne. Literatura to nie tylko fragment świata społecznego. Jak zauważa Krzysztof Łęcki, jest jednocześnie „alternatywnym sposobem w poznawaniu społeczeństwa; źródłem wykorzystywanym w badaniach socjologicznych; odrębnym przedmiotem badań socjologii jako jeden z wielu elementów składających się na mozaikę społecznego świata”¹¹. Literatura piękna nie jest typowym obiektem badań dla socjologa. „Przedmiotem zainteresowania socjologa staje się treść samych utworów, gdy możliwym jest wywiedzenie z niej np. zasad tworzących pewien model, na którym opiera się literacki świat przedstawiony. Dodajmy w tym miejscu: społeczny świat przedstawiony”¹². Zarzuty kierowane są także w zakresie interpretacji, która nigdy nie będzie wolna od subiektywizmu. Powieści są nośnikami różnych treści i znaczeń, a ich odbiór zależy od kontekstu społeczno-kulturowego czytelnika, a także jego oso⁸ J. Szczepański, Literatura…, s. 626. ⁹ S. Żółkiewski, Kultura…, s. 133. ¹⁰ J. Karpiński, Literatura jako źródło dla badań socjologicznych, [w:] Dzieło literackie jako źródło historyczne, red. Z. Stefanowska, J. Sławinski, Warszawa 1978, s. 139. ¹¹ K. Łęcki, Literatura piękna, [w:] Encyklopedia socjologii, t. 2, K-N, red. Z. Bokszański, H. Domański, Warszawa 1999, s. 128. ¹² P. Ćwikła, Kilka uwag o związku socjologii z literaturą, „Studia Socjologiczne” 2006, nr 2 (181), s. 133. 220 Anna Orska bistych doświadczeń. Nawet znając historię, społeczne uwarunkowania — nie zawsze będziemy w stanie odczytać intencje i zamierzenia autora. Kwestia intencji pisarza również budzi kontrowersje w środowisku naukowym. Lucien Goldman był zdania, że nie powinniśmy przypisywać dużego znaczenia intencjom pisarzy. Podobną opinię wyrażał Sułkowski, który mówił, iż „znaczenie dzieła nie może być zredukowane ani do intencji jego twórcy, ani do jego pierwszych odczytań odbiorców sprzed lat, do których to dzieło zrazu było adresowane. Sztuka odkrywa swoje sensy wciąż od nowa w każdym czasie”¹³. Pomimo zarzutów z jakimi spotyka się socjologia literatury i socjologiczna analiza dzieł literackich, chciałabym podjąć próbę analizy wspomnianej powyżej książki — Mistrza i Małgorzaty Michaiła Bułhakowa. Ponieważ powieść ta jest dziełem, któremu pisarz poświęcił dużą część swojego życia, myślę, że warto najpierw poznać bliżej samego autora. Michaił Afansjewicz Bułhakow urodził się 5 maja 1891 roku w Kijowie w rodzinie inteligenckiej. Po ukończeniu gimnazjum studiował na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Kijowskiego. Jeszcze jako student założył rodzinę, jednak jego pierwsze małżeństwo trwało tylko kilka lat. Bułhakow otrzymał powołanie do wojska, w konsekwencji prowadząc w Saratowie praktykę lekarską, którą kontynuował później w lazaretach wojskowych Czerwonego Krzyża oraz w szpitalu wiejskim w Nikolskoje, a następnie w Kijowie. Lecząc ludzi, znajdował czas na swoją największą pasję — pisarstwo. W 1920 roku wystawiona została pierwsza sztuka Michaiła Bułhakowa „Bracia Turbinowie”, lecz nie spotkała się z serdecznym przyjęciem. Z biegiem czasu pisarz zerwał z medycyną i poświęcił się całkowicie swojemu powołaniu. Pisał bardzo dużo felietonów, piastował państwowe stanowiska związane z swą umiłowaną dziedziną — był m.in. komisarzem oświaty, czy sekretarzem Wydziału Literackiego Ludowego. Współpracował z kilkoma pismami. Niestety, z biegiem lat i z kolejnymi publikowanymi pozycjami, Bułhakow coraz odważniej głosił „niewygodne” dla władzy poglądy, uważane wręcz za niebezpieczne. Jego sztuki przestawały być wystawiane, odmawiano mu druku artykułów, a krytycy nie żałowali ostrych słów i nastawiali przeciwko pisarzowi jego czytelników. W najgorszych chwilach bronią pisarza pozostawała literatura. Im bardziej prześladowany, tym intensywniej z swej broni korzystał. Pisanie pozostawiało wolność wyboru, umożliwiając kontrolowanie świata fikcyjnego, a to co za oknem, jak za mgłą — stało się nieważne¹⁴. Bułhakow stopniowo odcinał się od świata, zamykał w czterech ścianach i pisał. Choć z czasem przychodziło mu to coraz trudniej. „Rozdarty wewnętrznie przez świadomość pogłębiających się napięć na linii ideału pisarskiego i erosu, trudów życia, uwarunkowań politycznych i konwencji pisarskich, załamany chorobą psychiczną i objęty niemożnością ¹³ Ibidem, s. 136. ¹⁴ A. Drawicz, Mistrz i diabeł. Rzecz o Bułhakowie, Warszawa 2002, s. 299. Rosja przez pryzmat literatury pięknej 221 publikowania zdaje się pokutować jeszcze za życia”¹⁵. Studiując, uznawane przez wielu za najważniejsze, dzieło Bułhakowa — Mistrza i Małgorzatę doskonale widać w nim wątki autobiograficzne. „Życie samo dyktowało stronice powieści: obrazki z koszmaru wspólnego mieszkania, niesprawiedliwość, korupcja, sklepy dla uprzywilejowanych, gdzie kupowali niedostępne artykuły za walutę, donosicielstwo, wzajemna agresja, […] niepewność jutra, tajemnicze aresztowania”¹⁶. Mistrza i Małgorzatę Bułhakow pisał przez około 10 lat, powieść była kilkakrotnie redagowana. Pierwsza wersja książki powstała już w latach 1928–1929, nosiła wtedy tytuł „Konsultant z kopytem”. Praca nad wariantami tytułu była nie mniej czasochłonna niż sama powieść — Bułhakow bardzo długo szukał odpowiednich słów, a wśród propozycji pojawiały się m.in. „Kopyto inżyniera”, „Wielki kanclerz”, „Czarny teolog”, „Czarny mag” czy „Nadejście”. Przez kolejne lata pojawiały się nowe wątki, ale także powieść kilkakrotnie trafiała w płomienie na skutek frustracji i niemocy autora. Na szczęście... „rękopisy nie płoną” i za każdym razem udawało się uratować większość tekstu, a następnie odtworzyć brakujące fragmenty. Wiosną 1938 roku ukończone było 30 rozdziałów. Ostatnie ważne zmiany Bułhakow wprowadzał w maju 1939 roku, a niecałe dziesięć miesięcy później — „Mistrz”, Michaił Afansjewicz Bułhakow zmarł przy swej ukochanej „Małgorzacie” — Helenie Siergiejewnej. Bułhakow, niedoceniany, a nawet potępiany za życia, na drugi dzień po swej śmierci, wkroczył w poczet wspaniałych rosyjskich twórców. W nekrologach pisano o nim jako o twórcy „bardzo wielkiego talentu i wspaniałego kunsztu, który przeszedł trudną, skomplikowaną drogę i wejdzie do historii literatury radzieckiej jako wybitny i oryginalny mistrz”¹⁷. Pisarzowi, który przez długie lata nic nie publikował, wystarczyło „jedynie umrzeć”, aby zaczęły się dziać wokół niego rzeczy, o których nie śmiał marzyć przed śmiercią — powołano specjalną komisję, która miała zająć się jego spuścizną i został uznany „nieboszczykiem pierwszej rangi”¹⁸. Mistrza i Małgorzatę wydano, ze względów ideologicznych dopiero na przełomie lat 1966–1967 roku (oczywiście z ingerencjami sowieckiej cenzury), a Bułhakow urodził się wtedy po raz drugi. Nim przejdę do analizy stronic Mistrza i Małgorzaty, chciałabym przedstawić perspektywę, jaka stanowić będzie dla mnie podstawę patrzenia na powieść. Oczywiście, można tu nawiązać do wielu badaczy traktujących o totalitaryzmie, wśród nich Hanny Arendt czy Ervinga Goffmana. Teorie wymienionych wyżej osób można „pomieszać” — instytucje totalne Goff mana mogą ukazywać świat z perspektywy mikro (np. szpital psychiatryczny), a teorie Arendt można stosować ¹⁵ E. Krawiecka, Apokalipsa według Michaiła Bułhakowa. Przestrzeń i symbolika „Mistrza i Małgorzaty”, Poznań 2008, s. 37. ¹⁶ Ibidem, s. 41. ¹⁷ A. Drawicz, Mistrz i diabły, „Więź” 1981, nr 7/8, s. 58. ¹⁸ A. Drawicz, Mistrz i diabeł. Rzecz o Bułhakowie, Warszawa 2002, s. 445. 222 Anna Orska do opisywania społeczeństwa w skali makro¹⁹. W niniejszym artykule posłużę się jednak wyłącznie jedną teorią — Ervinga Goffmana. Instytucje totalne, wg Goffmana, są to wszelkiego rodzaju placówki i zakłady, gdzie prowadzony jest regularny, ściśle określony rodzaj działalności, ograniczający członków tej organizacji. Charakterystyczne są tutaj fizyczne bariery, które oddzielają instytucje totalne od świata zewnętrznego. Dzieli się je na pięć grup — pierwsze to organizacje społeczne, które pełnią opiekę nad osobami, które same nie potrafią radzić sobie w społeczeństwie (np. szpitale, przytułki). Drugą kategorię stanowią organizacje, opiekujące się jednostkami niezdolnymi same się o siebie zatroszczyć, ale także, z przyczyn niezależnych od siebie, stanowiącymi zagrożenie dla innych (wśród tych instytucji odnajdziemy m.in. szpital psychiatryczny). Kolejny typ, to zakłady, jakie opiekują się osobami, które świadomie mogą zagrażać społeczeństwu, a głównym zadaniem instytucji jest nie opieka nad przebywającymi w niej jednostkami, a ochrona przed nimi zewnętrznego świata społecznego (np. więzienie). Do czwartej kategorii zaliczyć można instytucje o charakterze instrumentalnym (jak np. wojsko), natomiast ostatnia to instytucje dla osób dobrowolnie rezygnujących się z życia publicznego (m.in. klasztory)²⁰. Istotna, z naszej perspektywy jest również lista cech organizacji totalnych, jednak należy pamiętać, iż nie zawsze są to cechy konstytutywne. Instytucje totalne charakteryzują się tym, że zaciera się w nich rozdział pomiędzy miejscami przeznaczonymi do spania, zabawy, czy pracy. Mieszkańcy, od momentu, kiedy trafiają do instytucji totalnej, spędzają całe życie w jednym miejscu, w obecności dużej grupy towarzyszy, którzy traktowani są tak samo i podlegają rygorystycznemu i przymusowemu systemowi rozporządzeń, którego pilnuje grupa nadzorców. Wyraźny i nieodłączny jest tu podział na podwładnych i względnie niewielki liczebnie personel. Każda z tych grup istnieje dla drugiej, a między nimi wyraźnie zarysowane są antagonizmy wzmacniane przez stereotypową wrogość. Należy tutaj podkreślić przymusowość wykonywanych przez mieszkańców czynności, na straży której stoją właśnie dozorcy. Charakterystyczne dla członków personelu jest zintegrowanie z zewnętrznym światem społecznym — instytucje totalne są dla nich często wyłącznie miejscem pracy. Kontakty pomiędzy tymi dwoma grupami w omawianych organizacjach są ograniczone, a często ściśle określone przez przepisy wewnętrzne²¹. Wyłania się tu jedna z głównych cech wynikająca ze sposobu zorganizowania instytucji, a mianowicie wszechobecna biurokracja. Przebywanie podwładnych w instytucji totalnej jest dokładnie zaplanowane, włączając w to także zaspokajanie ich potrzeb — począwszy od tych nazwanych przez Abrahama Maslowa potrze¹⁹ Zob. H. Arendt, Źródła totalitaryzmu, Warszawa 1984. ²⁰ Akapit opracowany został w oparciu o: E. Goff man, Instytucje totalne, [w:] Elementy teorii socjologicznych, red. W. Derczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki, Warszawa 1975, s. 150–177. ²¹ Ibidem. Rosja przez pryzmat literatury pięknej 223 bami pierwszego rzędu²². Organizacje totalne są odpowiedzialne za przebywające w nich osoby, od których wymagają pełnego przystosowania się i przestrzegania obowiązujących zasad. Życie w instytucji totalnej, w której dochodzi do przymusowego przekształcania osobowości, Goffman przeciwstawia życiu rodzinnemu. Zespół sprawujący władzę ma olbrzymi wpływ na podwładnych praktycznie w każdej dziedzinie życia, miedzy innymi dzięki temu, że ma charakter grupowy, a każdy jej reprezentant może karać każdego podwładnego. Sankcje są wymierzane za obszerny katalog różnego rodzaju przewinień — niepoprawne zachowanie, zły ubiór czy nawet niewłaściwy wyraz oczu. Nie można pominąć faktu, iż wykroczenie w jednej dziedzinie może pociągać za sobą kary w szeregu innych sfer. Wszystkie te cechy sprawiają, iż wielu osobom spośród czytających niniejszy artykuł, nasuną się na myśl obrazy znane z historii xx wieku. Wydarzenia, z którymi mieliśmy do czynienia odbiły swe piętno na postrzeganiu świata, także przez badaczy — wśród nich na Ervingu Goff manie. Jednak korzeni jego koncepcji powinniśmy szukać nie tylko w totalitaryzmie. Nawiązując jeszcze do historii — wiemy, że ludzie starają się dopasować, zaadaptować do panującego otoczenia. Znajdujemy to także w Goffmanowskiej koncepcji instytucji totalnych. Według niego podwładni próbują zaadoptować się w warunkach instytucji totalnej na pięć różnych sposobów. Istnieje grupa osób, które wycofują się z sytuacji — ci ludzie zaczynają być bierni wobec otaczającej ich rzeczywistości, zwracają uwagę tylko na swoje bezpośrednie otoczenie, inni są dla nich obojętni. Goffman do tego typu zachowań zalicza „nerwicę więzienną”, czy też obecną w obozach koncentracyjnych „ostrą depersonalizację”. Inną techniką jest taktyka buntu, czyli świadome odmawianie współpracy i przeciwstawianie się personelowi. Często bunt jest pierwszym rodzajem zachowania w instytucjach totalnych, które z bezkompromisowej i zdecydowanej postawy, przekształca się stopniowo w inne techniki adaptacyjne — np. w wycofanie. Kolejną techniką jest zadomowienie. Mieszkańcy zaczynają odbierać otaczającą ich ograniczoną rzeczywistością z całym światem zewnętrznym. Dopasowują się do nowych warunków, starając się wieść ustabilizowaną egzystencję. Czwarta technika adaptacyjna to konwersja. Osoby, którzy zostają konwertytami, są „podwładnymi idealnymi”. Przyjmują narzucane im poglądy jako swoje, stosują się do wszelkich zasad, ich postawa jest bardzo zdyscyplinowana. Ostatnią techniką stosowaną przez podwładnych jest zimna kalkulacja. Są to zachowania łączące w sobie wszystkie powyższe adaptacje. W zależności od sytuacji, mieszkaniec zachowuje się buntowniczo, czy też jest konwertytą — kalkuluje, która postawa będzie dla niego najkorzystniejsza, dzięki której poniesie jak najmniejsze szkody²³. Powyższe cechy, czy zachowania, zaprezentowane w tym krótkim wstępie teoretycznym, postaram się zobrazować poprzez fragmenty Mistrza i Małgorzaty. ²² Zob. E. Aronson, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Warszawa 1997. ²³ Ibidem. 224 Anna Orska Jak już wspominałam, Bułhakow wiele wątków i zdarzeń, które pojawiają się w książce, zaczerpnął ze swoich doświadczeń. Może to stanowić wskazówkę do odczytywania kart powieści, jednak należy pamiętać, że posługiwał się różnymi środkami artystycznego wyrazu, które podkreślają jedne, a tuszują inne charakterystyczne dla Moskwy lat dwudziestych, trzydziestych xx wieku, cechy. Chciałabym posłużyć się teorią socjologiczną, aby naświetlić te rzeczy, które kryć w sobie mogą prawdę o tamtejszej rzeczywistości. Teorie w naukach społecznych zostały stworzone po to aby systematyzować wiedzę o otaczającym nas świecie, a nie o historiach zawartych w literaturze pięknej. Dlatego, jeśli możliwe będzie zobrazowanie teorii Ervinga Goffmana w historii stworzonej przez Bułhakowa, być może ujawni nam to pewne cechy świata współczesnego autorowi? Jak wiemy, instytucje totalne są organizacjami, prowadzącymi swoistą „opiekę” nad różnymi osobami, które od świata zewnętrznego oddziela jakaś bariera. Chciałabym przywołać kilka instytucji, które w powieściowej Moskwie pełnią podobne funkcje. Pierwsza z nich wydaje się oczywista — jest to szpital psychiatryczny, do którego trafiają kolejni bohaterowie powieści, wśród nich, Mistrz. Szpital jest tu instytucją, która pełni nadzór nad osobami szkodliwymi dla aparatu państwowego (szkodliwymi, często, nie z własnej winy), ale i tymi, które dobrowolnie wycofały się ze społecznego życia. Istnieją restrykcyjne zasady funkcjonowania w organizacji oraz zespół personelu, czuwający nad całym życiem mieszkańców. Wśród przebywających tu osób możemy dostrzec różnorakie techniki adaptacyjne –zadomowienie, wycofanie, bunt (zwłaszcza u osób nowo-przybyłych) i konwersję. Szpital jest idealnym wręcz przykładem instytucji totalnej. Ale, jak napisałam, instytucji takich jest w książce co najmniej kilka. Kolejną może być Dom Gribojedowa. „Następnie komuś, kto odwiedził Gribojedowa, zaczynało migać w oczach na widok pstrzących się na orzechowych ciotczynych drzwiach napisów: „Do kolejki po papier można zapisywać się u Poklewkiny”, „Kasa”, „Repatriacje i rozliczenia tekściarzy estradowych”, „Pełnoterminowe urlopy twórcze od dwu tygodni (opowiadania, nowele) do jednego roku (powieść, trylogia) Jałta, Suuk-Su, Borowoje, Cichisdziri, Machindżauri, Leningrad (Pałac Zimowy). Przed tymi drzwiami była kolejka, ale nie przesadna, najwyżej sto pięćdziesiąt osób”²⁴. Biurokracja i ograniczenia permanentnie towarzyszą bohaterom powieści. Twórcy zrzeszeni w organizacji są poddani nieustającemu nadzorowi. Największym paradoksem są urlopy twórcze, które prowadzą do tego, że pisarze i poeci są maszynami do produkcji odpowiednich ideologicznie i wygodnych dla władzy produktów. Wiemy, z historii Mistrza, jak kończy się polityczna niepoprawność. Niektóre osoby potrafiły się doskonale wkomponować w warunki panujące w artystycznym świecie, inne grają, w zależności od tego, jak im wygodnie. Oczywiście ²⁴ M. Bułhakow, Mistrz i Małgorzata, przeł. I. Lewandowska, W. Dąbrowski. Warszawa 2009, s. 75–76. Rosja przez pryzmat literatury pięknej 225 nie jest powiedziane, że nie są to czasem te same postacie. Te osoby nie stronią od donosicielstwa, anonimowych telefonów, kłamstwa czy nawet szantażu. Pisząc o wszechobecnej biurokracji, chciałabym przywołać dwa fragmenty, które doskonale obrazują nie tylko realia przedstawionego świata, ale i rzeczywistości sowieckiej. – „Panowie jesteście pisarzami? — zadała teraz z kolei pytanie obywatelka. – Bez wątpienia — z godnością odpowiedział Korowiow. – Proszę okazać legitymacje — powtórzyła obywatelka […] – Więc, żeby upewnić się, że Dostojewski jest pisarzem, należy od niego żądać okazania legitymacji? Niechże pani weźmie dowolne pięć stron pierwszej lepszej jego powieści, a przekona się pani, że ma pani do czynienia z pisarzem. Zresztą przypuszczam, że Dostojewski w ogóle żadnej legitymacji nie miał! A ty jak myślisz? –zwrócił się Korowiow do Behemota. – Założę się, że nie miał — odpowiedział tamten, postawił prymus na stole obok księgi i wytarł ręką pot z usmolonego czoła. – Ale pan nie jest Dostojewskim — powiedziała zbita z tropu przez Korowiowa obywatelka. – Skąd to można wiedzieć, skąd to można wiedzieć! — odrzekł Korowiow”²⁵. „Nie ma dokumentu, więc nie ma i człowieka”²⁶ Dokumenty, legitymacje, zaświadczenia, potwierdzenia… Wszystko to stanowiło nieodłączny atrybut funkcjonowania w Moskwie. Bez dokumentów nie można było pracować, ani nawet poruszać się po ulicy. Stanowiły podstawę wolnej (na ile to było możliwe) egzystencji. Brak odpowiednich „papierów” mógł stanowić wystarczający powód do usunięcia obywateli przez milicję, umieszczenia ich w instytucjach totalnych — więzieniach, szpitalach psychiatrycznych. Przedstawiając Goffmanowską teorię instytucji totalnych, pisałam o sankcjach, które mogły być stosowane w zupełnie innych dziedzinach, niż ta, której dotyczyło przewinienie. „Jak się wychodzi z klozetu, to trzeba gasić po sobie światło, tyle pani powiem, Pelegio Piotrowna, […] bo jak nie, to wystąpimy, żeby panią wykwaterowali”²⁷. Niewątpliwie kara, jaka groziła niesfornej lokatorce za niezgaszenie światła, była niewspółmierna do jej przewinienia. Problem mieszkaniowy w Moskwie był jedną z największych bolączek mieszkańców i przewija się przez wiele wątków powieści. Wykwaterowanie było więc jedną z poważniejszych sankcji. Jednak, obok niej istnieje jeszcze jeden sposób represjonowania za karygodne, z punktu widzenia władzy, błędy mieszkańców Moskwy, m.in. za posiadanie obcej waluty. „Pewnego wolnego od pracy dnia zjawił się w mieszkaniu milicjant, wywołał do przedpokoju drugiego lokatora (którego nazwisko utonęło w niepamięci) i powie²⁵ Ibidem, s. 481. ²⁶ Ibidem, s. 394. ²⁷ Ibidem, s. 320. 226 Anna Orska dział, że jest on proszony, by wpadł na chwileczkę na komisariat i coś tam podpisał. Lokator kazał Anfisie […] powiedzieć, gdyby ktoś do niego dzwonił, że będzie za dziesięć minut, po czym wyszedł z uprzejmym milicjantem w białych rękawiczkach. Jednak nie wrócił nie tylko po dziesięciu minutach, w ogóle nie wrócił już nigdy. […] Drugi lokator zniknął, o ile pamiętamy, w poniedziałek, a w środę Biełomut jakby się pod ziemię zapadł, co prawda w innych okolicznościach. Rano, jak zwykle, przyjechał po niego samochód, który miał zawieźć go do pracy, i zawiózł, ale z powrotem już nie przyjechał”²⁸. Ciche usunięcie niewygodnych obywateli i umieszczenie ich w organizacjach totalnych — więzieniach, czy szpitalach psychiatrycznych jest na porządku dziennym, którego w mieście nieustannie pilnuje milicja. W Moskwie nie ma prawa zaistnieć nic, o czym nie wiedziałby aparat państwowy. Ingerencja „dozorców” społecznego świata — jednej wielkiej „instytucji totalnej” jest nieustająca i dociera we wszelkie zakamarki stolicy. Żaden obywatel nie może czuć się bezpieczny. Myślę, że dobrym podsumowaniem mogą być słowa skreślone piórem Bułhakowa, które, moim zdaniem, metaforycznie, ale trafnie, opisują moskiewską rzeczywistość: „Druga świeżość to nonsens! Świeżość bywa tylko jedna — pierwsza i tym samym ostatnia. A skoro jesiotr jest drugiej świeżości, to oznacza to po prostu, że jest zepsuty”²⁹. Powyższe fragmenty są swoistym dowodem na to, że badanie „realiów fikcyjnych” może odbywać się na podobnych zasadach, na jakich odnosi się do świata rzeczywistego, a literatura może znaleźć swoje miejsce w kręgu zainteresowań badaczy społecznych. Historia dobitnie pokazała nam tragiczne oblicze xx wieku, jednak Bułhakow za pomocą swojego niezwykłego warsztatu, ukazał groźną rzeczywistość moskiewską w sposób dotąd niespotykany. Udało mu się „przemycić” na kartach powieści doświadczenia mieszkańców nie tylko Moskwy, ale całego zsrr. Na zakończenie, chciałabym przywołać słowa Milana Kundery, które są według mnie dobrym zwieńczeniem niniejszego artykułu i mogą odnosić się zarówno do losów powieści Mistrza, jak i losów Mistrza i Małgorzaty Michaiła Afansjewicza Bułhakowa. Czy zgodzimy się z Milanem Kunderą? Na to pytanie każdy musi znaleźć swoją odpowiedź. „powieść nie może współistnieć ze światem totalitarnym. […] świat oparty na jednej Prawdzie oraz wieloznaczny i względny świat powieści są ulepione z całkowicie odmiennej materii. Prawda totalitarna wyklucza względność, wątpienie, pytanie i nigdy nie może przystać na to, co nazwałbym „duchem powieści”³⁰. ²⁸ Ibidem, s. 102–103. ²⁹ Ibidem, s. 280. ³⁰ M. Kundera, Sztuka powieści. Esej, przeł. M. Bieńczyk, Warszawa 2004, s. 20. Rosja przez pryzmat literatury pięknej 227 Изложение (abstrakt) Литература не является типичным объектом иcследования социолога. Концепции, которые занимаются социологией литературы лежат прежде всего в кругу интересов литературоведов и устремляются на общественной рольи писателя, сообщения ли тоже литературной культуре. Однако, литературные дела дают возможность узнания настоящей общественной действительности, которая была современная автору. Можно её исследовать, как общественные факты. Автор представляет отношения между литературой и социологией, и упрёки, представлены узкой области, социологии литературы. Предметом второй части статьи явяются содержания литературных произведений на примере „Мастера и Маргариты” Михаила Булгакова. Роман был анализирован через призму теории тотальных учреждений Эрвинга Гоффмана. В булгаковским мире, казалось бы свободном мы можем увидеть места обособления исполняющие роль тотальных учреждений — как напр. психиатрическая больница, ли тоже адаптационные методы — выход из ситуации, обживание, бунт, конверсия. Статья также обращает внимание на социальные детерминанты повстания дела-биография Булгакова вместе с его романом дает аргументы, что в данном случае, исследование художественной литературы может принести знание угрюмой, но и гротескной совдеповской действительности. Anna Orska — absolwentka socjologii reklamy i komunikacji społecznej (lic.), studentka v roku socjologii ogólnej, I roku studiów magisterskich uzupełniających na kierunku politologia (specjalność — dziennikarstwo i komunikacja społeczna) oraz i roku studiów licencjackich na kierunku organizacja produkcji filmowej i telewizyjnej w Uniwersytecie Śląskim. Stypendystka Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Uczestniczka oraz autorka licznych projektów badawczych. Współpracuje z wieloma kołami naukowymi, a od 2009 roku jest przewodniczącą Koła Naukowego Socjologów u. Zainteresowania badawcze: socjologia miasta, socjologia literatury, zagadnienia związane z komunikacją. Kontakt: [email protected]
