docNe tikai Kurmene – pa Komorovsku pēdām Latvijā Nie
download 
Reklamacja Transkrypt
Ne tikai Kurmene – pa Komorovsku pēdām Latvijā Nie
Ne tikai Kurmene – pa Komorovsku pēdām Latvijā Nie tylko Kurmen – śladami Komorowskich na Łotwie 1 fot. 1 2 Ievadvārdi Słowo wstępne Pirmoreiz par Kurmeni dzirdēju 90. gadu beigās. Zināju toreiz tikai tik daudz, ka no turienes cēlusies manas nākamās sievas mātes ģimene un ka šī Kurmene atrodas kaut kur pie Latvijas – Lietuvas robežas skaistās Mēmeles krastos (latviskā sieviešu dzimtes forma laikam tomēr labāk atspoguļo šīs upes noslēpumaino skaistumu un burvību nekā poļu Niemenek). Po raz pierwszy o Kurmenie usłyszałem pod koniec lat 90-tych. Wiedziałem wtedy tylko tyle, że stamtąd pochodzi rodzina matki mojej przyszłej żony i że ów Kurmen leży gdzieś na pograniczu łotewsko-litewskim nad piękną Mēmele (łotewska żeńska forma chyba lepiej niż polska nazwa Niemenek oddaje tajemniczy urok i czar tej rzeki). Turpmāko gadu laikā manu iztēli par šo vietu bagātināja vēl citas sižeta līnijas. Ar interesi klausījos nu jau mūžībā aizgājušā sievastēva stāstus par „poļu grāfu” kapiem pie Kurmenes baznīcas un sievasmātes atmiņas par grūtajiem pēckara gadiem Kurmenē – atmiņas, pilnas sāpju: kad viņai bija septiņi gadi, viņas tēvu kā „politiski neuzticamu elementu” kādā 1946. gada dienā NKVD saņēma ciet, viņš tika aizvests uz Austrumiem; Kurmenē sievas vecaistēvs atgriezās pēc 10 gadiem. Z upływem kolejnych lat moje wyobrażenia i moja wiedza o tym miejscu uzupełniały się o kolejne wątki. Z zain teresowaniem słuchałem opowieści śp. już teścia o grobach ‘polskich grafów’ przy kurmeńskim kościele oraz wspomnień teściowej o ciężkich latach powojennych w Kurmenie – wspomnień naznaczonych bólem: kiedy miała 7 lat jej ojciec jako ‘element politycznie niepewny’ pewnego dnia w 1946 roku został zabrany przez NKWD i wywieziony na Wschód; wrócił do Kurmenu po 10 latach. Jau tad zināju, ka pa šo mītisko Mēmeli, tās tālākajā tecējumā sauktu par Lielupi (Kurzemes Aa), iespējams nokļūt līdz pat jūrai. Reizēm arī dzirdēju ģimenes nostāstus par sievas vecvecmāmiņu, kura bijusi „siera meistare” Kurmenes muižā (vēlāk kaut kur lasīju, ka Kurmene tolaik bijusi slavena ar izcilu sieru ražošanu, kā arī labu šķirnes zirgu audzēšanu). 2009. gadā tiku nosūtīts darbā uz Polijas vēstniecību Rīgā. 2010. gada rudenī pirmoreiz kopā ar ģimeni apmeklēju Kurmeni. Sievai, kura bija uzaugusi Liepājā, tas bija ceļojums viņas ģimenes pagātnē un savās bērnības atmiņās. Vēlāk vēl vairākreiz apmeklējām šo vietu, iepazināmies ar tās iedzīvotājiem. Katra šāda tikšanās bija fot. 2 fot. 3 fot. 4 3 Wiedziałem już wtedy, że ową mityczną Mēmele, w dalszym swoim biegu zwaną kurlandzką Aa można dopłynąć aż do morza. Kiedyś też przemknęła rodzinna opowieść o prababci mojej żony, która miała być kimś w rodzaju ‘mistrzyni serowni’ kurmeńskiego dworu (później gdzieś przeczytałem, że Kurmen był znany z pro dukcji wyśmienitych serów i hodowli dobrych koni). W 2009 r. zostałem skierowany do pracy w polskiej ambasadzie w Rydze. Jesienią 2010 r. po raz pierwszy odwiedziłem z rodziną Kurmen. Dla żony, wychowanej w Lipawie był to wyjazd do krainy rodzinnych wspomnień z dzieciństwa. Później jeszcze kilkakrotnie odwiedzaliśmy to miejsce, poznawaliśmy jego mieszkańców. Każde takie iespēja atklāt trūkstošos posmus vēsturiskajā gadsimtu, cilvēku un notikumu mozaīkā. spotkanie było okazją do odkrywania kolejnych elementów tej historycznej mozaiki wieków, ludzi i wydarzeń. 4 gadu dzīves laikā Latvijā pakāpeniski iepazinos ar Kurmenes pagātnes notikumiem. Sekojošā vēstures skice ir mēģinājums apkopot visus savāktos faktus vienuviet. Kurmenes vēsture šeit aprakstīta no Komorovsku ģimenes vēstures viedokļa. Tas ir saprotams – Komorovsku ģimenes likteņi pusotra gadsimta un piecu paaudžu dzīves laikā nesaraujamām saitēm bijuši saistīti ar Kurmeni. W ciągu 4 lat pobytu na Łotwie stopniowo poznawałem kolejne wątki z przeszłości Kurmenu. Niniejszy szkic jest próbą zebrania ich w jednym tekście. Historia Kurmenu jest tutaj widziana przez pryzmat historii rodu Komorowskich. Jest to zrozumiałe – losy rodziny Komorowskich przez półtora stulecia i 5 pokoleń były nierozerwalnie związane z tą okolicą. Nepārvērtējamu palīdzību šī teksta tapšanā un manā nokļūšanā pie arhīva materiāliem esmu pateicību parādā: dr. Imantam Lancmanim, prof. Dainai Bleierei, Knutam Skujeniekam, kā arī Īrai Zaneribas kundzei no Latvijas Valsts Vēstures Arhīva Rīgā, par ko sirsnīgi saku paldies. Citu pateicību esmu parādā – par pacietīgi panesto autora aizraušanos ar vēsturi, kā arī par šī teksta tulkojumu uz latviešu valodu – savai dzīvesbiedrei Lienei Gūtmanei. Nieocenioną pomoc w powstaniu tego tekstu oraz dotarciu do archiwalnych źródeł wyświadczyli: dr Imants Lancmanis, prof. Daina Bleiere, Knuts Skujenieks oraz pani Ira Zaneriba z Łotewskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Rydze, za co składam serdeczne podziękowania. Odrębne wyrazy wdzięczności – za cierpliwe znoszenie historycznych pasji autora oraz za przekład tekstu na język łotewski – kieruję do żony, Liene Gūtmane. I. Kurmene I. Kurmen 1. Par Kurmenes vēsturi un Komorovsku majorātu 1. Z historii Kurmenu i ordynacji Komorowskich Pašreizējā Latvijas - Lietuvas pierobeža gleznainās Mēmeles1 krastos salīdzinoši vēlu minēta vēstures lappusēs. Pirmajās desmitgadēs pēc tam, kad šodienas Latvijas teritoriju bija iekarojis Zobenbrāļu Ordenis (vēlākais Inflantijas Ordenis kā Krustnešu Ordeņa daļa), kā arī tā tikusi sadalīta starp Ordeni un Katoļu Baznīcu, apvidu pie Mēmeles, kurš jau tolaik veidoja dabisku robežu starp dažādām baltu ciltīm (lietuviešiem, zemgaļiem) sedza necaurejami meži. Tikai XV gadsimtā kā zemes īpašums tiek minēta Kurmene (Curmen)2, kuru Ordeņa mestrs kā lēņu īpašumu atdevis Henrikam Zellenam (Heinrich Sellen). 1582. gadā viena no Dzisiejsze pogranicze łotewsko-litewskie nad malowniczym w tej okolicy Niemenkiem (łot. Mēmele)1 stosunkowo późno wkracza na karty historii. W pierwszych dziesięcioleciach po opanowaniu dzisiejszych ziem łotewskich przez Zakon Kawalerów Mieczowych (później Zakon Inflancki jako część Zakonu Krzyżackiego) oraz ich podziale pomiędzy Zakonem a Kościołem Katolickim obszar nad Niemenkiem, stanowiącym już wówczas naturalną granicę pomiędzy różnymi plemionami bałtyckimi (Litwini, Zemgalowie) porastały nieprzebyte puszcze. Dopiero w XV w. pojawia się wśród dóbr ziemskich Kurmen (Curmen)2, nadany przez Mistrza Zakonnego 1 Na odcinku w pobliżu Kurmenu rzeka jest jednak równie malownicza, co niebezpieczna. Wśród miejscowej ludności zachowała się opowieść o niezwykle niebezpiecznych wirach rzecznych, które ponoć kiedyś pochłonęły młodą baronównę wraz z jej koniem. 1 Posmā pie Kurmenes upe tomēr ir tikpat gleznaina, cik bīstama. Vietējo iedzīvotāju vidū saglabājies nostāsts par neparasti straujiem ūdens virpuļiem, kuri reiz esot ierāvuši sevī jaunu baronesi un viņas zirgu. 2 W języku łotewskim oprócz nazwy „Kurmene” równolegle funkcjonowała dla Kurmenu aż po XX wiek nazwa „Vilku muiža”, czyli „Wilczy dwór”. 2 Latviešu valodā līdzās nosaukumam „Kurmene” šai vietai funkcionēja arī nosaukums „Vilku muiža”. 4 Zellenu meitām tiek izdota par sievu Johanam fon Līdinghauzenam-Volfam (Johann von Lüdinghausen-Wolff). Tādā veidā Kurmenes īpašums kā līgavas pūrs pāriet Līdinghauzenu-Volfu dzimtas, kura cēlusies no Vestfālenes un kuras viens atzars XV gs. parcēlies uz Inflantiju, Kurzemi un Lietuvu, rokās. Šī ģimene, Polijas vēsturē zināma arī kā Volfi no Līdinghauzas, samērā ātri, viena gadsimta laikā tiek pie lieliem zemes īpašumiem Kurzemē un Inflantijā. Pietiek atcerēties, ka ilgi pirms Plāteriem un Ziberkiem viņiem piederēja Krāslava, Līksna, Nīcgale, Kirupe, Kombuļi un citas Latgales muižas pie Daugavas3. No šīs dzimtas cēlušies, piemēram, divi Inflantijas bīskapi un slavenais jezuītu sludinātājs tēvs Frideriks, Vroclavas jezuītu kolēģijas rektors un Vroclavas akadēmijas dibināšanas iniciators. fot. 5 jako lenno Henrykowi Sellen. W 1582r. jedna z córek z domu Sellen wydana zostaje za mąż za Johanna von Lüdinghausen-Wolff. Tą drogą jako wiano małżeńskie dobra Kurmen przechodzą do rodziny Lüdinghausen-Wolff, wywodzącej się z Westfalii, której jedna gałąź w XV w. przeniosła się do Inflant, Kurlandii oraz na Litwę. Rodzina ta, występująca w polskiej historio grafii również jako Wolffowie z Ludynghauzu, dość szybko, bo w przeciągu jednego stulecia doszła do olbrzymich majątków ziemskich w Kurlandii i Inflantach. Wystarczy wspomnieć, że na długo przed Platerami i Zyberkami należały do nich m.in. Krasław, Liksna, Nidzgal, Kirup, Kombul i inne łatgalskie majątki nad Dźwiną3. Z tej rodziny pochodziło m.in. dwóch biskupów inflanckich oraz słynny kaznodzieja jezuicki ojciec Fryderyk, rektor kolegium jezuickiego we Wrocławiu i inicjator fot. 6 Kurmenes un tai līdzās esošā Mūrmuižas (Murmen) muižas piederēja Līdinghauzeniem Volfiem līdz XVIII gs. otrajai pusei. Baronese Franciska Lukrēcija Līdinghauzena - Volfa (Franciska Lukrecia Lüdinghausen - Wolff), apprecoties ar Francisku Antoniju Komorovski (Korčaka ģerbonis, Franciszek Antoni Komorowski h. Korczak), Vilkomirskas powołania Akademii Wrocławskiej. Dobra Kurmen i łączące się z nimi Murmen należały do Lüdinghausen - Wolffów do drugiej połowy XVIII w. Baronówna Franciszka Lukrecja Lüdinghausen - Wolffówna, poślubiwszy Franciszka Antoniego Komorowskiego h. 3 Kad 1772. gadā notika pirmā Polijas sadalīšana, Līdinghauzeni - ”Volfi, nevēloties atrasties Krievijas pārvaldītā zemē, steidzīgi pārdeva Ziberkiem visus savus Poļu Inflantijas īpašumus: Līksnu, Kirupu, Nīcgali un citus, bet paši pārcēlās uz saviem Kurzemes īpašumiem Bauskas apvidū” – pēc: G. Manteuffel, O starodawnej szlachcie krzyżacko-rycerskiej na kresach inflanckich (Par seno krustnešu – bruņinieku šļahtu Inflantijā) 3 „Gdy w roku 1772 nastąpił pierwszy rozbiór Polski, Ludyngshauzenowie-Wolffowie, niechcąc przebywać pod berłem rosyjskim, sprzedali spiesznie Zyberkom wszystkie swe dobra polsko-inflanckie: Liksnę, Kirup, Nidzgal i inne, a sami przenieśli się do swych dóbr kurlandzkich w powiecie bowskim” – za: Manteuffel G., O starodawnej szlachcie krzyżacko-rycerskiej na kresach inflanckich 5 stražņiku4, saņēma Kurmeni un Mūrmuižu pūrā, pievienojot tos vīra īpašumiem. Kā interesantu faktu šajā vietā vērts minēt to, ka Komorovski nemaz nebija pirmie poļu tautības valdnieki Kurmenē. Jau VII gs. viena no Georga Līdinghauzena Volfa meitām Elizabete Benigna (Elisabeth Benigna) tika izdota par sievu Valeriānam Nikodēmam Kačiņskim (Pomjana ģerbonis, Walerian Nikodem Kaczyński h. Pomjan) no Sušas (Susza), Upitas zemstes rakstvedim. Ir saglabājies īpašuma pārrakstīšanas akts no sievas minētajam Kačiņskim 1664. gada 18. decembrī.5 Kādā veidā Kačiņski zaudēja Kurmeni, (autoram) nav zināms. Toties ir zināms, ka Kurmene XVII gs. bieži minēta kā ķīla par parādiem. Var pieļaut, ka pēc Kačiņska nāves īpašums atgriezies piesardzīgās Līdinghauzenu Volfu dzimtas rokās. Šai piesardzībai par pierādījumu kalpo arī strīds par Kurmeni pēc Franciska Antonija sievas nāves. Pēteris Komorovskis (Piotr Komorowski) poļu armijas pulkvedis, Franciska Antonija un Franciskas Lukrēcijas Līdinghauzenas-Volfas dēls nemaz tik viegli nemantoja automātiski (kā tas minēts dažos avotos, tai skaitā Aftanāzi „Rezidences vēsturē…”) vecāku īpašumu, jo savas pretenzijas uz Kurmeni pieteica Pētera mātes brāļi Līdinghauzeni - Volfi. Pēteris Komorovskis izrādījās izveicīgāks nekā minētā V.N. Kačiņska pēcteči pusotru gadsimtu agrāk, un pēc dažiem gadiem strīdu 1807. gadā tika panākta vienošanās ar mātes brāļiem, kuras rezultātā Pēteris saņēma apstiprinājumu savām tiesībām uz mātes mantojumu.6 Visu droši vien vieglāku padarīja arī galvenā iebildumu cēlāja Georga Kristofa Līdinghauzena-Volfa (Georg Korczak, strażnika Wiłkomirskiego otrzymała Kurmen i Murmen w wianie, wnosząc te dobra w dom mężowski. fot. 7 Jako ciekawostkę warto w tym miejscu dodać, że Komorowscy bynajmniej nie byli pierwszymi polskimi włodarzami Kurmenu. Otóż w połowie XVII w. jedna z córek Georga Lüdinghausen - Wolffa Elisabeth Benigna wydana została za mąż za Waleriana Nikodema z Suszy Kaczyńskiego h. Pomian, pisarza ziemskiego upickiego. Zachował się akt zapisu majątków Kurmen i Murmen owemu Kaczyńskiemu przez żonę z 18 grudnia 1664 r.4 W jaki sposób Kaczyńscy utracili Kurmen, (autorowi) nie wiadomo. Wiadomo natomiast, że Kurmen w XVII w. często występował jako zastaw za długi. Przypuszczać należy, że po śmierci Kaczyńskiego majątek wrócił do zapobiegliwej rodziny Lüdinghausen-Wolff. Tej zapobiegliwości dowodzi również spór o Kurmen po śmierci żony Franciszka Antoniego. Otóż Piotr Komorowski, pułkownik wojsk polskich, syn Franciszka Antoniego i Franciszki Lukrecji Lüdinghausen - Wolff bynajmniej nie odziedziczył automatycznie (jak podaje kilka źródeł, w tym „Dzieje rezydencji …” R. Aftanazego) majątku po rodzicach, gdyż swoje pretensje do Kurmenu zgłosili bracia matki Piotra – LüdinghausenWolffowie. Piotr Komorowski okazał się zręczniejszy niż potomkowie owego W. N. Kaczyńskiego półtora wieku wcześniej i po kilku latach sporów w 1807 r. doszło do ugody z braćmi L-W, w wyniku której Piotr uzyskał potwierdzenie praw do spadku po matce.5 4 Strażnik – vēsturisks militārais amats Pirmās Žečpospoļitas laikā (tulk. piez.) 5 Sk. Baukdahl, Kurmen, Murmuische oder Memelhoff und Ballenhoff, 1849. g.; Latvijas Valsts Vēstures Arhīvs (LVVA), 640. f., 3. apr., 729. l., 217. lpp. 4 Zob. Baukdahl, Kurmen, Murmuische oder Memelhoff und Ballenhoff, 1849 r.; [w:] Łotewskie Państwowe Archiwum Historyczne (LVVA), 640-3/729, str. 217 6 Agrāk, 1797. g. Pēteris nopirka no savas mātes ģimenes Kovališku īpašumu Lietuvā 5 Wcześniej, w 1797 r. Piotr drogą kupna nabył od rodziny swojej matki majątek Kowaliszki na Litwie 6 Ułatwiła to zapewne przedwczesna śmierć głównego adwersarza – Georga Christopha Lüdinghausen-Wolffa6. Christoph Lüdinghausen - Wolff) pāragrā nāve.7 Ar Pētera Komorovska8 personu saistīts majorāta (fiduciāru valdījumu) sākums Kurmenē un Mūrmuižā. Tas minēts viņa 1824. gada 16. septembrī sastādītajā testamentā (Pēteris nomira, neatstādams mantiniekus, Z osobą Piotra Komorowskiego7 związane są początki ordynacji na Kurmenie i Murmenie. fot. 9 1825. gada 29. aprīlī), un par pirmo majorāta īpašnieku tiek nozīmēts viņa brāļadēls un vienlaicīgi krustdēls Pēteris II9, Jana Bonifācija Komorovska10 (Jan Bonifacy Komorowski) dēls. Mantinieks bija poļu armijas leitnants, precējies ar grāfieni Sofiju Izenšmitu fon Milbitcu (Sofia Isenschmit v. Milbitz).11 Zemes īpašuma vērtība testamenta Ustanowił ją testamentem sporządzonym 16 września 1824 r. (Piotr umarł bezpotomnie 29 kwietnia 1825 r.), a na pierwszego ordynata wyznaczył swojego bratanka i chrześniaka zarazem Piotra II8, syna Jana Bonifacego Komorowskiego9. Następca był porucznikiem wojsk polskich, żonaty z Zofią hr. Isenschmit v. Milbitz.10 Wartość majątku ziemskiego w chwili sporządzania testamentu została 7 Viņš bija cita starpā Kurzemes maršals (1793/94), kanclers (no 1974.g.) Kurzemes evaņģēliski-luteriskā konsistorija priekšsēdētājs(1801-1807). Viņa augsto sabiedrisko stāvokli Kurzemē nodrošināja arī sūtņa amats karaļa galmā Varšavā. 1797. gadā viņš kā delegāts piedalījās cara Pētera I kronēšanas ceremonijā kā Kurzemes un Piltenes bruņniecības delegāts. 6 Był on m.in. marszałkiem kurlandzkim (1793/94), kanclerzem (od 1794), przewodniczącym ewangelicko-luterańskiego konsystorza Kurlandii (1801-1807). Jego wysoka pozycja społeczna w Kurlandii została ugruntowana również przez posłowanie na dwór królewski w Warszawie. W 1797 r. brał udział jako delegat rycerstwa kurlandzkiego i piltyńskiego w uroczystościach koronacyjnych cara Pawła I. 8 Par Pētera Komorovska kapliču ar skaisto epitāfiju nodaļā nr. 2.2. 7 O kaplicy grobowej Piotra Komorowskiego z pięknym epitafium w pkt. 2.2. 9 Baukhdāls (Baukdahl) norāda, ka brāļadēls bijis Pētera „krust- un audžudēls”, kas varētu likt nojaust, ka Pēteris bijis brāļadēla tiesiskais aizbildnis. Sk. Kurmen, Murmuische oder Memelhoff und Ballenhoff, 1849. g.; Latvijas Valsts Vēstures Arhīvs (LVVA), 640. f., 3. apr., 729. l., 217. lpp. No otras puses, Pēteris II Komorovskis (1800 – 1869) testamenta sastādīšanas brīdī bija jau 24 gadus vecs, tāpēc par tiesisku aizbildnību tiešā nozīmē šeit nevarētu būt runas. 8 Baukdahl podaje, że bratanek był dla Piotra „Tauf- und Pflegesohn”, co mogłoby sugerować, że Piotr sprawował opiekę prawną nad bratankiem. Zob. Kurmen, Murmuische oder Memelhoff und Ballenhoff, 1849 r.; [w:] Łotewskie Państwowe Archiwum Historyczne (LVVA), 640-3/729, str. 217. Z drugiej strony, Piotr II Komorowski (1800-1869) w chwili sporządzania testamentu przez wuja miał już 24 lata, więc o opiece prawnej sensu stricto nie może być tutaj mowy. 10 No Pētera testamenta izriet, ka majorāts ticis radīts tam (katoļu) Komorovsku dzimtas atzaram, kurš cēlies no viņa īstā brāļa Jana Bonifācija. Jana Bonifācija līnijas pēcteču izmiršanas gadījumā titulu mantot vajadzēja Pētera pusbrāļa Staņislava (Stanisław) pēctečiem. 9 Wg testamentu Piotra majorat został ustanowiony dla tej (katolickiej) linii Komorowskich, która wywodziła się od jego rodzonego brata – szambelana Jana Bonifacego. W przypadku wymarcia linii Jana Bonifacego dziedziczyć mieli potomkowie przyrodniego brata Piotra – Stanisława. 11 Citas sastopamās uzvārda rakstības formas: Izenszmid, Izenszmit, Isenschmidt. Kopš paaudzēm pārpoļojusies zviedru izcelsmes muižnieku ģimene. Viszināmākais šīs ģimenes pārstāvis bija Sofijas brālis – Aleksandrs Izenšmits de Milbitcs (1800 – 1883, Aleksander Isenschmit de Milbitz), poļu armijas pulkvedis Novembra Sacelšanās laikā, divreiz apbalvots ar Virtuti Militari Ordeņa Zelta Krustu, pēdējais Ādama Mickeviča (Adam Mickiewicz) Itālijā izveidotā Poļu Leģiona virspavēlnieks, Itālijas nacionālās atbrīvošanas kauju dalībnieks līdzās Garibaldi, kā arī Itālijas armijas ģenerālis. 10 Inne spotykane formy nazwiska: Izenszmid, Izenszmit, Isenschmidt. Spolonizowana od pokoleń rodzina ziemiańska szwedzkiego pochodzenia. Najbardziej znanym przedstawicielem tej rodziny był brat Zofii – Aleksander Isenschmit de Milbitz (1800-1883), pułkownik wojsk polskich w Powstaniu Listopadowym, dwukrotnie odznaczony Złotym Krzyżem Orderu Virtuti Militari, ostatni dowódca utworzonego przez Adama Mickiewicza we Włoszech Legionu Polskiego, uczestnik walk narodowowyzwoleńczych Włochów u boku Garibaldiego. fot. 8 7 sastādīšanas brīdī bija 700 dukātu, kā arī 25 000 sudraba rubļu. Testamentā ir arī ieraksts par 1500 rubļu un nomas tiesību uz vienu no krogiem piešķiršanu ilggadīgajam Kurmenes un Mūrmuižas pārvald niekam Ferdinandam Ekhardtam (Ferdinand Eckhardt). 1825. gada 21. augustā testamentu apstiprināja visi ieinteresētie, un Pēteris II varēja pārņemt majorātu. Laikā no 1830. līdz 1840. gadam īpašuma pārvaldnieks bija kolēģijas asesors Kārlis Šimanovskis (Carl Szymanowsky). Šimanovska desmitgade pārvaldnieka amatā beidzās ar nopietnu konfliktu viņa un muižas īpašnieka starpā. Tikai pēc trim gadiem, 1843. gada martā konfliktējošajām pusēm izdevās panākt vienošanos, kura majorāta īpašniekam izmaksāja 5 tūkstošus rubļu. Šajā vietā vērts veltīt brīdi uzmanības Šimanovska personai. Viņa priekštecis bija polis, kurš tika nosūtīts uz Kurzemi diplomātiskā misijā. Turpmākajās paaudzēs tikušas slēgtas laulības ar vācietēm, un ģimene pieņēmusi protestantismu12. Pirms stāšanās amatā pie Komorovskiem Kārlis bija policijas priekšnieks Latgales priekšpilsētā Rīgā. Kurmenes īpašumā uzauga viņa dēls Jūliuss Šimanovskis (Julius Szymanowski), vēlākais dzejnieks, bet galvenokārt izcils ķirurgs, kura vārdam ir pastāvīga vieta plastiskās ķirurģijas vēsturē.13 fot. 10 fot. 11 Pētera II laikos Kurmenes īpašumā dažus gadus kā mūzikas skolotāja pavadīja Elīze Harfa (Elise Harff), vēlāk slavenā pianiste un pedagoģe, kura, koncertējot citu starpā ar brāļiem Antonu un Nikolaju Rubinšteiniem, guva atzinību visā Eiropā.14 Pētera II un oszacowana na 700 dukatów oraz 25 000 R.S. W testamencie znalazł się również zapis dla długoletniego zarządcy dóbr Kurmen i Murmen Ferdynanda Eckhardta – 1500 rubli oraz prawo dzierżawy do jednej z karczm. W dniu 21 sierpnia 1825 r. testament został przez wszystkich zainteresowanych uznany, i Piotr II mógł objąć ordynację. W latach 1830-1840 majątkiem zarządzał asesor kolegialny Carl Szymanowsky. Dziesięcioletni okres zarządzania ordynacją przez Szymanowskiego zakończył się poważnym konfliktem z właścicielem majątku. Dopiero po trzech latach, w marcu 1843 r. udało się zwaśnionym stronom zawrzeć ugodę, która kosztowała ordynata 5 tys. rubli. W tym miejscu warto poświęcić chwilę uwagi postaci Szymanowskiego. Jego przodek był Polakiem, został wysłany do Kurlandii z misją dyplomatyczną. W dalszych pokoleniach zawierano małżeństwa z Niemkami i rodzina przeszła na protestantyzm11. Przed objęciem posady u Komorowskich Carl był naczelnikiem policji na Przedmieściu Łatgalskim w Rydze. W majątku kurmeńskim wychowywał się jego syn Julius Szymanowski, późniejszy poeta, ale nade wszystko znakomity chirurg, którego nazwisko ma trwałe miejsce w historii chirurgii plastycznej.12 W czasach ordynata Piotra II w majątku kurmeńskim kilka lat spędziła jako nauczycielka muzyki Elise Harff, późniejsza znakomita pianistka i pedagog, która koncertując m.in. z braćmi Antonem i Nikołajem Rubinstein zyskała uznanie w całej Europie.13 Córki Piotra II 12 Sk. Julius von Szymanowski, biogramma no: Wikipedia 13 Rigasche Stadtblätter, nr. 12 (27.3.1869) 11 Zob. Julius von Szymanowski, biogram w: Wikipedia 14 Elīze Harfa, Kuldīgas mācītāja Georga Harfa (Georg Harff) meita, dzīvojusi no 1836. – 1894. g. Laikā no 1852. līdz 1860. g. strādājusi par mūzikas skolotāju, vispirms Ēdolē (Edwahlen) pie baronu Bēru (Behr) ģimenes, vēlāk Kurmenē pie Komorovskiem. 1860. g. viņa atstāja Kurmeni un uzsāka mūzikas studijas Drēzdenē. Sk. arī Düna – Zeitung, nr. 228 (8.10.1894) 12 Rigasche Stadtblätter, nr 12 (27.3.1869) 13 Elise Harff, córka pastora Georga Harffa z Kuldygi, żyła w latach 1836-1894. W latach 1852-1860 pracowała jako nauczycielka muzyki, najpierw w Edwahlen u rodziny baronów v. Behr, następnie w Kurmenie u Komorowskich. W 1860 r. opuściła Kurmen i rozpoczęła studia muzyczne w Dreźnie. Zob. t. Düna-Zeitung, nr 228 (8.10.1894) 8 fot. 12 9 Sofijas Izenšmitas meitas tādējādi saņēma labu muzikālo izglītību, bet vecākā no viņām – Stefānija (dz. 1892. g.) izrādījusi pat neparastu muzikālo talantu, jo vienā no „Rigasche Zeitung” numuriem minēta kā „brīnišķīgi skaistas mūzikas” autore Alfonsa de Lamartina (Alphonse de Lamartine) dziesmai „L’espoir au Dieu”.15 i Zofii Isenschmit otrzymały zatem staranne muzyczne wykształcenie, a najstarsza z nich – Stefania (ur. 1829 r.) musiała przejawiać nieprzeciętny talent muzyczny, skoro w jednym z numerów „Rigasche Zeitung” wspominana jest jako autorka „cudownie pięknej muzyki” do pieśni Alphonse’a de Lamartine „L’espoir au Dieu”.14 Pēteris II nomira 1869. gada septembrī, bet viņa sieva Sofija pusotru gadu vēlāk, 1971. gada maijā. Abi laulātie tika apbedīti kapličā Mūrmuižas jeb Cielavas kapos. Vēlākajos gados iznāca cara ukazs, kurš aizliedza apbedīšanu baznīcās un kapličās, un majorāta īpašnieka, kā arī viņa sievas zārki tika pārapbedīti kapos tieši līdzās kapličai.16 Piotr II umarł we wrześniu 1869 r., a jego żona Zofia półtora roku później, w maju 1871 r. Oboje małżonkowie pochowani zostali w kaplicy na cmentarzu w Murmen (łot. Murmuižas lub Cielavas kapi). W latach późniejszych wyszedł ukaz carski zabraniający pochówku w kościołach i kaplicach i trumny ordynata oraz małżonki pochowano na cmentarzu, tuż przy kaplicy.15 fot. 13 Pēterim un Sofijai bija 4 meitas, taču nebija dēla, tāpēc par nākamo Kurmenes majorāta īpašnieku kļuva Pētera brālēns – Antonijs (Antoni)17, Fridrihštates no vada šļahtas maršals, kurš bija precējies ar Elvīru no Siruču dzimtas (Elwira z Syruciów).18 Piotr i Zofia mieli 4 córki, nie mieli jednak syna, zatem ordynacja kurmeńska przeszła na bratanka Piotra - Antoniego16, marszałka szlachty powiatu frydrychsztackiego, żonatego z Elwirą z Syruciów.17 Najmłodsza z czterech córek Piotra II i Zofii Isenschmit, Felicja (1843-1910) wydana została za mąż za swego kuzyna, Piotra Jana (18381905). Ojcowie młodej pary Piotr II i Antoni Jakub byli Visjaunākā no četrām Pētera un Sofijas Izenšmitas meitām, Felicija (Felicja) (1843 – 1910) tika izdota par sievu viņas brālēnam, 15 Rigasche Zeitung, nr. 185 (16.8.1888). Šī himna, kuru Stefānija Komorovska komponējusi 1861. gadā, bija veltīta carienei Marijai Aleksandrovnai. Stefānija ir arī 1856. gadā sacerētā un caram Aleksandram II veltītā „Triumfa marša” („Marsz triumfalny”) autore. Ienākumus no šī darba viņa ziedoja palīdzībai Krimas Kara laikā kritušo Sevastopoles aizstāvju ģimenēm - Rigasche Zeitung, nr. 198 (25.8.1856) fot. 14 14 Rigasche Zeitung, nr 185 (16.8.1888). Hymn ten, skomponowany przez Stefanię Komorowską w 1861 r. dedykowany był cesarzowej Marii Aleksandrownej. Stefania była także autorką „Marsza triumfalnego”, dedykowanego w 1856 r. cesarzowi Aleksandrowi II. Dochód ze sprzedaży dzieła przeznaczony był na pomoc rodzinom poległych w Wojnie Krymskiej obrońców Sewastopola – Rigasche Zeitung, nr 198 (25.8.1856) 16 Vaivods. J. Katoļu baznīcas vēsture Latvijā. Baznīcas vēsture Kurzemē XIX. un XX. gadsimtos. Rīga, 1994 15 Vaivods J., Katoļu baznīcas vēsture Latvijā. Baznīcas vēsture Kurzemē XIX un XX gadsimtos. Ryga, 1994 17 Antonijs Ježijs Augustīns Komorovskis (Antoni Jerzy Augustyn Komorowski, dz. 16.8.1833. g. Radkūnos, miris 11.5.1881. g. Kurmenē) 16 Antoni Jerzy Augustyn Komorowski (ur. 16.8.1833 w Radkunach – zm. 11.5.1881 w Kurmen) 18 Elvīras tēvs – Šimons Siručs (Szymon Syruć) bija Nobela prēmijas literatūrā laureāta – dzejnieka Česlava Miloša (Czesław Miłosz) vecvectēvs 17 Ojciec Elwiry - Szymon Syruć był pradziadkiem laureata literackiej nagrody Nobla – poety Czesława Miłosza 10 rodzonymi braćmi. Ślub Felicji i Piotra Jana18 odbył się w parafialnym kościele panny młodej w Schönbergu19 (łot. Skaistkalne) w styczniu 1863 r.20 Pēterim Jānim (1838 – 1905). Jaunā pāra tēvi Pēteris un Antonijs Jēkabs (Antoni Jakub) bija īstie brāļi. Felicijas un Pētera Jāņa kāzas19 notika Skaistkalnē (Šēnbergā)20, jau nās sievas draudzes baznīcā 1863. gada janvārī.21 Antonija Ježija Augustīna laikā tika pabeigta mūra baznīcas būve Kurmenē22, agrākās koka kapelas, kura fot. 15 bija celta par Pētera Komorovska līdzekļiem 1820. gadā23, vietā. Antonijs Komorovskis tāpat atvēlēja līdzekļus jaunai pagasta skolas ēkai24. Iepriekšējās skolas būvi bija ar līdzekļiem atbalstījis Pēteris II 1840. gadā.25 Antonijs nomira 48 gadu vecumā 1881. gadā, viņa sieva Elvīra nomira nepilnus 33 gadus vēlāk, 1913. gadā. No viņu sešiem bērniem par majorāta īpašnieku kļuva vecākais dēls Pēteris IV Antonijs26, kurš bija precējies ar Mariju Matildi27 no Pabiržu fot. 16 (liet. Pabiržai) atzara Komorovskiem. Za ordynata Antoniego Jerzego Augustyna ukończona została budowa murowanego kościoła w Kurmen21, w miejsce drewnianej kaplicy, fundowanej przez Piotra Komorowskiego w 1820 r.22 Antoni Komorowski przeznaczył także środki na budowę nowego budynku szkoły gminnej23. Poprzednią szkołę fundował Piotr II w 1840 r.24 Antoni zmarł w 48 roku życia w 1881 r., jego żona Elwira zmarła prawie 33 lat później, w 1913 r. Z szóstki ich dzieci ordynację odziedziczył najstarszy syn Piotr IV Antoni25, ożeniony z Marią Matyldą26 z podbirżańskiej linii Komorowskich. 19 Felicija un Pēteris Jānis tiešā līnijā ir prezidenta Broņislava Komorovska (Bronisław Komorowski) senči (vecvecvecvecāki) 18 Felicja i Piotr Jan to w linii prostej przodkowie prezydenta Bronisława Komorowskiego (prapradziadkowie) 20 Skaistkalnes baznīca ar Dievmātes – Ģimenes Aizgādnes gleznu no XVII. gs. līdz pat šodienai ir viena no svarīgākajām reliģiskā kulta vietām Latvijā. Baznīcas celtniecību sponsorēja poļu armijas pulkvedis Jans Bergs (Jan Berg) no Karmelas kā pateicību par brīnumainu izveseļošanos. 19 Kościół w Szenbergu z cudownym obrazem Matki Boskiej Opiekunki Rodzin jest od końca XVII w. po dzień dzisiejszy jednym z najważniejszych miejsc kultu religijnego na ziemi łotewskiej. Kościół został ufundowany przez pułkownika wojsk polskich Jana Berga z Karmelu jako wotum za cudowne uzdrowienie. 21 Pētera Jāņa un Felicijas laulības ir reģistrētas baznīcas grāmatā 1863. gada 13. janvārī. Sk. LVVA, 7085. f., 1. apr., 28. l. 20 Ślub Piotra i Felicji zapisany został w księdze metrykalnej pod datą 13 stycznia 1863 r. Zob. LVVA, 7085-1/28 22 Baznīcas būve tika iesākta droši vien vēl Pētera Komorovska dzīves laikā (viņš nomira 1869. g. rudenī) 21 Budowa kościoła zapoczątkowana została zapewne jeszcze za życia Piotra Komorowskiego (zmarł jesienią 1869 r.) 23 Svilāns J. Romas katoļu baznīcas, Rīgas Metropolijas kūrija, 1995 22 Svilāns J., Romas katoļu baznīcas, Rīgas Metropolijas kūrija, 1995, str. 286 24 Latviešu Avīzes, nr. 11 (12.3.1880) 25 Tas Latviešu Draugs, nr. 20 (16.5.1840) 23 Latviešu Avīzes, nr 11 (12.3.1880) 26 Pēteris Antonijs Komorovskis (Piotr Antoni Komorowski) (dz. 31.12.1862. – miris 26.6.1920. Rīgā). Tēva nāves brīdī Antonijam bija nepilni 18 gadi, kā izriet no dažiem avotiem, majorātu viņš pārņēma divus gadus vēlāk, 1883. g. 24 Tas Latviešu Draugs, nr 20 (16.5.1840) 25 Piotr Antoni Komorowski (ur. 31.12.1862 – zm. 26.6.1920 w Rydze). W chwili śmierci ojca Piotr Antoni miał ledwie 18 lat, wg niektórych źródeł ordynację objął dwa lata później, w 1883 r. 27 Marija Matilde Komorovska (Maria Matylda Komorowska) (dz. 17.3.1862. Pabiržos – mirusi 27.9.1935. Pabiržos) 26 Maria Matylda Komorowska (ur. 17.3.1862 r. w Podbirżach – zm. 27.9.1935 r. w Podbirżach) 11 Z czasów ordynata Piotra Antoniego zachowało się kilka interesujących wzmianek prasowych o Kurmenie, z których wyłania się obraz dobrze zarządzanego i nowoczesnego majątku ziemskiego.27 Kurmen znany jest już wtedy z hodowli koni rasy arabskiej i angielskiej28, ale prawdziwym prekursorem jest Komorowski w dziedzinie hodowli ryb. Majątek kurmeński był jednym z pierwszych w Kurlandii, w których zainicjowano hodowlę karpia.29 Z notatki prasowej dowiadujemy się, że początki hodowli sięgają roku 1891, a na terenie majątku znajdują się 4 stawy rybne o powierzchni 5 dziesięcin, w których znajdowało się 3500 karpi oraz linów.30 No Pētera Antonija majorāta laika saglabājušās dažas interesantas atsauksmes presē par Kurmeni kā par labi pārvaldītu un modernu zemes īpašumu.28 Kurmene jau tad ir pazīstama ar arābu un angļu šķirņu zirgu audzētavu29, bet patiess pionieris Komorovskis ir zivju audzēšanas jomā. Kurmene bija viena no pirmajām vietām Kurzemē, kur tika aizsākta karpu audzēšana.30 No preses uzzinām, ka karpu audzēšanas pirmsākumi šeit sniedzas līdz 1891. gadam, un īpašumā atrodas 4 zivju dīķi ar kopējo platību 5 desetīnas, kuros ir 3500 karpu un līņu.31 1900. gadā Kurmenes īpašumā ietilpst 5396 desetīnas muižas zemes. Bez tam pagastā ir vēl 3004 desetīnas zemnieku zemes. Īpašuma teritorijā atrodas pienotava, ūdensdzirnavas, ķieģeļu ceplis, zirgu staļļi, zivju dīķi, kā arī alus brūzis. Tiek audzēti Angleras šķirnes liellopi, kā arī Jorkšīras šķirnes cūkas.32 Majorāta mežzinis ir kāds Krajevskis.33 1912. gada Kurzemes adrešu grāmatā34 atroda ma sekojoša informācija par Kurmenes īpašumu: 5475 desetīnas muižas zemes (827 desetīnas aramzemes, 684 – pļavas, 433 – ganības, 3298 – meži, 233 – neizmantotā zeme), kā arī 3200 desetīnu zem nieku zemes (bijusī muižas zeme, kas tikusi pārdota zemniekiem). Īpašuma teritorijā bez W 1900 r. ordynacja liczy 5396 dziesięcin ziemi dworskiej. Ponadto w gmi nie jest 3004 dziesięcin ziemi włościańskiej. Na terenie majątku jest mle czarnia, młyn wodny, ce gielnia, stadnina koni, stawy rybne oraz browar. Hodowla obejmuje bydło rasy Angler oraz trzodę chlewną rasy Yorkshire.31 Zarządcą lasów ordynac kich jest niejaki Krajewski.32 fot. 17 W książce adresowej dla Kurlandii na rok 191233 znajdujemy następujące informacje o majątku kurmeńskim: 5475 dziesięcin ziemi dworskiej (827 d. grunty orne, 684 d. łąki, 433 d. pastwiska, 3298 d. lasy, 233 d. nieużytki) oraz 3200 dziesięcin ziemi chłopskiej (dawnych gruntów ordynackich, sprzedanych włościanom). Na terenie majątku 28 Libausche Zeitung, nr. 43 (20.2.1902) 27 Libausche Zeitung, nr 43 (20.2.1902) 29 Lauksaimniecības izstādē Šauļos 1879. g. skatītāju vidū sajūsmu izpelnījās zirgi no Komorovsku audzētavas: pusasiņu arābu, kā arī lietuviešu (žemaišu) šķirnes. Sk. Libausche Zeitung, nr. 151 (22.9.1879) 28 Na wystawie rolniczej w Szawlach w 1879 r. podziw wśród widowni wzbudziły konie z hodowli Komorowskich: półkrwi arabskiej oraz rasy litewskiej (żmudzkiej). Zob. Libausche Zeitung, nr 151 (22.9.1879) 30 Düna – Zeitung, nr. 56 (12.3.1894) 29 Düna-Zeitung, nr 56 (12.3.1894) 31 Libausche Zeitung, nr. 60 (15.3.1894) 30 Libausche Zeitung, nr 60 (15.3.1894) 32 A. Richter, Baltische Adressbücher, Kurland. 1900. g. 31 A. Richter, Baltische Adressbücher, Kurland. 1900 r. 33 Ģimene dzīvojusi Kurmenē vismaz kopš XIX. gs. 40.-iem gadiem. Sk. Latviešu Avīzes, nr. 26 (15.6.1847) 32 Rodzina osiadła w Kurmenie przynajmniej od lat 40-tych XIX w. Zob. Latviešu Avīzes, nr 26 (15.6.1847) 34 A. Richter, Baltische Adressbücher, Band 2, Kurland. 1912. g. 33 A. Richter, Baltische Adressbücher, Band 2, Kurland. 1912 r. 12 oprócz wymienionych w 1900 r. gospodarstw znajdował się jeszcze tartak drzewny. Hodowlę poszerzono o owce rasy Southdown, pojawia się także 10 uli pszczelich. Zarządcą lasów ordynackich jest po Krajewskim od 1909 r. Struniewicz, zarządcą majątku (od 1886 r.) Bortkiewicz, a plenipotentem i najbliższym współpracownikiem Komorowskiego – Tadeusz Olszowski, który przybył do Kurmenu wkrótce po objęciu ordynacji przez Piotra Antoniego (w 1884 r.). 1900. gadā minētajām saimniecībām atradās arī kokzāģētava. Lopkopība vēl tika papildināta ar Sautdaunas šķirnes aitām, parādījās arī 10 bišu stropi. Par majorāta mežzini pēc Krajevska no 1909. gada strādā Strunevičs (Struniewicz), īpašuma pārvaldnieks (no 1886. g.) ir Bortkevičs (Bortkiewicz), bet pilnvarotais un vistuvākais Komorovska līdzstrādnieks – Tadeušs Olšovskis (Prusa ģerbonis, Tadeusz Olszowski h. Prus), kurš ieradās Kurmenē neilgi pēc Pētera Antonija kļūšanas par majorāta īpašnieku (1884. g.). Potomkowie Frycza Modrzewskiego Friča Modževska (Frycz Modrzewski) pēcteči Warto w tym miejscu zatrzymać się przy tej postaci; nie tylko dlatego, że niewątpliwie miał on swój udział w gospodarczym rozkwicie ordynacji, ale również z powodu jego pochodzenia: Tadeusz Olszowski był w linii prostej (w 11 pokoleniu) potomkiem wybitnej postaci polskiego renesansu, Andrzeja Frycza Modrzewskiego !34 Šeit vērts uzmanību veltīt Tadeuša Olšovska personai; ne tikai viņa neapšaubāmā ieguldījuma dēļ Kurmenes ekonomiskajā uzplaukumā, bet arī viņa izcelsmes dēļ: Tadeušs Olšovskis bija tiešā līnijā (11. paaudzē) poļu renesanses izcilā pārstāvja Andžeja Friča Modževska pēctecis!35 Tadeušs Olšovskis (1862 – 1937) no Olšovas (Olszowa) bija Pētera Antonija vienaudzis (varbūt viņi iepazinās studiju laika Tērbatā?), kļuva par Komorovska pilnvaroto 22 gadu vecumā, 1884. gadā. Olšovsku ģimene cēlusies no toreizējās Pjotrkovskas guberņas (no Olšovas, Bžezinu (Brzeziny) novada). Vēl administrējot Komorovsku īpašumā, Tadeušs nopirka Kemblinus (Kembliny) pie Lodzas. Pēc Polijas neatkarības atgūšanas Olšovski pārcēlās no Kurzemes uz Gdiņu, kur Tadeušs kļuva par pilsētas domes deputātu un vadīja itāļu apdrošināšanas sabiedrības filiāli. Ģimenes locekļi uzturējās gan Gdiņā, gan Kemblinos.36 Tadeuša sieva bija Marija Hšanovska (Maria Chrzanowska, 1867 - 1940), ģenerāļa Stefana Grot - Rovecka (Stefan Grot - Rowecki) tuva radiniece (ģenerāļa māte bija dzimusi Hšanovska). Tadeusz Olszowski z Olszowy h. Prus (18621937) był rówieśnikiem Piotra Antoniego (może poznali się na studiach w Dorpacie ?), plenipotentem Komorowskiego został w wie ku 22 lat, w 1884 r. Rodzina Olszowskich wywodziła się z ówczesnej guberni Piotrkowskiej (Olszowy, pow. Brzeziny). Jeszcze w okresie administrowania ordynacją Komorowskich Tadeusz zakupił majątek Kembliny koło Łodzi. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Olszowscy przenieśli się z Kurlandii do Gdyni, gdzie Tadeusz został radnym miejskim i prowadził przedstawicielstwo włoskiego towarzystwa ubezpieczeniowego. Czas dzielili między między Gdynię a Kembliny.35 Żoną Tadeusza była Maria z Chrzanowskich (18671940), blisko spokrewniona z gen. Stefanem Grot-Roweckim (matka generała była z domu Chrzanowska). 35 Friča Modževska meita Elizabete (Elżbieta) tika izdota par sievu Valeriānam Olšovskim (Walerian Olszowski). 34 Córka Frycza Modrzewskiego – Elżbieta wydana została za mąż za podkomorzego wendeńskiego Waleriana Olszowskiego. 36 Informācija par Olšovsku ģimenes locekļu likteņiem no Pjotra Krauzes (Piotr Krauze) vēstules autoram 10.12.2013. g. 35 Informacje dot. losów rodziny Olszowskich – p. Piotr Krauze w liście do autora z dnia 10.12.2013 r. Z szóstki dzieci Olszowskich urodzonych w Kurmenie, trójka zmarła w wyniku 13 epidemii dezynterii w lecie 1906 r. i została pochowana na placu przykościelnym. Z potomków Tadeusza i Marii Olszowskich żyje dzisiaj jeszcze jeden wnuk w Łowiczu. No sešiem Olšovsku Kurmenē dzimušajiem bērniem trīs nomira dizentērijas epidēmijas laikā 1906. gadā un tika apglabāti laukumā pie Kurmenes baznīcas. No Tadeuša un Marijas pēctečiem dzīvs pašlaik ir vēl viens mazdēls Lovičā (Łowicz). Wielkość ordynacji podawana przez A. Richtera w księdze adresowej Kurlandii pokrywa się z informacjami prasowymi. W jednym z numerów „Baltijas Vēstnesis”36 znajdujemy wy kaz majątków ziemskich w Kurlandii. Z ogólnej liczby 1 mln 100 tys. dziesięcin ziemi prawie 10 % należało do baronów v. Behr (103,5 tys. dziesięcin). Komorowscy posiadali w 1899 r. 5500 dziesięcin ziemi. Z polskich rodzin największy majątek ziemski w Kurlandii posiadali wtedy hr. Tyszkiewicz. Rihtera Kurzemes adrešu grāmatā norādītais Kurmenes īpašuma lielums ir līdzīgs presē minētajam. Vienā no „Baltijas Vēstneša”37 numuriem atrodams Kurzemes zemes īpašumu uzskaitījums. No kopējās platības - 1 miljona un 100 tūkstošiem desetīnu zemes – gandrīz 10% piederēja baroniem Bēriem (Behr) (103,5 tūkstoši desetīnu). Komorovskiem 1899. gadā piederēja 5500 desetīnu zemes. No poļu ģimenēm vislielākais zemes īpašums tolaik piederēja grāfiem Tiškevičiem (Tyszkiewicz). Pēteris Antonijs Komorovskis iesaistījās pagasta sabiedris kajā dzīvē. Finansiāli atbalstīja Pagasta Nama, kā arī, sekojot savu senču piemēram, pagasta skolas būvi. Šim mērķim viņš nodrošināja būvmateriālus 2510 rubļu vērtībā, kurus pagastam vajadzēja atmaksāt pa daļām, 500 rubļus gadā.38 Pagasta Namam viņš dāvināja 60 krēslus, bet jaunajai skolai burvju lukturi ar acetelīna apgaismošanu.39 Jaunā Pagasta Nama iesvētīšanas ceremonija, muižniekam piedaloties, notika svētku svētdienā, 1903. gada 2. februārī.40 1911. gadā Pēteris Antonijs Komorovskis atvēlēja ēku otrai pagasta skolai - Mūru muižas skolu Mūrmuižā.41 fot. 18 Piotr Antoni Komorowski angażował się w życie społeczne gminy. Wsparł finansowo budowę Domu Gminy oraz, wzorem swoich przodków, szkoły gminnej. Na te cele przekazał materiał budowlany wartości 2510 rubli, które gmina miała spłacić w ratach, po 500 rubli rocznie.37 Dla Domu Gminy przekazał 60 krzeseł, a dla nowej szkoły żyrandol (oświetlenie acetylenowe).38 Uroczystość poświęcenia nowego Domu Gminy z udziałem ordynata odbyła się w świąteczną niedzielę, 2 lutego 1903 r.39 W 1911 r. Piotr Antoni Komorowski przeznaczył budynek na drugą szkołę w gminie – w Murmen (Muru muižas skola).40 Ordynatowi bliskie były także sprawy rozwoju gospodarczego całego regionu. Jego nazwisko znajdujemy wśród inicjatorów budowy kolei Bauska-Ryga41, a w 1912 r. przekazał nieodpłatnie grunty pod budowę linii kolejowej łączącej litewskie Birże z węzłem kolejowym Majorāta īpašniekam tuvs bija arī visa reģiona ekonomiskās attīstības jautājums. Viņa uzvārds atrodams Bauskas – Rīgas dzelzceļa būves iniciatoru vidū42, bet 1912. gadā viņš bez atlīdzības atdevis gruntsgabalus dzelzceļa 37 Baltijas vēstnesis, nr. 280 (14.12.1899) 36 Baltijas Vēstnesis, nr 280 (14.12.1899) 38 Balss, nr. 8 (19.2.1903) 37 Balss, nr 8 (19.2.1903) 39 Turpat 38 Tamże, str. 4 40 Turpat 39 Tamże, str. 4 41 Dzimtenes Vēstnesis, nr. 182 (19.8.1911) 40 Dzimtenes Vēstnesis, nr 182 (19.8.1911) 42 Balss, nr. 6 (5.2.1897), 2. lpp. 41 Balss, nr 6 (5.2.1897), str. 2 14 w Taurkalne.42 Głównym orędownikiem budowy tej linii był hr. Tyszkiewicz z Birż, który oprócz gruntów przeznaczył także nieodpłatnie drewno na budowę tej linii. Jesienią 1912 r. inżynierowie wytyczyli linię kolejową od Birż przez Kurmen do Taurkalne. Przystanki wyznaczono w Birżach i Kurmen. Budowa ostatecznie nie doszła do skutku – wybuch wojny zniweczył te plany. līnijas Birži – Taurkalne būvei.43 Galvenais šīs līnijas izveidošanas atbalstītājs bija grāfs Tiškevičs no Biržiem, kurš bez gruntsgabaliem bez atlīdzības ziedoja arī kokmateriālus dzelzceļa būvēšanai. 1912. gada rudenī inženieri nosprauda atrašanās vietu dzelzceļa līnijai no Biržiem caur Kurmeni līdz Taurkalnei. Pieturas tika nozīmētas Biržos un Kurmenē. Projekts tomēr netika realizēts – kara sākums visus plānus izjauca. Piotr Antoni angażował się również w życie polityczne guberni. W 1907 r. został wybrany przez zgromadzenie właścicieli ziemskich w Kurlandii posłem do Dumy. Wyboru jednak nie przyjął, deputowanym został kandydat z drugim wynikiem – baron Hamilkar Völkersahm.43 Pēteris Antonijs iesaistījās arī guberņas politiskajā dzīvē. 1907. gadā zemes īpašnieku sapulces laikā viņš tika ievēlēts par Kurzemes pārstāvi Valsts Domē. Amatu viņš tomēr nepieņēma, par deputātu kļuva kandidāts ar otro rezultātu vēlēšanās – barons Hamilkārs Folkersāms (Hamilkar Völkersahm).44 Pirmā pasaules kara laikā Komorovski no Kurmenes pārcēlās uz Rīgu. Pēc Jūliuša Komorovska no Kovališkiem teiktā45 pirms došanās projām no Kurmenes Komorovski no turienes izveda visas vērtīgās gleznas, galveno kārt ģimenes portretus, atdodot tos glabāšanā Krustpils (Krietzburg) mācītājmājā.46 Šīs gleznas tomēr tika vācu nolaupītas un to pēdas pazuda. Kurmenes muiža esot tikusi nodedzināta pirmā pasaules kara laikā.47 fot. 19 Pēteris Antonijs Komorovskis nomira 1920. gada jūnijā Rīgā – jaunās Latvijas valsts galvaspilsētā. Vēl dažus gadus Rīgā, Skolas W czasie I wojny światowej Komorowscy opuścili Kurmen i zamieszkali w Rydze. Wg relacji Juliusza Komorowskiego z Kowaliszek44 - przed opuszczeniem Kurmenu właściciele wywieźli stamtąd wszystkie cenne obrazy, głównie portrety rodzinne, oddając je na przechowanie do plebani przy zamku Krietzburg.45 Obrazy te zostały jednak zabrane przez Niemców i ślad po nich zaginął. Dwór kurmeński miał zostać spalony w okresie I wojny światowej.46 Piotr Antoni Komorowski zmarł w czerwcu 1920 r. w Rydze – stolicy nowopowstałego państwa łotewskiego. Jeszcze przez kilka lat 42 Tēvija, nr 115 (4.10.1912) 43 Tēvija, nr. 115 (4.10.1912) 43 Komorowski uzyskał 31 głosów, drugi Völkersahm 29 głosów; Zob. Rigasche Rundschau, nr 240 (15.10.1907) 44 Komorovskis ieguva 31 balsi, Folkersāms 29 balsis; Sk. Rigasche Rundschau,nr. 240 (15.10.1907) 44 Aftanazy R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, tom III 45 Aftanazy R. Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, III sējums 45 Prawdopodobnie chodzi tu o plebanię kościoła ewangelickiego naprzeciw zamku w Kryżborku (łot. Krustpils) 46 Visticamāk tā bija ev. – lut. baznīcas mācītājmāja iepretī Krustpils pilij 46 Interesująca w tym kontekście jest notatka prasowa zamieszczona w Rigasche Zeitung, nr 90 (22.4.1914): wg niej w dniu 15 kwietnia 1914 r. (s)płonął 200-letni dwór hrabiów Komorowskich w Kurmen. Oznaczałoby to, że dwór kurmeński spłonął, a przynajmniej poważnie ucierpiał kilka miesięcy przed wybuchem wojny. (Raczej nie chodzi tutaj o dwór w Murmen, gdyż ten został spalony jeszcze przez Szwedów w 1709 r.) Z drugiej strony zachowane zdjęcia sugerują, że na początku wojny dwór znajdował się w dobrym stanie. 47 Interesanta piezīme presē šajā sakarā ievietota „Rigasche Zeitung”, nr. 90 (22.4.1914): 1914. gada 15. aprīlī esot degusi 200-gadīgā grāfu Komorovsku muiža Kurmenē. Tas nozīmētu, ka Kurmenes muiža nodega vai vismaz ievērojami cieta dažus mēnešus pirms kara sākuma. (Droši vien te nav runa par Mūrmuižas (Murmen) muižu, jo tā nodega vēl Zviedru kara laikā 1709. gadā.) No otras puses, saglabājušās fotogrāfijas liecina, ka vēl kara sākumā muiža bijusi labā stāvoklī. 15 w Rydze mieszkała na ul. Szkolnej jego żona, Maria Matylda,47 dzieląc czas pomiędzy Rygę, Kurmen i Podbirże. Łotewska reforma rolna z jesieni 1920 r. pozostawiła Komorowskim łącznie 53,9 ha ziemi, z ruinami spalonego dworu, zabudowaniami gospodarczymi i parkiem. W posiadaniu wdowy Komorowskiej pozostał także młyn wodny, który sprzedała rodzinie Skujenieks.48 W gospodarstwie dziadków dzieciństwo spędził Knuts Skujenieks, późniejszy poeta, jedna z najznakomitszych postaci łotewskiej literatury XX wieku. Z księgi wieczystej majątku wdowy Komorowskiej wynika, że jeszcze w 1930 r. Maria Matylda jako adres zamieszkiwania podawała Kurmen49, legitymując się przy tym łotewskim paszportem wystawionym w Rydze w maju 1930 r. ielā dzīvoja viņa sieva Marija Matilde,48 dalot savu laiku starp Rīgu, Kurmeni un Pabiržiem. Latvijas 1920. gada zemes reforma atstāja Komorovskiem 53, 9 ha zemes, kopā ar nodegušās muižas drupām, saimniecības ēkām un parku. Komorovska atraitnes īpašumā palika arī ūdensdzirnavas, kuras viņa pārdeva Skujenieku ģimenei.49 Vecvecāku saimniecībā bērnību pavadīja Knuts Skujenieks, vēlākais dzejnieks, viena no ievērojamākajām personībām latviešu XX gadsimta literatūrā. No Komorovska atraitnes īpašuma zemesgrāmatas izriet, ka vēl 1930. gadā Marija Matilde par savu dzīvesvietas adresi norādījusi Kurmeni50, bet kā personu apliecinošu dokumentu uzrādījusi Rīgā, 1930. gada maijā izdotu Latvijas pasi. W marcu 1934 r. Maria Matylda sprzedaje resztówkę dawnej ordynacji kurmeńskiej Velcie Ādams50 za kwotę 12 tys. łatów.51 Mieszka już wtedy w Podbirżach. Jesienią 1934 r. wdowa Komorowska zostaje pozbawiona obywatelstwa łotewskiego w związku z przyjęciem przez nią obywatelstwa litewskiego.52 Rodzina Ādams po 4 latach, w marcu 1938 r. sprzedaje Kurmen K. Kārklinowi z Lipawy za kwotę 25 tys. łatów (w tym 8 tys. Ls stanowiły obciążenia majątku długiem). Kriš Kārkliņš w kwietniu 1939 r. zamienia Kurmen (transakcja z P. Caune) na nieruchomość w Rydze przy Vienības gatve 78a. Wartość transakcji oszacowana została na 22 tys. łatów (w tym 18,5 tys. Ls obciążenia hipoteczne, długi), natomiast wg rejestru kadastralnego Kurmen (resztówka majątku) miał w 1939 r. wartość 11.840 Ls.53 1934. gada martā Marija Matilde pārdod senā īpašuma paliekas Veltai Ādamai no Kurmenes51 par 12 000 latu.52 Viņa pati tad jau dzīvo Pabiržos. 1934. gada rudenī, sakarā ar to, ka viņa pieņēmusi Lietuvas pilsonību, Komorovska atraitnei tiek atņemta Latvijas pilsonība.53 Ādamu ģimene pēc 4 gadiem, 1938. gada martā pārdod Kurmenes īpašumu K. Kārkliņam no Liepājas par 25 000 latu (no tiem 8 000 Ls ir īpašuma parādu summa). Krišs Kārkliņš 1939. gada aprīlī (transakcijas veidā ar P. Cauni) iemaina Kurmeni pret nekustamo īpašumu Rīgā, Vienības gatvē 78a. Transakcijas vērtība tiek lēsta ap 22 000 latu (no tiem 18 500 Ls veido hipotekārās saistības un parādi), taču kadastra reģistrā Kurmenes muižas paliekas 1939. gada novērtētas 11 840 Ls vērtībā.54 W 1934 r. kończy się zatem ponad 150-letni okres związków Komorowskich z Kurmenem. W tym czasie gmina kurmeńska liczy 1503 1934. gadā beidzas Komorovsku vairāk nekā 150 gadu ilgās attiecības ar Kurmeni. Tajā laikā Kurmenes pagastā ir 1503 iedzīvotāji, darbojas 47 Das Rigasche Adressbuch für 1925 48 Młyn wodny oraz 3,7 ha ziemi zostały sprzedane w 1925 r. za 1566 łatów. 48 Das Rigasche Adressbuch, 1925 49 LVVA, 7392-11/207, str. 7, [za:] Daina Bleiere, Kurmene un Komorovski. Maszynopis (niepublikowany) 49 Dzirnavas un 3,7 ha zemes tika pārdoti 1925. gadā par 1566 Ls. 50 Córka p. Ādams, Ināra Neilande przekazuje w 2012 r. prezydentowi B. Komorowskiemu rodzinne pamiątki Marii Matyldy – szafkę z herbem Korczak oraz haftowane obrusy. 50 LVVA, 7392. f., 11. apr., 207. l., 7. lpp. 51 Veltas Ādamas meita Ināra Neilande 2012. gadā atdod prezidentam B. Komorovskim Marijas Matildes ģimenes piemiņas lietas – skapi ar Korčaka ģerboni un galdautus ar izšuvumiem. 51 Dla porównania: budżet gminy Kurmen 1934/35 wynosił 16.500 łatów. Resztówka majątku nie była wtedy jeszcze zadłużona. 52 Salīdzinājumam: Kurmenes pagasta budžets 1934./35. g. bija 16 500 latu. Īpašuma paliekas tad vēl nespieda parādu nasta. 52 LVVA, 3234-24/18471, str. 62, [za:] Daina Bleiere, Kurmene un Komorovski. Maszynopis (niepublikowany) 53 LVVA, 3234. f., 24. apr., 18471. l., 62. lpp. 53 LVVA, 7392-11/207, str. 71, [za:] Daina Bleiere, Kurmene un Komorovski. Maszynopis (niepublikowany) 54 LVVA, 7392. f., 11. apr., 207. l., 71. lpp. 16 mieszkańców, ma 2 szkoły (6-klasową w Kurmenie oraz 4-klasową w Murmen). Na terenie gminy jest 271 gospodarstw, posiadających 3072 ha ziemi ornej (1/3 ogólnej powierzchni gruntów), 3470 ha zajmują lasy (37 % powierzchni gruntów), 2200 ha łąki i pastwiska (23 % gruntów). 2 skolas (6-klasīga Kurmenē un 4-klasīga Mūrmuižā). Pagastā ir 271 saimniecība, kurām kopā pieder 3072 ha aramzemes (1/3 no kopējās pagasta platības), 3470 ha aizņem meži (37% no kopējās platības), 2200 ha pļavas un ganības (23% no kopējās platības). No iedzīvotāju saraksta izriet, ka 1925. gadā Kurmenes pagastā bijuši 1334 iedzīvotāji, tajā skaitā 1237 latvieši (92,7%), 90 lietuvieši (6,7%), 2 vācieši, 2 krievi, 3 poļi. Romas katoļu ticības pārstāvju iedzīvotāju vidū tad bijis 88%, 11,3% evaņģēliski – luteriskajai baznīcai piederīgo un 0,7% pareizticībai piederīgo (10 cilvēki). Z kolei wg spisu ludności z 1925 r. w gminie Kurmen było 1334 mieszkańców, w tym 1237 Łotyszy (92,7 %), 90 Litwinów (6,7 %), 2 Niemców, 2 Rosjan, 3 Polaków. Wyznania rzymsko-katolickiego było wtedy 88 % mieszkańców, 11,3 % ewangelickiego, 0,7 % prawosławnego (10 osób). Salīdzinājumam: 1989. gadā pagastā bija 863 iedzīvotāji, no tiem 708 latvieši (82%), 95 lietuvieši (11%), 39 krievi (4,5%), 8 baltkrievi, 5 ukraiņi, 4 poļi.55 Dla porównania: w 1989 r. gmina liczyła 863 mieszkańców, w tym 708 Łotyszy (82 %), 95 Litwinów (11 %), 39 Rosjan (4,5 %), 8 Białorusinów, 5 Ukraińców, 4 Polaków.54 Liels notikums Kurmenes starpkaru perioda vēsturē bija Latvijas prezidenta Kārļa Ulmaņa vizīte 1936. gada 22. augustā. Ważnym wydarzeniem w międzywojennej historii Kurmenu była wizyta w dniu 22 sierpnia 1936 r. prezydenta Łotwy Kārlisa Ulmanisa. 1.1. Kurmene pēc 1940. gada, iedzīvotāju deportācija (izvešana) 1.1. Kurmen po 1940 r., deportacje ludności Padomju karaspēks ienāca Kurmenē 1940. gada jūnijā. Gadu ilgā I. okupācija nesa sev līdzi nojausmu par to, kas Latvijas iedzīvotājus sagaidīs pēc 1944. gada. Padomju vara vēl pirms savas atkāpšanās, vācu karaspēkam tuvojoties, paspēja izsūtīt uz Sibīriju apmēram 35 tūkstošus Latvijas iedzīvotāju (tas ir, 1,8% no visiem iedzīvotājiem).56 1941. gada 14. jūnija deportācija skāra arī Kurmeni – no 7 saimniecībām tika izvesti 28 cilvēki. Bija jau sagatavoti saraksti turpmākajām izvešanām un tajos iekļautas 16 ģimenes, taču šoreiz padomju vara nepaspēja savu plānu realizēt.57 Wojska radzieckie pojawiły się w Kurmenie w czerwcu 1940 r. Trwająca rok czasu I okupacja przyniosła ze sobą przedsmak tego, co miało spotkać mieszkańców Łotwy po 1944 r. Władza radziecka zanim, wycofując się przed wojskami niemieckimi, opuściła ziemię łotewską zdążyła wywieźć na Syberię ok. 35 tys. mieszkańców Łotwy (tj. 1,8 % ogółu mieszkańców).55 Deportacje z 14 czerwca 1941 r. dotknęły także ludność Kurmenu – z 7 gospodarstw wywieziono 28 osób. Przygotowane były spisy kolejnych 16 rodzin do wywózki, ale tym razem władza radziecka nie zdążyła zrealizować tego planu.56 Pēc atkārtotas Latvijas ieņemšanas 1944. gadā padomju vara turpināja 1940. gadā iesākto Po ponownym zajęciu Łotwy w lecie 1944 r. władza radziecka powróciła do zapoczątkowanej w 1940 r. 55 Baltijas Romas katoļu draudzes, Kūrijas arhīva materiālu apkopojums, 1997 54 Baltijas Romas katoļu draudzes, Kūrijas arhīva materīalu apkopojums, 1997 r. 56 Latvian National Foundation, „These names accuse”, Stokholma, 1982 55 Latvian National Foundation, These names accuse, Sztokholm 1982 r. 57 Viegliņa - Valliete G., Pa Votu un Sēļu pēdām Zemgalē no 15. līdz 20. gadsimtam, Rīga, 2014, 130. lpp. 56 Viegliņa-Valliete G., Pa Votu un Sēļu pēdām Zemgalē no 15. Līdz 20. gadsimtam, Ryga, 2014 r., str. 130 17 polityki represji wobec społeczeństwa łotewskiego. Największą w skali akcję deportacyjną z marca 1949 r. poprzedziły aresztowania, zabójstwa lub deportacje pojedynczych osób uznanych za wrogów władzy ludowej.57 W nocy 24/25 marca 1949 r. zabrano z Kurmenu 101 osób z 29 domów. Proboszcz H. Trops zapisał w dzienniku o tamtych wydarzeniach: „W nocy z 24 na 25 marca rozpoczęły się deportacje na Syberię. NKWD otaczało dom, po czym ogłaszano, że jego mieszkańcy zostaną deportowani na Syberię. Oficer odczytywał nawet odpowiednie zarządzenie ministerstwa bezpieczeństwa. Domownicy mieli 15-30 minut na przygotowanie się do wyjazdu, przy czym przygotowania mogły czynić tylko kobiety i dzieci, mężczyźni pilnowani byli przez uzbrojonych funkcjonariuszy […]”58 represiju politiku pret Latvijas sabiedrību. Aresti, slepkavības un atsevišķu, par padomju iekārtas ienaidniekiem atzītu personu izsūtīšana58 ievadīja vislielāko deportācijas akciju 1949. gada martā. 1949. gadā naktī no 24. uz 25. martu no Kurmenes tika aizvests 101 cilvēks no 29 mājām. Mācītājs H.Trops dienasgrāmatā par šiem notikumiem raksta: „Šajā naktī Kurmenē sākās iedzīvotāju daļas izsūtīšana uz Sibīriju. Šis pasākums notika šādā kārtībā – doto māju ielenca kareivji un paziņoja, ka būs jāizbrauc. Ieradās virsnieks un nolasīja KPSR Drošības ministrijas rīkojumu par izsūtīšanu. Tad pavēlēja 15 – 30 minūtēs sagatavoties. Vīriešus pie sagatavošanās nelaida. Viņiem bija jāsēž uz vietas. […]”59 2. Sv. Pētera un Pāvila baznīca Kurmenē 2. Kościół pw. Św. Piotra i Pawła w Kurmen Pirmais Komorovsku dzimtas muižas īpašnieks Kurmenē, Pēteris Komorovskis 1820. gadā atvēlēja līdzekļus koka kapelas celtniecībai. Tā bija Skaistkalnes baznīcas, kura slavena ar brīnišķīgu Dievmātes Marijas Ģimeņu Aizstāves gleznu, filiāle. Tomēr tas nebija pirmais dievnams Kurmenē. Ir saglabājusies Jelgavas mācītāja kanoniķa Folkmaņa atsauksme pāvesta nuncijam 1775. gadā, kurā minēta barona Volfa pagājušajā gadā (tātad 1774. g.) celtā koka kapela.60 Savukārt dekanāta dokumentos no 1853. gada tikusi minēta mūra kapela Kurmenē.61 Pēc dažiem avotiem, pēc mūra baznīcas uzcelšanas Kurmenē (1870. gadā) koka kapela tikusi izjaukta un pārvesta uzstādīta īpašuma nomalē esošajos Kankaļos.62 Pierwszy z rodu Komorowskich właściciel majątku Kurmen, Piotr Komorowski ufundował w 1820 r. drewnianą kaplicę. Była ona filią kościoła w Szenbergu (łot. Skaistkalne), słynącego cudownym obrazem Matki Boskiej Opiekunki Rodzin. Nie był to jednak pierwszy dom boży w Kurmenie. Zachowała się relacja proboszcza Mitawy ks. Kanonika Folkmanisa dla nuncjusza papieskiego z 1775 r., w której wspomniana została drewniana kaplica, wybudowana przez barona Wolffa w poprzednim roku (tj. 1774 r.)59 Z kolei w dokumentach dekanatu z 1853 r. wymieniona została murowana kaplica w Kurmen.60 Wg niektórych źródeł, po wybudowaniu murowanego kościoła w Kurmen (w 1870 r.) drewniana kaplica została rozebrana i przeniesiona do położonej na skraju ordynacji osady Kankaļi.61 1870. gadā Antonijs Ježijs Augusts Komorovskis koka kapelas vietā uzbūvē mūra baznīcu no ķieģeļiem un dolomīta, kura W 1870 r. Antoni Jerzy Augustyn Komorowski na miejscu drewnianej kaplicy stawia 58 No Kurmenes 1946. gadā uz Sibīriju tika izsūtīts Jāzeps Dzenis, autora dzīvesbiedres un vienlaicīgi šī teksta tulkotājas vectēvs. Kurmenē viņš atgriezās pēc 10 gadiem, 1956. gadā. 57 Z Kurmenu został wywieziony na Syberię w 1946 r. m.in. Jāzeps Dzenis, dziadek żony autora i zarazem tłumaczki tego tekstu. Do Kurmenu powrócił po 10 latach, w 1956 r. 59 Viegliņa – Valliete G., Pa Votu un Sēļu pēdām Zemgalē no 15. līdz 20. gadsimtam, Rīga, 2014, 139. lpp. 58 Viegliņa-Valliete G., Pa Votu un Sēļu pēdām Zemgalē no 15. Līdz 20. gadsimtam, Ryga, 2014 r., str. 139 60 Archiv. Vatic. Nunz. Polon. – Curlandia – Pilten. Nr. 39., fol. 331. Oriģināls; šeit no: Juliāns Kardināls Vaivods, Baznīcas vēsture Kurzemē XIX. un XX. gadsimtos, no sērijas: Katoļu baznīcas vēsture Latvijā, Rīga, 1994 59 Archiv. Vatic. Nunz. Polon. – Curlandia-Pilten. Nr 39, fol. 331. Originale; tu za: Julians Kardināls Vaivods, Baznīcas vēsture Kurzemē XIX un XX gadsimtos, z serii: Katoļu baznīcas vēsture Latvijā, Ryga, 1994 61 Tomēr droši vien šeit ir runa par Mūrmuižas kapu kapliču. Sk. 2.2. 60 Zapewne chodzi tutaj jednak o kaplicę cmentarną na terenie folwarku Murmen (Murmuižas kapi). Zob. 2.2. 62 Svilāns J., Romas katoļu baznīcas, Rīgas Metropolijas kūrija, 1995 61 Svilāns J., Romas katoļu baznīcas, Rīgas Metropolijas kūrija, 1995, str. 287 18 murowany kościół z cegły i dolomitu, który w prawie niezmienionej postaci przetrwał do dnia dzisiejszego. gandrīz neizmainītā veidā saglabājusies līdz mūsdienām. Baznīca būvēta klasicisma stilā, tā ir trīsjomu (triju navu), ar diviem torņiem un sv. Pētera figūru virs frontona. Pirmās divas figūras (otrā no 1930. gada) bija gatavotas no ozolkoka. Pašreizējā, trešā tika izgatavota no akmens Polijā 2008. gadā. Jumts klāts ar dakstiņiem, izņemot abus torņus, ko sedz skārda plāksnes. Koka griesti, vidējā navā tie veidoti velvē, griestus balsta divi četrstūraini mūra pīlāri. Virs altāra Pestītāja tēls. Budowla w stylu klasycznym, trzynawowa, z dwoma wieżami i figurą św. Piotra nad frontonem. Pierwsze dwie figury (druga od 1930 r.) wykonane były z drewna dębowego. Obecna, trzecia wykonana została z kamienia w Polsce w 2008 r. Dach kryty dachówką, z wyjątkiem obu wież, przykrytych blachą. Sklepienie drewniane, w środkowej nawie łukowe, oparte na dwóch czworobocznych filarach. Na sklepieniu nad częścią ołtarzową postać Zbawiciela. Galvenais altāris veidots mākslinieciski, tā katrā pusē divi bagātīgi kokgriezumiem rotāti pīlāri, starp tiem figūra ar Kristu pie krusta (krucifikss). Altāra abās pusēs sakristejas, bet virs tām ļoti oriģināls un Latvijā reti sastopams risinājums – baznīcas fundatora ģimenes ložas (pašlaik aizstiklotas). Kreisajā pusē, zem kanceles iemūrēta plāksne: „Pamięci Tekli z hr. Komorowskich Ursyn Niemcewiczowej zm. 21 lipca 1902” („Teklas Ursinas Ņemcevičovas, dzimušas Komorovskas, mirušas 1902. gada 21. jūlijā, piemiņai”; Tekla bija Antonija un Elvīras Siručas vecākais bērns, kura, līdzīgi kā visjaunākā māsa Stefānija, mirusi vēl mātes dzīves laikā). Ołtarz główny wykonany artystycznie, po obu jego stronach po dwie bogato rzeźbione kolumny, po między nimi figura Chrystusa na krzyżu. Po obu stronach ołtarza zakrystie, a nad nimi bardzo oryginalne i stosunkowo rzadko na Łotwie spotykane rozwiązanie – loże dla rodziny fundatora kościoła (obecnie przeszklone). Z lewej strony, pod amboną wmurowana tablica: „Pamięci Tekli z Hr. Komorowskich Ursyn Niemcewiczowej zm. 21 lipca 1902” (najstarsze dziecko Antoniego i Elwiry Syruć, zmarłe podobnie jak najmłodsza siostra Stefania jeszcze za życia matki). Obraz w lewym bocznym ołtarzu przedstawia scenę uwolnienia św. Piotra z więzienia. W prawym ołtarzu św. Antoni z Dzieciątkiem Jezus na rękach.62 W czasie wojny obrazy zostały zrulowane i ukryte, na czym ucierpiała ich kolorystyka. Gleznā uz kreisās puses sānu altāra attēlota sv. Pētera atbrīvošanas no cietuma aina. Uz labās puses sānu altāra attēlots sv. Antonijs ar Jēzus bērniņu rokās.63 Kara laikā gleznas tika sarullētas un noslēptas, tāpēc cieta to krāsas. Kora telpā ērģeles ar astoņām balsīm. Baznīcas dārzs norobežots ar metru biezu un pusotra metra augstu dolomīta mūri, ko sedz dakstiņi. Baznīcas dārzā divu pēdējo Komorovsku dzimtas majorāta īpašnieku un viņu dzīvesbiedru: Marijas Matildes Komorovskas (dzimušas Komorovskas) un Elvīras Komorovskas (dzimušas Siručas) kapi. Turpat arī piemineklis 12 gadu vecumā mirušajai Stefānijai Komorovskai64, visjaunākajam Antonija Ježija Augusta un Elvīras no Siručiem meitai, kā arī divi citi kapa pieminekļi bērniem Na chórze ośmiogłosowe organy. Teren przykościelny ogrodzony metrowej grubości i półtorametrowej wysokości murem z dolo mitu, krytym dachówką. Na przykościelnym placu (cmentarzu) groby dwóch ostatnich ordynatów z rodziny Komorowskich oraz ich żon: Marii Matyldy Komorowskiej (z domu Komorowskiej) i Elwiry Komorowskiej z domu Syruć. Ponadto pomnik zmarłej w wieku zaledwie 12 lat Stefanii Komorowskiej63, najmłodszego dziecka Antoniego Jerzego Augustyna i Elwiry z Syruciów oraz dwa inne pomniki nagrobne dzieci z rodzin 63 Acīmredzama norāde uz diviem Kurmenes baznīcu fundatoriem: Pēteri (1820.g.) un Antoniju (1870.g.) Komorovskiem. 62 Czytelne nawiązanie do postaci kolejnych fundatorów: Piotra (w 1820 r.) i Antoniego (w 1870 r.) 64 „Stefania Komorowska, 12 lat, zm. 19.3.1893” (Stefānija Komorovska, 12 gadi, mirusi 19.3.1893. g.) 63 Stefania Komorowska, 12 lat, zm. 19.3.1893 r. 19 no Komorovsku65 un Olšovsku66 ģimenēm, kuri nomira dizentērijas epidēmijas67 laikā 1906. gadā: Komorowskich64 i Olszowskich65, które zmarły w wyniku epidemii66 dezynterii w lecie 1906 r.: „Pamięci Antka i Ninki Komorowskich 1906” („Anteka un Ninkas Komorovsku piemiņai 1906”), „Pamięci Antka i Ninki Komorowskich †1906” „Zosi, Marylce i Tadziowi Olszowskim zmarłym 28-30 lipca 1906 r. Stroskani Rodzice” „Zosi, Marylce i Tadziowi Olszowskim zmarłym 28-30 lipca 1906 r. Stroskani Rodzice” („Zosjai, Marilkai un Tadzjam Olšovskiem, mirušiem 1906. gada 28. – 30. jūlijā. Sērojošie vecāki). Na podstawie dokumentów znajdujących się w archiwum dekanatu wiemy, że np. w 1889 r. msza św. była odprawiana w kurmeńskim kościele w każdą trzecią niedzielę miesiąca, a w kaplicy w Kankaļi tylko 3 razy w roku.67 Pamatojoties uz dekanāta arhīva dokumentiem, zinām, ka, piemēram, 1889. gada svētā mise Kurmenes baznīcā tika noturēta katrā trešajā mēneša svētdienā, bet kapelā Kankaļos tikai 3 reizes gadā.68 Przez pierwsze pół wieku był to kościół w dzi siejszym rozumieniu w zasadzie prywatny, przeznaczony dla rodziny fundatora i pra cowników folwarku. Ostatni ordynat, Piotr Antoni Komorowski (syn fundatora kościoła) w 1918 r. przekazał kościół tworzącej się parafii w Kurmenie.68 Z dokumentu sporządzonego przez Piotra Komorowskiego w Rydze w październiku 1918 r. dowiadujemy się, że dla potrzeb księdza, mającego na stałe zamieszkać w Kurmen przeznacza się w użytkowanie (nie na własność) dom oraz 6,6 dziesięcin ziemi, łąkę dla dwóch koni i jednej krowy, ogród (1/3 dziesięciny), 4 kubiki drewna na opał oraz w lecie pastwisko dla trzech krów. W liście Piotr Komorowski prosi proboszcza w Skaistkalne o możliwie szybkie nadanie biegu sprawie.69 Kardynał Vaivods określił tę darowiznę jako piękny gest, ale trochę spóźniony. Wg kardynała ordynat musiał zdawać sobie pod koniec 1918 r. sprawę, że czas dworów i wielkiej własności ziemskiej na Łotwie dobiega końca, Pirmā pusgadsimta laikā tā bija mūsdienu izpratnē privāta baznīca, paredzēta muižnieka ģimenei un muižas ļaudīm. Pēdējais majorāta īpašnieks Pēteris Antonijs Komorovskis (baznīcas fundatora dēls) 1918. gadā baznīcu novēlēja topošajai Kurmenes draudzei.69 No Pētera Komorovska Rīgā 1918. gada oktobrī sastādītā dokumenta uzzinām, ka mācītāja, kuram pastāvīgi jādzīvo Kurmenē, vajadzībām tiek atdota lietošanā (ne īpašumā) māja, kā arī 6,6 desetīnas zemes, siena pļava diviem zirgiem un vienai govij, dārzs(1/3 desetīnas), 4 kubikmetri malkas apkurei un vasarā ganības trim govīm. Vēstulē Skaistkalnes mācītājam Pēteris Komorovskis lūdz pasteidzināt 65 Anteks un Ninka – Jaroslava Jana Narcisa Komorovska (Jarosław Jan Narcyz Komorowski) un Izabellas Antoņinas Kotvičas (Izabella Antonina Kotwicz) bērni. Sk. LVVA, 7085. f., 5. apr., 15. l.: Janīna Komorovska (Janina Komorowska), mirusi 8 gadu vecumā 29.7.1906. g. un Antonijs Komorovskis (Antoni Komorowski), miris 11 gadu vecumā 8.8.1906. g. 64 Antek i Ninka – dzieci Jarosława Jana Narcyza Komorowskiego oraz Izabelli Antoniny Kotwicz. Zob. LVVA, 7085-5/15: Janina Komorowska, 8 lat, zm. 29.7.1906 r. oraz Antoni Komorowski, 11 lat, zm. 8.8.1906 r. 66 Tadeušs Olšovskis (Tadeusz Olszowski), miris 1,5 gada vecumā 26.7.1906. g., Sofija Olšovska (Zofia Olszowska), mirusi 10 gadu vecumā 29.7.1906. g., Maria Olszowska (Maria Olszowska), mirusi 3 gadu vecumā 29.7.1906. g.; Sk. LVVA, 7085. f., 5. apr., 15. l. 65 Tadeusz Olszowski, 1,5 roku, zm. 26.7.1906 r.; Zofia Olszowska, 10 lat, zm. 29.7.1906 r.; Maria Olszowska, 3 lata, zm. 29.7.1906 r.; Zob. LVVA, 7085-5/15 66 Epidemie okresowo nawiedzały Kurmen. W wyniku epidemii czarnej ospy w 1889 r. zmarło 18 dzieci, w 1894 r. miejscowość nawiedziła epidemia ospy, tyfusu i szkarlatyny. Z kolei epidemia sepsy w lipcu 1910 r. kosztowała życie 30 osób. 67 Epidēmijas laiku pa laikam apmeklēja Kurmeni. Vēja (melno) baku epidēmijas laikā 1889. gadā nomira 18 bērni, 1894. gadā Kurmenē plosījās bakas, tīfs un skarlatīna. Sepses epidēmija 1910. gada jūlijā paņēma 30 cilvēku dzīvības. 67 Vaivods J., Katoļu baznīcas vēsture Latvijā. Baznīcas vēsture Kurzemē XIX un XX gadsimtos. Ryga, 1994 68 Vaivods J., Baznīcas vēsture Kurzemē XIX un XX gadsimtos, no sērijas: Katoļu baznīcas vēsture Latvijā, Rīga, 1994 68 Pierwszym proboszczem był ks. Julians Linde (styczeń – czerwiec 1919 r.). Ostatnim proboszczem z siedzibą w Kurmenie był ks. Julians Butāns (do listopada 1982 r.). Od końca 1982 r. do dnia dzisiejszego opiekę duszpasterską w Kurmenie sprawują księża z kościoła parafialnego w Skaistkalne. 69 Pirmais priesteris bija Juliāns Linde (1919. gada janvāris – jūnijs). Pēdējais mācītājs ar sēdekli Kurmenē bija priesteris Juliāns Butāns (līdz 1982. gada novembrim). No 1982. gada beigām līdz šodienai Kurmenes baznīcā kalpo mācītāji no Skaistkalnes draudzes baznīcas. 69 Vaivods J., Katoļu baznīcas vēsture Latvijā. Baznīcas vēsture Kurzemē XIX un XX gadsimtos. Ryga, 1994 20 stąd ten niewiele go kosztujący gest.70 Z drugiej strony kardynał Vaivods jednak przyznaje, że w istocie darowizna ta miała duże znaczenie dla późniejszych decyzji podejmowanych przez komitet reformy rolnej. Na podstawie postanowień wspomnianego komitetu parafii kurmeńskiej przyznano 13,6 ha ziemi wraz z kilkoma budynkami gospodarczymi oraz 3 ha parku dworskiego wokół kościoła, przy czym drzewa jako własność państwa nie mogły być wycinane. Parafia otrzymała dom mieszkalny z cegły (6 pokoi, kuchnia i 2 przedpokoje)71, wymagający remontu drewniany spichlerz, dawny budynek dla psów myśliwskich, ruiny byłej wędzarni. Z dawnego sadu dworskiego parafii przyznano 5 jabłoni. Dalej kardynał Vaivods pisze, że patrząc na tak solidny i dobrze utrzymany kościół, aż trudno uwierzyć, że był budowany tylko jako kościół filialny. Takiej budowli nie powstydziłaby się żadna parafia średniej wielkości. Wg kardynała kościół zbudowany został wg dobrze stylizowanego planu i wyraźnie odróżnia się tym (na korzyść) od budowanych w Kurlandii kościołów w tzw. stylu bałtyckim. Wg przekazywanej ustnie tradycji, kurmeński kościół miałby być miniaturą któregoś z kościołów wileńskich (św. Jana ?).72 lietas iznākumu.70 Kardināls Vaivods nosauc šo dāvinājumu par skaistu, bet mazliet novēlotu žestu. Pēc kardināla domām, majorāta īpašniekam 1918. gada beigās vajadzēja apjaust, ka muižu un lielo zemes īpašumu laiks Latvijā tuvojas beigām, līdz ar to ne vairs tik nozīmīga šķiet muižnieka cēlā rīcība.71 No otras puses, kardināls Vaivods tomēr atzīst, ka patiesībā šis dāvinājums nozīmīgi ietekmēja vēlākos zemes reformas komitejas lēmumus. Minētās komitejas lēmuma rezultātā Kurmenes draudzei tika piešķirts 13,6 ha zemes kopā ar vairākām saimniecības ēkām un 3 ha lielu muižas parku visapkārt baznīcai, pie tam koki kā valsts īpašums nedrīkstēja tikt izcirsti. Draudze saņēma ķieģeļu dzīvojamo ēku (6 istabas, virtuve un 2 priekštelpas)72, koka noliktavu, kam bija nepieciešams remonts, agrāko muižas medību suņu māju, bijušās kūpinātavas drupas. No agrākā muižas dārza draudzei tika atvēlētas 5 ābeles. Tālāk kardināls Vaivods raksta, ka, skatoties uz pieklājīgo un labi uzturēto dievnamu, pat grūti noticēt, ka tas ticis celts tikai kā filiāles baznīca. Par tādu dievnama ēku nekautrētos neviena vidēja lieluma draudze. Pēc kardināla domām, baznīca tikusi celta pēc labi stilizēta plāna un izteikti (sev par labu) atšķiras no tā sauktā Baltijas stilā būvētajām Kurzemes baznīcām. Pēc mutvārdu nostāstiem, Kurmenes baznīca esot tikusi plānota kā kādas Viļņas baznīcas (sv. Jāņa?) miniatūra kopija.73 W Kurmenie na 1503 mieszkańców w 1935 r. 1263 było wyznania rzymsko-katolickiego, a 215 ewangelickiego. No 1503 Kurmenes iedzīvotājiem 1935. gadā 1263 bija Romas – katoļticīgie, bet 215 – evaņģēliski – luteriskajai baznīcai piederīgie. Wprawdzie kościół w Kurmenie był tylko filialny, to już od dawnych czasów (pierwsza połowa XIX w.) istniała przy nim szkoła parafialna, wspierana przez ordynata Komorowskiego.73 W 1856 r. np. uczyło się w niej 42 dzieci, a w 1875 r. 75 dzieci. Od 1881 r. szkoła miała murowany, piętrowy budynek z czerwonej cegły, zbudowany ze środków ordynata. Pracowało w niej dwóch nauczycieli – Michał i Antonina Zarewiczowie, wśród uczniów 35 chłopców i 24 dziewczynki. Lai gan Kurmenes baznīca skaitījās tikai filiāles baznīca, tomēr jau kopš seniem laikiem (XIX gadsimta pirmās puses) pie tās atradās draudzes skola, kuras darbību atbalstīja majorāta īpašnieks.74 Piemēram, 1856. gadā tajā mācījās 42 bērni, bet 1875. gadā 75 bērni. 1881. gadā draudzes skola ieguva par muižnieka līdzekļiem būvētu divstāvu sarkano ķieģeļu ēku. Tajā strādāja divi skolotāji – Mihals un Antoņina Zareviči 70 Vaivods J., Baznīcas vēsture Kurzemē XIX un XX gadsimtos, no sērijas: Katoļu baznīcas vēsture Latvijā, Rīga, 1994, 280. lpp. 71 Turpat, 280. lpp. 70 Tamże, str. 280 72 Turpat, 281. lpp. 71 Tamże, str. 281 73 Turpat, 283. lpp. 72 Tamże, str. 283 74 Skolas celtniecībai Komorovskis atvēlēja 4 morgus (laukuma mērvienība Polijā, apm. 0,56 ha) zemes (apm. 1,5 ha), kā arī deva kokmateriālus tās būvei. Skola ieguva nosaukumu „Kurmenes pagasta Romas katoļu skola”. Tās atvēršanas ideja pieder Skaistkalnes mācītājam. 73 Na budowę szkoły Komorowski przeznaczył 4 morgi ziemi (ok. 1,5 ha) oraz dał budulec (szkoła była drewniana). Szkołę nazywano „Kurmenes pagasta Romas katoļu skola” (gminna rzymsko-katolicka szkoła). Jej inicjatorem był proboszcz ze Skaistkalne. 21 (Michał, Antonina Zarewicz), skolēnu vidū bija 35 zēni un 24 meitenes. W 1890 r. szkoła ma już trzech nauczycieli (w tym małżeństwo Zarewiczów) oraz ponad 100 uczniów (76 chłopców i 33 dziewczynki). 1890. gadā skolā bija jau trīs skolotāji (tajā skaitā Zareviči) un vairāk nekā 100 skolēnu (76 zēni un 33 meitenes). W tym miejscu warto także poczynić uwagę, że kościół w Kurmen dwukrotnie w historii był siedzibą dziekana dekanatu DolnoZemgalskiego: w 1931 r. kiedy dziekanem został proboszcz z Kurmenu ks. Jāzeps Jassas (do 1940 r.) oraz jesienią 1945 r., kiedy dziekanem został ks. proboszcz Henriks Trops. Šajā vietā vērts pievērst uzmanību faktam, ka Kurmenes baznīca divreiz tās vēsturē bija Lejaszemgales dekanāta dekāna sēdeklis: 1931. gadā, kad par dekānu kļuva Kurmenes mācītājs Jāzeps Jassas (līdz 1940. gadam) un 1945. gada rudenī, kad dekāns bija priesteris Henriks Trops. 2.1. Parafia w Kurmenie po 1940 r. W lecie 1941 r., kiedy wojska niemieckie zajmowały Łotwę, działania wojenne ominęły Kurmen, jednak 3 lata później, podczas ofensywy Armii Czerwonej linia frontu przez kilka tygodni przebiegała na Niemenku i mieszkańcy gminy przeżywali ciężki okres, kryjąc się przed skutkami ostrzału artyleryjskiego w po śpiesznie wykopanych schronach na terenie parku dworskiego. W wyniku ostrzału poważnie ucierpiał także kościół. Uszkodzona została wieża, dach i południowa ściana świątyni. Wszystkie okna zostały wybite, zniszczeniu uległ znajdujący się w kościele inwentarz, m.in. ornaty mszalne, świeczniki. Część inwentarza mieszkańcom udało się uratować, wynosząc go uprzednio z kościoła, np. obrazy z bocznych ołtarzy. 2.1. Kurmenes draudze pēc 1940. gada 1941. gada vasarā, kad vācu armija ieņēma Latviju, karadarbība neskāra Kurmeni, tomēr 3 gadus vēlāk, Sarkanās Armijas ofensīvas laikā frontes līnija dažas nedēļas sakrita ar Mēmeli, un pagasta iedzīvotāji pārdzīvoja grūtus laikus, slēpjoties no artilērijas apšaudēm steigā izraktās slēptuvēs muižas parka teritorijā. Apšaudes rezultātā nopietni cieta arī baznīca. Postījumi skāra torni, jumtu un dievnama dienvidu sienu. Visi logi tika izsisti, sabojāts tika baznīcas inventārs, starp citu misēs lietojamās ornātas, svečturi. Daļu inventāra iedzīvotājiem izdevās izglābt, pirms karadarbības sākuma iznesot no baznīcas, piemēram, sānu altāru gleznas. W kwietniu 1945 r. do Kurmenu przybył nowy proboszcz ks. H. Trops. W czerwcu tego roku zorganizowano nawet tradycyjną uroczystość odpustową w dzień św. Piotra („Pētera diena”). Dochód z imprezy – 1659 rubli przekazano na fundusz odnowy kościoła. Także w 1946 r. parafia żyła swoim rytmem – wydawało się jeszcze, że nowa władza nie tak straszna. Ponownie odbył się bez przeszkód odpust w dniu 29 czerwca, podczas którego zbierano środki na remont kościoła. Przeprowadzona przez proboszcza wizytacja parafii wykazała na jej terenie 1167 mieszkańców. W 1947 r. komitet partii w Bausce nie wydał już zgody na organizację „Dnia Piotrowego” – odpustu w dzień św. Piotra i Pawła. Tradycję uroczystego świętowania tego dnia odnowiono w latach 90-tych XX wieku. Na początku kwietnia 1949 r. na parafię nałożono kontrybucję w formie podatku – 6 tys. rubli. Uznawani za wrogów władzy ludowej (a nie objęci wcześniejszymi deportacjami na Syberię) zaczęli znikać bez śladu. W takich okolicznościach zastraszeni mieszkańcy 1945. gada aprīlī Kurmenē ieradās jauns priesteris H. Trops. Šā gada jūnijā pat tika sarīkota tradicionālā sv. Pētera dienas ceremonija („Pētera diena”). Pasākuma ienākumi – 1659 rubļi tika ieskaitīti baznīcas atjaunošanas fondā. Tāpat 1946. gadā draudze dzīvoja savu parasto dzīvi – tad vēl likās, ka jaunā vara nav tik briesmīga. Atkal notika sv. Pētera dienas svinības 29. jūnijā, kuru laikā tika savākti līdzekļi baznīcas remontam. Priesterim dodoties vizitācijā pie draudzes locekļiem, Kurmenē tika saskaitīti 1167 iedzīvotāji. 1947. gadā Bauskas partijas komiteja vairs neizsniedza atļauju „Pētera dienas” rīkošanai – svinībām sv. Pētera un Pāvila dienā. Šī tradīcija tika atjaunota tikai XX gadsimta 90.-os gados. 1949. gada aprīļa sākumā draudzei lika samaksāt nodokli – 6 tūkstošus rubļu. Atzītie par padomju varas ienaidniekiem (bet 22 neaizsūtītie uz Sibīriju agrāko deportāciju laikā) sāka pazust bez pēdām. Tādos apstākļos iebaidītie iedzīvotāji nespēja pretoties viņu pierakstīšanai kolhozā, kurš ietvēra praktiski visu pagasta teritoriju. Divas dienas pēc 25. marta deportācijas akcijas Kurmenē tika nodibināti 2 kolhozi. nie oponowali przeciw zapisom do kołchozu, który objął praktycznie wszystkie gospodarstwa. Dwa dni po akcji deportacyjnej (25 marca 1949 r.) utworzono na terenie gminy kurmeńskiej 2 kołchozy. agrākās 2.2. Groby Komorowskich na cmentarzu dawnego folwarku Murmen (Murmuiža) Mūrmuiža bija Kurmenes majorāta īpašuma daļa. Laikā, kad šī zeme vēl piederēja Līdinghauzenu – Volfu dzimtai, muižnieka galvenais sēdeklis atradās tieši Mūrmuižā (Murmen). Komorovsku ģimenē pieņemts uzskatīt, ka Mūrmuižas pils tikusi nodedzināta Zviedru kara laikā un vairs nav tikusi atjaunota.75 Kamēr vēl bija Mūrmuižas pils, Kurmene bija tikai īpašuma daļa. Tagad grūti atrast greznās Mūrmuižas muižas paliekas. Robežupes Mēmeles krastā gan saglabājušies kapi ar zvanu torni akmens kapliču, veltītu Pēterim Komorovskim,76 1825. gadā mirušajam Franciska Antonija Komorovska un Franciskas Lukrēcijas, dzimušas Līdinghauzenas – Volfas, dēlam. Kapliča celta par Pētera otrās sievas Folwark Murmen był częścią ordynackiego majątku ziemskiego w Kurmen. W czasach, kiedy ziemie te należały jeszcze do rodziny Lüdingshausen-Wolff siedziba majątku znajdowała się właśnie w Murmen. Wg tradycji rodzinnej Komorowskich, zamek w Murmen spalony został w czasie wojen szwedzkich i nie został już odbudowany.74 Póki istniał zamek w Murmen, Kurmen był tylko jednym z rolniczych folwarków. Dzisiaj trudno doszukać się śladów dawnej świetności murmeńskiej siedziby. Nad brzegiem granicznej Mēmele (pol. Niemenek) zachował się jednak cmentarz z dzwonnicą oraz wykonaną z kamienia kaplicą grobową ku czci Piotra Komorowskiego,75 zmarłego w 1825 r. syna Franciszka Antoniego i Franciszki 2.2. Komorovsku kapi Mūrmuižas kapsētā fot. 20 fot. 21 74 Informacja za: Aftanazy R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Niewykluczone jednak, że centrum majątku znajdowało się w Murmen również w okresie późniejszym, o czym mogłyby świadczyć groby pierwszych dwóch właścicieli z rodu Komorowskich właśnie na cmentarzu murmeńskim. 75 Informācija pēc: R. Aftanazy, Dzieje rezydencji. Tomēr nav izslēgts, ka arī vēlākos laikos īpašuma centrs bijusi Mūrmuiža, par ko varētu liecināt fakts, ka pirmie divi Komorovsku dzimtas muižas īpašnieki apglabāti tieši Mūrmuižas kapos. 76 Interesants dokuments ir vācu valodā Rīgā izdotais nekrologs, nodrukāts Rīgā 1825. gada augustā (trīs mēnešus pēc Pētera nāves). Tā autors palicis nezināms. Sk. LVVA, 4011. f., 1. apr., 3104. l. 75 Ciekawym dokumentem jest tren żałobny w j. niemieckim wydany drukiem w Rydze w sierpniu 1825 r. (trzy miesiące po śmierci Piotra). Autor trenu pozostał anonimowy. Zob. LVVA 4011-1/3104 23 Dorotejas, dzimušas Engelhardtes (Dorothea Engelhardt), līdzekļiem. Kapličas sienā iegrebta skaista, nelaiķim veltīta epitāfija, kuru grezno Komorovsku un Engelhardtu ģimenes ģerboņi77: Lukrecji z domu Lüdingshausen-Wolff. Kaplicę ufundowała druga żona Piotra Dorothea z domu Engelhardt. Na ścianie kaplicy wyryte piękne epitafium dla zmarłego, zdobione herbami rodzin Komorowskich i Engelhardt76: „Kapa piemineklis Komorovskim Nagrobek Wielmożnemu Komorowskiemu Varenajam Pēterim Piotrowi Poļu Armijas Pulkvedim, lai godātu Viņa tikumus Pułkownikowi Wojsk Polskich dla uczczenia cnót Jego No padevīgās un sērojošās Sievas un Ģimenes Od przychylnej i żalem przejętej Żony i Familij Wyryty 1825 Roku Izgatavots 1825. gadā Tu spoczywa Mąż z Serca Szlachetnego znany Šeit atdusas Vīrs ar Cēlu Sirdi Karsti Sievas, Radu in Draugu Mīlēts Czule od Żony, Krewnych i Przyjaciół Kochany Kaut mūžīga ēna sedz Viņa Kapu Choć wieczna pomroka Grób Jego okrywa Neizdzēsīs piemiņu nežēlīgā Nāve Nie zagładzi pamiątki Śmierć nielitościwa Jo viņš bija visu vērtību un Tikumu paraugs Gdyż on wszystkich przymiotów i Cnót był obrazem Uzticīgie, kuri godā Radītāju, stājieties pie šī akmens Wierni czciciele Stwórcy stańcie nad tym głazem Pirms jūs atdodat savu elpu Tam Tkliwie za nim do Tego westchnienie prześlijcie (przeżyjcie?) Kurš viņam dāvāja dzīvību un kurš pārtrauca Dzīvi” Co go obdarzył życiem i co przerwał Życie No dažiem avotiem izriet, ka tieši Pēteris, kuram veltīta kapliča Mūrmuižas kapos, šeit bijis pirmais Komorovsku dzimtas muižnieks. Uz mantojumu savas tiesības pieteica arī Pētera mātes brāļi no Līdinghauzenu – Volfu ģimenes. Visbeidzot 1807. gadā strīdīgās puses noslēdza vienošanos, kuras rezultātā Pēteris Komorovskis, kuram piederēja no brāļiem Līdinghauzeniem – Volfiem 1797. gadā nopirktais Kovališku īpašums, ieguva arī Kurmeni un Mūrmuižu. Viņš nomira, bērnus neatstājot, 1825. gada 29. aprīlī. Savā 1824. gada 16. septembrī sastādītajā testamentā viņš paziņo par majorāta dibināšanu Kurmenes – Mūrmuižas īpašumā. Majorāta īpašnieka tiesības vajadzēja mantot viņa brāļa Jana Bonifācija pēctečiem, bet iespējamās šīs dzimtas līnijas pārstāvju izmiršanas gadījumā Pētera pusbrāļa Staņislava Andžeja Wg kilku źródeł to właśnie Piotr, któremu poświęcona została kaplica grobowa na cmentarzu w Murmen był pierwszym właścicielem majątku z rodziny Komorowskich. Do majątku rościli sobie pretensje również szwagrowie Piotra z rodu LüdingshausenWolff (bracia jego matki). Ostatecznie w 1807 r. doszło do ugody między zwaśnionymi stronami, w wyniku której Piotr Komorowski, dziedzic majątku w Kowaliszkach (kupio nych nb. od szwagrów Lüdingshausen-Wolff w 1797 r.) stał się właścicielem majątku KurmenMurmen. Umarł bezpotomnie 29 kwietnia 1825 r. Testamentem sporządzonym 16 września 1824 r. ustanowił on ordynację na majątku kurmeńsko-murmeńskim. Dziedziczyć mieli potomkowie z linii jego brata Jana Bonifacego, a po ewentualnym ich wymarciu potomkowie 76 Za sprawą tego małżeństwa Komorowscy na krótki czas stali się również właścicielami majątku rodziny Engelhardt w Alt-Born (dzisiaj: Vecborne) 77 Sakarā ar šīm laulībām Komorovskiem neilgu laiku piederēja arī Engelhardtu dzimtas īpašums Alt – Born (tagad Vecborne). 24 z linii przyrodniego brata Stanisława Andrzeja. Na pierwszego ordynata Piotr wyznaczył swego bratanka (i chrześniaka) Piotra Antoniego (1800-1869). Obok wspomnianej kaplicy grobowej stoi żeliwny krzyż z napisami po obu stronach: pēctečiem. Par pirmo majorāta īpašnieku Pēteris nozīmēja savu brāļadēlu (un krustdēlu) Pēteri Antoniju (1800 – 1869). Blakus minētajai kapličai atrodas dzelzs krusts ar uzrakstiem abās pusēs: „Piotr hrabia Komorowski, ur. 1 listopada 1800 – zm. 2 września 1869 r.” („Grāfs Pēteris Komorovskis, dz. 1800. g. 1. novembrī – miris 1869. gada 2. septembrī”), Piotr hrabia Komorowski, ur. 1 listopada 1800 – zm. 2 września 1869 r. Zofia z Izenszmitów hrabina Komorowska, ur. 17 listopada 1799 – zm. 26 maja 1871 „Zofia z Izenszmitów hrabina Komorowska, ur. 17 listopada 1799 – zm. 26 maja 1871” („Grāfiene Sofija Komorovska, dzimusi Izenšmita, dz. 1799. gada 17. novembrī – mirusi 1871. gada 26. maijā”). Tak więc zapomniany cmentarz murmeński nad wysokim w tym miejscu brzegiem Niemenka (łot. Mēmele) kryje w sobie groby dwóch pierwszych właścicieli majątku KurmenMumen z rodziny Komorowskich. Tā aizmirstā Mūrmuižas kapsēta augstajā Mēmeles krastā glabā divu pirmo Komorovsku dzimtas Kurmenes un Mūrmuižas muižnieku kapus. Z historii Kurmenu: Kalendarium No Kurmenes vēstures: Kalendārs XV w. wśród majątków ziemskich pojawia się Kurmen, nadany przez Mistrza Zakonnego Henrykowi Sellen XV gs. zemes īpašumu vidū minēta Kurmene, Ordeņa Mestra dāvināta Henrikam Sellenam 1852 Kurmene kā līgavas pūrs Līdinghauzenu - Volfu ģimenes rokās 1582 Kurmen jako wiano małżeńskie przechodzi do rodziny Lüdinghausen-Wolff pāriet 1664 Walerian Nikodem z Suszy Kaczyński poślubia Elżbietę Benignę LüdinghausenWolff, stając się właścicielem Kurmenu 1664 Valeriāns Nikodēms Kačiņskis no Sušas apprecas ar Elzabeti Benignu Līdinghauzenu – Volfu, tā kļūstot par Kurmenes īpašnieku ok. 1760 Franciszka Lukrecja LüdinghausenWolff wychodzi za mąż za Franciszka Antoniego Komorowskiego, wnosząc Kurmen w dom mężowski ap 1760 Franciska Lukrēcija Līdinghauzena - Volfa apprecas ar Francisku Antoniju Komorovski, kā pūru ienesot Kurmenes muižu vīra īpašumā 1824 Piotr Komorowski ustanawia ordynację na dobrach Kurmen i Murmen, wyznaczając swego bratanka Piotra II na pierwszego ordynata 1824 Pēteris Komorovskis nodibina Kurmenes un Mūrmuižas īpašuma majorātu, nozīmējot savu brāļadēlu Pēteri II par nākamo majorāta īpašnieku 1825 ordynatem zostaje Piotr II, syn Jana Bonifacego, żonaty z Zofią Iselschmit de Milbitz 1825 par majorāta īpašnieku kļūst Pēteris II, Jāņa Bonifācija dēls, precējies ar Sofiju Izenšmitu de Milbitcu 1830-40 w majątku kurmeńskim wychowuje się przyszły prekursor chirurgii plastycznej – Julius Szymanowski. Jego ojciec Carl jest zarządcą majątku Komorowskich 1830 - 40 Kurmenes muižā uzaug nākamais plastiskās ķirurģijas pionieris - Jūliuss 25 Šimanovskis. Viņa tēvs Kārlis ir Kurmenes muižas pārvaldnieks 1840 Piotr II jest fundatorem pierwszej szkoły w Kurmenie 1840 Pēteris II Komorovskis uzbūvē pirmo skolu Kurmenē 1856-60 jako nauczycielka muzyki pracuje we dworze Komorowskich Elise Harff, późniejsza znakomita pianistka i pedagog 1856 – 60 par mūzikas skolotāju Komorovsku muižā strādā Elīze Harfa, vēlāk zināma pianiste un pedagoģe 1863 w kościele parafialnym w Schönbergu/ Skaistkalne ślub biorą Piotr Jan i Felicja – prapradziadkowie prezydenta B. Komorowskiego 1863 Skaistkalnes draudzes baznīcā salaulājas Pēteris Jānis un Felicija prezidenta B. Komorovska vecvecvecvecāki 1869 umiera Piotr II Komorowski. Ordynację przejmuje jego bratanek – Antoni Jerzy Komorowski, żonaty z Elwirą Syruć 1869 nomirst Pētris II Komorovskis. Par majorāta īpašnieku kļūst viņa brāļadēls – Antonijs Ježijs Komorovskis, precējies ar Elvīru Siruču 1870 ukończona została budowa murowanego kościoła w Kurmenie w miejscu drewnianej kaplicy, fundowanej przez Piotra Komorowskiego w 1820 r. 1870 tiek pabeigta mūra baznīcas būve Kurmenē agrākās Pētera Komorovska uzceltās koka kapelas vietā 1880 Antoni Jerzy przeznacza środki na budowę nowego budynku szkoły gminnej 1880 Antonijs Ježijs dod līdzekļus jaunai pagasta skolas ēkai 1881 w 48 roku życia umiera Antoni Jerzy Komorowski. Ordynację odziedziczył najstarszy syn – Piotr Antoni, ożeniony z Marią Matyldą z podbirżańskiej linii Komorowskich 1881 48 gadu vecumā nomirst Antonijs Ježijs Komorovskis. Majorātu manto viņa vecākais dēls – Pēteris Antonijs, precējies ar Mariju Matildi no Pabiržu atzara Komorovskiem od 1884 ordynacją zarządza Tadeusz Olszowski, w linii prostej potomek Andrzeja Frycza Modrzewskiego no 1884 muižas pārvaldnieks ir Tadeušs Olšovskis, tiešā līnijā Andžeja Friča Modževska pēctecis 1903 oddany zostaje do użytku nowy Dom Gminy, finansowego wsparcia udzielił ordynat 1903 tiek nodots lietošanai jaunais Pagasta nams, kura celšanai finansiālu atbalstu sniedzis majorāta īpašnieks 1911 Piotr Antoni przeznacza budynek na drugą szkołę w gminie – w Murmen 1911 Pēteris Antonijs atvēl ēku otrai pagasta skolai – Mūrmuižā 1919 utworzona zostaje parafia katolicka w Kurmenie 1919 tiek dibināta Kurmenes katoļu draudze 1920 umiera w Rydze Piotr Antoni Komorowski, ostatni ordynat Kurmenu. Reforma rolna pozostawia Komorowskim 53,9 ha z dawnej ordynacji 1920 Rīgā nomirst Pēteris Antonijs Komorovskis, pēdējais Kurmenes īpašnieks. Zemes reforma atstāj Komorovskiem 53,9 ha no agrākās muižas zemes 1934 Maria Matylda Komorowska, wdowa po ostatnim ordynacie sprzedaje resztówkę dawnej ordynacji kurmeńskiej Velcie Ādams 1934 Marija Matilde Komorovska, pēdējā muižnieka atraitne, pārdod Kurmenes muižas atliekas Veltai Ādamai 1936 gminę Kurmen odwiedza prezydent Łotwy, Kārlis Ulmanis 1936 Kurmenes pagastu apciemo Latvijas prezidents Kārlis Ulmanis 1940-41 pierwsza okupacja sowiecka Łotwy. Z Kurmenu wywieziono na Syberię 28 osób 1940 – 41 pirmā padomju okupācija Latvijā. No Kurmenes uz Sibīriju tiek izvesti 28 cilvēki 26 1946 pēdējās sv. Pētera dienas svinības Kurmenes draudzē. Tradīcija atkal tiek atjaunota XX gs.90. gados 1946 po raz ostatni zorganizowano uroczystość parafialną w dzień św. Piotra. Tradycję odnowiono w latach 90-tych XX wieku 1949 padomju vara no Kurmenes izved uz Austrumiem 101 cilvēku 1949 władza radziecka deportuje z Kurmenu na Wschód 101 osób 1949 – 90 padomju laikos Kurmenē pastāv 2 kolhozi ar dārzeņu – augļu konservu cehu, pienotavu, ķieģeļu cepli un zirgu staļļiem 1949-90 w okresie radzieckim na terenie gminy kurmeńskiej utworzono 2 kołchozy z wytwórnią konserw warzywno-owocowych, mleczarnią, cegielnią oraz stadniną koni. 1992 Kurmenē dzimušais Jānis bobslejists, olimpisko spēļu zelta ieguvējs Kalgari, kā pirmais valstsvienības pārstāvis ienes karogu olimpiskajā stadionā pēc pārtraukuma Ķipurs, medaļas Latvijas Latvijas 56 gadu 1992 urodzony w Kurmen Jānis Ķipurs, bobsleista, złoty medalista olimpijski z Calgary jako chorąży łotewskiej reprezen tacji po 56 latach przerwy wnosi flagę łotewską na stadion olimpijski II. Liepāja II. Lipawa XIX gadsimta otrajā pusē šajā Kurzemes ostas pilsētā apmetās daudzas ievērojamas poļu – lietuviešu ģimenes. Cara represiju rezultātā pēc Janvāra Sacelšanās apspiešanas daudzi šo dzimtu īpašumi Žemaitijā, Kauņas un Viļņas apkārtnē tika konfiscēti vai piespiedu kārtā pārdoti (bieži par zemāku cenu nekā bija to patiesā vērtība), bet veselas ģimenes izsūtītas uz Sibīriju. Pēc soda izciešanas un atgriešanās no Sibīrijas šīm ģimenēm bija aizliegts atgriezties dzimtajā pusē Lietuvas guberņās, tāpēc tās bieži izvelējās apmesties Lie pājā, Kurzemes guberņā, lai varētu būt iespējami tuvāk dzimtajām vietām.78 W drugiej połowie XIX wieku w tym kurlandzkim portowym mieście osiedliło się wiele znakomitych rodzin polsko-litewskich. W wyniku carskich represji po upadku Powstania Styczniowego rodzinne majątki ziemskie na Żmudzi, Kowieńszczyźnie czy Wileńszczyźnie zostały skonfiskowane lub przymusowo sprzedane (często znacznie poniżej ich wartości), a całe rodziny skazane na syberyjską zsyłkę. Po odbyciu kary i powrocie z Syberii rodziny te miały zakaz powrotu do rodzinnych stron w litewskich guberniach, dlatego osiedlały się często w Lipawie w gu berni kurlandzkiej, aby być jak najbliżej rodzinnych stron.77 fot. 22 Otrs iemesls Liepājas popularitātei tajā laikā bija izcilā vācu ģimnāzija, kura arvien pieaugošās rusifikācijas apstākļos vilināja poļus pat no vistālākajām senās Žečpospolitas malām. Drugim powodem popularności Lipawy w owym czasie było znakomite gimnazjum niemieckie, które w okresie postępującej rusyfikacji przyciągało Polaków z najodleglejszych krańców dawnej Rzeczypospolitej. „Skolas atmosfēra (Liepājas ģimnāzijā), atšķirībā no tālaika krievu skolām, bija 78 Īpaši tas skāra Žemaitijas poļu ģimenes 77 W szczególności dotyczyło to rodzin ze Żmudzi 27 labvēlīga skolēnu brīvai attīstībai. Attiecības ar skolotājiem bija draudzīgas, īpaši ar direktoru, kurš pat veicināja skolēnu izglītošanos pēc stundām to dzimtajā valodā. Valdīja pilnīga tolerance pret visām tautībām. Tā kā šādos apstākļos varēja notikt arī zināma skolēnu ģermanizācija, poļu bērni ar vietējo poļu palīdzību, lai saglabātu dzimtās valodas tīrību un iepazītu savas tautas literatūru, sāka dibināt nelielu poļu bibliotēku, kura sākumā ietilpa koferī, taču vēlāk tās apjomi pieauga līdz pat vairākiem skapjiem. Līdzekļi bibliotēkas veidošanai galvenokārt nāca no amatieru teātra izrāžu ienākumiem79, kuros piedalījās arī skolas jaunatne, lai gan tikai vīriešu kārtas. Piekrišana izrādēm poļu vidū bija liela. Izrādes notika ar skolas direktora ziņu, kurš šo kustību atzina par labu.”80 „Atmosfera szkolna [w lipawskim gimnazjum], w przeciwieństwie do ówczesnych szkół rosyjskich, bardzo sprzyjała swobodnemu rozwojowi uczniów. Stosunek do nauczycieli był przyjacielski, zwłaszcza do dyrektora, który sprzyjał nawet dokształcaniu uczniów poza szkołą w języku ojczystym. Tolerancja narodowa była zupełna. Ponieważ w tych warunkach uczniowie mogli ulec pewnej germanizacji, dzieci polskie z pomocą miejscowych polaków w celu zachowania czystości języka i studjowania literatury własnej zapoczątkowali drobną bibljoteczkę polską, przechowywaną początkowo w kuferku, która jednak szybko rozrosła się do kilku szaf. Środki na zasilenie bibljoteki czerpano głównie z przedstawień amatorskich78, w których brała udział sama młodzież, na razie tylko męska. Powodzenie wśród kolonji polskiej było duże. Przedstawienia odbywały się z wiadomością dyrektora, który nazwał ten ruch stanowczo dobrym.”79 Staņislava Rodoviča atceras:81 „Tolaik Liepājā dzīvoja Jagmini (Jagminowie), viņu divi dēli82 mācījās ģimnāzijā un meita pansijā. Skirmuntiem, kuri bija ieradušies no Minskas apvidus, divi dēli mācījās ģimnāzijā […]. Bez iepriekš minētajiem pastāvīgi Liepājā dzīvoja, jo bija namīpašnieki, Rehņevski (Rechniewscy), Stanisława Rodowiczowa wspomina:80 „Mieszkali wówczas w Libawie Jagminowie, mieli dwóch synów w gimnazjum i córkę na pensji. Skirmuntowie, obywatele z Mińszczyzny, mieli dwóch synów81 w gimnazjum […] Oprócz wyżej fot. 23 79 Izrādes visbiežāk notika Skirmuntu (Skirmunt) ģimenes mājā. Sk. Staņislavas Rodovičas (Stanisława Rodowiczowa) atmiņas ”Tryptyk rodzinny„ 78 Przedstawienia odbywały się najczęściej w domu Skirmuntów. Zob. wspomnienia Stanisławy Rodowiczowej, w: Tryptyk rodzinny. Dzieje rodziny Rodowiczów, Warszawa 1999 r., str. 45 80 B. Szapiro, „Tadeusz Rechniewski (1862 – 1916). W katordze – na wygnaniu – w kraju” (B. Šapiro „Tadeušs) 79 Szapiro B., „Tadeusz Rechniewski (1862-1916). W katordzena wygnaniu-w kraju”, Warszawa, 1927 81 Stanisława Rodowiczowa, Atmiņas: „”Tryptyk rodzinny” 80 Rodowiczowa St., Wspomnienia, w: Tryptyk rodzinny. Dzieje rodziny Rodowiczów, str. 45 82 Konstantīns Skirmunts (Konstanty Skirmunt, 1866 – 1949) – politiķis un diplomāts, Polijas Republikas Ārlietu ministrs (1921 – 1922), Polijas Republikas sūtnis Romā, vēstnieks Londonā; Henriks Skirmunts (Henryk Skirmunt, 1868 – 1939) – dzejnieks, komponists, rakstnieks un sabiedriskais darbinieks, noslepkavots pēc Sarkanās Armijas ienākšanas Polijā 1939. gadā. 81 Konstanty Skirmunt (1866-1949) – polityk i dyplo mata, minister spraw zagranicznych RP (1921-1922), poseł RP w Rzymie, ambasador RP w Londynie; Henryk Skirmunt (1868-1939) – poeta, kompozytor, pisarz i działacz społeczny, zamordowany po wkroczeniu Armii Czerwonej we wrześniu 1939 r. 28 wymienionych stałymi mieszkańcami Libawy, bo właścicielami domów, byli państwo Rechniewscy, Komorowscy, Szwojniccy, pani Strawińska i stryj Feliks Rymkiewicz z żoną i synem Wacławem […] Komorowscy mieli córkę i czterech synów, wszyscy byli w szkołach. Domy Strawińskich i Szwojnickich też były przepełnione uczącą się młodzieżą”. Komorovski, Švojņicki (Szwojniccy), Straviņskas (Strawińska) kundze un Felikss Rimkevičs (Feliks Rymkiewicz) ar sievu un dēlu Vaclavu (Wacław) […] Komorovskiem bija meita un četri dēli, visi apmeklēja skolas. Straviņsku un Švojņicku mājas arī bija pilnas ar skolu jaunatni”. Šajā vietā neliels labojums: Augustīnam (Augustyn) un Emīlijai, dzimušai Holstinghauzenai – Holstenai (Emilia z Holstinghausen – Holstenów) Komorovskiem83 (par viņiem ir runa Rodovičas atmiņās) bija nevis četri, bet pieci dēli (Staņislavs (Stanisław), Vaclavs (Wacław), Česlavs (Czesław), Stefans (Stefan) un Viktors (Wiktor))84. Vecākā no bērniem bija Marija Matilde (Maria Matylda) (1862 - 1935), vēlāk pēdējā Kurmenes muižas īpašniece no Komorovsku dzimtas. W tym miejscu drobna korekta: Augustyn i Emilia z Holstinghausen-Holstenów Komorowscy82 (to o nich mowa we wspomnieniu Rodowiczowej) mieli nie czterech, lecz pięciu synów (Stanisław, Wacław, Czesław, Stefan i Wiktor)83. Najstarsza z rodzeństwa była córka Maria Matylda (18621935), późniejsza ostatnia z rodu Komorowskich właścicielka Kurmenu. Komorowscy mieli dom przy ul. Wilhelmińskiej, naprzeciw kościoła katolickiego. Drewniany dom o ładnej klasycystycznej bryle zbudowany został w 1870 r., a ponieważ mniej więcej w tym okresie Komorowscy przenoszą się z litewskich Podbirży do Lipawy,84 niewykluczone zatem, że byli pierwszymi właścicielami tego domu. Drewniany budynek przetrwał do 2011 r., kiedy to, w atmosferze konfliktu między zarządem miasta a Inspekcją Ochrony Zabytków, został rozebrany.85 Komorovskiem piederēja nams Vilhelmīnes ielā, iepretī katoļu baznīcai. Skaistā klasicisma stilā veidotā koka māja tika uzcelta 1870. gadā, bet, tā kā apmēram šajā laikā Komorovski pārceļas no Pabiržiem Lietuvā uz Liepāju,85 nav izslēgts, ka viņi bija pirmie šī nama īpašnieki. Koka ēka nostāvēja līdz 2011. gadam, kad tā tika nojaukta, valdot konflikta atmosfērai starp pilsētas domi un Valsts kultūras pieminekļu aizsardzības inspekciju.86 Trzech z pięciu synów Augustyna i Emilii – Stanisław, Wacław i Wiktor po ukończeniu lipawskiego gimnazjum rozpoczęło studia na Politechnice Ryskiej.86 Najmłodszy z nich, Wiktor edukację w szkole średniej ukończył Trīs no pieciem Augustīna un Emīlijas dēliem – Staņislavs, Vaclavs un Viktors pēc Liepājas ģimnāzijas beigšanas uzsāka studijas Rīgas 82 Augustyn Piotr Komorowski (1817-1905), emerytowany pułkownik-inżynier wojsk rosyjskich; Emilia Dominika Konstancja Holstinghausen-Holsten (1838-1871). 83 Augustīns Pēteris Komorovskis (Augustyn Piotr Komorowski, 1817 – 1905), atvaļināts Krievijas armijas pulkvedis, inženieris; Emīlija Dominika Konstance Holstinghauzena – Holstena (Emilia Dominika Konstancja Holstinghausen – Holsten, 1838 – 1871). 83 Stanisław (1863- ), Wacław (1864- ), Czesław (1867-1916), Stefan (1866-1919), Wiktor (1870- ). 84 Do Lipawy przeprowadził się Augustyn z szóstką dzieci. Emilia Komorowska zmarła w lutym 1871 r., kilka tygodni po narodzeniu najmłodszego syna Wiktora. W chwili śmierci matki najstarsza z rodzeństwa Maria Matylda miała 8 lat. 84 Staņislavs (1863 - ), Vaclavs (1864 - ), Česlavs (1867 – 1916), Stefans (1866 – 1919), Viktors (1870 - ). 85 Znajdujący się w złym stanie budynek rozebrano w związku z poszerzaniem jezdni. Ostatecznie przyjęto kompromisowe rozwiązanie: Inspekcja Ochrony Zabytków wydała pozwolenie na rozbiórkę domu, ale pod warunkiem, że zostanie on w innym miejscu odbudowany. W maju 2014 r. elementy budynku ciągle znajdowały się jeszcze w miejskim magazynie. Ma zostać odbudowany na terenie dawnego majątku Telsen (łot.Tāši), ok. 20 km na wschód od Lipawy 85 Uz Liepāju pārcēlās Augustīns ar sešiem bērniem. Emīlija Komorovska nomira 1871. gada februārī, dažas nedēļas pēc jaunākā dēla Viktora dzimšanas. Mātes nāves brīdī vecākajai meitai Marijai Matildei bija 8 gadi. 86 Sliktā stāvoklī esošā māja tika izjaukta sakarā ar ielas braucamās daļas paplašināšanu. Beigās tika pieņemts kompromisa lēmums: Valsts kultūras pieminekļu aizsardzības inspekcija deva atļauju māju nojaukt, bet ar noteikumu, ka tā tiks uzcelta citā vietā. 2014. gada maijā ēka izjauktā veidā joprojām atradās pilsētas noliktavā. 86 Janicki A., Studenci polscy na Politechnice Ryskiej, Spis studentów 29 ok. 1889 r., zatem w latach 90-tych XIX w. prawdopodobnie rodzina nie mieszkała już na stałe w Lipawie. Fakt ten zdają się potwierdzać liczne ogłoszenia prasowe o wy najmie mieszkań w domu Komorowskich.87 Na podstawie księgi wieczystej nieruchomości wiemy, że pełnomocnikiem Augustyna Komorowskiego w sprawach związanych z zarządem nieruchomością był od 1891 r. wspomniany wyżej Wacław Rymkiewicz.88 Dom przy Wilhelmińskiej pozostaje własnością rodziny do 1901 r., kiedy to syn Augustyna, Czesław podpisuje w imieniu ojca akt sprzedaży nieruchomości rodzinie Blumbergów.89 Politehnikā.87 Visjaunākais no viņiem, Viktors skolu pabeidza apm. 1889. gadā, tāpēc XIX. gada 90.-os gados ģimene visticamāk vairs pastāvīgi nedzīvoja Liepājā. Šo faktu netieši apstiprina sludinājumi presē par dzīvokļu izīrēšanu Komorovsku namā.88 No īpašuma zemesgrāmatas uzzinām, ka Augustīna Komorovska pilnvarotais nekustamā īpašuma pārvaldīšanas lietās no 1891. gada bijis iepriekš minētais Vaclavs Rimkevičs (Wacław Rimkiewicz).89 Nams Vilhelmīnes ielā paliek Komorovsku ģimenes īpašumā līdz 1901. gadam, kad Augustīna dēls Česlavs tēva vārdā paraksta aktu par īpašuma pārdošanu Blumbergu ģimenei.90 Komorovskiem Liepājā neilgu laiku pieder vēl viens nekustamais īpašums. Nams Rožu un Pētera ielu krustojumā, iepretī apriņķa tiesai un sinagogai piederēja Mihalīnai91, Onufrija Komorovska (Onufry Komorowski) no Gikonys (Lietuvā) meitai un viņas vīram Ignācijam Jasinkovičam (Ignacy Jasinkowicz). Kā namīpašnieki Komorovska un Jasinkovičs minēti 1891. gada iedzīvotāju sarakstos.92 Vēlāk viņi pārceļas uz Jelgavu (Mihalīna nomirst Jelgavā 1929. gadā). Do rodziny Komorowskich przez pewien okres należy jeszcze inna nieruchomość w Lipawie. Na rogu ulic Różanej i Piotrowskiej, naprzeciw sądu okręgowego i synagogi dom posiadali Michalina90, córka Onufrego Komorowskiego z Gikań oraz jej mąż Ignacy Jasinkowicz. Jako właściciele nieruchomości Komorowska i Jasinkowicz figurują w spisach mieszkańców do 1891 r.91 Później przenoszą się do Mitawy (Michalina umiera w Mitawie w 1929 r.). Vairākreiz interesantu informāciju par Liepājas periodu Komorovsku ģimenes vēsturē sniedz sludinājumi tālaika presē. No tiem uzzinām, ka vasaras laikā Komorovski Liepāju labprāt apmeklējuši jau vismaz kopš XIX gadsimta 50. gadu beigām. No Kurmenes atpūsties uz Liepāju Komorovski devušies, piemēram, 1858.93 un 1860.94 gadā. Dosim vēlreiz vārdu Staņislavai Rodovičai: Kilka ciekawych informacji o lipawskim okresie w historii rodziny Komorowskich dostarczają nam ogłoszenia prasowe z tamtego czasu. Dowiadujemy się z nich, że Lipawa była chętnie odwiedzanym przez Komorowskich miejscem letniego wypoczynku przynajmniej od końca lat 50-tych XIX wieku. Z Kurmenu na odpoczynek do Lipawy Komorowscy udawali się np. w 1858 r.92 oraz 1860 r.93 Oddajmy jeszcze raz głos Stanisławie Rodowiczowej: 87 A. Janicki, „Studenci polscy na politechnice Ryskiej”, Spis studentów (A. Janickis „Poļu studenti Rīgas Politehnikā”, Studentu saraksts) „Do moich najdawniejszych należy pobyt nasz latem 88 Libausche Zeitung, nr. 201 (31.8.1882. g.) un nr. 98 (30.4.1887. g.) wspomnień 1862 roku 87 Libausche Zeitung, nr 201 (31.8.1882) oraz nr 98 (30.4.1887) 89 Vaclavs Rimkevičs – inženieris, būvējis ostu Liepājā, Karostā 88 Wacław Rymkiewicz ( ) – inżynier lądowo-wodny, budowniczy portu wojennego w Lipawie 90 Nekustamā īpašuma pirkšanas – pārdošanas līgums no 20.02.1901. g. min summu 9 000 rubļu, pie kam pircējs pārņem ari hipotekāro parādu 6600 rubļu vērtībā (Augustīns Komorovskis 1891. gadā bija paņēmis kredītu 6100 rubļu vērtībā Kurzemes Hipotēku sabiedrībā). 89 Umowa kupna-sprzedaży nieruchomości z 20.02.1901 r. opiewała na kwotę 9 tys. rubli, przy czym kupujący przejął również dług hipoteczny o wysokości 6600 rubli (Augustyn Komorowski w 1891 r. zaciągnął kredyt w wysokości 6100 rubli w Kurlandzkim Towarzystwie Hipotecznym) 91 Mihalīna Komorovska (Michalina Komorowska, 1843 – 1929), Onufrija Komorovska un Marijas, dzimušas Novickas (Maria z Nowickich) meita. Kāzas ar Ignāciju Jasinkoviču notika Kvetku (Kwetki) baznīcā 1870. g. 90 Michalina Komorowska (1843-1929), córka Onufrego i Marii z Nowickich. Ślub z Ignacym Jasinkowiczem w kościele w Kwetkach w 1870 r. 92 Sk. Libauscher Kalender für 1880 - 1891 91 Zob. Libauscher Kalender für 1880-1891 93 Libausche Zeitung, nr. 74 (3.7.1858) 92 Libausche Zeitung, nr 74 (3.7.1858) 94 Libausche Zeitung, nr. 78 (9.7.1860) 93 Libausche Zeitung, nr 78 (9.7.1860) 30 w Libawie na kąpielach morskich. Libawa była wtedy niewielkim miastem kurlandzkim z prześliczną plażą nad Morzem Bałtyckim. W owych czasach bardzo była uczęszczana przez obywatelstwo żmudzkie jako miejsce kąpielowe, a tego roku zjazd ze Żmudzi był bardzo liczny […]”94 „Viena no manām pirmajām atmiņām ir peldes jūrā mūsu uzturēšanās laikā Liepājā 1862. gada vasarā. Liepāja toreiz bija neliela Kurzemes pilsēta ar brīnumskaistu pludmali Baltijas jūras krastā. Tajos laikos Žemaitijas sabiedrībā tā bija ļoti iemīļots kūrorts, bet togad vasarnieku no Žemaitijas bija ieradies īpaši daudz […]”95 Nie tylko ze Żmudzi, ale nawet z naj odleglejszych guberni przybywali kuracjusze na wypoczynek do Lipawy. Ne tikai no Žemaitijas, bet pat no vistālākajām guberņām vasarnieki devās atpūsties uz Liepāju. Wśród maturzystów gimnazjum w Lipawie w czerwcu 1882 r. figurują m.in. Stanisław Komorowski, Stanisław Narutowicz, Stanisław Rechniewski.95 Z kolei w lipcu 1883 r. egzaminy maturalne złożył Wacław Komorowski, a w grudniu 1883 r. Gabriel Narutowicz.96 Liepājas ģimnāzijas 1882. gada absolventu vidū minēts Staņislavs Komorovskis, Staņislavs Narutovičs (Stanisław Narutowicz), Staņislavs Rehņevskis (Stanisław Rechniewski).96 1883. gada jūlijā gala eksāmenus nokārtojis Vaclavs Komorovskis, bet decembrī Gabriels Narutovičs (Gabriel Narutowicz).97 Z innych ogłoszeń prasowych dotyczących Komorowskich w Lipawie dowiadujemy się np. o sprzedaży fortepianu97 czy o mieszkaniu do wynajęcia z wszelkimi wygodami.98 Kilka razy spotykamy ogłoszenie o możliwości kupna świeżego mleka w domu Komorowskich przy Wilhelmińskiej.99 No citiem sludinājumiem presē, kuri skar Komorovsku ģimeni Liepājā, uzzinām, piemēram, par flīģeļa pārdošanu98 vai par dzīvokļa ar visām ērtībām izīrēšanu.99 Vairākas reizes sastopami sludinājumi par iespēju iegādāties svaigu pienu Komorovsku namā Vilhelmīnes ielā.100 1888. gada septembrī slu dinājumi Liepājas presē vēsta, ka Mihalīnas Komorovskas un Ignācija Jasinkoviča mājā (namā iepretī sinagogai) atradies Varšavas šūšanas darbnīcas salons.101 fot. 24 Z ogłoszeń zamieszczonych prasie lipawskiej we wrześniu 1888 r. wynika, że w domu Michaliny z Komorowskich i Ignacego Jasinkowiczów (to ten dom naprzeciw synagogi) znajdował się salon warszawskiej pracowni krawieckiej.100 Toties 1902. gada maijā ievietots paziņojums par iespēju iegādāties „Grāfienes E. Komorovskas cepumus un piparkūkas” kādā no Liepājas veikaliem.102 Līdz ar to arī Liepājā, tāpat kā Z kolei w maju 1902 r. zamieszczono anons o „delicjach i piernikach hrabiny E. Komorowskiej” do kupienia w jednym z lipawskich sklepów.101 Zatem w Lipawie, podobnie jak w wielu innych miastach 95 Stanisława Rodowiczowa, Atmiņas: „Tryptyk rodzinny” 94 Rodowiczowa St., op. cit., str. 18 96 Libausche Zeitung, nr. 294 (15.12.1884) 95 Libausche Zeitung, nr 294 (15.12.1884) 97 Libausche Zeitung, nr. 294 (15.12.1884) 96 Libausche Zeitung, nr 294 (15.12.1884) 98 Liepājas Pastnieks, nr. 22 (28.5.1880) 97 Liepājas Pastnieks, nr 22 (28.5.1880) 99 Libausche Zeitung, nr. 201 (31.8.1882) un nr. 98 (30.4.1887) 98 Libausche Zeitung, nr 201 (31.8.1882) oraz nr 98 (30.4.1887) 100 Libausche Zeitung, nr. 61 (16.3.1881) un nr. 69 (25.3.1883) 99 Libausche Zeitung, nr 61 (16.3.1881) oraz nr 69 (25.3.1883) 101 Libausche Zeitung, nr. 203 (5.9.1888) un nr. 220 (24.9.1888) 100 Libausche Zeitung, nr 203 (5.9.1888) oraz nr 220 (24.9.1888) 102 Libausche Zeitung, nr. 109 (15.5.1902), 3. lpp. 101 Libausche Zeitung, nr 109 (15.5.1902) 31 carskiej Rosji można było nabyć produkty ze znajdującej się w Kowaliszkach fabryczki słodyczy Elizy z Romerów Komorowskiej – prababci prezydenta B. Komorowskiego! daudzās citās cariskās Krievijas pilsētās, radās iespēja nopirkt produktus no prezidenta Broņislava Komorovska vecvecmāmiņas Elīzas Komorovskas, dzimušas Romeres (Eliza z Romerów Komorowska) Kovališku saldumu fabrikas! III. Birkenruh k. Wenden (Bērzaine k. Cēsis) III. Bērzaine pie Cēsīm (Birkenruh p. Wenden) W tej malowniczej miejscowości (obecnie dzielnica Cēsis) istniało od 1826 r. znakomite prywatne gimnazjum (das livländische Landesgymnasium Birkenruh), którego założycielem był wychowanek Pestalozziego102 - Albert Hollander. Językiem wykładowym był język niemiecki, szkoła cieszyła się renomą jednego z najlepszych gimnazjów w guberniach bałtyckich. Gleznainajā vietā (pašlaik Bērzaine iekļauta Cēsu administratīvajā robežā) kopš 1826. gada darbojās ievērojama privāta ģimnāzija (das livländische Landesgymnasium Birkenruh), kuru dibinājis Pestalocija103 audzēknis – Alberts Hollanders (Albert Hollander). Mācības notika vācu valodā, skola bija zināma kā viena no labākajām ģimnāzijām Baltijas guberņās. 1882. gadā ģimnāzija tika nodēvēta atentātā nogalinātā cara Aleksandra II vārdā. Pieaugošās rusifikācijas laikā arī Bērzaines ģimnāzija 1889. gadā no cara valdības vispārējās izglītības ministrijas saņēma norādi par krievu valodas kā mācību valodas ieviešanu. Inflantijas guberņas vācu muižnieki nepiekrita vācu valodas aizstāšanai ar krievu, un iznākumā skola 1892. gadā tika slēgta. W 1882 r. gimnazjum nadano imię zabitego w zamachu cesarza Aleksandra II. W okresie postępującej rusyfikacji również gimnazjum w Birkenruh otrzymało w 1889 r. od carskiego ministerstwa oświecenia publicznego polecenie wprowadzenia języka rosyjskiego jako wykładowego. Niemiecka szlachta guberni inflanckiej nie zgodziła się na zastąpienie niemieckiego językiem rosyjskim i w rezultacie szkoła została w 1892 r. zlikwidowana. Bērzaines ģimnāzijai ir nozīmīga loma Komorovsku ģimenes vēsturē. Tās audzēkņi bija brāļi Antonijs (Antoni) un Viktors (Wiktor) Komorovski, Antonija Jēkaba (Antoni Jakub) un Dorotas, dzimušas Grotkovskas (Dorota Grotkowska), dēli. Abi vēlāk turpināja izglītību Tērbatā, viņu uzvārdi atrodami arī Janvāra Sacelšanās organizatoru vidū Novoaleksandrovskas novadā Lietuvā.104 Antonijs kā vecākais dēls mantoja no mātes brāļa Pētera II Kurmenes majorātu. Bērzaines ģimnāziju beidza arī Antonija Jēkaba un Dorotas jaunākais dēls Pēteris Jānis Komorovskis (Piotr Jan Komorowski).105 Gimnazjum w Birkenruh zajmuje ważne miejsce w historii rodziny Komorowskich. Jego wychowankami byli bracia Antoni i Wiktor Komorowscy, synowie Antoniego Jakuba i Doroty z Grotkowskich. Obaj kontynuowali później edukację na uniwersytecie w Dorpacie, ich nazwiska znajdujemy także wśród organizatorów Powstania Styczniowego w powiecie nowoaleksandrowskim na Litwie.103 Antoni jako najstarszy syn przejął po śmierci stryja Piotra II w 1869 r. ordynację kurmeńską. Gimnazjum w Birkenruh ukończył również najmłodszy syn Antoniego Jakuba i Doroty z Grotkowskich – Piotr Jan Komorowski.104 103 Johans Heinrihs Pestalocijs (Johann Heinrich Pestalozzi, 1746 – 1827) – šveiciešu pedagogs un rakstnieks, saukts par tautas skolas tēvu, sākumskolas teorijas pamatlicējs 102 Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827) – szwajcarski pedagog i pisarz zwany ojcem szkoły ludowej, twórca pierwszej teorii nauczania początkowego 104 Sk. „Pamiętniki Jakóba Gieysztora z lat 1857 – 1865” („Jakuba Gieštora atmiņas no 1857. līdz 1865. g.”), Viļņa, 1913 103 Zob. „Pamiętniki Jakóba Gieysztora z lat 1857 – 1865”, Wilno, 1913 r. 105 Pēteris Jānis Komorovskis (dz. 1838. g. Viļņā – miris 1905. g. Radkūnos) 1856. gada decembrī beidza Bērzaines ģimnāziju, laikā no 1857. -1861. g. studēja Tērbatā, viņš ir prezidenta B. Komorovska vecvecvectēvs 104 Piotr Jan Komorowski (ur. 1838 r. w Wilnie – zm. 1905 r. w Radkunach), w grudniu 1856 r. ukończył gimnazjum w Birkenruh, w latach 1857-1861 studiował na uniwersytecie w Dorpacie, prapradziadek prezydenta B. Komorowskiego 32 Nākošā Komorovsku paaudze izglītojas Bērzainē kopš 1882. gada, kad skola jau pārveidota par Aleksandra II vispārējo ģimnāziju Tērbatas Skolu Apgabala pakļautībā. 1882. gadā I. klasē (jeb pēdējā klasē tālaika izglītības sistēmā) mācības uzsāk Zigmunts106 un Jaroslavs107, bet IV. klasē par viņiem 4 gadus jaunākais Šimons Komorovskis.108 Viņu uzturēšanās Bērzaines ģimnāzijas internātā ilgst tikai vienu mācību gadu. Jaroslavs vēlāk turpinās izglītību guberņas ģimnāzijā Rīgā, līdz 1885. gadā uzsāks studijas Rīgas Politehnikā. Viņa jaunākais brālis Šimons iet viņa pēdās: turpina mācības ģimnāzijā Rīgā, vēlāk studē Rīgas Politehnikā zemkopības nodaļā (1890 – 92), kopš 1882. gada ir muižas īpašnieks Sirutišķos Lietuvā – mātes Elvīras no Siručiem dzimtajā īpašumā. Kolejne pokolenie Komorowskich kształci się w Birkenruh od 1882 r., kiedy szkoła została przekształcona w gimnazjum publiczne im. Aleksandra II, podlegające Dorpackiemu Okręgowi Szkolnemu. W tymże 1882 r. naukę w I klasie (czyli ostatniej w ówczesnej fot. 25 Zigmunts (prezidenta B. Komorovska vecvectēvs) turpina izglītību mācību iestādēs Krakovā un Vīnē. terminologii) rozpoczynają Zygmunt105 i Jarosław106, a w klasie IV młodszy od nich o 4 lata – Szymon Komorowski.107 Ich pobyt w internacie w Birkenruh trwa tylko jeden rok szkolny. Jarosław będzie później kontynuował naukę w gimnazjum gubernialnym w Rydze, zanim w 1885 r. rozpocznie studia na Politechnice Ryskiej. Jego młodszy brat Szymon pójdzie podobną drogą: kontynuacja nauki w gimnazjum w Rydze, następnie studia na wydziale rolniczym Politechniki Ryskiej (1890-92), od 1892 r. właściciel majątku w Syrutyszkach na Litwie – rodzinnej włości jego matki, Elwiry z Syruciów. Z kolei Zygmunt (pradziadek prezydenta B. Komorowskiego) kontynuował edukację na uczelniach w Krakowie i Wiedniu. 105 Zygmunt Leopold Piotr Komorowski (ur. 1865 r. w Radkunach - zm. 1920 r. w Kowaliszkach), syn Piotra Jana i Felicji z Komorowskich 106 Zigmunts Leopolds Pēteris Komorovskis (Zygmunt Leopold Piotr Komorowski, dz. 1865. g. Radkūnos – miris 1920. g. Kovališkos), Pētera Jāņa un Felicijas, dzimušas Komorovskas, dēls 106 Jarosław Jan Narcyz Komorowski (ur. 1865 r. w Skrobiszkach – zm. 1919 r. w Rydze), syn Antoniego Jerzego i Elwiry z Syruciów 107 Jaroslavs Jans Narciss Komorovskis (Jarosław Jan Narcyz Komorowski, dz. 1865. g. Skrobiškos – miris 1919. 107 Szymon Stanisław Cyryl Komorowski (ur. 1869 r. w Skrobiszkach – zm. 1907 r. w Wilejce), syn Antoniego Jerzego i Elwiry z Syruciów 108 Šimons Staņislavs Cirils Komorovskis (Szymon Stanisław Cyryl Komorowski, dz. 1869.g. Skrobišķos – miris 33 W wydanej w 1892 r. pamiątkowej księdze,108 poświęconej historii gimnazjum w Birkenruh zawarty został spis uczniów szkoły z ostatniej dekady. Spis dostarcza wielu ciekawych informacji, m.in. dowiadujemy się z niego, że na 363 wychowanków z tego okresu tylko 8 było wyznania rzymskokatolickiego (w tym trzej Komorowscy, kilku prawosławnych, pozostali byli wyznania ewangelickiego). Wg spisu polskiego pochodzenia było 10 uczniów. Inną ciekawostką jest adnotacja przy nazwisku Zygmunta Komorowskiego: „polnischer Dichter” (poeta polski).109 1892. gadā izdotajā piemiņas grāmatā,109 veltītā Bērzaines ģimnāzijas vēsturei, iekļauts skolas pēdējās desmitgades audzēkņu saraksts. Sarakstā var atrast daudz interesantas informācijas, starp citu, no tā uzzinām, ka no 363 tālaika audzēkņiem tikai 8 bijuši Romas katoļi (tajā skaitā trīs Komorovski), daži pareizticīgie, pārējie piederējuši evaņģēliskiluteriskajai baznīcai. Sarakstā redzams, ka poļu tautības skolēnu bijis 10. Interesanta ir anotācija pie Zigmunta Komorovska uzvārda : „polnischer Dichter” („poļu dzejnieks”).110 Pateicoties minētajai skolas piemiņas grāmatai, uzzinām arī to, ka arī Jaroslavam bija zināmi mākslinieciski talanti. Skolā bija tradīcija katru svētdienu organizēt literāri – muzikālu uzstāšanās programmu ielūgtajiem viesiem un skolas draugiem. Kā skolas pirmā basa dziedātājs 1882.-83. gadā minēts jau nosauktais Jaroslavs Komorovskis!111 Jaroslava ģimenes līnijas pēctečos mākslinieciskās tradīcijas vēlāk turpinās viņa mazmeita – Maja Komorovska, ievērojama teātra un kino aktrise, Varšavas Aleksandra Zelveroviča vārdā nosauktās Teātra Akadēmijas profesore. Dzięki wspomnianej księdze pamiątkowej szkoły wiemy także, że również Jarosław przejawiał pewne talenty artystyczne. Tradycją szkoły było organizowanie w każdą niedzielę programu literacko-muzycznego dla zapraszanych gości i przyjaciół szkoły. W kategorii śpiewu pierwszym basem szkoły w roku szkolnym 1882/83 był wspomniany Jarosław Komorowski!110 W linii Jarosława rodzinne tradycje artystyczne będzie później kontynuować jego wnuczka – Maja Komorowska, znakomita aktorka teatralna i filmowa, profesor Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie. IV. Rīga Ar Rīgu, Baltijas guberņu sabiedriski – politiskās dzīves galveno centru, dažādos savas dzīves posmos bijuši saistīti daudzi Komorovsku dzimtas pārstāvji. Šeit viņi apmeklēja skolas, studēja Politehnikā, IV. Ryga Z Rygą, głównym ośrodkiem życia społecznopolitycznego w guberniach bałtyckich związanych było na różnych etapach swego życia wielu przedstawicieli rodziny Komorowskich. Tu uczęszczali do szkół, studiowali na Politechnice, pracowali, dla 109 „In Memoriam. Rückblicke auf das livländische Landesgymnasium Kaiser Aleksander II in Birkenruh”, Rīga, 1892 108 In Memoriam. Rückblicke auf das livländische Landesgymnasium Kaiser Alexander II in Birkenruh, Ryga, 1892 110 Zigmunta mazdēls Zigmunts Leons (Zygmunt Leon, prezidenta B. Komorovska tēvs) arī aizrāvies ar dzeju, viņa dzejoļi publicēti, piem., antoloģijā „Antologia wspomnień i poezji – Z dziejów 6. Brigady Partyzanckiej Okręgu Wileńskiego” („Atmiņu un dzejas antoloģija – No Viļņas Apgabala 6. Partizānu Brigādes darbiem”), Tarnova, (Tarnów), 2012 109 Wnuk Zygmunta – Zygmunt Leon (ojciec prezydenta B. Komorowskiego) również przejawiał poetyckie zainteresowania, jego wiersze były publikowane np. w „Antologii wspomnień i poezji – Z dziejów 6. Brygady Partyzanckiej Okręgu Wileńskiego”, Tarnów 2012 r. 111 Mūzikas un dziedāšanas skolotāja R. Starkes (R. Starke) atmiņas, sk.: „In Memoriam. Rückblicke auf das livländische Landesgymnasium Kaiser Aleksander II in Birkenruh”, Rīga, 1892 110 Wspomnienia nauczyciela muzyki i śpiewu R. Starke, [w:] In Memoriam. Rückblicke auf das livländische Landesgymnasium Kaiser Alexander II in Birkenruh, Ryga, 1892 34 strādāja, dažiem no viņiem Rīga izrādījās pēdējā dzīvesvieta.112 kilkoro z nich Ryga była ostatnim etapem ich życia.111 Rīgas skolas apmeklēja Jaroslavs, Šimons un Zigmunts Komorovski (sk. nodaļu par Cēsīm). Rīgas guberņas ģimnāzijas 1893. gada absolventu sarakstā atrodam Antonija Komorovska113 vārdu, savukārt viņa jaunākais brālis Vitolds114 1896. gadā saņēma Rīgas Reālskolas absolventa diplomu. Do ryskich szkół uczęszczali Jarosław, Szymon oraz Zygmunt Komorowski (zob. rozdział o Birkenruh). Na liście maturzystów gimnazjum gubernialnego w Rydze z 1893 r. znajdujemy nazwisko Antoniego Komorowskiego112, z kolei jego młodszy brat 113 Witold otrzymał w 1896 r. świadectwo maturalne Szkoły Realnej w Rydze. Komorovskiem – Rīgas skolu beidzējiem dabīga izvēle bija studijas Rīgas Politehnikā. Naturalnym wyborem dla Komorowskich – absolwentów ryskich szkół były studia na Politechnice Ryskiej. Pirms 150 gadiem dibinātā Rīgas Politehnika XIX gadsimtā bija viena no agrākās Žečpospolitas vīriešu kārtas jaunatnes vidū vispopulārākajām mācību ie stādēm augstākās izglītības iegūšanai. Lai gan pirmajos gados pēc Politehnikas dibi nāšanas 1862. gadā tajā studēja tikai nedaudz poļu, taču, sākot ar XIX gadsimta 80. gadiem, katru gadu to apmeklēja ap 300 poļu izcelsmes klausītāju, tas ir, virs 30% no kopējā studentu skaita. Kopā līdz XIX gadsimta beigām Rīgas Politehniku jau bija apmeklējuši apmēram 1750 studentu – poļu.115 112 Rīgā miruši: Ludvika Komorovska (Ludwika Komorowska), Jēkaba Komorovska (Jakub Komorowski) un Dorotas Grotkovskas (Dorota Grotkowska) meita, Antoņina Narkeviča fot. 26 (Antonina Narkiewicz), Onufrija Komorovska (Onufry Komorowski) un Marijas Novickas (Maria Nowicka) meita, Emīlija Komorovska (Emilia Komorowska), Pētera Komorovska II (Piotr Komorowski II) un Sofijas Izenšmitas (Sofia Isenschmit), kā arī brāļi Pēteris Antonijs Komorovskis (Piotr Antoni Komorowski), pēdējais Kurmenes majorāta īpašnieks un Jaroslavs Jānis Komorowskis (Jarosław Jan Komorowski), Antonija Ježija Komorovska un Elvīras Siručas dēli 113 Antonijs Augusts Samuels Komorovskis (Antoni August Samuel Komorowski, dz. 1873. g. Radkūnos – miris 1910. g. Davosā) Utworzona przed 150 laty Politechnika Ryska była w XIX wieku jednym z chętniej wybieranych przez młodzież męską dawnej Rzeczypospolitej zakładów naukowych. O ile w pierwszych latach po jej założeniu w 1862 r. studiowało na niej jeszcze stosunkowo niewielu Polaków, to począwszy od lat 80-tych XIX wieku studiuje na niej każdego roku ok. 300 słuchaczy polskiego pochodzenia, stanowiąc ponad 30% ogółu studentów. Łącznie do końca XIX wieku przewinęło się przez ryską uczelnię ok. 1750 studentów - Polaków114. 111 W Rydze zmarli: Ludwika Komorowska (córka Jakuba i Doroty Grotkowskiej), Antonina Narkiewicz (córka Onufrego i Marii Nowickiej), Emilia Komorowska (córka Piotra II i Zofii Isenschmit), a także bracia Piotr Antoni (ostatni ordynat) i Jarosław Jan (synowie Antoniego Jerzego i Elwiry Syruć) 112 Antoni August Samuel Komorowski (ur. 1873 r. w Radkunach – zm. 1910 r. w Davos), syn Piotra Jana i Felicji 114 Vitolds Staņislavs Ādams Komorovskis (Witold Stanisław Adam Komorowski, dz. 1875. g. Radkūnos) 113 Witold Stanisław Adam Komorowski (ur. 1875 r. w Radkunach) 115 Par poļiem Rīgas Politehnikā rakstīts ievērojamajā A. Janicka (A. Janicki) pētījumā „Studenci Polscy na Politechnice Ryskiej w latach 1862 – 1918” („Poļu studenti Rīgas Politehnikā laikā no 1862. līdz 1918. gadam”), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2005 114 O Polakach na Politechnice Ryskiej traktuje znakomita rozprawa A. Janickiego „Studenci polscy na Politechnice Ryskiej w latach 1862-1918”, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2005 35 Poļu tautības studenti turējās kopā, bieži kopīgi īrēja dzīvokļus un pansijas. Viena no šādām „poļu adresēm” bija Hillas kundzes116, Antonija Komorovska mazmeitas, pansija tagadējā Dzirnavu ielā 55 (Mühlenstrasse 55). Ferdinands Hoesiks117 tā atceras šo mītnes vietu: Studenci polskiego pochodzenia trzymali się razem, często wspólnie wynajmując kwatery i pensjonaty. Jednym z takich ‘polskich adresów’ był pensjonat pani Hill115, wnuczki Antoniego Komorowskiego, przy Mühlenstrasse 55 (obecnie Dzirnavu 55). Ferdynand Hoesick116 tak wspominał tą kwaterę: „Dzīvojam ar Muni [Edmund Langner] vienā istabā, Hillas kundzes, jaunas atraitnes, polietes, labākās sabiedrības dāmas, pansijā, viņa kā dzimusi Baronese fon Štempela (Baronesse von Stempel) – kā bija drukāts uz viņas vizītkartēm - galvenokārt ar mums sarunājās franciski. Bez mums, kuriem bija liela istaba ar diviem logiem un skatu uz pagalmu, pie viņas dzīvoja, veselā rindā istabu gar malējo sienu, padsmit Politehnikas studentu, galvenokārt varšavieši: divi Šolci (Szolc), Kazimirs Brunns (Kazimierz Brunn), Edvards Leo (Edward Leo, „Poļu Avīzes” („Gazeta Polska”) redaktora dēls), Liseckis (Lisiecki), Starkmans (Starkman), Legrands (Legrand), Butkevičs (Butkiewicz), „Velēcijas („Welecja”) priekšsēdētājs.” „Mieszkaliśmy z Muniem [Edmund Langner] w jednym pokoju, w pensjonacie pani Hill, młodej wdowy, Polki, osoby z lepszego towarzystwa, która jako geborene Baronesse von Stempel – jak to miała wydrukowane na biletach wizytowych – przeważnie mówiła z nami po francusku. Oprócz nas, którzyśmy mieli duży pokój o dwóch oknach z widokiem na podwórze, mieszkało u niej, w całym szeregu pokoi w bocznej oficynie, kilkunastu studentów politechniki, przeważnie warszawiaków: dwóch Szolców, Kazimierz Brunn, Edward Leo (syn redaktora „Gazety Polskiej”), Lisiecki, Starkman, Legrand, Butkiewicz, prezes „Welecji”. Na liście studentów polskiego pochodzenia w tej uczelni znajdujemy nazwiska 8 przedstawicieli Komorowskich.117 Šīs mācību iestādes poļu tautības studentu sarakstā sastopam 8 Komorovsku dzimtas pārstāvjus.118 Wnuczka Antoniego Komorowskiego prowadziła pensjonat w zachowanej do dnia dzisiejszego kamienicy, jednak jej rodzina nie była właścicielem domu. Jedyną nieruchomością należącą do rodziny był dom na Lazarethstrasse 3 (obecnie ul. Jeruzalemes, dom został rozebrany na początku XXI wieku). Był to dom Antoniny118 i Teofila Narkiewiczów. Teofil był urzędnikiem w urzędzie celnym, Antonija Komorovska mazmeita vadīja pansiju mūra namā, kurš vēl šodien saglabājies, taču tas viņas ģimenei nepiederēja. Vienīgais īpašums, kurš piederēja ģimenei, bija māja Lazaretes ielā (Lazarethstrasse, pašlaik Jeruzalemes iela) 3, māja tikusi nojaukta XXI 115 Córka Antoniego Komorowskiego (1790-1846) Karolina (1828-1907) wydana została za mąż za barona Mikołaja von Stempel. Córka Karoliny i Mikołaja - Cecylia nosiła po mężu nazwisko Hill. 116 Antonija Komorovska (Antoni Komorowski, 1790 – 1846) meita Karolīna (Karolina, 1828 – 1907) tika izdota par sievu baronam Nikolajam fon Štempelam (Nikolai von Stempel). Karolīnas un Nikolaja meita vīra uzvārdā saucās Hilla (Hill). 116 Ferdynand Hoesick (1867-1941) – pisarz i badacz historii literatury polskiej, od 1924 r. do wybuchu wojny redaktor naczelny „Kuriera Warszawskiego”. Pozostawił pamiętniki pt. „Powieść mojego życia”, 1959 r. 117 Ferdinands Hoesiks (Ferdynand Hoesick, 1876 – 1941) – rakstnieks un poļu literatūras pētnieks, no 1924. gada līdz kara sākumam „Varšavas kurjera” („Kurier Warszawski”) galvenais redaktors. Atstājis atmiņas „Manas dzīves romāns” („Powieść mojego życia”, 1959) 117 Janicki A. Studenci polscy na Politechnice Ryskiej w latach 1862-1918, t. 2. Aneks – Album Academicum Polonorum, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2005 118 A. Janickis (A. Janicki). „Studenci Polscy na Politechnice Ryskiej w latach 1862 – 1918”, 2. sējums, Anekss – Album Academicum Polonorum”, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2005 118 Antonina Narkiewicz (ur. 1835 r. – zm. 1902 r. w Rydze), córka Onufrego i Marii z Nowickich 36 gs. sākumā. Tas bija Antoņinas119 un Teofila Narkeviču nams. Teofils bija muitas ierēdnis, Narkeviči namu ieguva XIX gs. 70. gados. nieruchomość Narkiewiczowie nabyli w latach 70-tych XIX wieku. Z lektury ksiąg adresowych Rygi wynika, że najdłużej z Rygą związani byli Jarosław i Izabella z Kotwiczów Komorowscy. Przez kilka lat Jarosław mieszkał w domu swojej cioci – Antoniny Narkiewicz na wspomnianej Lazarethstrasse. Ostatnim jego ryskim adresem była kamienica przy ul. Alberta 11. Zmarł w wieku 53 lat w ryskim szpitalu w czerwcu 1919 r. Z pięciorga dzieci Jarosława i Izabelli Kotwicz trójka zmarła jeszcze za życia rodziców (Antek i Ninka, pochowani na przykościelnym cmentarzu w Kurmen oraz Wacław, który zginął pod Bobrujskiem w 1915 r.). No Rīgas adrešu grāmatas izriet, ka visilgāk ar Rīgu bijuši saistīti Jaroslavs (Jarosław) un Izabella (Izabella) dzimusi Kotviča (Kotwicz) Komorovski. Vairākus gadus Jaroslavs dzīvoja savas tantes - Antoņinas Narkevičas – mājā minētajā Lazaretes ielā. Pēdējā viņa Rīgas adrese bija mūra nams Albera ielā 11. Viņš nomira Rīgas slimnīcā 1919. gada jūnijā. No pieciem Jaroslava un Izabellas Kotvičas bērniem trīs nomira vēl vecāku dzīves laikā (Anteks un Ninka, kuri apglabāti Kurmenes baznīcas dārzā, kā arī Vaclavs (Wacław), kurš krita karā pie Bobrujskas (Bobrujsk) 1915. gadā). Gadu vēlāk, 1920. gada jūnijā Rīgā nomirst Jaroslava vecākais brālis, pēdējais Kurmenes majorāta īpašnieks – Pēteris Antonijs. Rok później, w czerwcu 1920 r. umiera w Rydze starszy brat Jarosława, ostatni ordynat Kurmenu – Piotr Antoni. Diemžēl autoram nav izdevies atrast Rīgā mirušo un droši vien katoļu kapsētā apglabāto Komorovsku kapus. Pie galvenās alejas sv. Miķeļa kapos Rīgā atrodas Juzefas Puzinas – Šišlo (Józefa Puzyna – Szyszłło), Izabellas Komorovskas vedeklas kaps.120 Niestety, nie udało się (autorowi) odnaleźć grobów Komorowskich, zmarłych w Rydze i pochowanych zapewne na ryskim cmentarzu katolickim. Przy głównej alei cmentarza św. Michała w Rydze znajduje się natomiast grób Józefy Puzyny – Szyszłło, synowej Izabeli Komorowskiej.119 No citām Latvijas vietām, kuras saistītas ar Komorovsku dzimtu, varētu vēl minēt Jelgavu (Mitau), kurā dzīvoja un arī nomira Onufrija Komorovska un Marijas Novickas meitas Valērija Komorovska (Waleria Komorowska) un Mihalīna Jasinkoviča (Michalina Jasinkowicz, agrāk Jasinkoviči dzīvoja Liepājā – sk. II. nodaļu), kā arī Matulišķus / Šnellenšteinu (Schnellenstein), Engelhardtu īpašums121 (pašlaik pie pašas Latvijas – Baltkrievijas robežas), kurā 1907. gadā nomira Antonija Komorovska un Dorotas Grotkovskas vecākā meita Karolīna Komorovska (Karolina Komorowska), precējusies baronese fon Štempela. Z innych łotewskich miejscowości, związanych z historią rodu Komorowskich można jeszcze wymienić Mitawę, w której mieszkały i tam też zmarły córki Onufrego i Marii Nowickiej – Waleria Komorowska i Michalina Jasinkowicz (wcześniej Jasinkowiczowie mieszkali w Lipawie – zob. rozdział II) oraz Matuliszek/ Schnellenstein, majątek Engelhardtów120 (obecnie tuż przy samej granicy łotewskobiałoruskiej), w którym zmarła w 1907 r. najstarsza córka Antoniego i Doroty Grotkowskiej – Karolina Komorowska, po mężu baronowa von Stempel. 119 Antoņina Narkeviča (dz. 1835.g. – mirusi 1902. g. Rīgā), Onufrija Komorovska un Marijas Novickas meita 119 Izabela Komorowska, po mężu Szyszłło, była córką Stanisława Andrzeja z podbirżańskiej linii Komorowskich 120 Izabella Komorovska, precējusies Šišlo, bija Staņislava Andžeja (Stanisław Andrzej Komorowski) no Pabiržu 120 Matuliszek do 1861 należał do polskiej rodziny DermontSiwickich, następnie został odsprzedany rodzinie Engelhardt. Babcia Karoliny, a matka Doroty Grotkowskiej była z domu von Engelhardt. 121 Matulišķi līdz 1861. gadam piederēja Dermontu – Sivicku (Dermont – Siwicki) ģimenei, vēlāk tika pārdoti 37 fot. 1 Drzewo genealogiczne Komorowskich. Zbiory Łotewskiego Państwowego Archiwum Historycznego (LVVA) (str. 2) fot. 16 Mapa ordynacji kurmeńskiej z 1879 r. (str. 11) fot. 17 Korespondencja z 1840 r. dot. wpisania Komorowskich do matrykuły szlachty kurlandzkiej. Zbiory Łotewskiego Państwowego Archiwum Historycznego (LVVA) (str. 12) fot. 2 Dwór w Kurmenie, przed 1918 r. Zdjęcie z archiwum Muzeum Zamku Rundāle (str. 3) fot. 18 Tadeusz Olszowski, administrator dóbr kurmeńskich, pełnomocnik Piotra Antoniego Komorowskiego. Zdjęcie udostępnione przez p. Piotra Krauze (str. 14) fot. 3 Spalony dwór w Kurmenie, po 1918 r. Zdjęcie z archiwum Muzeum Zamku Rundāle (str. 3) fot. 4 Dwór w Kurmenie, przed 1918 r. Zdjęcie z archiwum Muzeum Zamku Rundāle (str. 3) fot. 19 Młyn wodny w Kurmenie, sprzedany przez Marię Matyldę Komorowską rodzinie Skujenieks. Rysunek udostępniony przez p. Knuta Skujenieka (str. 15) fot. 5 Plan majątku w Kurmenie. Zbiory Łotewskiego Państwowego Archiwum Historycznego (LVVA) (str. 5) fot. 20, 21 Nagrobek Piotra i Zofii z Isenschmitów Komorowskich na cmentarzu w Murmenie (str. 23) fot. 6 Wpis (fragment) w księdze metrykalnej dot. ślubu Piotra i Felicji Komorowskich w dniu 13.01.1863 r. Zbiory Łotewskiego Państwowego Archiwum Historycznego (LVVA) (str. 5) fot. 22 Dom Komorowskich w Lipawie przy ul. Wilhelmińskiej (obecnie Kr. Valdemāra). Zdjęcie wykonane w 2011 r. , krótko przed rozbiórką domu (str. 27) fot. 7 Nagrobek zmarłych w 1906 r. dzieci rodziny Olszowskich – Marylki, Tadzia i Zosi (str. 6) fot. 23 Budynek dawnego Gimnazjum Mikołajewskiego w Lipawie (obecnie mieszczą się w nim wydziały Uniwersytetu Lipawskiego) (str. 28) fot. 8 Nekrolog Piotra II Komorowskiego z „Rigasche Zeitung”, nr 205, 1869 r. (str. 7) fot. 24 Ogłoszenie prasowe dot. sprzedaży wyrobów cukierniczych (delicji, pierników) Elizy Komorowskiej. Libausche Zeitung, nr 109, 1902 r. (str. 31) fot. 9 Epitafium poświęcone zmarłemu w 1825 r. Piotrowi Komorowskiemu. Kaplica na cmentarzu w Murmenie. (str. 7) fot. 10, 11 Kościół pw. św. Piotra w Kurmenie (str. 8) fot. 25 Budynek Gimnazjum www.zudusilatvija.lv (str. 33) fot. 12 Tren nieznanego autora na okoliczność śmierci Piotra Komorowskiego. Wydany drukiem w Rydze w 1825 r. Zbiory Łotewskiego Państwowego Archiwum Historycznego (LVVA) (str. 9) Birkenruh. Zdjęcie za: fot. 26 W tym budynku przy ul. Dzirnavu 55 w Rydze mieścił się pod koniec XIX w. pensjonat p. Cecylii Hill, wnuczki Antoniego Komorowskiego (str. 35) fot. 13 Kościół pw. św. Piotra w Kurmenie (widok wewnątrz). Zdjęcie za: www.foto.eks.lv (str. 10) fot. 27 Wpis w księdze metrykalnej dot. ślubu Piotra i Felicji Komorowskich w dniu 13.01.1863 r. Zbiory Łotewskiego Państwowego Archiwum Historycznego (LVVA) (str. 39) fot. 14 Kościół pw. św. Piotra w Kurmenie (widok wewnątrz). Zbiory Państwowej Inspekcji Ochrony Zabytków w Rydze (str. 10) Ostatnia strona, okładka Fragment trenu (consolatio – pocieszenie) na okoliczność śmierci Piotra Komorowskiego. Zbiory Łotewskiego Państwowego Archiwum Historycznego (LVVA) fot. 15 Informacja o rodzinie (rodzice, żona, dzieci) sporządzona przez Piotra II Komorowskiego w 1860 r. Zbiory Łotewskiego Państwowego Archiwum Historycznego (LVVA) (str. 11) Embassy of The Republic of Poland in Riga Tekst: Marek Głuszko/Teksts: Mareks Gluško Tłumaczenie na j. łotewski: Liene Gūtmane/Tulkojums latviešu valodā: Liene Gūtmane Projekt graficzny: Inese Beržinska/Makets: Inese Beržinska 38 fot. 27 39 Embassy of The Republic of Poland in Riga 40
Podobne dokumenty
Wyrzykowski i inni
netālu no Preiļiem). Nav zināms, kāpēc dižciltīgā ģimene no Lietuvas
apmetās nelielā muižā Latgalē, bet tas varēja būt saistīts ar cara
represijām pēc 1863. g. janvāra sacelšanās, kad vairāki desmi...
