Cały numer w formacie

Czasy Nowożytne
Modern
Ages
VOL. 26
Czasy
Nowożytne
TOM 26
Warszawa 2013
Rada Naukowa
Iwan Michelangelo D’Aprile (Poczdam), Hans-Jürgen Bömelburg (Giessen)
Andrzej Chwalba (Kraków), Karin Friedrich (Aberdeen), Henryk Gmiterek (Lublin)
Andrzej Kamieński (Poznań) Cezary Kuklo (Białystok)
Janusz Małłek (Toruń) – przewodniczący, Włodzimierz Mędrzecki (Warszawa)
Krzysztof Mikulski (Toruń), Stanisław Salmonowicz (Toruń)
Edward Włodarczyk (Szczecin)
Kolegium redakcyjne
Igor Kąkolewski (Warszawa), Wojciech Sławiński (Toruń) – sekretarz
Jacek Wijaczka (Toruń) – redaktor naczelny
Redakcja informuje, że drukowana wersja czasopisma jest pierwotna
Adres redakcji
Polskie Towarzystwo Historyczne
Zarząd Główny
Rynek Starego Miasta 29/31
00–272 Warszawa
Adres do korespondencji
Instytut Historii i Archiwistyki
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
ul. Bojarskiego 1
87–100 Toruń
e-mail: [email protected]
Wydawca
Zarząd Główny
Polskiego Towarzystwa Historycznego
Spis treści
Od Redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maria Bogucka (Warszawa) – Kilka refleksji nad intelektualnym stanem czasopism
historycznych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
11
Artykuły
Jürgen Heyde (Halle) – Miejsce czy symbol? Getto w europejskiej historii
(XVI–XX wiek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Marian Chachaj (Lublin) – Studia zagraniczne Jana Zamoyskiego (fakty, domysły,
nieporozumienia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jarosław Pietrzak (Łódź) – Walka Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej o dobra
ordynacji Ostrogskich w latach 1673–1678. Przyczynek do historii rozpadu
latyfundium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jacek Wijaczka (Toruń) – Niedole katowskiego życia. Conrad Johann Stoff
a Caspar Friedrich Gebhard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Andrzej Kamieński (Poznań) – Fryderyk II w polskiej historiografii . . . . . . . . . . . .
Szczepan Wierzchosławski (Toruń) – Wrogość czy koegzystencja? Codzienne
relacje Polaków i Niemców na Pomorzu Nadwiślańskim przed pierwszą wojną
światową (zarys problematyki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Alina Hinc (Poznań) – Jan Kiliński w legendzie historycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
35
53
75
99
117
127
Materiały
Beata Lorens (Rzeszów) – Regulaminy szkolne bazyliańskiego kolegium
w Buczaczu na tle programów szkolnictwa staropolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Artykuły recenzyjne
Stanisław Salmonowicz (Toruń) – Państwo w Europie wobec społeczeństw
„rozróżnionych w wierze” w XVI–XVIII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Jerzy Przeracki (Olsztyn) – W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych w badaniach
nad nazwiskami mieszkańców nowożytnej Warmii (na marginesie książki Izy
Matusiak-Kempy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
6
Spis treści
Recenzje
Almut Bues, Die Apologien Herzog Albrechts, Harassowitz Verlag, Wiesbaden 2009
– Janusz Małłek (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Karol Żojdź, Jan Mierzeński. Klient i rezydent Bogusława Radziwiłła w latach
1656-1665, Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2012 – Jacek Wijaczka
(Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rožmberkové. Rod českých velmožů a jeho cesta dĕjinami, red. Jaroslav Pánek,
Národní Památkový Ústav, Územní Odborné Pracoviště v Českých
Budějovicích, České Budĕjovice 2011 – Henryk Gmiterek (Lublin) . . . . . . . . . Johannes Dillinger, Kinder im Hexenprozess. Magie und Kindheit in der Frühen
Neuzeit, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2013 – Jacek Wijaczka (Toruń) . . . . . . Maria Bogucka, Kategorie i funkcje społeczne kultury w perspektywie historycznej,
Oficyna Naukowa, Warszawa 2013 – Stanisław Roszak (Toruń) . . . . . . . . . . . . Sarmatismus versus Orientalismus in Mitteleuropa / Sarmatyzm versus Orientalizm
w Europie Środkowej, red. Magdalena Długosz, Piotr O. Schulz, we współpracy
z Martinem Faberem, Frank & Time, Berlin 2013 – Joanna Orzeł (Toruń) . . . . . Stéphane Minvielle, La famille en France à l’époque moderne (XVIe–XVIIIe siècle),
Armand Colin, Paris 2010 – Cezary Kuklo (Białystok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Urszula Kosińska, August II w poszukiwaniu sojusznika. Między aliansem
wiedeńskim i hanowerskim (1725–1730), Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2012
– Paweł Hanczewski (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Codzienne kłopoty, wielkie interesy i podwójna elekcja. Korespondencja
radziwiłłowskich urzędników z księżną Anną z Sanguszków Radziwiłłową
i jej synem Michałem Kazimierzem z 1733/1734 roku, wyd. Jerzy Dygdała,
Wydawnictwo DiG, Warszawa 2013 – Jacek Wijaczka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bernhard Struck, Nie Zachód, nie Wschód. Francja i Polska w oczach niemieckich
podróżnych w latach 1750–1850, przekł. Zdzisław Owczarek, Róża Zielnik-Kołodzińska, red. Igor Kąkolewski, Beata Rutkowska, Wydawnictwo Neriton,
Muzeum Historii Polski, Warszawa 2012 – Adam Kucharski (Toruń) . . . . . . . . Jan Karnowski, Aleksander Majkowski. Wspomnienia – listy – uwagi, oprac. i wstęp
Józef Borzyszkowski, Instytut Kaszubski, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie,
Gdańsk 2012 – Szczepan Wierzchosławski (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nota edytorska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
221
223
226
229
233
237
241
245
248
253
257
259
Table of contents
Editorial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maria Bogucka (Warsaw) – Several reflections on the current condition of historic
journals in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
11
Articles
Jurgen Heyde – Place or symbol? Ghetto in European history
(16th to 20th century) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Marian Chachaj (Lublin) – Foreign studies of Jan Zamojski (facts, speculations,
misunderstandings) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Jarosław Pietrzak (Łódź) – Katarzyna Radziwiłł nee Sobieska’s fight for Ostrogskis’
entail estate in the years 1673–1678. A contribution to the history of break-up
of the great estate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Jacek Wijaczka (Toruń) – Wretchedness of an executioner’s life. Conrad Johann
Stoff and Caspar Friedrich Gebhard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Andrzej Kamieński (Poznań) – Frederic II in Polish historiography . . . . . . . . . . . . 99
Szczepan Wierzchosławski (Toruń) – Hostility or coexistence? Everyday
relationships between Poles and Germans in Pomerelia before World War I
(outline of issues) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Alina Hinc (Poznań) – Jan Kiliński in the historic legend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Materials
Beata Lorens (Rzeszów) – School regulations of the Order of Saint Basil
the Great’s college in Buczacz in comparison with old Polish curricula . . . . . . . 149
Review article
Stanisław Salmonowicz (Toruń) – The state in Europe against societies
“differentiated in faith” in 16th to 18th century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Jerzy Przeracki (Olsztyn) – On omission of registry books in studies of surnames
of residents in modern Warmia (in the margin of Iza Matusiak-Kempa’s book) . 183
8
Table of Contents
Reviews
Almut Bues, Die Apologien Herzog Albrechts, Harassowitz Verlag, Wiesbaden 2009
– Janusz Małłek (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Karol Żojdź, Jan Mierzeński. Klient i rezydent Bogusława Radziwiłła w latach
1656-1665, Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2012 – Jacek Wijaczka
(Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rožmberkové. Rod českých velmožů a jeho cesta dĕjinami, red. Jaroslav Pánek,
Národní Památkový Ústav, Územní Odborné Pracoviště v Českých
Budějovicích, České Budĕjovice 2011 – Henryk Gmiterek (Lublin) . . . . . . . . . Johannes Dillinger, Kinder im Hexenprozess. Magie und Kindheit in der Frühen
Neuzeit, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2013 – Jacek Wijaczka (Toruń) . . . . . . Maria Bogucka, Kategorie i funkcje społeczne kultury w perspektywie historycznej,
Oficyna Naukowa, Warszawa 2013 – Stanisław Roszak (Toruń) . . . . . . . . . . . . Sarmatismus versus Orientalismus in Mitteleuropa / Sarmatyzm versus Orientalizm
w Europie Środkowej, red. Magdalena Długosz, Piotr O. Schulz, we współpracy
z Martinem Faberem, Frank & Time, Berlin 2013 – Joanna Orzeł (Toruń) . . . . . Stéphane Minvielle, La famille en France à l’époque moderne (XVIe–XVIIIe siècle),
Armand Colin, Paris 2010 – Cezary Kuklo (Białystok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Urszula Kosińska, August II w poszukiwaniu sojusznika. Między aliansem
wiedeńskim i hanowerskim (1725–1730), Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2012
– Paweł Hanczewski (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Codzienne kłopoty, wielkie interesy i podwójna elekcja. Korespondencja
radziwiłłowskich urzędników z księżną Anną z Sanguszków Radziwiłłową
i jej synem Michałem Kazimierzem z 1733/1734 roku, wyd. Jerzy Dygdała,
Wydawnictwo DiG, Warszawa 2013 – Jacek Wijaczka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bernhard Struck, Nie Zachód, nie Wschód. Francja i Polska w oczach niemieckich
podróżnych w latach 1750–1850, przekł. Zdzisław Owczarek, Róża Zielnik-Kołodzińska, red. Igor Kąkolewski, Beata Rutkowska, Wydawnictwo Neriton,
Muzeum Historii Polski, Warszawa 2012 – Adam Kucharski (Toruń) . . . . . . . . Jan Karnowski, Aleksander Majkowski. Wspomnienia – listy – uwagi, oprac. i wstęp
Józef Borzyszkowski, Instytut Kaszubski, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie,
Gdańsk 2012 – Szczepan Wierzchosławski (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
221
223
226
229
233
237
241
245
248
253
About the Contributors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
Quidlines for Contributors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Od Redakcji
Od kilku lat trwa w naszym kraju dyskusja na temat oceny parametrycznej czasopism
naukowych. Słynna „lista filadelfijska” odmieniana jest we wszystkich przypadkach.
W większości uniwersytetów powołano też do życia pracownie bibliometryczne, których
zadaniem jest punktowa „wycena” dorobku naukowego każdego pracownika. Odnośnie do
czasopism przyjęto m.in. założenie, że te, które zawierają poczytne artykuły, są lepsze od
tych, których artykuły cytowane nie są.
Stworzone rankingi punktowe czasopism naukowych są próbą obiektywizacji ich jakości i pozycji, a to ma ułatwić podział środków finansowych potrzebnych na ich wydawanie.
Teoretycznie, jak dotąd bowiem liczba punktów wcale nie skutkuje zwiększoną dotacją na
rzecz czasopisma (np. 1 punkt = dodatkowe 4000 zł). Ministerstwo wymaga modernizacji,
dodatkowej pracy, ale nie przeznacza na to ani jednej dodatkowej złotówki, przerzucając
cały ciężar finansowy na redakcje i wydawców.
W kwietniu 2012 r. powołany został Zespół Specjalistyczny do Oceny Czasopism Naukowych, mający określić kryteria kolejnej oceny czasopism, a efekty jego pracy miały być
znane do końca 2012 r. Tak się nie stało, termin przygotowania nowej ankiety ewaluacyjnej
został przesunięty na marzec bieżącego roku, ale i tego terminu nie dotrzymano. Poszczególne elementy oceny budzą liczne wątpliwości. Jednym z najbardziej niepokojących, moim
zdaniem, jest ten, że dąży się do tego, aby czasopisma naukowe były oceniane corocznie,
co ma rzekomo umożliwić redakcjom, „a także autorom tekstów, szybsze dostosowanie do
wymaganych kryteriów i ewentualną poprawę pozycji na liście czasopism”1. W jaki sposób,
skoro w połowie roku jeszcze nie wiadomo, jakie będą wymagania na rok bieżący?
Jako redaktor naczelny nie wierzę, że przy pomocy dodatkowej biurokratyzacji da się
podnieść poziom czasopisma. Jego jakość zależy od wielu czynników, a nie tylko od spełnienia formalnych biurokratycznych wymagań. Redakcja „Czasów Nowożytnych” zachęca
w związku z tym do dyskusji na temat oceny parametrycznej polskich czasopism historycznych. Tym bardziej, że we wspomnianym Zespole przygotowującym kryteria i zasady
oceny czasopism nie ma historyka.
W związku z tym jako pierwszy w niniejszym tomie publikujemy tekst prof. Marii Boguckiej, Kilka refleksji nad aktualnym stanem czasopism historycznych w Polsce.
Jacek Wijaczka
J. Wilkin, Ocena parametryczna czasopism naukowych w Polsce – podstawy metodologiczne,
znaczenie praktyczne, trudności realizacji i perspektywy, „Nauka Polska” 2013, nr 1, s. 52.
1
Czasy Nowożytne
TOM 26
ROK 2013
Maria Bogucka
Warszawa
Kilka refleksji nad aktualnym stanem
czasopism historycznych w Polsce
Mimo ogólnego spadku czytelnictwa i zwycięstwa Internetu nad drukiem, większość czasopism historycznych ukazuje się nadal, choć ich nakłady maleją1. Coraz
częściej rozlegają się jednak głosy o nadchodzącej likwidacji papierowej formy
czasopism i zastąpienie jej wyłącznie wirtualną, internetową. Mając nadzieję, że
do tak drastycznej katastrofy jednak nie dojdzie, warto jest przyjrzeć się aktualnej
sytuacji kilku ważniejszych tytułów, która pod wieloma względami może niepokoić.
Podstawowy problem polega na tym, że Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa
Wyższego zakwestionowało zdolność redakcji czasopism do samodzielnego tworzenia i zarządzania ich zawartością. Zasypywane deszczem nowych przepisów
i regulacji czasopisma, uzależnione od dotacji, bronią się, stosując różne triki i rozwiązania. Nakaz recenzowania zamieszczanych tekstów, w tym przez historyków
z zagranicy, byłby dobrym pomysłem, gdyby nie to, że jest niemożliwy do realizacji ze względu na brak funduszy, a także bariery językowe. Obchodzi się więc
go poprzez rozbudowę komitetów redakcyjnych i redakcji oraz wprowadzanie do
nich osób z różnych ośrodków polskich i zagranicznych. Mają oni swoimi nazwiskami firmować pismo. Tak więc Komitet Redakcyjny „Kwartalnika Historycznego”, wydawanego przez Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk (PAN) i Polskie
Towarzystwo Historyczne (PTH), liczył w 2012 r. 26 osób. „Przegląd Historyczny”, pismo PTH, Towarzystwa Miłośników Historii i Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, miał w 2012 r. Radę Redakcyjną złożoną z dziewięciu
osób oraz Redakcję, liczącą tyleż samo osób. Na okładce podkreślano dodatkowo,
Rozważania oparte głównie na zawartości opublikowanych w 2012 r. zeszytów „Kwartalnika Historycznego”, „Przeglądu Historycznego”, „Kwartalnika Historii Kultury Materialnej”,
„Zapisek Historycznych” oraz zeszytów 105–106 „Acta Poloniae Historica”.
1
12
Maria Bogucka
że jest to „czasopismo recenzowane”. Najsłabiej uległ nowym prądom wydawany przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”2. Na stronie tytułowej wymieniona została Redakcja (tylko pięć osób)
i Komitet Redakcyjny (13 osób). Zupełnie niewiarygodnie wygląda informacja na
okładkach „Acta Poloniae Historica”, począwszy od fałszerstwa przypisującego
założenie pisma Marianowi Małowistowi („Founded by Marian Małowist”), gdy
w istocie fundatorem była Dyrekcja Instytutu Historii PAN, a personalnie – Profesor Tadeusz Manteuffel. „Advisory Comittee” w każdym zeszycie wygląda inaczej,
błyskawicznie zmienia się też „Editorial Board”. Wygląda na to, że publikacją rządzi jednoosobowo redaktor naczelna, nie udając nawet, że ktoś czyta i recenzuje
zamieszczane w piśmie artykuły. Zbierane są na zasadzie funkcjonowania skrzynki
na listy, więc ich tematyka jest przypadkowa, a poziom nierówny. Jak to się jednak
dzieje, że wymogi egzekwowane w stosunku do wszystkich czasopism dotowanych przez Ministerstwo w tym wypadku, mimo dotacji potwierdzonej wpisem na
okładce, nie są realizowane?
„Zapiski Historyczne”, wydawane przez Towarzystwo Naukowe w Toruniu, poświęcone historii Pomorza i krajów bałtyckich, redagowane były w 2012 r. przez
liczącą 17 osób Radę Redakcyjną i Komitet Redakcyjny (dziewięć osób). Na każdej stronie tytułowej wymieniane były nazwiska recenzentów tego zeszytu, wśród
których mniej więcej połowa to zwykle członkowie Rady i Komitetu. „Zapiski” już
na początku 2010 r. samodzielnie wprowadziły zmiany, wyprzedzając reformę ministerialną. W zeszycie 1 tomu 75 Redakcja opublikowała oświadczenie, w którym
zapowiedziała wprowadzenie do swego grona historyków z innych krajów, aby
w ten sposób przekształcić czasopismo w organ o zasięgu międzynarodowym. Zapowiedziała także wydawanie co roku jednego zeszytu w części lub w całości w językach obcych – niemieckim i angielskim. Te zapowiedzi zostały tylko częściowo
zrealizowane, choć należy przyznać, że wszystkie artykuły w „Zapiskach” zaopatrywane są w doskonałe językowo streszczenia niemieckie i angielskie; wprowadzono również zwyczaj wyróżnienia słów kluczowych w wersji polskiej, niemieckiej i angielskiej. Nazwiska recenzentów każdego zeszytu „Zapisek”, rekrutujących
się zarówno z Komitetu Redakcyjnego, jak i spoza niego, są zawsze publikowane
na karcie tytułowej. Zamieszczać streszczenia starają się także, z różnym powodzeniem i głównie w języku angielskim, „Kwartalnik Historyczny” i „Przegląd Historyczny”. Zdarzają się w nich pewne potknięcia, np. w „Przeglądzie Historycznym”
(2012, t. 103, z. 2, s. 301) znajdujemy określenie Commonwealth, oznaczające
Imperium Brytyjskie; państwo polsko-litewskie, o którym mowa, to zawsze Polish-Lithuanian Commonwealth. W „Kwartalniku Historycznym” (2012, z. 2, s. 250)
Może dlatego, że nie otrzymywał dotacji z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego,
a koszty wydawania pokrywał w całości Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
2
Kilka refleksji nad aktualnym stanem czasopism historycznych
13
wyzwoleńców afrykańskich w Portugalii określono jako freedman; powinno być
freedpersons, aby kategoria obejmowała także kobiety3.
Zawartość większości omawianych czasopism jest bogata i zróżnicowana: historia Polski i powszechna, artykuły i rozprawy przeglądowe od czasów najdawniejszych do współczesności, recenzje, noty recenzyjne, sprawozdania z konferencji, dyskusji, wystaw, sylwetki zmarłych wybitnych badaczy. Są to jednak głównie
informacje i zestawy przypadkowe, wyrwane z kontekstu fragmenty życia naukowego. Bardzo brakuje zeszytów tematycznych, zdarzają się one niezmiernie rzadko. Chlubnym wyjątkiem może tu być „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”
(2012, nr 2) poświęcony tematyce funeralnej w okresie staropolskim.
Przypadkowo skonstruowane są też działy recenzji i not, w których rzadko spotyka się omówienia najważniejszych, najwybitniejszych dzieł. Do pozytywnych
wyjątków zaliczyć trzeba zamieszczony w „Kwartalniku Historycznym” (2012,
nr 3) Rafała Stobieckiego Dwugłos o historiograficznych kontaktach polsko-francuskich – esej o książkach Marcina Kuli, Mimo wszystko bliżej Paryża niż Moskwy
(Warszawa 2010) i Patryka Pleskota Intelektualni sąsiedzi. Kontakty historyków
polskich ze środowiskiem Annales, 1945–1989 (Warszawa 2010). „Kwartalnik
Historyczny” (2012, nr 2) zamieścił bardzo interesujący esej Grażyny Jurkowlaniec na marginesie ważnej książki – pokłosia sesji, wydanej pod redakcją Martina
Büchsela i Rebeki Müller, Intelektualisierung und Mystifizierung mittelalterlicher
Kunst. „Kunstbild”. Revision eines Begriffs (Berlin 2010).
Najbardziej nieciekawie wygląda zestaw recenzji w „Przeglądzie Historycznym”, w dodatku są one zredagowane niechlujnie. W krytycznym omówieniu popularnej książki Sławomira Leśniewskiego, dokonanym przez Pawła Tyszkę, Jana
Zamoyskiego hagiografia nieudana (2012, z. 3, s. 549–561) nie ma danych dotyczących recenzowanej książki – jej tytułu, objętości, wydawcy, miejsca i roku
wydania.
Natomiast „Zapiski Historyczne” prezentują zestawy recenzji wykonanych bardzo solidnie, często wykraczają one nawet poza tematykę bałtycko-pomorską (np.
interesująca recenzja z pracy Nowożytne Igrzyska Olimpijskie pióra Włodzimierza
Stępińskiego, „Zapiski Historyczne” 2012, z. 2, s. 159–165).
Skromnie wygląda informacja o życiu naukowym – konferencjach i dyskusjach
naukowych. Właściwie tylko „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” i „Zapiski
Historyczne” regularnie odnotowują ważniejsze wydarzenia z tego zakresu. Przy Wysoka jakość tłumaczeń w omawianych tu czasopismach jest wyjątkiem w Polsce. Większość przekładów to ostatnio przerażający bełkot. Przykładem może tu być np. czasopismo „Studia Maritima”, wydawane wspólnymi siłami przez dwa uniwersytety: Szczeciński
i Gdański, które w językach obcych prezentuje straszliwie niski poziom lingwistyczny. Nawet na karcie tytułowej Redakcja nie potrafi wydrukować poprawnie nazwy patrona, pod
którego auspicjami pismo jest wydawane: zamiast Committee of Historical Sciences widnieje
Comittee of Historical SUBJECTS!
3
14
Maria Bogucka
padkowo też tylko pojawiają się w pismach omówienia pośmiertne życia i dokonań
najwybitniejszych badaczy4.
Naszkicowany w zarysie stan to odbicie narastającej inercji w życiu naukowym,
inercji związanej m.in. z komercyjnym stosunkiem do nauki. Odbija się on zgubnie
zwłaszcza na humanistyce. Młodzi historycy i kulturoznawcy zajęci pracą na kilku
etatach rezygnują z ambitniejszych poszukiwań, zwłaszcza że i wymagania wobec
nich maleją. Doktoraty i habilitacje obniżają loty. Internet ułatwia, ale też spłyca
poszukiwania badawcze. W rezultacie nasz wkład w naukę światową, nasz udział
w międzynarodowych badaniach zanika. Przestajemy uczestniczyć w międzynarodowych kongresach i dysputach. Przykładem może być ostatni Międzynarodowy
Kongres Nauk Historycznych, który odbył się w Amsterdamie w sierpniu 2010 r.
Nie weszliśmy do grona jego aktywnych uczestników, choć była to łatwa, bliska
podróż. O zlekceważeniu Kongresu świadczy m.in. kuriozalna postawa redakcji
„Acta Poloniae Historica”, pisma, które przez całe lata było naszym łącznikiem
ze światem. Na każdy kolejny światowy Kongres tradycyjnie przygotowywano
na jego łamach specjalny numer, nawiązujący do tematów Kongresu, zawierający
bibliografię prac historyków polskich opublikowanych w językach obcych w ciągu ostatniego pięciolecia i obszerne informacje o polskich aktualnych badaniach.
W 2010 r. pismo to „załatwiło” problem, tłumacząc na angielski wydaną w 2008 r.
pracę zbiorową pod redakcją Haliny Manikowskiej i Wojciecha Brojera, zatytułowaną Animarum cultura. Studia nad kulturą religijną na ziemiach polskich
w średniowieczu, i prezentując tłumaczenie jako „numer kongresowy”! Czasopismo, które na poprzednich kongresach było zawsze rozchwytywane, tym razem nie
wzbudziło niczyjego zainteresowania.
Projektowane kolejne zmiany dotyczące redagowania i wydawania czasopism
mogą dodatkowo skomplikować ich trudną sytuację. Dla rozwoju zaś humanistyki czasopisma są niezbędne jak powietrze, są tym, czym laboratoria dla fizyków
i chemików. Miejmy nadzieję, że nowe regulacje nie spowodują szkód nie do usunięcia.
Jeśli chodzi o zmarłych badaczy, to zasługi Mariana Biskupa i Ireny Janosz-Biskupowej
przedstawiły oczywiście „Zapiski Historyczne”, nie zapominając jednak o innych (Zenon
Guldon). „Acta Poloniae Historica” zamieściły wspomnienie o Bronisławie Geremku (szkoda, że niepozbawione przekłamań), Juliuszu Bardachu, Janie Baszkiewiczu, „Kwartalnik
Historyczny” – o Jakubie Goldbergu. W „Przeglądzie Historycznym” zabrakło wspomnień.
Historyk tej miary co zmarły niedawno Gerard Labuda nie doczekał się dotąd omówienia
życia i dzieła w żadnym omawianym piśmie.
4
Artykuły
Czasy Nowożytne
TOM 26
ROK 2013
Jürgen Heyde
Halle
Miejsce czy symbol?
Getto w europejskiej historii (XVI–XX wiek)
Uwagi wstępne
Tytuł niniejszego tekstu nawiązuje do ważnego artykułu amerykańskiego historyka Benjamina Ravida From Geographical Realia to Historiographical Symbol.
The Odyssey of the Word „Ghetto” z 1992 r.1, w którym rozważał on trudności historyków w prowadzeniu badań nad fenomenem getta, ponieważ terminologia jest
nad wyraz niejasna. Kwestią zasadniczą jest: Co to właściwie jest „getto” i jakie
ma znaczenie dla historii żydowskiej, dla przestrzeni żydowskiej i dla tożsamości
żydowskiej?
Na pierwszy rzut oka odpowiedź wydaje się oczywista. Pojęcie „getto” wywodzi się od określenia terenu starej odlewni na obrzeżach Wenecji, gdzie na początku
XVI w. ulokowano dzielnicę żydowską. W ten sposób miano odseparować ludność żydowską od chrześcijańskich sąsiadów i zepchnąć ją na margines – nie tylko
w sensie topograficznym, lecz także ekonomicznym i społecznym2. Obecnie jednak
terminu „getto” nagminnie używa się nie w kontekscie żydowskim, lecz raczej
ogólnie w znaczeniu przestrzeni zamkniętej, odizolowanej od otoczenia, a często
również w sensie przestrzeni zmarginalizowanej3.
B. Ravid, From Geographical Realia to Historiographical Symbol. The Odyssey of the Word
„Ghetto”, w: Essential Papers on Jewish Culture in Renaissance and Baroque Italy, red.
D. B. Ruderman, New York 1992, s. 373–385.
2
B. Ravid, The Religious, Economic and Social Background of the Establishment of the Ghetto
of Venice, w: Gli Ebrei e Venezia, red. G. Cozzi, Milano 1987, s. 211–259; idem, All Ghettos
were Jewish Quarters but not all Jewish Quarters were Ghettos, ������������������������
„�����������������������
Jewish Culture and History” 2008, vol. 10, nr 2–3, s. 5–24.
3
O dyskusjach w dziedzinie socjologii por.: L. Wacquant, Ghetto, w: International Encyclopedia of the Social and Behavioral Sciences, wyd. N. J. Smelser, P. B. Baltes, London 2004;
1
18
Jürgen Heyde
W tym miejscu chciałbym przedstawić kilka tez, jak konkretne miejsce, wyznaczone w pewnym czasie dla konkretnej społeczności żydowskiej, mogło się
przeistoczyć w miejsce ogólnożydowskie, później ewoluując w stronę symbolu
wykluczenia i marginalizacji. Na początku chciałbym prześledzić proces tworzenia
pierwszych dzielnic żydowskich pod nazwą „getto” i recepcję tego pojęcia w XVI
i XVII w., aż do rozwiązania nowożytnych gett podczas rewolucji francuskiej,
a także proces oderwania pojęcia od konkretnego miejsca. W XIX w. „getto” żyło
dalej w dyskusjach o tożsamości żydowskiej i miejscu Żydów w nowoczesnym
świecie. Następnie zatem chciałbym przedstawić wybrane przykłady tych dyskusji
nad gettem jako przestrzenią żydowską w publicystyce, a konkretnie w polemice między obozami asymilatorskim, syjonistycznym i socjalistycznym w Galicji
w okresie autonomicznym. Ostatni podrozdział artykułu poświęcony będzie odkryciu „getta” przez antysemitów oraz wzniesieniu gett przez nazistów w okresie
II wojny światowej.
„Getto” w czasach nowożytnych
Początki terminu „getto” sięgają 1516 r., kiedy to magistrat miasta Wenecji
wyznaczył ludności żydowskiej teren zwany ghetto nuovo, a więc „nowa odlewnia”, na nową dzielnicę, odseparowaną od reszty miasta4. Nowe pojęcie szybko
się przyjęło: najstarsza wzmianka w dziennikach żydowskiego podróżnika pochodziła z 1523/24 r., a przez władze miasta termin został używany z pewnością już
w 1531 r.5 Ćwierć wieku później rozszerzono dzielnicę o kolejny teren, pod nazwą
ghetto vecchio czyli „stara odlewnia”. W tym czasie niewiele jeszcze wskazywało
na przyszłą karierę tego terminu, gdyż i w innych miastach istniały odseparowane
dzielnice dla Żydów i innych grup nienależących do wspólnoty mieszczańskiej.
W 1555 r. papież Paweł IV w bulli Cum nimis absurdum nakazał Żydom rzymskim przesiesienie swoich siedzib do zamkniętej dzielnicy. W bulli oświadczał, że
wszyscy żydzi mieszkający w Rzymie lub w jakimkolwiek mieście należącym do
idem, A Janus-Faced Institution of Ethnoracial Closure: A Sociological Specification of the
Ghetto, w: The Ghetto: Contemporary Global Issues and Controversies, Boulder, Westview,
red. R. Hutchison, B. Haynes, Boulder 2011, s. 1–31; klasyczny tekst: L. Wirth, The Ghetto,
Chicago 1928.
4
R. Calimani, Storia del ghetto di Venezia, Mailand 1995 (polskie wydanie: R. Calimani, Historia getta weneckiego, przeł. T. Jekielowa, Warszawa 2002), s. 5–20; B. Ravid, The Religious, s. 211–25.
5
Jewish Travellers, wyd. N. E. Adler, London 1930, s. 269; C. S. Gutkind, Zu „Ghetto”, „Zeitschrift für Romanische Philologie” R. 52, 1932, s. 71. Por.: B. Ravid, On the Diffusion of the
Word „Ghetto” and Its Ambiguous Usages, and a Suggested Definition, w: Frühneuzeitliche
Ghettos in Europa im Vergleich, wyd. F. Backhaus i in., Berlin 2012, s. 15–38.
Miejsce czy symbol? Getto
19
Kościoła rzymskiego mieli się skupić w jednym miejscu (a gdyby to się okazało
niemożliwe, to w dwóch lub najwyżej trzech) i mieszkać tam koniecznie w odseparowaniu od chrześcijan6. Nadał on temu rozporządzeniu wymiar ideologiczny,
traktując go jako spełnienie starego postulatu kościelnego, że trzeba odseparować
żydów i chrześcijan. Siedem lat później pojęcie „getto” pojawiło się w papieskim
dokumencie po raz pierwszy w sensie przenośnym. W łacińskim zwrocie extra
ghectum podchwycono z jednej strony wenecki termin dla określenia tamtejszej
dzielnicy żydowskiej, z drugiej zaś poddano go symbolicznej interpretacji: ghectum
przypomniało łacińskie słowo jactare, tzn. „rzucić”, wyznaczało więc miejsce, do
którego rzucono Żydów, jako symbol marginalizacji, wspomnianej już w bulli Cum
nimis absurdum. Na symboliczny wymiar nazwy dzielnicy żydowskiej w Rzymie
wskazują również inne określenia używane w pierwszych dziesięcioleciach: serraglio – tradycyjna nazwa dzielnicy prostytutek, lub claustro – miejsce zamknięte7.
Papież Paweł IV widocznie kierował się zamiarem przypisania Żydom rzymskim nie tylko przestrzeni topograficznej w sensie dzielnicy do zamieszkiwania,
lecz także przestrzeni symbolicznej, na marginesie społeczności chrześcijańskiej.
Ale nie wszyscy współcześni przejęli tę interpretację słowa „getto”. Gmina żydowska w Rzymie szybko również przyswoiła sobie ten termin, ale niekoniecznie
przejęła jego symbolikę. Nostro ghet, poświadczone po raz pierwszy w 1589 r.,
po prostu oznaczało dzielnicę żydowską w Rzymie8. Dzielnica ta, podobnie jak
Bulla „Cum Nimis Absurdum” papieża Pawła IV: „Volentes in praemissis, quantum cum Deo
possumus, salubriter providere, hac nostra perpetuo valitura constitutione sancimus quod de
cetero perpetuis futuris temporibus, tam in Urbe quam in quibusvis aliis ipsius Romanae
Ecclesiae civitatibus, terris & locis, Judaei omnes in uno & eodem, ac si ille capax non fuerit, in duobus aut tribus vel tot quot satis sint, contiguis & ab habitationibus christianorum
penitus seiunctis, per nos in Urbe & Magistratus nostros in aliis Civitatibus, Terris & locis
praedictis designandis vicis, ad quos unicus tantum ingressus pateat, et quibus solum unicus
exitus detur, omnino habitent”, w: Magnum Bullarium Romanum, vol. 1, Luxemburg 1727,
s. 810–811, tu s. 810, http://www.documentacatholicaomnia.eu/04z/z_1692–1692__Cherubini_Laerzio__Magnum_Bullarium_Romanum_(Vol_1)__LT.pdf.html (25.6.2012).
7
S. Debenedetti-Stow, The Etymology of „Ghetto”. New Evidence from Rome, „�����������
������������
Jewish History” R. 6, 1992, nr 1–2, s. 79–85, tu s. 80.
8
Ibidem, s. 81 (z dalszymi przykładami). Kenneth Stow argumentował, że przejęcie tego określenia przez społeczność żydowską oznaczało „cosnsciousness of closure”, ale trzeba brać
pod uwagę, że symbolika wyrazu „getto” nie była taka wyraźna jak terminów „seraglio” lub
„claustro”. Na przywłaszczenie tego terminu przez Żydów wskazuje również praktyka stosunku do władz nieżydowskich w innych miastach, gdzie wprowadzono getta. Por.: B. Ravid,
A Tale of Three Cities and Their Raison d’état: Ancona, Venice, Livorno, and the Competition for Jewish Merchants in the Sixteenth Century, w: Jews, Christians, and Muslims in the
Mediterranean World after 1492, wyd. A. M. Ginio, London 1992, s. 138–162; R. Bonfil,
A Cultural Profile (of the Jews in Early Modern Venice), w: The Jews in Early Modern Venic,
wyd. R. C. Davis, B. Ravid, Baltimore–London 2001, s. 169–190, 279–284; idem: Change in
the Cultural Patterns of a Jewish Society in Crisis. Italian Jewry at the Close of the Sixteenth
6
20
Jürgen Heyde
getto weneckie i Judengasse we Frankfurcie, w jednym punkcie różniła się zasadniczo od wcześniejszej sytuacji mieszkaniowej Żydów w tych miastach: nie było
już osadnictwa mieszanego żydów i chrześcijan. W ten sposób powstała przestrzeń
wyłącznie żydowska, w którym synagoga nie była już tylko centrum duchowym,
lecz całego życia publicznego. Kierownictwo gminy żydowskiej, kahał, spełniał
w zasadzie podobne funkcje jak magistrat w mieście chrześcijańskim. Ponadto
kahał stał się dla instytucji nieżydowskich najważniejszym partnerem w kontaktach ze społecznością żydowską, podczas gdy wcześniej dominowały bezpośrednie
kontakty9.
Tego rodzaju dzielnice żydowskie w czasach nowożytnych powstawały też
poza Włochami, również w Polsce – aczkolwiek w innym kontekście i w innej
formie. We Lwowie dzielnica żydowska stanowiła tylko jedną z kilku dzielnic
etnicznych w obrębie murów miasta10. W Krakowie gmina żydowska w 1495 r.
przeniosła się do sąsiedniego Kazimierza, gdzie powstała jedna z najważniejszych
dzielnic żydowskich epoki nowożytnej11. Od 1564 r. gmina dysponowała prawem
pierwokupu, jeśli chrześcijanin sprzedawał nieruchomość w obrębie tzw. miasta
żydowskiego, ale nigdy nie było formalnych ograniczeń osadnictwa. W dokumentach Żydów krakowskich tylko do około 1540 r. określano miejsce ich pobytu jako
„de Kazimiria”, a od tej pory znowu w ogromnej większości jako „de Cracouia”.
A mimo to wojewoda krakowski Jan Tęczyński w 1637 r. określił dzielnicę żydowską w jednym dokumencie jako „ghet”12. On poznał ten termin prawdopodobnie
podczas swoich studiów we Włoszech i uznał go za odpowiedni do określenia tego
rodzaju osadnictwa żydowskiego.
Getto w tym kontekście jawi się jako metafora nowego typu żydowskiego osadnictwa w mieście – już nie w rozproszeniu wśród ludności nieżydowskiej, lecz
9
10
11
12
Century, „Jewish History” 1988, t. 3, s. 11–30; H. T. Adelman, Jewish Women and Family
Life, Inside and Outside the Ghetto, w: The Jews in Early Modern Venice, s. 143–165.
D. J. Malkiel, The Ghetto Republic, w: The Jews of Early Modern Venice, s. 117–142; A. Prosperi, Incontri rituali. Il Papa e gli ebrei, w: Storia d’Italia, t. 11: Gli ebrei in Italia. A cura
di Corrado Vivanti, 1: Dall’alto Medioevo all’età dei ghetto, Torino 1996, s. 497–522.
M. Kapral, Legal Regulation and National (Ethnic) Differentiation in Lviv, 1350–1600, w:
On the Frontier of Latin Europe. Integration and Segregation in Red Ruthenia, 1350–1600,
wyd. T. Wünsch, A. Janeczek, Warszawa 2004, s. 211–228; idem: Nacional’ni gromadi mista
L’vova XVI–XVIII st. (social’no-pravovi vzajemyny), L’viv 2003.
H. Zaremska, Żydzi w średniowiecznym Krakowie. Gmina krakowska, Warszawa 2011, s. 493–
503; eadem: Crossing The River: How and Why the Jews of Cracow Settled in Kazimierz at
the End of the Fifteenth Century, w: Polin 22: Social and Cultural Boundaries in Pre-Modern
Poland, red. A. Teller, M. Teter, A. Polonsky, Oxford 2010, s. 174–192; B. Wyrozumska, Czy
Jan Olbracht wygnał Żydów z Krakowa?, „Rocznik Krakowski” R. 59, 1993, s. 5–11.
M. Bałaban, Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304–1868, t. 1, Kraków 1931,
s. 138; J. Heyde, Raum und Symbol. Das jüdische Viertel in der frühen Neuzeit als „Ghetto”
in den Werken Majer Bałabans, „Kwartalnik Historii Żydów” 2011, nr 4 (240), s. 445–461,
tu s. 452–453.
Miejsce czy symbol? Getto
21
doświadczane jako własna przestrzeń żydowska, również w sensie topograficznym.
Okazuje się, że współcześni z dużą dozą pewności siebie przywłaszczyli sobie ten
termin, nadając mu własne interpretacje. Istniało wiele zasadniczych różnic między
np. Rzymem a Krakowem, żeby wymienić tylko prawo dysponowania kluczami do
wrót dzielnicy lub zakres kompetencji kahału. Są one jasno widoczne w aktach, ale
dla współcześnych, jak się zdaje, nie stanowiły cech dominujących dla ich życia
codziennego.
Inaczej, i już jednoznacznie jako symbol wykluczenia, rozumiano getto w czasie rewolucji francuskiej. Kiedy oddziały rewolucyjne w latach dziewięćdziesiątych XVIII w. ruszyły na podbój Włoch, zburzenie murów getta za każdym razem
obchodzono jako demostracyjny akt wyzwolenia. Razem z murami miał zniknąć
stary ład, a więc ancien règime, a równocześnie społeczny podział na ludność żydowską i chrześcijańską. Tak np. władze miasta Padwa po wkroczeniu wojsk napoleońskich w 1797 r. wydały dekret, że „barbarzyńska i nic nie znacząca nazwa
‘getto’ […] ma być w przyszłości zastąpiona przez ‘via Libera’”. Kilkanaście dni
później przystąpiono do zburzenia muru dawnego getta, zapewniając, że w przyszłości „nie zostałoby najmniejszego śladu dawnego przedziału od sąsiedniej ulicy”13. Dzielnica żydowska, zrozumiana jako przestrzeń żydowska, nie odpowiadała
już wymogom nowych czasów, emancypacją miano przezwyciężyć przestarzałe
podziały społeczne.
Rewolucyjne ideały nie zdążyły jednak odnieść pełnego zwycięstwa. Jeszcze
do 1870 r. w Europie Centralnej prawa Żydów do swobodnego osadnictwa raz
po raz poddawano restrykcjom. W zależności od koniunktury politycznej uchylano ograniczenia lub wprowadzano je z powrotem. Nawet jeśli uwzględnimy, że
ich praktyczne znaczenie dla sytuacji mieszkaniowej Żydów było coraz mniejsze,
jako akty symboliczne te raz po raz odnawiane ograniczenia miały duże znaczenie.
Coraz bardziej getto stawało się symbolem, i to w podwójnym sensie: z jednej
strony oznaczało ono stan politycznej represji – tak np. Ludwig Börne zadawał po
1830 r. pytanie: „Czyżby Niemcy nie stali się gettem Europy? Czyżby nie wszyscy
Niemcy nosili żółte łaty na kapeluszu?”14. Z drugiej zaś strony getto urosło do rangi
symbolu niedokończonej emancypacji. „Wyjście z getta” i „wejście do społeczeństwa”: uczęszczanie do szkół nieżydowskich, partycypacja w życiu towarzyskim
ludności nieżydowskiej, zdobycie wykształcenia „ogólnego”, takie były postulaty
oświecenia żydowskiego. W połowie XIX w. zostały one przejęte przez wczesnych
The Jew in the Modern World. A Documentary History, oprac. P. Mendes-Flohr, J. Reinharz,
wyd. 2, New York–Oxford 1995, s. 122–123.
14
L. Börne, Menzel der Franzosenfresser, w: idem, Sämtliche Schriften, wyd. I. i P. Rippmann,
t. 3, Düsseldorf 1964, s. 871–984, tu s. 889. Por.: R. Erb, W. Bergmann, Die Nachtseite der
Judenemanzipation. Der Widerstand gegen die Integration der Juden in Deutschland 1780–
1860, Berlin 1989, s. 86–96.
13
22
Jürgen Heyde
asymilatorów, którzy skierowali swoje żądania już nie przede wszystkim do społeczeństwa nieżydowskiego, lecz do samych Żydów.
Getto w świecie nowoczesnym – przykład Galicji
Postulaty asymilatorów odbiły się szerokim echem w piśmiennictwie żydowskim, we wczesnej tzw. Ghettoliteratur. Tam jednak getto oznaczało właściwie nie
dzielnicę żydowską jako przestrzeń miejską, lecz bardziej ogólnie przestrzeń żydowską, ukształtowaną przez tradycję i presję społeczną, kulturowo odizolowaną
od środowiska nieżydowskiego i z tego powodu beznadziejnie zacofaną. Bohaterowie tych opowiadań przeżywali moment olśnienia i opuszczali getto; opuszczali to
miejsce przeszłości, aby zdobyć przyszłość. Takie „opowiadania z getta” lokowano
nie w miejscach, gdzie w czasach nowożytnich istniały dzielnice żydowskie zwane
gettem, lecz bardzo często w okolicach wiejskich, gdzie w przekonaniu autorów
ciągle dominowały tradycyjne żydowskie struktury społeczne. Jednym z ulubionych regionów, w którym te opowiadania się rozgrywały, była w drugiej połowie
XIX w. Galicja15.
Z tego też powodu w drugiej i głównej części tych rozważań chciałbym się bliżej przyjrzeć Galicji. Pojęcie getto zajmowało w tamtejszych dyskusjach publicznych co prawda nie kluczowe, lecz jednak całkiem ważne miejsce. Getto kreowało
obraz historii Żydów, ale też ukazało ich miejsce w ówczesnym świecie. Dyskusja
ta nie obejmowała całej publiczności żydowskiej, pojawiła się ona raczej w określonych grupach i debatach.
W tym miejscu pozwolę sobie na niewielką dygresję: przyjęło się pojmować
Galicję jako przestrzeń wielokulturową, ukształtowaną przez współdziałanie Polaków, Niemców, Rusinów, Żydów, Ormian i innych narodowości16. Ta „wielość”
jednak zakłada pewną jednolitość lub wewnętrzną spójność każdej z tych grup,
której jednak przy bliższym przyjrzeniu się sprawie raczej nie było. Można więc
mówić także o wielokulturowej przestrzeni żydowskiej. Żydzi – to byli wszycy ci,
którzy sami określali się tym mianem lub byli za takich uznawani przez innych.
Byli też tacy, którzy mówili o sobie, że są Żydami, ale doświadczali tego, że inni
Żydzi już mocno w tę ich żydowskość wątpili.
J. M. Hess, Middlebrow Literature and the Making of German-Jewish Identity, Stanford
2010; K. H. Ober, Die Ghettogeschichte. Entstehung und Entwicklung einer Gattung, Göttingen 2001; G. von Glasenapp, Aus der Judengasse. Zur Entstehung und Ausprägung deutschsprachiger Ghettoliteratur im 19. Jahrhundert, Tübingen 1996.
16
O micie Galicji por.: D. Hüchtker, Der „Mythos Galizien”. Versuch einer Historisierung, w:
Die Nationalisierung von Grenzen. Zur Konstruktion nationaler Identität in sprachlich gemischten Grenzregionen, wyd. M. G. Müller, R. Petri, Marburg 2002, s. 81–107; również pod:
www.kakanien-ac.at/beitr/fallstudie/DHuechtker2.pdf (13.5.2013).
15
Miejsce czy symbol? Getto
23
Istniały więc różne koncepcje żydowskości, o których publicznie dyskutowano. Z grubsza możemy rozróżnić co najmniej dwie koncepcje asymilatorskie: tzw.
niemiecką i polską, oraz koncepcję chasydzką, koncepcję ortodoksyjną lub – jak ją
wówczas nazwano – „rabiniczną” (trzymającą się tradycyjnch struktur gminnych),
no i pod koniec XIX w. również koncepcję syjonistyczną i socjalistyczną. Publiczne debaty o te koncepcje i wizje „żydowskości” toczyły się raczej w wąskich grupach przede wszystkim wielkomiejskich kręgów inteligencji, którzy próbowali
przekonać „masy” do swoich racji i w ten sposób zyskać wpływ na postrzeganie
wszystkich Żydów. Był to w istocie spór porównywalny do walki przedstawicieli
różnych grup narodowych o wpływy na szczeblu krajowym.
Również wewnątrz społeczności żydowskiej rozegrała się walka o „rząd dusz”
i tym samym o reprezentatywność danej opcji społeczno-politycznej wobec świata nieżydowskiego. Za orientacją ortodoksyjną przemawiała przede wszystkim
tradycja17. Ona „od zawsze” reprezentowała żydowskość i gwarantowała, że tak
będzie i w przyszłości. Natomiast chasydyzm opierał się na innej podstawie – na
doświadczeniu religijnym, objawiającym się w postaci „rebbe” jako przywódcy
duchownego, wyrastającym z tradycji żydowskiej, lecz niezwiązanym z błędami
i zwyrodnieniami narosłymi w życiu w diasporze. Pozostałe grupy określano w piśmiennictwie jako modernizatorów. Dla nich nie tradycja, lecz teraźniejszość lub
nawet przyszłość były głównym punktem odniesienia18.
W debatach publicznych najluźniejszy związek z żydowskością charakteryzował socjalistów. Publicystyka socjalistyczna przeważnie traktowała żydowskość
nie jako punkt identyfikacji, lecz raczej jako coś przypisanego, co wówczas – ze
względu na antysemityzm – sprowadzało na ludzi problemy, ale nie miało większego znaczenia w przyszłym, równym i sprawiedliwym świecie19.
Syjoniści również zwracali wzrok ku przyszłości, ale zdefiniowanej żydowskością w wolnym państwie żydowskim. Dzieje Żydów w diasporze stworzyły dla
nich punkt odniesienia, jakby negatyw do zamierzonego przyszłego porządku. Żydowskość nabierała dla nich nowego wymiaru, nie religijnego lub tradycyjnego,
lecz narodowego.
Asymilatorzy z kolei uważali się za spadkobierców haskali i proponowali wizję
żydowskości połączonej ze światem nieżydowskim, a nie odizolowanej od niego.
Por.: S. Volkov, Die Erfindung einer Tradition. Zur Entstehung des modernen Judentums in
Deutschland, „Historische Zeitschrift” 1991, t. 253, s. 603–628.
18
T. Gąsowski, Między gettem a światem. Dylematy ideowe Żydów galicyjskich na przełomie
XIX i XX wieku, Kraków 1996; J. Shanes, Diaspora Nationalism and Jewish Identity in Habsburg Galicia, Cambridge 2012; A. Jagodzińska, Pomiędzy. Akulturacja Żydów Warszawy
w drugiej połowie XIX wieku, Wrocław 2008; A. Cała, Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim (1864–1897). Postawy, konflikty, stereotypy, Warszawa 1989, s. 130–151; M. Wodziński, Oświecenie żydowskie w Królestwie Polskim wobec chasydyzmu. Dzieje pewnej idei,
Warszawa 2003; J. M. Hess, Middlebrow Literature, s. 157–200.
19
L. Wasilewski, Kwestia żydowska na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Lwów 1913.
17
24
Jürgen Heyde
Chcieli rozłączyć religię żydowską od tradycji i stworzyć podstawy żydowskości
współczesnej. Centralnym punktem programowym było połączenie ze światem
nieżydowskim, a to w Galicji autonomicznej zrodziło pewien kłopot. Mianowicie
wczesna asymilacja orientowała się na kulturze niemieckiej. Z tego wynikała polityczna orientacja na Wiedeń, co można określić jako opcję imperialną. W okresie
autonomii na sile przybrała inna orientacja, faworyzująca kulturę polską. Politycznie utożsamiała się ona z polskim ruchem narodowym.
W publicystyce modernizatorów motyw getta był obecny we wszystkich orientacjach. Getto pojawiło się w różnych kontekstach, raczej rzadko oznaczając konkretne dzielnice żydowskie, lecz prawie wyłącznie używano tego terminu w sensie
przenośnym, jako symbol lub negatyw symbolizujący zagrożenie, izolację lub zacofanie ludności żydowskiej – jak ilustrują przykłady z publicystyki asymilatorskiej,
syjonistycznej i socjalistycznej. Kolejność nie jest w tym wypadku przypadkowa:
jako pierwsi asymilatorzy używali motywu getta w swoich pismach. Syjoniści i socjaliści opierali się na konotacjach wprowadzonych w publicystyce asymilatorów
i dodali własne akcenty lub polemizowali z nimi.
Polska publicystyka asymilatorska mocno podkreślała kontrast między gettem
a emancypacją, szczególnie od początku lat osiemdziesiątych XIX w., kiedy to
w Galicji doszło do otwartej konfrontacji między środowiskiem ortodoksyjnym
a asymilatorami20. W periodyku „Ojczyzna”, organie „Przymierza Braci”, pojawiło
się wówczas wiele artykułów programowych o stanowisku asymilatorów do problemów ludności żydowskiej, z których chciałbym przytoczyć wybrane fragmenty.
I tak w artykule wstępnym do numeru 15 z 1 sierpnia 1883 r. czytamy:
Od kiedy pękły mury ghettów, od kiedy światło dzienne zajrzało w ponure te zabytki,
kryjące tyle nędzy, tyle nieszczęsnych skutków spaczonego gwałtem rozwoju ludności
żydowskiej, od tej samej chwili myśl naprawy anormalnych stosunków społecznych
i wychowawczych tej ludności poczęła zajmować nie tylko światlejszych żydów, ale też
przyjaciół ludzkości i patryotów innego wyznania. Zrównanie żydów nie tylko w słowie
ustawy, ale w życiu realnem i wszelkich tegoż warunkach, oto, do czego dążyły i dążą
usiłowania ludzi, pragnących dobra kraju i postępu narodowego21.
Getto jest tu centralnym motywem argumentacji. Stało się synonimem ciemności, nędzy i gwałtu wobec Żydów, a emancypacja niosła ze sobą przezwyciężenie
tego stanu. Do tego potrzebna była z jednej strony „naprawa anormalnych stosunków społecznych” – poprzez formalne uznanie równouprawnienia, ale też „naprawa anormalnych stosunków [...] wychowawczych”. Dokończenie emancypacji
wymagało edukacji ludności żydowskiej w nowym duchu, czego pragnęli zarówno
Z. Fryling, Klątwa galicyjskich rabinów i cudotwórców, Lwów 1883. Por.: J. Shanes, Diaspora Nationalism, s. 41–45.
21
[Lwów, 31 lipca 1883 r.] „Ojczyzna” 1883, nr 15, z 1 sierpnia, s. 59–60, tu s. 59.
20
Miejsce czy symbol? Getto
25
„światli Żydzi”, jak i „przyjaciele ludzkości i patryoci innego wyznania”, bo emancypacja służyła nie tylko Żydom, lecz także „postępowi narodowemu”.
Dzieło edukacji było ważnym zadaniem, niestety utrudnionym przez dotychczasową organizację szkolnictwa, szczególnie dalszą egzystencję szkół gminnych
– chederów. Asymilatorzy walczyli o zniesienie chederów oraz wprowadzenie polskojęzycznego świeckiego szkolnictwa wspólnego dla Żydów i nie-Żydów. Pozostawienie chederów jako rodzaju wyznaniowego, religijnego szkolnictwa oznaczało, według autora artykułu opublikowanego w „Ojczyźnie” z 1882 r., dobrowolny
powrót do getta – nie w sensie topograficznym, lecz duchowym:
Mamyż się sami zamurować w getto moralnem, kiedy świat nareszcie odsunął zardzewiałe rygle naszego stuletniego więzienia i roztworzył bramy na oścież, spodziewając
się po nas czynnego udziału w pracach i zabiegach około spełnienia wielkiego ludzkości
zadania? Mamyż się okazać niegodnymi jego zaufania, odsuwając się od niego i zamykając się w ciasnem kole wyłącznie religijnych dążeń?22
Istotne dla rozwoju ludności żydowskiej było według asymilatorów połączenie Żydów z nie-Żydami. Uważali, że tylko w ten sposób można osiągnąć prawdziwą emancypację. Wszelkie odchylenia od tej drogi grożą powrotem do getta,
które porównywano z więzieniem, izolacją duchową, zacofaniem i nędzą. W ten
sposób motyw getta jako „negatywna matryca” ilustrował cele obozu asymilacyjnego.
Jednak zagrożenie dla tego celu nie leżało tylko w konserwatyzmie i zacofaniu mas żydowskich lub we władzy rabinów i „cudotwórców”, jak powszechnie
nazywano chasydzkich przywódców. Już od połowy lat osiemdziesiątych autorzy
„Ojczyzny”, w ślad za warszawskim „Izraelitą”, dostrzegali niebezpieczeństwo ze
strony wczesnych organizacji syjonistycznych, takich jak wiedeńska „Kadimah”,
które pod pozorem pielęgnacji żydowskich tradycji starały się jakby przygotować
grunt pod formowanie „narodowości żydowskiej”, dążącej w końcu do utworzenia
państwa żydowskiego. Dla asymilatorów powrót do Ziemi Świętej nie mógł być
opcją na przyszłość:
Odkąd mury dzielnic runęły i zamknięty za niemi przez wieki lud, na wyswobadzające
hasło uprawnienia, wypłynął na widownię spólnego z narodami życia, te, ujrzawszy
w swym gronie wyzwoleńca, z którym tysiące wnet związały je stosunków, stanąwszy
z nim oko w oko, poczęły doń zwracać zapytania: „kim jesteś”? I gdy jedni, za obczyznę
w nim dostrzeżoną, znienawidzili go, potępili; drudzy sprawiedliwsi, pomni smutnych
kolei, jakie przybył, rzekli doń: „Czas dla ciebie zrzec się swej narodowej ojczyzny
i zostać się z nami!”23.
S. Margulies, O naszych stosunkach wyznaniowych, „Ojczyzna” 1882, nr 9, z 1 maja, s. 35–36.
Którędy?, „Ojczyzna” 1884, nr 3, z 1 lutego, s. 10–11.
22
23
26
Jürgen Heyde
Syjonistyczne obchody machabeuszowe wydawały się autorom „Ojczyzny” inscenizacją polityczną. Ostrzegali oni przed „fantastycznymi iluzjami”, ale wzbraniali się wobec zarzutu, jakoby lekceważyli żydowskie tradycje.
Kilka lat później zachwiała się idea sojuszu między Żydami a nie-Żydami dla
wspólnego dobra narodowego. W polskich kręgach narodowych pojawiły się coraz
silniejsze tendencje antyżydowskie, atakujące ze szczególnym ferworem zasymilowanych Żydów i żądające klarownej separacji między „Polakami” a Żydami, zaprzeczając samej idei asymilacji.
W artykule wstępnym z okazji nowego roku żydowskiego 5651 we wrześniu
1890 r. na łamach „Ojczyzny” podsumowano doświadczenie rosnącego antysemityzmu:
Minęły co prawda bezpowrotnie czasy krwawego tępienia żydów, nie powstaną może
już na powrót mury getta, które oddzielały żydów od reszty świata, jakby wiecznie zapowietrzonych, ale duch, które te prześladowania wywołał, nie wszędzie jeszcze ustąpił,
fanatyzm religijny i rasowy nie wszędzie jeszcze zamarł. Dzieje roku, który żegnamy,
smutnie tę prawdę ilustrują. W państwie, w którem żyjemy jako równouprawnieni obywatele „pod osłoną praw”, ekscesa antysemickie połączone tu i ówdzie, nawet w stolicy
państwa, z rabunkiem i pożogą, przypomniały te dawne chwile niewoli. W państwach
sąsiednich, w Rosji i Rumunii, ograniczenia prawne i wydalenia są żywą, chociaż – i to
nie zawsze – w formy prawne ujętą kopią dawnych prześladowań24.
W poczuciu potrójnego zagrożenia autorzy „Ojczyzny” zauważyli słabnące
wsparcie dla idei asymilacji i dwa lata później ich pismo przestało wychodzić. Na
początku XX w. Tobiasz Aschkenase i Bertold Merwin podnieśli sztandar asymilacji w tygodniku „Jedność”. Argumentacja się zaostrzyła, stawiano często znak
równości między syjonizmem a antysemityzmem, a syjonizm oznaczał dla Żydów
nie postęp, lecz powrót do getta:
[...] naturalny wynik dziejowej rewolucji, imperatyw historyczny – łączność nierozerwalna żydów z ich wiekową Ojczyzną Polską, uświadamianie, kształcenie i ukulturnianie ludu żydowskiego w duchu tym, który był zawsze treścią i fundamentem jego istnienia na tej ziemi w imię wielkiej idei braterstwa, nie może być na rękę tym, których praca
– rozkład, dążeniem – karyera, hasłem – powrót do getta, ideą – mandat syoński25.
Podobne zarzuty, podnoszone przez anonimowego, ale – jak napisano – „wybitnego i wielce zasłużonego działacza z zachodniej Galicji”26, sformułowano
w 1907 r., kiedy dyskutowano o projekcie utworzenia okręgów wyborczych z żydowską ludnością większościową. Syjoniści przyjęli takie rozwiązania z aprobaEnefde, Z chwili (Nowy rok – Smutne echa – Położenia Żydów w kraju naszym), „Ojczyzna”
1890, nr 18, z 15 września, s. 141–142.
25
His, Syon, a… „Dilo”, „Jedność” 1907, nr 7, z 19 kwietnia, s. 1–3, tu s. 1.
26
Powrót do getta, „Jedność” 1907, nr 11, z 17 maja, s. 3–4.
24
Miejsce czy symbol? Getto
27
tą, ponieważ miały zwiększyć szanse żydowskich kandydatów, ale asymilatorska
„Jedność” widziała w tym krok do segregacji, a tym samym do wprowadzenia nowego getta.
Publicystyka syjonistyczna reagowała na zarzuty asymilatorów, ale nie bezpośrednio. Często udowadniała bezsens i bankructwo idei asymilacji, której społeczeństwo nieżydowskie nie akceptowało i która doprowadziłaby tylko do „zatapiania” Żydów w morzu nieżydowskim. Autorzy syjonistyczni podjęli motyw getta
i przydali mu inne skojarzenia.
Tak samo jak dla asymilatorów, getto było dla nich ściśle związane z tzw. kwestią żydowską. W dwutygodniku „Przyszłość” autor przedstawił syjonistyczny
punkt widzenia na ten problem:
Jesteśmy przekonani, że antagonizm zwany kwestią żydowską wywołany został samym faktem istnienia pośród społeczeństw chrześcijańskich obcego żywiołu o silnie
wyrobionej indywidualności, która w ciągu wieków pod wpływem najrozmaitszych
zewnętrznych i wewnętrznych czynników zmodyfikować się musiała, ale zetrzeć się
nie mogła. Dzięki rodzimym, ocalonym jeszcze po utracie bytu politycznego i hodowanym w rozproszeniu tradycyom i ideałom i nabytym na wędrówce cechom charakteru,
w chwili, gdy runęli mury getta, stanął naród żydowski w rażącej sprzeczności z innymi
narodami27.
Autor przyjął podobną chronologię jak autorzy z obozu asymilatorskiego i postawił w pewnym sensie podobną diagnozę: Żydzi w epoce getta żyli w izolacji od
świata nieżydowskiego. Tam jednak mieli możliwość pielęgnacji starych tradycji
i ideałów, niezauważeni przez nie-Żydów. Autor kontynuował:
W chwili, gdy runęły mury getta. Bo dopiero teraz kultura żydowska, płynąca przez
tyle wieków diaspory nie naturalnym, lecz sztucznie wyżłobionem korytem, zmieszana
przeto z naleciałościami, zamącona naniesionemi z niezdrowego powietrza wpływami,
unaoczniła swą odrębność wobec kultury społeczeństw chrześcijańskich, ujawniło się
odmienne żydów usposobienie, odmienny charakter i sposób myślenia, odmienne obyczaje, tradycje i ideały, odmienne życie gospodarcze, słowem, zupełnie odrębny pogląd
na świat28.
Zniesienie getta zatem przyniosło Żydom wolność, ale kierunek zmiany był przeciwny temu, o jakim myśleli asymilatorzy. Nie sojusz z nie-Żydami, nie bratanie, lecz
możliwość realizacji własnej kultury i własnego życia. Antagonizm między Żydami
a nie-Żydami był więc nieunikniony i rozwiązałby się dopiero wtedy, kiedy nie tylko
getto, lecz także „golus”, czyli życie w diasporze, dobiegnie końca.
Na tej drodze trzeba było przezwyciężyć inną pozostałość epoki getta, a mianowicie język potoczny Żydów, który w ówczesnej publicystyce rzadko kiedy był
Za waszą i naszą wolność, „Przyszłość” 1894, nr 13, z 5 kwietnia, s. 145–148, tu s. 146.
Ibidem.
27
28
28
Jürgen Heyde
inaczej nazwany niż „żargon”. W artykule Kilka słów o żargonie z tego samego
roku autor podkreślał:
Żargon naszym językiem narodowym nie jest, wszystko co nam drogie i święte, co nas
z przyszłością wiąże, nie żargonu brzmi dźwiękiem, i to też naszym językiem przyszłości nie może być język z piętnem niewoli na czole, zrodzony w gettach germańskich, ale
język wolnych Judejczyków, odradzający się do nowego życia w ziemi judajskiej!29
Wszelkie próby podnoszenia „żargonu” do rangi żydowskiego języka narodowego były skazane na klęskę: „Lud nasz, zamiast postępować z duchem czasu,
oddala się od niego coraz bardziej, zasklepia się w fanatyzmie i ciemnocie i tworzy
sobie »getto« duchowe”30.
Konotacje getta u syjonistycznych autorów w Galicji obejmowały również elementy przymusu i nędzy, ale to nigdy nie zdołało zniszczyć kultury żydowskiej.
W 1896 r. Salomon Schiller zastanawiał się w artykule pod tytułem Nasz byt narodowy:
Zamykali nas w gettach, ale właśnie to trzymanie nas z dala od siebie, ta autonomia więzienna sprzyjała w wysokim stopniu rozwijaniu się odrębnych cech narodowych i społeczno-kulturnych. Nie mniej ważne skutki dla naszej psychy narodowej pociągnęło
za sobą lekceważenie, które żywiliśmy wobec Aryjczyków. Ustaliła się bowiem w nas
świadomość naszej wyższości i przejęliśmy się myślą, żeśmy narodem wybranym31.
W tej wypowiedzi już widać znaki przewartościowania pamięci o getcie.
W „Przyszłości” i następcy tego czasopisma, tygodniku „Wschód”, który ukazywał
się od 1900 r. we Lwowie, takie przewartościowanie sygnalizowano w kilku artykułach poświęconych dziełom literackim o tematyce getta autorstwa angielskiego
pisarza Israela Zangwilla, którego też nazywano „Dickensem getta”. Pisał on o ludziach, którzy wyszli z getta, aby żyć w nowoczesnym świecie wśród nie-Żydów.
Tam jednak czuli niedosyt i tęsknotę za wspólnotą żydowską, więc na chwilę wracali do getta, jak bohaterka z opowieści Flutter-Duck:
„Do getta” odzywa tajemniczy głos w jej wnętrzu się [i] do getta idzie Estera. Lecz nie
do tego samego, z którego wyszła, bo stamtąd już najbliżsi wyemigrowali do nowego
Babilonu, do państwa Kolumba. Bohaterka nasza decyduje się bez oporu i wsiada na
okręt, by odwiedzić starego ojca32.
Getto, z jego ciasnotą, nędzą i zacofaniem, miało jednak wartości, których bohaterowie na próżno szukali we współczesnym, zasymilowanym świecie. Ten świat,
Kilka uwag o żargonie, „Przyszłość” 1894, nr 14, z 20 kwietnia, s. 161–163, tu s. 162.
Ibidem.
31
S. Schiller, Nasz byt narodowy (ciąg dalszy), „Przyszłość” 1896, nr 18, z 20 czerwca, s. 137–
140, tu s. 139.
32
Dzieci getta, „Przyszłość” 1895, nr 21, z 20 sierpnia, s. 162–165, tu s. 164.
29
30
Miejsce czy symbol? Getto
29
gdzie Żydzi żyją w rozproszeniu wśród nie-Żydów, okazuje się jednak w pewnym
sensie ślepym zaułkiem, dlatego bohaterki Zangwilla na chwilę powracają do getta,
aby stamtąd wyruszyć we właściwą podróż, do ziemi żydowskiej, która notabene
niekonieczne musi być w Palestynie.
W ten sposób getto przestało być symbolem tylko przeszłości, dawnego wykluczenia i marginalizacji Żydów, i uzyskało walor bezpośredniego pomostu do nowego życia żydowskiego we własnym kraju. Ale ta droga do własnego kraju okazała
się trudna i długa, a życie w diasporze, jeszcze przez długi czas, koniecznością.
Wobec tego publicyści syjonistyczni zastanawiali się nad dziejową rolą getta jako
– tymczasowej – alternatywy wobec świata nowoczesnego w ujęciu asymilatorów,
świata zagrażającego tożsamości żydowskiej.
W niepodpisanych Listach z Wiednia, które ukazały się na łamach „Wschodu”
w 1901 r., autor zastanawiał się nad związkiem programu Teodora Herzla i Maxa
Nordaua a gettem:
„Hinaus aus dem Getto” – oto hasło, [które] wydał przed trzema laty twórca politycznego syjonizmu [Herzl]. Ono miało napiętnować nowo powstały ruch, ono miało mu dać
treść, moralną postawę wobec żydów, a co więcej, wobec świata aryjskiego...33
Tę myśl jednak, według autora, nieprędko będzie można urzeczywistnić, dlatego trzeba uwzględnić konkretyzację tego programu, jaką dokonał Max Nordau:
Porzućmy stare getto, wyzwólmy się z jego atmosfery zakażonej służalczą uległością,
brakiem świadomości samego siebie, a sami sobie nowe getto stwórzmy, getto wzajemnej pomocy, wzajemnego doskonalenia się, rozsadnik żydowskiej nauki, kolebkę
żydowskiej sztuki. Słowem, skoncentrujmy się lokalnie, skupmy wrodzone nam siły
duchowe, a dźwigniemy się, a zaim\ponujemy światu potęgą żydowskiego ducha. „Hej,
ramię do ramienia” – dalejże do wspólnej pracy, a w chwili, gdy owo getto ducha, myśli
żydowskiej stanie się rzeczywistością, żydzi przestaną być mieszkańcami getta34.
W dalszym ciągu getto oznaczało życie w odosobnieniu od nie-Żydów. Ale
w przeciwieństwie do „starego” getta, gdzie nie-Żydzi dyktowali warunki, a Żydzi
musieli się do nich dostosować, to „nowe” getto wynikało z własnej inicjatywy Żydów i umożliwiło im przetrwanie w diasporze aż do czasu, kiedy powstanie nowe
państwo żydowskie. To „nowe” getto nie potrzebuje miejsca, ono nie jest dzielnicą
zamkniętą, lecz postawą duchową. W ten sposób pojęcie „getta duchowego” lub
„getta moralnego” ukazywało się w nowym świetle – już nie jako symbol ucisku
i zacofania, lecz jako wyraz samostanowienia Żydów i pomost między przeszłością
a przyszłością.
Przytoczone tutaj przykłady stanowią – tak jak w publicystyce asymilatorskiej
– tylko fragment wątków powiązanych z gettem. Nieco inaczej sytuacja przedsta Listy z Wiednia, „Wschód” 1901, nr 37, z 18 czerwca, s. 10–11, tu s. 10.
Ibidem.
33
34
30
Jürgen Heyde
wia się w przypadku publicystyki socjalistycznej. W polskojęzycznej żydowskiej
prasie socjalistycznej widać raczej dystans do motywu getta i operowania nim jako
hasłem do mobilizacji zwolenników. Jak powszechne jednak były konotacje „duchowe” związane z tym terminem, widać może w małym cytacie z broszury programowej Żydowskiej Partii Socjaldemokratycznej w Galicji z 1905 r. pod tytułem
Czego chcemy. Broszurka została wydana po wybuchu strajków i demonstracji
w Rosji tegoż roku. Autorzy zastanawiali się, dlaczego w Rosji wybuchła rewolucja, a w Galicji żydowski proletariat nie dołączył do tej walki:
Więc spał proletaryat żydowski, gdy inni walczyli. W tej samej chwili, gdy tam – w Rosyi pod rządem carskim prześladowany i gnębiony proletaryat żydowski powstał do
walki i na czoło rewolucyi się wysunął, gdy rzucił niewolniczą duszę getta i w bohatera
się przemienił, [...] – u nas w daleko lepszych warunkach politycznych, masa żydowska
pozostała bierną i cichą35.
Tutaj pojawiła się znowu „dusza getta”, ów symbol zacofania i wstecznictwa,
który już publicystyka asymilatorska z zapałem krytykowała. Nie był to jednak
motyw przewodni – przyczyny kulturowe schodziły na dalszy plan wobec problemów ekonomicznych, np. struktury zatrudnienia i braku proletariatu wielkomiejskiego w Galicji.
Kilka lat później Leon Wasilewski przedstawił analizę kwestii żydowskiej na
ziemiach polskich na tle ogólnoeuropejskim. W jego tekście motyw getta pojawiał
się dość często, m.in. w stosunku do rosyjskiej strefy osiadłości, która tworzyła
jakby getto terytorialne. W jego wywodach zlewały się motywy „getta duchowego”
i „getta” w sensie zamkniętej dzielnicy pod kontrolą władz nieżydowskich:
Religia, tradycye, zwyczaje i nadzieje mesyanistyczne, nawet po utracie języka narodowego czyniły z masy żydowskiej zwartą społeczność narodową, która na obczyźnie została wepchnięta w „getto”. W tem „getto” żyła społeczność żydowska wieki całe jako
coś najzupełniej odrębnego od otaczających ją narodów, jako żywioł, obcy narodowo
tym ostatnim. „Getto” każdego miasta stanowiło całość zamkniętą w sobie, otoczoną
murami zakazów, ograniczeń, nienawiści i pogardy36.
Takie getto stanowiło jednak fenomen przeszłości, epoki feudalnej, zamkniętej
przez rewolucję francuską: „Mury ‘getta’ padły pod ciosami Rewolucyi, ale zniszczenie ‘getta’ oznaczało jednocześnie wyrok dla narodowości żydowskiej”37.
Zaczął się nowy czas, kiedy ludność żydowska utraciła swoją odrębność i w całej Europie Zachodniej zasymilowała się z ludnością nieżydowską. Na ziemiach
polskich przeciwdziałał tej tendencji z jednej strony rząd carski w Rosji, który
Żydowska Partia Socjaldemokratyczna w Galicyi. Czego chcemy, [Kraków 1905], s. 3.
L. Wasilewski, Kwestia żydowska, s. 3.
37
Ibidem, s. 5.
35
36
Miejsce czy symbol? Getto
31
utrzymał prawne ograniczenia wobec Żydów i nie dopuszczał do emancypacji,
z drugiej zaś – żydowski nacjonalizm w wydaniu syjonistów, a później także syjonistycznych organizacji robotniczych oraz Bundu. Jedni i drudzy dążyli do utrzymania Żydów w izolacji od nie-Żydów (a przede wszystkim od nieżydowskich robotników) i przyczynili się tym samym do tego, że kwestii żydowskiej na ziemiach
polskich nie udało się rozwiązać.
We wszystkich trzech ugrupowaniach narracje o getcie były integralną częścią
narracji o tożsamości Żydów. Przemawiały do pamięci, tworząc obraz wspólnego
doświadczenia wszystkich Żydów, zarazem przygotowując grunt pod specyficzną
ofertę identyfikacyjną. Odwoływały się do przyszłości i ukazywały drogę wyjścia
z getta. Wizje przyszłości oczywiście się różniły, ale zawsze stanowiły ostateczny
punkt przezwyciężenia getta.
W ten sposób getto tworzyło jakby „negatywną matrycę” dziejów Żydów, symbolizując izolację, nędzę i ciasnotę. O ile wszyscy tzw. modernizatorzy byli zgodni
co do tych podstawowych konotacji getta, o tyle w analizie warunków, które prowadziły do powstania takiego getta, pojawiły się już różnice. Syjoniści i socjaliści
przypisali powstanie getta jednoznacznie nieżydowskim władzom, które dążyły do
marginalizacji i izolacji Żydów. W publicystyce asymilatorskiej raczej unikało się
wywodów na temat genezy lub przyczyn powstawania gett. Istnieją liczne artykuły
poświęcone gettom w Rzymie, w Wenecji i we Florencji, w których unikano wszelkich aluzji do potencjalnej roli Kościoła w tym procesie lub nawet próbowano datować powstanie getta rzymskiego w czasach cesarza Tytusa po zburzeniu drugiej
świątyni38. Znajdują się tam również wywody, że na ziemiach polskich nigdy nie
było gett39. Jak z tego wynika, historyczne getto topograficzne nie za bardzo dało
się pogodzić z ogólną wizją asymilatorów.
Patrząc na getto jako na fenomen współczesności, analizy były już bardziej
zbieżne. Socjalne aspekty nie wydawały się decydujące. One były ważnym punktem kwestii żydowskiej, ale w narracji o getcie schodziły na dalszy plan. Ważne
było przede wszystkim „getto moralne” lub „getto duchowe”, które objawiło się
w „ciemnocie”, „bierności”, a zarazem „fanatyzmie” mas żydowskich, ponieważ te
wcale nie tak masowo dołączyły do grona poszczególnych modernizatorów.
Jako wizję przyszłości spotyka się getto wyłącznie w publicystyce syjonistycznej – jednak również tylko na czas przejściowy, aż do powstania własnego państwa
żydowskiego. Oprócz tego wszystkie trzy orientacje były zgodne co do tego, że
getto należy zostawić za sobą.
Milka, Getto florenckie, „Jedność” 1907, nr 10, z 10 maja, s. 2–3; Honor, Dzielnica żydowska
w Rzymie, „Jedność” 1908, nr 14, z 3 kwietnia, s. 6; b.m., Getto Wenecyi, „Jedność” 1908,
nr 51, z 18 grudnia, s. 2–3.
39
B. Merwin, Hołd pamięci Kazimierza Wielkiego. 1310–1910, „Jedność” 1910, nr 19, z 13
maja, s. 1–3.
38
32
Jürgen Heyde
„Getto” jako program polityczny w publicystyce
antysemickiej XX wieku
W XX w. coraz większą rolę w debatach publicznych o tzw. kwestii żydowskiej
zajmowała sprawa przestrzeni żydowskiej i coraz aktywniej włączali się w nią
również autorzy antysemiccy. Podobnie jak publicystyka żydowska bacznie obserwowała polemiki antysemitów, tak autorzy antysemiccy uważnie śledzili debaty
żydowskie o miejsce Żydów w społeczeństwie nieżydowskim. Ruch antysemicki
upatrywał w syjonistycznych planach wzniesienia państwa żydowskiego w Palestynie potwierdzenie własnych fantazji wypierania Żydów z kraju. Równocześnie
nieustannie atakowali dążenie asymilatorów do zapewnienia Żydom miejsca w społeczeństwie nieżydowskim. Na początku nie podejmowali jednak wątku getta.
To się stało dopiero w latach dwudziestych, kiedy wraz z nowym państwem polskim pojawiła się także możliwość używania konceptu getta dla urzeczywistnienia
aktywnej polityki wykluczenia. Poligonem doświadczalnym stało się środowisko
uniwersyteckie. Radykalne związki studenckie protestowały przeciw domniemanej
nadreprezentacji studentów żydowskich na niektórych kierunkach40. Występowały
w roli „pana i władcy” i domagały się początkowo zupełnego wykluczenia studentów żydowskich z „polskich” uczelni. W tym postulacie widać odbicie starych
fantazji „pozbycia się” Żydów poprzez emigrację – a tak samo jak one, postulat
numerus nullus nie miał żadnych szans powodzenia na polskich uczelniach. Należy
też pamiętać, że władze niektórych uniwersytetów były raczej skłonne dać posłuch
żądaniu ograniczenia statystycznego poprzez wprowadzenie numerus clausus dla
studentów żydowskich. W 1924 r. Zbigniew Stypułkowski rozszerzył ten postulat
w artykule dla „Wiadomości Akademickich” o pomysł fizycznej separacji studentów żydowskich na salach wykładowych przez wprowadzenie tzw. getta ławkowego, jako pierwszy krok do totalnej separacji ludności żydowskiej, włącznie z segregacją mieszkaniową, a więc gettoizacją41.
Jednak ta inicjatywa nie powinna być postrzegana jako nowy krok do dyskryminacji, więc Stypułkowski przekonywał, że getto było starą instytucją żydowską,
za pomocą której w dawnych czasach Żydzi sami się ponoć odizolowali od społeczeństwa chrześcijańskiego. Gettoizacja, fizyczna separacja żydowskich i polskich studentów nie miała być zatem czymś innym niż tylko urzeczywistnieniem
żydowskiego postulatu uznania ich za mniejszość narodową i w dodatku miałaby tę zaletę, że przeciwdziałałaby „infiltracji” społeczeństwa polskiego przez Ży M. Natowska, Numerus clausus, getto ławkowe, numerus nullus, „paragraf aryjski”. Antysemityzm na Uniwersytecie Warszawskim 1931–1939, Warszawa 1999; S. Rudnicki, From
„Numerus Clausus” to „Numerus Nullus”, „Polin. A Journal of Polish-Jewish Studies” 1987,
t. 2, s. 246–268.
41
Z. Stypułkowski, My i oni, „Wiadomości Akademickie” 1924, nr 5–6, z 10 grudnia, s. 2–3.
40
Miejsce czy symbol? Getto
33
dów zasymilowanych. Na początku lat trzydziestych rzeczywiście wprowadzono
na niektórych uniwersytetach takie „getta ławkowe”. W dyskusji publicystycznej
ogólnie wskazywano na „wewnątrzżydowskie korzenie” getta, a odrzucono stanowczo stwierdzenie, że chodziło tylko o dyskryminację Żydów przez społeczeństwo nieżydowskie42.
W tym punkcie debata w Polsce różniła się zasadniczo od propagandy nazistowskiej w Niemczech. Również tu getto pojawiło się bardzo późno w retoryce
politycznej43. Głównym celem, aż prawie do wybuchu II wojny światowej, pozostała emigracja ludności żydowskiej. Dopiero w późnych latach trzydziestych
włączono termin „getto” w nazistowski język polityczny. Jednotomowe wydanie
Brockhausa z 1938 r. było jednym z pierwszych leksykonów, w którym przedstawiono pojęcie „getta” w ówczesnym kontekście politycznym. Jednak także
naziści nie zrezygnowali z fikcji przedstawienia getta jako pierwotnie żydowskiej
instytucji, lecz podkreślili późniejszy „przymus gettowy, czyli zupełną separację
Żydów od chrześcijan w mieście”. Dziełem Hitlera miało być rozwiązanie kwestii żydowskiej „na fundamencie rasowym, według starej, historycznej zasady
czystej segregacji”44. W ten sposób przygotowano propagandowo to, co rok później, od początku II wojny światowej, urzeczywistniono na okupowanych terenach polskich. Żydów przymusowo odseparowano w dzielnicach zamkniętych,
nazwanych tak samo jak w nowożytnym Rzymie lub Wenecji gettami, jednak te
dzielnice już nie były wyznaczone jako przestrzenie do życia, lecz jako następny
krok w kierunku eksterminacji45.
Uwagi końcowe
Przytoczone w tym tekście przykłady ukazują, że getto zawsze znaczyło więcej
niż przestrzeń lub, jak to określił Ravid Benjamin, „topograficzna rzeczywistość”.
Gdyby nie nawarstwienie terminu jako „symbolu historiograficznego”, nie byłoby powodu, aby ekstrapolować to słowo z kontekstu weneckiego i przenieść go
na inne miejsca. Starałem się ukazać, że getto zaistniało nie tylko poprzez mury
i ustawy, lecz przede wszystkim poprzez wzajemne oddziaływanie przypisania
i przywłaszczenia symboliki. Getto zostało ponadto zdefiniowane nie tylko przez
G. Mazur, Życie polityczne polskiego Lwowa 1918–1939, Kraków 2007; M. Natowska, Numerus clausus. 43
D. Michman, Angst vor den „Ostjuden”. Die Entstehung der Ghettos während des Holocaust, Frankfurt am Main 2010, s. 43–49; D. Rupnow, Judenforschung im Dritten Reich.
Wissenschaft zwischen Politik, Propaganda und Ideologie, Baden-Baden 2011.
44
Der Volks-Brockhaus. Deutsches Sach- und Sprachwörterbuch für Schule und Haus, wyd. 6,
Leipzig 1938, rozdz. „Juden”, s. 325.
45
D. Michman, Angst vor den „Ostjuden”, s. 71–103.
42
34
Jürgen Heyde
władze nieżydowskie, ponieważ integralną część pojęcia „getto” zawsze stanowiły
dyskusje o jego znaczeniu dla samych Żydów.
We wszystkich epokach getto było głównie miejscem symbolicznym, którego
symbolika nabierała coraz to nowych treści. Dlatego też tak trudno o jasną odpowiedź na pytanie: „Co to jest getto?”. Getto zawsze było – i jest – tylko tym, co
ludzie w danym czasie w nim widzieli. Tylko poprzez konotacje przypisane do tego
pojęcia getto stawało się za każdym razem „historiograficzną rzeczywistością”.
Jürgen Heyde
Vom Ort zum Symbol? Ghetto in der europäisch-jüdischen
Geschichte (16.–20. Jh.)
Z u s a mm e n f a s s u n g
Der vorliegende Artikel leistet einen Beitrag zur Diskussion um das Phänomen „Ghetto“
in der jüdischen Geschichte. Stellten die frühneuzeitlichen Ghetto in italienischen Städten
einen besonderen Typus jüdischer Viertel dar? Welche Entwicklungslinien führen von dort
zu dem sehr umfassenden „Ghetto“-Begriff im aktuellen Sprachgebrauch, der kaum noch
eine Verbindung zur jüdischen Erfahrung hat? Warum spielte der „Ghetto“-Begriff ausgerechnet im 19. Jahrhundert in den publizistischen Debatten zwischen den Anhängern von
Assimilation und Zionismus in Galizien eine wesentliche Rolle? Welche Rolle spielte der
Begriff des Ghettos in der antisemitischen Publizistik vor dem II. Weltkrieg?
Der Autor geht diesen Fragen nach, indem er den Blick auf die Konnotationen lenkt,
welche in den verschiedenen Epochen mit dem Begriff Ghetto assoziiert wurden. Im ersten Teil stellt der Artikel dar, wie der Begriff „Ghetto“ im frühneuzeitlichen Italien von
der Bezeichnung eines konkreten Geländes zu einem Gattungsbegriff für jüdische Viertel
wurde, und welche Wertungen dem Begriff dabei zugeschrieben wurden. Im zweiten Teil
stehen die Diskussionen um „Ghetto“ in der jüdischen Presse Galiziens im ausgehenden
19. Jahrhundert im Mittelpunkt. In den Auseinandersetzungen zwischen Assimilationisten,
Zionisten und Sozialisten wurde „Ghetto“ als Chiffre genutzt, um jeweils unterschiedliche
Identifikationsangebote zu illustrieren. In der Zeit der II. Republik griffen auch die Antisemiten auf den Begriff des Ghettos zurück und wiesen ihm erneut eine eigene Bedeutung zu.
Zu Beginn des II. Weltkriegs schließlich bemächtigten sich auch die deutschen Besatzer des
Begriffs – aus einem, wenn auch eingeschränkten, Lebensraum machten sie eine Vorstufe
zur Vernichtung der jüdischen Bevölkerung.
Der Autor argumentiert, dass „Ghetto“ wohl zu keiner Zeit als Ort an sich existierte, sondern immer die dem Begriff jeweils zugewiesene Symbolik die Besonderheit von
„Ghetto“ als Teil der jüdischen Erfahrung der Neuzeit begründet.
Czasy Nowożytne
TOM 26
ROK 2013
Marian Chachaj
Lublin
Studia zagraniczne Jana Zamoyskiego
(Fakty, domysły, nieporozumienia)
Problem studiów zagranicznych Jana Zamoyskiego był wielokrotnie poruszany
w historiografii. Dotychczasowe badania przyniosły wyjaśnienie niektórych zagadek związanych z edukacją Zamoyskiego, ale spowodowały także pojawienie się
hipotez i poglądów uznanych z czasem za pewnik i powtarzanych przez wielu autorów bez sprawdzania brzmienia zapisów źródłowych, które legły u ich podstaw.
Celem moich rozważań będzie porównanie utrwalonych w historiografii poglądów
na temat studiów Zamoyskiego ze świadectwami źródłowymi. Zadania tego nie należy mylić z dokładnym omówieniem przebiegu i rezultatów zagranicznej edukacji
przyszłego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, co wymagałoby napisania
o wiele obszerniejszego tekstu niż tutaj przedstawiony.
Jan Zamoyski pobierał nauki początkowe – jak to przekazał jako pierwszy
Adam Burski, a za nim powtórzył Szymon Starowolski – w szkole w Krasnymstawie1 pod kierunkiem Wojciecha Ostrowskiego2, określanego niekiedy mianem
Zamoyski uczył się zapewne w szkole katedralnej, błędnie nazywanej w historiografii kolonią
Akademii Krakowskiej. Por.: J. Łukaszewicz, Historya szkół w Koronie i w Wielkiem Księstwie Litewskiem od najdawniejszych czasów aż do roku 1794, t. 3, Poznań 1851, s. 460.
2
A. Bursius, Oratio funebris in anniversario depositionis illustrissimi Joannis Zamoscii
[...], Samoscii 1606, k. Aiiijv; S. Starowolski, Setnik pisarzów polskich albo pochwały
i żywoty stu najznakomitszych pisarzów polskich, przekł. i komentarz J. Starnawskiego,
Kraków 1970, s. 94. Przekład został dokonany z drugiego, poprawionego wydania, które
ukazało się w Wenecji w 1627 r. W napisanym w 1606 r. żywocie Zamoyskiego Reinhold
Heidenstein wspomniał o pobycie Zamoyskiego w Krasnymstawie, ale nie wymienił nazwiska jego nauczyciela. Zob.: R. Heidenstein, Vitae Joannis Zamoyscii a [...] perscriptae libri tres, w: Collectanea vitam resque gestas Joannis Zamoyscii Magni Cancellarii
et Summi Ducis Reipublicae Polonae illustrantia, ed. A. T. Działyński, Posnaniae 1861,
s. 7.
1
36
Marian Chachaj
„znanego w swym czasie uczonego”3. Tymczasem zachowane źródła nie pozwalają na bliższą charakterystykę Ostrowskiego. Wątpliwe, aby pochodził ze szlachty,
skoro nauczanie w szkole (nawet katedralnej) nie należało do ulubionych zajęć
tego stanu. Nie ma też jego nazwiska w żadnej metryce uniwersyteckiej. Być może
studiował w Krakowie. Jeśli pochodził z Krasnegostawu, to można go jedynie
utożsamić z immatrykulowanym w październiku 1544 r. w Akademii Krakowskiej
Wojciechem, synem Macieja, z Krasnegostawu4. Nie wiadomo, czy zdobył w Krakowie jakikolwiek stopień naukowy, ponieważ księga promocji z lat 1542–1560
zaginęła5. Warto w końcu dodać, że nie zachowały się żadne utwory napisane przez
Wojciecha Ostrowskiego.
Nie wiadomo, kiedy i jak długo młody Zamoyski przebywał w szkole krasnostawskiej, ale z pewnością musiał się tam uczyć przed wyjazdem za granicę
w 1555 r. Z tego powodu należy odrzucić utożsamienie przez Józefa Skoczka6 Wojciecha Ostrowskiego z Wojciechem Ostroszem z Chodla, późniejszym rektorem
szkoły katedralnej we Lwowie, ponieważ Ostrosz rozpoczął studia w Krakowie
dopiero w semestrze zimowym 1562 r., a bakalaureat sztuk wyzwolonych otrzymał
cztery lata później7.
Trudno wprawdzie spekulować, jaką wiedzę zdobył w Krasnymstawie Jan Zamoyski, ale z pewnością nie wyniósł stamtąd aż tak dobrej znajomości łaciny, która
umożliwiałaby mu korzystanie z pożytkiem z wykładów uniwersyteckich. Trzeba
jednak pamiętać, że ówczesne wykłady mógł notować każdy, kto poznał podstawy
łaciny, niekoniecznie rozumiejąc ich treść, profesor bowiem zazwyczaj nie improwizował swojego wystąpienia, lecz odczytywał kolejne fragmenty określonego
traktatu łacińskiego, uzupełniając je odpowiednim, spisanym przez siebie (lub innych znawców zagadnienia) komentarzem.
Datę wyjazdu Zamoyskiego z kraju już dawno ustalił Wacław Sobieski8, powołując się na jego list skierowany do Krzysztofa Radziwiłła Pioruna. W liście tym
Zamoyski pisał: „Jaciem aż do Francyi był jechał w lat trzynaście tylko. Alem też
W. Nowodworski, Lata szkolne Jana Zamoyskiego, „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Historyczno-Filozoficzny” 1901, t. 15, ser. 2, s. 148.
4
„Albertus Mathię de Krasnystaw d. Chelm., 21 Oct., 2 gr”. Zob.: Metryka czyli album Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1509–1551. Biblioteka Jagiellońska rkp. 259, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska, przy współpracy R. Grzesika, Warszawa 2010, s. 242 (1544h/048).
5
Statuta nec non liber promotionum Philosophorum Ordinis in Universitate Studiorum Jagellonica ab anno 1402 ad an. 1849, ed. J. Muczkowski, Cracoviae 1849, s. 199–200.
6
J. Skoczek, Dzieje lwowskiej szkoły katedralnej, Lwów 1929, s. 238–239.
7
Album studiosorum Universitatis Cracoviensis, t. 3: (Ab anno 1551 ad annum 1606), ed.
A. Chmiel, Cracoviae 1904, s. 47; Statuta nec non liber promotionum, s. 205.
8
W. Sobieski, Z młodych lat J. Zamoyskiego (Kilka uzupełnień), „Kwartalnik Historyczny”
R. 17, 1903, s. 618–619.
3
Studia zagraniczne Jana Zamoyskiego
37
srodze przez rok chorował”9. Jeśli Zamoyski urodził się 19 marca 1542 r., to musiał
wyjechać za granicę w 1555 r.
Podany przez Zamoyskiego cel podróży trudno kwestionować, choćby z tego
powodu, że jego nazwisko nie występuje w metrykach uniwersyteckich z obszaru Niemiec i Szwajcarii. Zamoyski był wówczas luteraninem10 i nie zachodziły
żadne przeszkody, które uniemożliwiałyby mu immatrykulację w wymienionych
krajach.
Jan Zamoyski został wysłany do Francji przez ojca Stanisława, aby zapoznał
się z życiem dworskim na dworze delfina księcia Franciszka, późniejszego króla
Francji (1559–1560)11. Na szczęście nie zrealizował on życzeń ojca, porzuciwszy
bowiem życie dworskie, rozpoczął naukę w szkołach paryskich („in scholis Luteciae”)12. Trudno francuski pobyt Zamoyskiego zweryfikować na podstawie tamtejszych świadectw źródłowych. Metryki francuskich uniwersytetów z interesującego
nas okresu, jeśli były w ogóle prowadzone, nie zachowały się do dziś. Negatywny
wynik dała też kwerenda w księgach nacji niemieckiej w Orleanie, do których polscy studenci miejscowego uniwersytetu musieli się wówczas wpisywać13.
Nie wiadomo wprawdzie, w jakiej szkole paryskiej pobierał naukę Zamoyski,
ale znane są nazwiska jego francuskich nauczycieli. Jako pierwszy wymienił je
Bartosz Paprocki, pisząc w wydanym w 1584 r. herbarzu, że Zamoyski:
[...] naprzód z młodych lat do Francyi był posłan, tam się dobrowolnie do nauk wyzwolonych obrócił: Litteras humaniores apud Leodegarium a Quercu, Petrum Ramum,
Adrianum Turnebum, uczył się greckiego języka apud Renatum Guillonium. Kursu filozofii apud Jacobum Canpentarium słuchał. Principia artium mathematicarum apud
Joannem Penam14.
J. Zamoyski do K. Radziwiłła, Zamość 17 III 1591, w: Archiwum domu Radziwiłłów, wyd.
A. Sokołowski, Kraków 1885, s. 103.
10
W. Sobieski, Z młodych lat, s. 617.
11
Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze, wyd. J. U. Niemcewicz, wyd. 2, t. 2,
Lipsk 1839, s. 186 (informacja B. Vanozziego zanotowana w 1596 r.); R. Heidenstein, Vitae
Joannis Zamoyscii [...] libri tres, s. 7; Elogium Ioannis Zamoscii, w: Archiwum Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, t. 1, wyd. W. Sobieski, Warszawa 1904,
s. XXVII– XXVIII.
12
R. Heidenstein, Vitae Joannis Zamoyscii [...] libri tres, s. 7.
13
Orleańskie archiwum nacji niemieckiej zachowało się w oryginałach i mikrofilmach w Archives Départementales du Loiret w Orleanie. Zob. także: Les livres des procurateurs de la
nation germanique de l’ancienne Université d’Orléans (1444–1602), t. 2: Deuxième livre
des procurateurs de la nation germanique de l’ancienne Université d’Orléans 1546–1567,
partie 1: Texte des rapports des procurateurs, vol. 1: Texte des rapports 1546–1560, wyd.
C. M. Ridderikhoff, przy współpracy Ch. L. Heesakkersa, Leiden 1988.
14
B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego, wyd. K. J. Turowski, Kraków 1858, s. 260. R. Heidenstein, Vitae Joannis Zamoyscii [...] libri tres, s. 7–8, nie wymieniał w ogóle profesorów,
lecz dziedziny wiedzy, którymi się zajmował we Francji Zamoyski. Były to: sztuki wyzwolo9
38
Marian Chachaj
Podane przez Paprockiego nazwiska profesorów można bez większych trudności zidentyfikować. Trzech nauczycieli reprezentowało Collège de France: Jean
Pena (lub Penna) uczył tam matematyki w latach 1557–1558 (zm. 1558), Piotr Ramus (1515–1572) wykładał filozofię łacińską i grecką w latach 1551–1572, z kolei
Adrien Turnèbe (1512–1565) uczył greki od 1547 do 1561 r.15 Nie oznacza to wcale, że Zamoyski uczęszczał na wykłady tych trzech profesorów do Collège de France. Mógł bowiem pobierać u niektórych spośród nich prywatne lekcje. Tak było
zapewne w wypadku Turnèbe’a, który miał uczyć Zamoyskiego jednej ze sztuk
wyzwolonych, chociaż w Kolegium Królewskim wykładał wówczas grekę.
Następny z profesorów, Leodegarius a Quercu, to znany humanista Léger Duchesne (zm. 1588). Wykładał on na uniwersytecie paryskim: w 1556 r. w collège
de Bourgogne, a w 1557 r. w collège Sainte-Barbe. Wykłady wymowy łacińskiej
w Collège de France rozpoczął już po wyjeździe Zamoyskiego i prowadził je w latach 1561–158616.
Podobnie nie byli w czasie pobytu Zamoyskiego w Paryżu profesorami Kolegium Królewskiego pozostali jego nauczyciele: znakomity hellenista, uczeń samego Guillaume’a Budégo, René Guillon (1500–1570)17, oraz sławny obrońca filozofii
Arystotelesa i przeciwnik Ramusa Jacques Charpentier (1521–1574). Ten ostatnio
wymieniony wykładał filozofię na uniwersytecie paryskim, konkretnie w collège
de Bourgogne18.
Mniejszą liczbę nauczycieli Zamoyskiego niż Paprocki wymienił Adam Burski
w wydanej w 1606 r. mowie pogrzebowej. Wspomniał on jedynie, że Zamoyski wybrał sobie za najważniejszych przewodników w swoich studiach Turnèbe’a i Lambina; Charpentier uczył go sztuk wyzwolonych i filozofii, Penna zaś matematyki19.
Informacje Burskiego powtórzył później Szymon Starowolski20.
15
16
17
18
19
20
ne i filozofia. Ze szczególnym naciskiem Heidenstein podkreślił naukę arytmetyki i geometrii.
A. Lefranc, Liste des lecteurs et professeurs du Collège de France, w: Collège de France
(1530–1930), [Paris 1932], s. 15, 18, 21; W. Nowodworski, Lata szkolne, s. 150–151. Bibliografie twórczości Ramusa i Turnèbe’a zestawił A. Cioranesco, Bibliographie de la littérature
française du seizième siècle, Paris 1959, s. 595–597, 669–670.
R. Limouzin-Lamothe, Duchesne Léger, w: Dictionnaire de biographie française, t. 11, Paris
1967, s. 1241; A. Lefranc, Liste, s. 22. Wykaz dzieł Duchesne’a zob.: A. Cioranesco, Bibliographie, s. 271–272.
B. H[auréau], Guillon René, w: Nouvelle biographie générale, t. 22, Paris 1859, s. 731. Spis
najważniejszych prac Guillona podał A. Cioranesco, Bibliographie, s. 357–358. Zob. także:
J. Baliński, Heliodorus Latinus. �������������������������������������������������������
Die humanistischen Studien über die „Aithiopika”. �����
Politianus – Warszewicki – Guillonius – Laubanus, „Eos” 1992, vol. 80, s. 285.
M. Prevost, Charpentier Jacques, w: Dictionnaire de biographie française, t. 8, Paris 1959,
s. 638–639. Bibliografię twórczości Charpentiera opublikował A. Cioranesco, Bibliographie,
s. 201–202.
A. Bursius, Oratio funebris, k. Aiiijv–Bjr.
S. Starowolski, Setnik pisarzów, s. 94.
Studia zagraniczne Jana Zamoyskiego
39
Burski usunął ze spisu Paprockiego nazwiska trzech profesorów: Duchesne’a,
Guillona i Ramusa. Ponadto podał błędne imię Penny (Petrus zamiast Joannes). Nie
dziwi przemilczenie w tym wykazie Ramusa, zamordowanego w sierpniu 1572 r.
Nowym profesorem wymienionym przez Burskiego był jedynie Denys Lambin
(1519–1572). Nie można jednak tego znakomitego znawcy i wydawcy dzieł Cycerona uważać za nauczyciela Zamoyskiego21, ponieważ od 1549 r. przez ponad
10 lat towarzyszył on kardynałowi Franciszkowi de Tournon w jego licznych podróżach. Dopiero po powrocie z zagranicy, od 1560 do 1561 r., uczył wymowy
łacińskiej w Collège de France22.
Zdaniem Reinholda Heidensteina, Zamoyski spędził we Francji około czterech
lat („quadriennium circiter”)23. Sam Zamoyski natomiast w liście do Pawła Manucjusza wyznał, że przebywał tam kilka lat: „[...] aliquot ineuntis aetatis annos
consumpsissem [...]”24. Sugerując się przekazem Heidensteina, można przyjąć, że
Zamoyski opuścił Francję na żądanie ojca–protestanta dopiero w 1559 r. i udał
się do sławnego gimnazjum w Strasburgu. Tam, według tegoż biografa, Zamoyski ćwiczył się przez pewien czas pod kierunkiem Jana Sturma, przede wszystkim
w wymowie łacińskiej, poznawał także język grecki. Najwięcej jednak czasu poświęcał na wygłaszanie oracji25.
Pobyt Zamoyskiego w Strasburgu został mocno wyeksponowany przez niektórych historyków26. W związku z tym warto dokładnie zbadać podstawy źródłowe,
na których został oparty taki pogląd. Wiadomo, że metryka gimnazjum i akademii
Tak uważał, chociaż z pewnymi wahaniami, W. Nowodworski, Lata szkolne, s. 151 i 151–
152, przypis 5.
22
J. Letroit, Lambin Denys, w: Dictionnaire de biographie française, t. 19, Paris 2001, s. 533–
536; A. Lefranc, Liste, s. 22.
23
R. Heidenstein, Vitae Joannis Zamoyscii [...] libri tres, s. 8.
24
J. Zamoyski do P. Manucjusza, Melun 19 X 1573, w: Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 1,
s. 29.
25
Zamoyski „[...] Argentoratum venit, ubi cum Joanni Sturmio homini in eloquentia tum claro
per aliquod tempus operam dedisset, Graecas etiam literas attigit: quarum, etsi quae legeret,
satis intelligeret, diligentius tamen se studium intermisisse non raro dolere solebat, maxime
autem oratoriis exercitationibus, per id tempus se dedit”. Zob.: R. Heidenstein, Vitae Joannis
Zamoyscii [...] libri tres, s. 8. S. Łempicki, Protektor medycyny i medyków, w: idem, Mecenat
Wielkiego Kanclerza. Studia o Janie Zamoyskim, oprac. S. Grzybowski, Warszawa 1980,
s. 437, przypis 13, określił czas pobytu Zamoyskiego w Strasburgu na rok. 26
Zob. np.: J. Kallenbach, Les humanistes polonais, Fribourg (Suisse) 1891, s. 22; S. Łempicki,
Działalność Jana Zamoyskiego na polu szkolnictwa 1573–1605, w: idem, Mecenat Wielkiego
Kanclerza, s. 283–285 (pierwodruk ukazał się w Krakowie w 1921 r.); H. Barycz, Pod urokiem humanistycznego Paryża, w: idem, Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę,
Wrocław 1969, s. 240, przypis 46; idem, Studia zagraniczne Jana Zamoyskiego, w: Czterysta
lat Zamościa, red. J. Kowalczyk, Wrocław 1983, s. 229–231; S. Grzybowski, Jan Zamoyski,
Warszawa 1994, s. 17; Z. Pietrzyk, W kręgu Strasburga. Z peregrynacji młodzieży z Rzeczypospolitej polsko-litewskiej w latach 1538–1621, Kraków 1997, s. 60.
21
40
Marian Chachaj
strasburskiej z lat 1538–1621 spłonęła jeszcze podczas wojny francusko-pruskiej,
w 1870 r.27 Dlatego data przybycia Zamoyskiego do strasburskiego gimnazjum
może być oznaczona jedynie hipotetycznie.
Oprócz Heidensteina informacje o strasburskim epizodzie z życiorysu Zamoyskiego przekazali dwaj poeci: Daniel Hermann i Piotr Wężyk Widawski. Wypowiedź Hermanna o pobycie Zamoyskiego w Strasburgu brzmi bardzo skromnie
i nie zawiera żadnego akcentu osobistego. Znalazła się ona w tekście mowy-poematu, wygłoszonej wprawdzie przez Hermanna w 1567 r. w Strasburgu (De instituta Academia Argentinensi oratio publice habita Argentinae anno 1567), ale
znanej jedynie z pośmiertnego wydania jego utworów (Hermann zmarł w 1601 r.),
wytłoczonego w Rydze w 1614 r. Nie ulega wątpliwości, co zauważył już Stanisław Kot, że umieszczone tam stwierdzenie: „Quin et Ioannes Samoscius hic quoque vixit” („A nawet Jan Zamoyski tu także przebywał”), zostało dodane później,
kiedy Zamoyski stał się osobą powszechnie znaną28.
Warto wyjaśnić, że Hermann, pochodzący z pruskiej Nidzicy, był przez kilka
lat sekretarzem Gdańska i reprezentował jego interesy na dworze króla Stefana Batorego. W młodości przebywał w Strasburgu. Według dotychczasowej historiografii
przybył tam jako piętnastoletni chłopiec w 1558 r. i spędził w Strasburgu prawie
dwa lata, a następnie udał się do Bazylei29. Informacje te jednak należy skorygować,
opierając się na niewykorzystanych dotąd źródłach. Otóż Daniel Hermann rozpoczął
edukację zagraniczną nie od Strasburga, lecz od Wittenbergi, gdzie immatrykulował
się 1 lipca 1558 r.30 Strasburg był natomiast następnym etapem jego podróży. Ponieważ znany jest czas immatrykulacji Hermanna w Bazylei (zapewne maj lub czerwiec 156131) i jego okres pobytu w Strasburgu (prawie dwa lata), to można przyjąć,
że przybył on do tego miasta w 1559 r., i to w drugiej jego połowie32. W świetle
Z. Pietrzyk, W kręgu Strasburga, s. 9.
D. Hermann, Poemata academica, aulica, bellica, Rigae 1614, pars 1. Cyt. za: S. Kot, Helmstedt i Zamość. Z dziejów kultury humanistycznej, w: idem, Polska Złotego Wieku a Europa.
Studia i szkice, Warszawa 1987, s. 509, przypis 1.
29
T. Schiemann, Daniel Hermann. Ein livländischer Humanist, w: idem, Historische Darstellungen und archivalische Studien. Beiträge zur baltischen Geschichte, Hamburg–Mitau 1886,
s. 55–56; M. Babnis, Daniel Hermann (1543–1601) – próba biografii, „Rocznik Gdański”
1987, t. 47, z. 1, s. 184–185.
30
Album Academiae Vitebergensis ab A.Ch. MDII usque ad A. MDCII, vol. 1, ed. C. E. Foerste��������������
mann, Lipsiae 1841, s. 347.
31
Die Matrikel der Universität Basel, t. 2: 1532/33–1600/01, oprac. H. G. Wackernagel przy
współpracy M. Siebera i H. Suttera, Basel 1956, s. 131. Rektor Bazyli Amerbach rozpoczął
urzędowanie 1 maja 1561 r., a zakończył 30 kwietnia 1562 r. Nazwisko Hermanna figuruje
na trzecim miejscu wśród wszystkich 68 immatrykulowanych, co dowodzi, że musiał on
przybyć do Bazylei na początku roku akademickiego 1561/62, przypuszczalnie w maju lub
w czerwcu 1561 r.
32
Por.: Z. Pietrzyk, W kręgu Strasburga, s. 64.
27
28
Studia zagraniczne Jana Zamoyskiego
41
tych informacji twierdzenie o osobistym spotkaniu Zamoyskiego z Hermannem
w Strasburgu33 nie ma podstaw źródłowych. Skromną wiedzę o pobycie Zamoyskiego w Strasburgu mógł zatem Hermann uzyskać od jednej z osób znających
bliżej kanclerza.
Drugie świadectwo o nauce Zamoyskiego w Strasburgu budzi najwięcej wątpliwości. W 1601 r. ukazał się w Krakowie zbiór wierszy łacińskich Piotra Wężyka
Widawskiego, w którym znajduje się epigramat na cześć Jana Zamoyskiego zatytułowany De illustri ac magnafaciente D. D. Ioanne Sario a Zamoscie, R. P. Cancellario, [et] exercituum imperatore maximo. Nawiązał w nim Wężyk do snu o przyszłej wielkości Zamoyskiego, o którym opowiedział mu Wojciech Zakrzewski. Jak
wynika z kontekstu, Zakrzewski i Zamoyski spotkali się w Niemczech.
Oddajmy jednak głos samemu Widawskiemu:
Omnis stat Regni in Zamosco cura salutis
Terra Polona tuae, non fallunt omina vatem,
Si bene respondent quondam sua somnia rebus,
Quae vigilans memorat doctus Zakrzevius ille
Albertus, socium cui olim Germania iunxit. Orbis erat quando sibi quaestio mota recentis
Qua bene discussa in somno sub nocte quiescens,
Se nova regna suo domino conquirere dixit. Non minor est virtus, quam quaerere parta tueri
Fortunam: Belli-Saro huic nunc pectore toto
Opto, sic abeat felix hoc nomen in omen.
Protegat ipse DeVs nobIs taM nobiLe In annos
AstrVM, aD post natos [et] qui nasCentur ab Ipsis34.
Pod przytoczonym w całości epigramatem, jako jego uzupełnienie i komentarz,
znalazła się następująca uwaga:
Penultimus versus continet annum facti Argentinae in praesentia Generosi D. Alberti
z Bozii Zakrzewski. Item annus 1559 ex libello Mnemosinon itinerario eiusdem depromptus, memoriae et amoris ergo ab eisdem Graecis per literas numeris comprehensus. Ιοαννης Ζαμοισκη σαρι. Αλβερθος Ζακρςεγσκι ςβοςι. Ultimus vero indicat annum
editionis praesentis35.
Datę (1557 r.) strasburskiego snu odczytali zarówno Karol Estreicher, jak i Henryk Barycz z chronogramu zawartego w przedostatnim wierszu epigramatu36. Warto
M. Babnis, Daniel Hermann, s. 194.
P. Wężyk Widawski, Aquila aquilonis, Cracoviae 1601, k. B2v.
35
Ibidem, k. B2v.
36
K. Estreicher, Bibliografia polska, t. 32, wyd. S. Estreicher, Kraków 1938, s. 409; H. Barycz,
Pod urokiem humanistycznego Paryża, s. 240, przypis 46. Wyrażoną cyframi rzymskimi datę
(1557 r.) tworzą wyróżnione graficznie majuskuły: D + V + I + M + L + I = MDLVII.
33
34
42
Marian Chachaj
zaznaczyć, że 1557 r. to pewna data jedynie wówczas, gdy założymy, że drukarz nie
popełnił tutaj żadnego błędu, jak to się stało w ostatnim wersecie epigramatu, gdzie
powinna być data wydania panegiryku (1601), a z chronogramu wynika 1606 r.37.
Użyte dalej określenie „item” może prowadzić do wniosku, że w chronogramie
powinna być data 1559, a nie – 1557.
W dalszej części zacytowanego tu komentarza Wężyk Widawski przytoczył
utrwalone w sztambuchu Zakrzewskiego wpisy, jakich dokonali w 1559 r. na pamiątkę i w dowód przyjaźni Zamoyski i Zakrzewski. Obaj wpisali się po grecku,
a 1559 r. został „ab eisdem Graecis per literas numeris comprehensus”. Ponieważ
litery alfabetu greckiego odpowiadają konkretnym liczbom, zapisane po grecku nazwiska Zamoyskiego i Zakrzewskiego trzeba potraktować jako szereg liczb, na co
wskazuje – oprócz przytoczonego sformułowania Widawskiego – użycie w nazwisku Zakrzewskiego po literze „r” i dwukrotnie w wyrazie „Sbosi”, niestosowanej
w środku wyrazów, ale na ich końcu, formy sigmy (ς) oznaczającej sześć, zamiast
poprawnego znaku σ oznaczającego dwieście38. Ponadto w samej greckiej wersji
nazwisk Zamoyskiego i Zakrzewskiego można się dopatrzyć pewnych nieprawidłowości, świadczących o trochę sztucznym dostosowaniu ich brzmienia do greki
(np. „Zamoiske” i „Sbosi”).
Niestety, wydobyta z greckiego zapisu nazwisk data: 1551 r., różni się od podanej przez Widawskiego – 155939. Zapewne i w tym wypadku drukarz popełnił
jakieś błędy i dzisiaj możemy tylko zawierzyć Widawskiemu, że w greckich wersjach nazwisk Zamoyskiego i Zakrzewskiego został utrwalony 1559 r.
Analizowane tu świadectwo wymaga zbadania pod względem wiarygodności
zarówno samego autora, jak i jego informatora. Piotr Wężyk Widawski był synem
Piotra, znanego pisarza satyrycznego, działacza sejmowego i różnowiercy40. Był
on uczniem wrocławskiego humanisty Andrzeja Calagiusa41. W 1591 r. ożenił się
z Elżbietą Zakrzewską, córką arianina Filipa42. Rodzonym bratem owego Filipa,
teścia Wężyka Widawskiego, był wspomniany już Wojciech Zakrzewski.
V + M + D + C + I = MDCVI.
Nie zauważył tego problemu H. Barycz (Pod urokiem humanistycznego Paryża, s. 240, przypis 46), który przytoczył nazwiska Zamoyskiego i Zakrzewskiego w poprawnej grece.
39
Oto zapis nazwisk Zamoyskiego oraz Zakrzewskiego w formie liczbowej: 10 + 70 + 1 + 50
+ 50 + 8 + 6; 7 + 1 + 40 + 70 + 10 + 200 + 20 + 8; 200 + 1 + 100 + 10; 1 + 30 + 2 + 5 + 100
+ 9 + 70 + 6; 7 + 1 + 20 + 100 + 6 + 5 + 3 + 200 + 20 + 10; 6 + 2 + 70 + 6 + 10. Po dodaniu
wszystkich liczb otrzymujemy 1551 r.
40
Zob. o nim: A. Kraushar, Piotr Wężyk Widawski, satyryk XVI wieku. Mniej znana kartka
z dziejów literatury, w: idem, Kartki historyczne i literackie, cz. 1, Kraków 1894, s. 87–152.
41
H. Barycz, Andrzeja Calagiusa polskie epizody i spotkania, w: idem, Śląsk w polskiej kulturze
umysłowej, wyd. 2, Katowice 1982, s. 153.
42
Ślub ten uczcił drukowanym panegirykiem Stanisław Cristinius. Zob.: K. Estreicher, Bibliografia polska, t. 14, Kraków 1896, s. 453.
37
38
Studia zagraniczne Jana Zamoyskiego
43
Wojciech i Filip Zboży Zakrzewscy pochodzili ze szlachty osiadłej w województwie brzesko-kujawskim i byli synami Jerzego, zmarłego w 1563 r. kasztelana
kruszwickiego43. Obaj bracia odbywali razem podróże zagraniczne. Rozpoczęli je
od dokonania w czerwcu 1555 r. immatrykulacji na uniwersytecie w Wittenberdze.
Razem z nimi do metryki zapisali się pochodzący z Rusi: Mateusz Dunikowski,
Tomasz Drohojowski i Jan Jaskmanicki44. Być może, to z tą grupą młodzieży odbył
część drogi do Francji Jan Zamoyski. Z Wittenbergi Zakrzewscy udali się do Frankfurtu nad Odrą i dokonali tam immatrykulacji w semestrze zimowym 1556/57 r.,
zapewne na początku 1557 r.45 Dalsze etapy podróży Zakrzewskich nie znalazły
odzwierciedlenia w zapisach metrykalnych.
Po przedstawieniu tych faktów trudno przyjąć za Henrykiem Baryczem, że Jan
Zamoyski uczył się w Strasburgu u Sturma w 1556 lub 1556/57 r., potem powracał do kraju przez to miasto w maju 1559 r. i ponownie znalazł się w Strasburgu
w 1560 r.46 Nie ma na to żadnych dowodów źródłowych; są to wyłącznie hipotezy!
Datę snu (1557) bowiem można bez trudu podważyć, trudniej natomiast zakwestionować 155947, w którym nazwiska Zamoyskiego i Zakrzewskiego mogły zostać
wpisane do sztambucha w Strasburgu. Uważam zatem, że Zamoyski – jak to zresztą wynika i z innych źródeł (m.in. z przekazu Heidensteina) – przebywał w Strasburgu stosunkoweo krótko, być może jedynie przez kilka miesięcy w 1559 r.
Jeszcze w tym samym 1559 r. Zamoyski powrócił z pierwszej podróży zagranicznej. Jego pobytu w kraju dowodzi uczestnictwo w rozprawach przed sądem
grodzkim bełskim, w czasie których musiał się stawić osobiście 14 lipca 1559 i 13
stycznia 1560 r.48 Udokumentowany jest także pobyt młodego Zamoyskiego na
dystryktowym synodzie kalwińskim w Bychawie odbytym 24 kwietnia 1560 r.
Jerzy Zboży Zakrzewski, pisarz ziemski inowrocławski (1533–1538), następnie podsędek
inowrocławski (1539–1544), sędzia ziemski inowrocławski (1544–1560), w końcu kasztelan
kruszwicki (jako taki występuje od sierpnia 1561). Zob.: Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy
XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Mikulski i W. Stanek, przy współudziale Z. Górskiego
i R. Kabacińskiego, w: Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII wieku. Spisy, red.
A. Gąsiorowski, t. 6, z. 2, Kórnik 1990, nr 670, 735, 778, 1079. K. Niesiecki (Herbarz polski,
t. 10, wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk 1845, s. 35) błędnie uznał obu Zakrzewskich za synów
Grzegorza; widocznie pomylił łacińskie imiona Georgius i Gregorius. 44
Album Academiae Vitebergensis, vol. 1, s. 308.
45
Aeltere Universitäts-Matrikeln, I: Universität Frankfurt a. O, wyd. E. Friedlaender, t. 1, Leipzig 1887, s. 141. Semestr zimowy trwał we Frankfurcie od św. Gawła (16 października) do
św. Jerzego (23 kwietnia). Analizując liczbę wpisanych studentów, można założyć, że immatrykulacja obu Zakrzewskich nastąpiła na początku 1557 r.
46
H. Barycz, Pod urokiem humanistycznego Paryża, s. 240, przypis 46; idem, Studia zagraniczne Jana Zamoyskiego, s. 229–231.
47
Datę 1559 r. jako pewnik przyjął S. Kot, Promieniowanie Strasburga na Polskę w dobie humanizmu, w: idem, Polska Złotego Wieku a Europa, s. 495, przypis 12.
48
W. Sobieski, Z młodych lat, s. 618.
43
44
Marian Chachaj
Przy okazji warto zwrócić uwagę, że oryginalny protokół obrad tego synodu nie
zachował się, ale dotrwała do naszych czasów jego kopia sporządzona w XVII w.
ręką Andrzeja Węgierskiego. W niektórych miejscach zapiski zostały interpolowane. Już bowiem przy spisie patronów i słuchaczy zanotowano: „p. Jan Zamojski,
potem hetman koronny i kanclerz”49. Z pewnością również kończąca protokół informacja została później uzupełniona:
P. Stanisław Zamojski, łowczy chełmski, syna swego p. Jana, w lat 18, młodzieńca
uczonego, który na ten czas na naukę miał wyjachać do Niemiec, a potem do Paryża,
zborowi i modlitwom zborowym oddał, i sam p. Zamojski młody piękną uczynił rzecz,
modlitwom się zborowym oddawając i siebie zborowi ofiarując.
Tutaj też znajduje się dopisek, nie ulega wątpliwości, że uczyniony później:
„Nb. ten p. Jan Zamojski póki był we Francyjej, był ewangelikiem, ale gdy potem do Padwie jechał na naukę, został katolikiem rzymskim; potem był hetmanem
i kanclerzem koronnym”50. Autor tego tekstu wiedział o pobycie Zamoyskiego we
Francji i Włoszech, ale nie potrafił obu wyjazdów dokładnie umieścić w czasie, dlatego na marginesie drugiego wyjazdu za granicę Zamoyskiego został umieszczony
komentarz do obu podróży łącznie. Warto dodać, że prawie dosłowny przekład
cytowanych akt znalazł się następnie w opracowanej przez Andrzeja Węgierskiego
historii reformacji51.
Dla kontynuowania nauki Zamoyski udał się nie do Niemiec, lecz do Włoch.
Sam o tym po latach wspominał, dowiedziawszy się o powrocie z zagranicy Janusza
Radziwiłła, syna Krzysztofa Pioruna: „Pomnę, żem też tu nadjechał był z Francyej,
i zmieszkałem coś, i nie wadziło mi to, gdym potem do Włoch na nauki jechał”52.
Czas ponownego wyjazdu Zamoyskiego za granicę jest trudny do określenia.
Wiadomo, że nie było go w kraju 14 czerwca 1561 r., kiedy w grodzie bełskim
reprezentował go „advocatus” Stanisław Targowski53. Z tego samego czasu pochodzi wydobyty przez Wacława Sobieskiego najstarszy dowód pobytu Zamoyskiego
w Padwie w postaci sporządzonej przez niego zapiski własnościowej na egzemplarzu książki Guillaume’a Budégo zatytułowanej Annotationes [...] in XXIII Pandectarum libros, wydanej w Lyonie w 1546 r. Notatka ta brzmi: „Jani Sarij Zamoscij
Patauij A. 1561 20 Junij”54.
Akta synodów różnowierczych w Polsce, t. 2: (1560–1570), oprac. M. Sipayłło, Warszawa
1972, s. 13.
50
Ibidem, s. 14.
51
A. Wengerscius, Libri quattuor Slavoniae reformatae, Varsoviae 1973, s. 134–135.
52
J. Zamoyski do K. Radziwiłła, Zwierzyniec 28 X 1597, w: Archiwum domu Radziwiłłów,
s. 132.
53
W. Sobieski, Z młodych lat, s. 618.
54
Ibidem, s. 619.
49
Studia zagraniczne Jana Zamoyskiego
45
Treść książki świadczy o zainteresowaniu się przez przyszłego kanclerza prawem rzymskim. W rzeczywistości jednak w czasie pobytu w Padwie Zamoyski
poświęcił się nie tylko zgłębianiu tej dziedziny, lecz przede wszystkim poszerzeniu
wiedzy z zakresu sztuk wyzwolonych i filozofii. Zdaniem Bartosza Paprockiego,
Zamoyski:
W Padwie naprzód ksiąg de anima u Picolhonina, a artem parvam u Bassiana Landa,
słuchał; potem udał się był na język łaciński, a prawo. Z Sygoniuszem nakładał, u Vidum Pamirolam et apud Decianum prawa się uczył; z Fallopiem lubo medykiem nakładał in funebri oratione, gdy Sygonius przed żalem nie mógł, illum prosecutus est55.
Wszyscy wymienieni profesorowie wykładali wówczas w Padwie. Wspomniany jako pierwszy Piccolomini to pochodzący ze Sieny – Franciszek (1523–1607).
Senat wenecki powołał go na pierwszą nadzwyczajną katedrę filozofii przyrody
w Padwie w październiku 1560 r., w 1564 r. objął on drugą katedrę zwyczajną filozofii przyrody, a w roku następnym pierwszą zwyczajną. Z zachowanych z tych lat
niepełnych informacji wiadomo, że pierwsze dwie księgi O duszy (De anima) Arystotelesa objaśniał Piccolomini w 1563 r. Warto dodać, że równocześnie to samo
dzieło wykładał inny profesor, Federico Pendasio56.
Bassiano Landi (Landus, zm. 1563), znawca medycyny teoretycznej, a zarazem
autor dzieł filozoficznych, związany był z padewskim Uniwersytetem Artystów.
Występuje jako promotor przy egzaminach wielu doktorantów z zakresu filozofii
i medycyny, ostatni raz 27 listopada 1561 r.57 Użyte przez Paprockiego określenie
„ars parva” dotyczy dzieła Galena Téchne iatriké (Τέχνη ίατρική), które znane było
pod łacińskim tytułem Ars medica, quae et ars parva dicitur58.
Głośny był w tym czasie następny mistrz Zamoyskiego, humanista Carlo Sigonio (1522 lub 1523–1584). Niestety, nie zachowały się dokładne informacje
o treści wykładów prowadzonych przez niego w Padwie. Wiadomo jedynie, że
w 1560/61 r. przedmiotem jego rozważań była sławna mowa Cycerona W obronie
Milona (Pro Milone), a prawdopodobnie w następnym roku akademickim komentował Poetykę Arystotelesa59.
B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego, s. 260.
A. E. Baldini, Per la biografia di Francesco Piccolomini, „Rinascimento” 1980, ser. 2, vol.
20, s. 395, 397.
57
Zob. także: S. Łempicki, Protektor medycyny i medyków, s. 438–439; Acta graduum academicorum Gymnasii Patavini ab anno 1551 ad annum 1565, wyd. E. Dalla Francesca
i E. Veronese, w: Acta graduum academicorum Gymnasii Patavini (1406–1806), parte 4,
vol. 1, Roma–Padova 2001, s. 468, nr 1150.
58
Znanych jest kilka wydań z XVI w., np.: Lyon 1548; Wenecja 1559. To dzieło Galena z greki
na łacinę przełożył Martin Akakia (około 1497–1551).
59
W. McCuaig, Carlo Sigonio. The Changing World of the Late Renaissance, Princeton 1989,
s. 53.
55
56
46
Marian Chachaj
Kłótnie i spory między Sigoniem a jego wielkim i nieprzejednanym wrogiem
Franciszkiem Robortellem doprowadziły w końcu do przeniesienia się pierwszego
z nich do Bolonii. Stało się tak akurat w 1563 r., w roku objęcia przez Zamoyskiego
w Padwie urzędu rektora na Uniwersytecie Prawników i ukazania się dzieła De senatu Romano60. Sigonio rozpoczął swoje wykłady w Bolonii w roku akademickim
1563/64 i kontynuował je aż do śmierci61.
Następni dwaj wymienieni nauczyciele Zamoyskiego byli wybitnymi jurystami.
Zniekształcone przez Paprockiego nazwisko „Pamirola” w rzeczywistości brzmiało Panciroli. Był to doktor obojga praw, Guido Panciroli (1523–1599), który w czasie pobytu Zamoyskiego w Padwie wykładał prawo cywilne62. Podobnie sławnym
prawnikiem był doktor obojga praw Tiberio Deciani (1509–1582), który od 1552 r.
zajmował w Padwie stanowisko drugiego profesora w katedrze zwyczajnej prawa
cywilnego. Pierwszym profesorem został dopiero w 1570 r.63
Więzi przyjaźni łączyły Zamoyskiego ze znakomitym znawcą anatomii Gabrielem Falloppiem (1523–1562). Na jego pogrzebie Zamoyski wygłosił krótką mowę,
wydaną następnie drukiem64, która spotkała się z pochwałami we Włoszech65, chociaż nie wiadomo, czy rzeczywiście on sam był jej autorem, czy tylko wygłosił
ją w imieniu Sigoniusa66. Trudno na podstawie niektórych fragmentów tej mowy
uznać Zamoyskiego za ucznia Falloppia67.
Od wielu lat w części polskiej historiografii panuje przekonanie o otrzymaniu
przez Zamoyskiego w Padwie doktoratu obojga praw. Kilkanaście lat temu wykazałem, że nie opiera się ono na źródłach68. W rzeczywistości bowiem nic o tym nie
wiedzieli najstarsi biografowie Zamoyskiego, w tym Paprocki, Heidenstein, Burski
i Starowolski. Nie informuje też o tym łaciński napis wykuty na pamiątkowej tabli Ibidem, s. 53.
I rotuli dei lettori, legisti e artisti dello Studio bolognese dal 1384 al 1799, wyd. U. Dallari,
vol. 2, Bologna 1889, s. 159–215.
62
B. Brugi, Panciroli Guido, w: Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti, vol. 26, Roma
1949, s. 174; Acta graduum academicorum Gymnasii Patavini ab anno 1551 ad annum 1565,
według indeksu.
63
E. Spagnesi, Deciani Tiberio, w: Dizionario biografico degli Italiani, vol. 33, Roma 1987,
s. 538–542.
64
G. S. Zamoyski, Oratio habita Patavii in funere excellentissimi viri Gabrielis Fallopii IIII id.
oct. 1562, Patavii 1562. Tekst tej mowy został przedrukowany w: Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 1, s. 391–394.
65
G. Favaro, Gabrielle Falloppia, modenese (MDXXIII–MDLXII). Studio biografico, Modena
1928, s. 235, nr XVII (przedruk fragmentu kroniki Franciszka Paniniego).
66
S. Łempicki, Protektor medycyny i medyków, s. 440, przypis 20.
67
Por.: ibidem, s. 440–443.
68
M. Chachaj, Czy Jan Zamoyski był doktorem obojga praw Uniwersytetu Padewskiego?, w:
Podróże po historii. Studia z dziejów kultury i polityki europejskiej ofiarowane Profesorowi
Stanisławowi Grzybowskiemu, red. F. Leśniak, Kraków 2000, s. 227–233.
60
61
Studia zagraniczne Jana Zamoyskiego
47
cy umieszczonej pod herbem Zamoyskiego w gmachu uniwersytetu padewskiego,
noszący datę 1 września 1564 r., przytaczany w błędnym polskim przekładzie, począwszy od Aleksandra Przezdzieckiego69.
Nie ma też informacji o doktoracie Zamoyskiego w aktach padewskich, z których jako pierwszy wydobył informacje dotyczące przyszłego kanclerza i ogłosił
je drukiem, częściowo w streszczeniu, Stanisław Windakiewicz70. Potem te same
źródła ponownie, ale poprawniej i w całości, wydał Wacław Sobieski71. Spośród
wydanych materiałów najciekawsza dla omawianej problematyki okazała się zapisana w aktach Uniwersytetu Prawników pod datą 7 lutego 1565 r. notatka zawierająca prośbę skierowaną przez byłego rektora Zamoyskiego do kolegium doktorów
tegoż uniwersytetu:
Mag[nificus] D[ominus] Johannes Sarius Rector Univ[ersitatis] petiit gratiam, quod posset donare, cuicunque voluerit, gradum in utroque sibi debitum ex causa officii sui72.
Na tę informację powołał się Stanisław Łempicki i na niej przede wszystkim
oparł twierdzenie, że Zamoyski wrócił z Padwy do Polski, uzyskawszy doktorat
obojga praw „more nobilium, tj. ze względu na jego wysokie stanowisko, bez egzaminu i bez taksy”73. Wspomniane przez Łempickiego wysokie stanowisko – to
oczywiście godność rektorska. Zaczerpnięta z akt uniwersyteckich notatka nic nie
mówi jednak o doktoracie Zamoyskiego, po polsku bowiem można ją oddać słowami: „Wspaniały Pan Jan Sariusz Zamoyski, rektor uniwersytetu, prosi o przywilej,
aby mógł ofiarować, komukolwiek zechce, stopień z zakresu obojga [praw] przysługujący mu z racji piastowanego urzędu”.
Prośba Zamoyskiego wynikała z posiadanych przez rektorów padewskich przywilejów, zgodnie z którymi każdy rektor – zarówno piastujący urząd, jak i ten,
którego kadencja już się zakończyła – mógł się zwracać do kolegium doktorów
(można uznać je za odpowiednik dzisiejszej rady naukowej wydziału) o dopuszczenie do gratisowej promocji siebie lub wskazanego przez siebie studenta. Kolegium doktorskie mogło zwolnić studenta z opłaty za egzaminy doktorskie, nie
mogło jednak nadać doktoratu bez egzaminów74.
A. Przezdziecki, O Polakach w Bononii i Padwie, Warszawa 1853, s. 10. Szerzej o tym zob.:
M. Chachaj, Czy Jan Zamoyski był doktorem, s. 228.
70
Materiały do historii Polaków w Padwie, zebrał S. Windakiewicz, „Archiwum do Dziejów
Literatury i Oświaty w Polsce” 1892, t. 7, s. 155, 172–174.
71
Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 1, s. 389–403.
72
Ibidem, s. 403.
73
S. Łempicki, „Padwa uczyniła mnie mężem” w: idem, Mecenat Wielkiego Kanclerza, s. 368
i przypis 54. Tekst ten ukazał się w języku włoskim w 1922 r. Zob.: S. Łempicki, Il cancelliere
Giovanni Zamoyski e l’Università di Padova, w: Omaggio dell’Accademia Polacca di Scienze
e Lettere all’Università di Padova nel settimo centenario della sua fondazione, Cracovia 1922, s. 93.
74
Zob.: M. Chachaj, Czy Jan Zamoyski był doktorem, s. 229–231.
69
48
Marian Chachaj
W świetle tych uwag prośbę skierowaną do kolegium doktorów przez Zamoyskiego należy połączyć z promocją doktorską Jakuba Udrzyckiego (Udryckiego),
jak to zresztą uczynił Stanisław Windakiewicz, umieszczając w jednym akapicie informacje o obu sprawach75. To dla niego starał się o gratisowy doktorat były rektor
Zamoyski. Warto dodać, że Udrzycki, syndyk Uniwersytetu Prawników, otrzymał
„gratia gratis” doktorat obojga praw, po pomyślnym złożeniu egzaminu, 5 kwietnia
1565 r. i natychmiast wyjechał do kraju, skoro 7 kwietnia studenci wybrali na jego
miejsce nowego syndyka76.
Ponieważ w tym samym czasie (7 kwietnia) Zamoyski otrzymał list polecający od
władz weneckich77, wypada przyjąć, że Udrzycki towarzyszył mu w drodze do kraju.
Być może użyte w stosunku do niego w aktach padewskich określenie „socius Magnif[ici] Iohannis Sarii”78 w połączeniu z informacją o pobycie Udrzyckiego w Padwie już
12 listopada 1561 r.79 należy zinterpretować w ten sposób, że to on sprawował opiekę
nad Zamoyskim w czasie jego pobytu w Padwie80. Znajomość z Zamoyskim wpłynęła na karierę Udrzyckiego (zm. 1578): został on sekretarzem królewskim (był nim
w 1569 r.), okazał się także sprawnym łowcą beneficjów kościelnych, osiągając kanonikaty w kilku kapitułach – sandomierskiej, opatowskiej, krakowskiej i lubelskiej81.
Od czasu ogłoszenia pracy Stanisława Łempickiego utrwalił się w części historiografii pogląd, że Zamoyski otrzymał doktorat more nobilium82. W związku z tym
warto wyjaśnić, że w tym czasie w Padwie takiego sposobu promowania jeszcze
nie było. Pojawił się dopiero sto lat później i pierwszym Polakiem, który uzyskał
doktorat prawa według ceremoniału more nobilium cum immunitate argumentorum, był kanonik krakowski Bogusław Leszczyński (1666)83.
Materiały do historii Polaków w Padwie, s. 155. Zapewne dlatego S. Windakiewicz w monografii kontaktów polsko-padewskich (Padwa. Studium z dziejów cywilizacji polskiej, Kraków
1891) nie nazwał Zamoyskiego doktorem uniwersytetu padewskiego.
76
Materiały do historii Polaków w Padwie, s. 155, 175; Acta graduum academicorum Gymnasii Patavini ab anno 1551 ad annum 1565, s. 568, nr 1373.
77
Senat wenecki do króla Zygmunta Augusta, Wenecja 7 IV 1565, w: Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 1, s. 7–8.
78
Materiały do historii Polaków w Padwie, s. 155.
79
Acta graduum academicorum Gymnasii Patavini ab anno 1551 ad annum 1565, s. 466,
nr 1146. Udrzycki wystąpił wówczas jako świadek promocji na doktora sztuk wyzwolonych
i medycyny Stanisława Sabinki z Krakowa.
80
Por.: M. Chachaj, Czy Jan Zamoyski był doktorem, s. 231, przypis 23.
81
A. Bastrzykowski, Kolegiata św. Marcina w Opatowie, cz. 2, [Ostrowiec Świętokrzyski]
1948, s. 78; M. Korolko, Seminarium Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego, Warszawa 1991,
s. 237.
82
S. Łempicki, „Padwa uczyniła mnie mężem”, s. 368; idem, Il cancelliere Giovanni Zamoyski
e l’Università di Padova, s. 93; S. Grzybowski, Jan Zamoyski, s. 28; Rozprawa Jana Zamoyskiego o senacie rzymskim, s. 244.
83
H. Barycz, Padwa siedemnastowieczna w życiu intelektualnym Polski, w: idem, Spojrzenia
w przeszłość polsko-włoską, Wrocław 1965, s. 378.
75
Studia zagraniczne Jana Zamoyskiego
49
Pozostaje jeszcze do sprostowania jedno nieporozumienie – określanie niekiedy pracy De senatu Romano rozprawą doktorską. Warto więc przypomnieć,
że w Padwie, podobnie jak i na innych uniwersytetach włoskich, doktorat prawa
można było uzyskać po spełnieniu wymogów określonych dokładnie w statucie.
Do nich należała m.in. określona liczba lat uczęszczania na wykłady, a przede
wszystkim złożenie odpowiednich egzaminów. Nie było natomiast wymogu pisania rozprawy84.
Całość przytoczonej w skrócie argumentacji można uzupełnić informacją, że
w 2001 r. ukazał się następny tom akt promocyjnych uniwersytetu padewskiego,
obejmujący lata 1550–1565. Brak w nim nazwiska Zamoyskiego. Nie zawiera także tekstu prośby skierowanej przez niego do kolegium o wyrażenie zgody na doktorat gratis85. Widocznie wydawczynie, dążąc do ograniczenia rozmiarów tomu,
opuściły nieistotną, ich zdaniem, informację, nie potrafiąc jej powiązać z nazwiskiem Udrzyckiego.
Wspomniana już rozprawa De senatu Romano ukazała się drukiem w 1563 r.
w Wenecji. Spory o jej autorstwo zostały rozstrzygnięte na korzyść Zamoyskiego,
chociaż dostrzeżono, że napisał on to dzieło „z inspiracji i pod kierunkiem Karola
Sygoniusza”86. Sprawa autorstwa to jeden problem, a inny – to stosunek tej rozprawy do prac poprzedników, m.in. do skromnie zatytułowanego dziełka De senatu
Romano libellus wydanego w Mediolanie w 1561 r., już po śmierci jego autora,
Marka Antoniego Maioragia87.
Zastanawiające, że padewskie akta promocyjne ani razu nie odnotowały obecności Zamoyskiego jako świadka na promocjach doktorskich88. Wielokrotnie za to
jego nazwisko pojawia się w aktach relacjonujących działalność studenckich nacji.
Ponieważ te sprawy są bardziej znane, ograniczę się jedynie do podania podstawowych faktów.
Wiadomo, że 13 września 1561 r. Zamoyski został wybrany na konsyliarza nacji
polskiej padewskiego Uniwersytetu Prawników. Jako konsyliarz wyróżnił się działaniami w obronie Karola Sigonia, atakowanego przez Robortella, jeżdżąc m.in.
do Wenecji w sprawie zmiany godzin wykładów Sigonia. Jan Zamoyski był konsyliarzem niecały rok; 1 sierpnia 1562 r. funkcję tę objął Piotr Kłoczowski. Dnia
4 sierpnia 1563 r. Zamoyski został wybrany na rektora Uniwersytetu Prawników.
Otrzymał 17 głosów pozytywnych, jeden przeciw i 7 wstrzymujących się. Jako
M. Chachaj, Czy Jan Zamoyski był doktorem, s. 232–233.
Zob.: Acta graduum academicorum Gymnasii Patavini ab anno 1551 ad annum 1565, passim.
86
Rozprawa Jana Zamoyskiego o senacie rzymskim, tekst łaciński, przekład oraz komentarz
historyczno-prawny M. Kuryłowicz i W. Witkowski, Lublin 1997, s. 242.
87
Nie zbadali tego problemu wydawcy rozprawy J. Zamoyskiego. Zob.: ibidem, s. 240.
88
Acta graduum academicorum Gymnasii Patavini ab anno 1551 ad annum 1565, passim.
84
85
50
Marian Chachaj
rektor w styczniu 1564 r. udał się do Wenecji razem z Piotrem Kłoczowskim i Stanisławem Pieniążkiem „in causa statutorum corrigendorum”89.
W związku z tym należy wyjaśnić, jaki był rzeczywisty udział Zamoyskiego
w przygotowaniu nowego statutu Uniwersytetu Prawników, ogłoszonego drukiem
za jego rektoratu, w 1564 r.90, ponieważ bywa on niekiedy uważany za twórcę tego
zbioru91. Sprawę tę niedawno przedstawiła – po przeprowadzeniu dokładnych badań źródłowych – Mariella Magliani, omawiając związki między uniwersytetem
padewskim a miejscowymi drukarzami. Otóż decyzja o poprawieniu statutu Uniwersytetu Prawników, przecież niedawno wydanego, bo w 1550 r., zapadła na zebraniu społeczności prawników w połowie sierpnia 1561 r., kiedy rektorem był
pochodzący z Bergamo Pietro Mazzoleni. Dnia 10 września tegoż roku w skład komisji poprawiającej statut zostali powołani znani prawnicy, profesorowie padewscy:
Giacomo Filippo Porzio, Marco Mantova Benavides, Tiberio Deciani i Girolamo
Tornielli. Poprawiony statut został już w pierwszej połowie 1562 r. przedstawiony
do zatwierdzenia odnośnym władzom. Z jednej strony czytali go Riformatori dello
Studio di Padova, z drugiej zaś – pozostali przedstawiciele Senatu weneckiego.
Pertraktacje z drukarzami ciągnęły się przez wiele miesięcy92. W rezultacie Piotr
Mazzoleni93, rektor dwóch kadencji, 1561/62 i 1562/63, nie zdołał doprowadzić do
wydania drukiem statutu. Uczynił to dopiero pod koniec swojego rektoratu Jan Zamoyski. Nie ma mowy zatem, aby społeczność prawnicza w Padwie zawdzięczała
Zamoyskiemu opracowanie statutu, uczynili to bowiem specjaliści – profesorowie
prawa, a rektor Zamoyski doprowadził jedynie – to też należy uznać za jego sukces
– do ogłoszenia go drukiem.
Zamoyski spędził za granicą około – lub co najmniej – osiem lat. W tym czasie
posiadł znakomitą znajomość języka łacińskiego i niezłą kilku innych. Bawiący
w 1596 r. w Zamościu Bonifacy Vanozzi zapisał, że kanclerz Zamoyski: „Zwykle
z cudzoziemcami rozmawia po łacinie, lubo z łatwością tłumaczy się w pięciu lub
sześciu językach”94. W czasie podróży zagranicznych Zamoyski opanował nie tylko kilka języków, lecz także zdobył wiedzę z innych dziedzin, m.in. z zakresu sztuk
wyzwolonych, filozofii i prawa.
Materiały do historii Polaków w Padwie, s. 172–173; Archiwum Jana Zamoyskiego, t. 1,
s. 389–390, 396–403.
90
De constitutionibus et immunitatibus Almae Universitatis Iuristarum Gymnasii Patavini libri
quatuor, Patavii 1564.
91
Biblioteka Ordynacji Zamoyskiej. Od Jana do Jana. Katalog wystawy, red. T. Makowski,
Warszawa 2005 (płyta CD), s. 18, nr 6 (opis opracował M. Spandowski).
92
M. Magliani, „Universitates” e editoria padovana del Cinquecento, w: Studenti, università,
città nella storia padovana. Atti del convegno, Padova, 6–8 febbraio 1998, wyd. F. Piovan,
L. Sitran Rea, Trieste 2001, s. 362 i przypisy 56–57.
93
Acta graduum academicorum Gymnasii Patavini ab anno 1551 ad annum 1565, s. XX.
94
Zbiór pamiętników historycznych, t. 2, s. 165.
89
51
Studia zagraniczne Jana Zamoyskiego
Znajomość języków umożliwiała Zamoyskiemu lekturę różnych dzieł i ciągle
pogłębianie wiedzy. Dobrze wiedział o tym Jakub Sobieski, pisząc w instrukcji
przeznaczonej w 1645 r. dla swoich synów Marka i Jana udających się za granicę:
„Ta privata lectio Jana Zamoyskiego uczyniła wielkim, i pradziada waszego Żółkiewskiego, i ja tego nie żałuję, że i teraz, jako jeno mam czas wolny, księgi z ręku
nie wypuszczę”95.
Sławę międzynarodową, ale i wiele wątpliwości co do jego autorstwa, przyniosło Zamoyskiemu wydane pod jego nazwiskiem dzieło De senatu Romano.
Rodakom odwiedzającym Padwę Zamoyski kojarzył się natomiast z funkcją rektora Uniwersytetu Prawników. Ładnie to ujął w swoim pamiętniku Jan Nepomucen Kossakowski, późniejszy biskup wileński, który przy okazji odwiedzin Padwy
w 1781 r. zanotował: „Nie trzeba by być Polakiem, żeby sobie nie wspomnieć
z rozrzewnieniem, iż akademii tutejszej był nasz Jan Zamoyski rektorem”96.
Marian Chachaj
Foreign studies of jana zamoyski (facts, speculations,
misunderstandings)
S u mm a r y
The author of the article set himself the comparison of opinions established in the historiography on Zamoyski’s studies against source evidence as a target of his deliberations. Thus,
quoting the oldest information about this topic, he subsequently determines the most important stages of education of the later chancellor and great Crown hetman.
Before going abroad, Zamoyski studied at a school in Krasnystaw under the care of Wojciech
Ostrowski, about whose education and background nothing certain is known. In 1555, he was
sent by his father to Paris where for four years, under the tutelage of outstanding academics he
studied liberal arts, philosophy and mathematics, both in Collège de France, and during private lessons. After almost four years in France, on his way home (probably in 1559), Zamoyski
stopped in Strasbourg, where he polished his skills in a famous secondary school under the
guidance of Jana Sturm. From July 1559 he stayed in Poland. Next, he again went abroad, this
time to Italy: in June 1561 he stayed in Padua. Zamoyski’s Padua studies and their effects cause
the most controversy. The author rejects a view, repeated in Polish historiography, that allegedly Zamoyski gained a doctorate of both laws (Iuris Utriusque Doctor) in Padua, indicating an
erroneous interpretation of sources. He claims further that the dissertation entitled De senatu
Romano (published in Venice in 1563) was not a doctoral thesis. Moreover, based on the find J. Sobieski, Instrukcia synom moim do Paryża, w: Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego,
t. 1, cz. 1, wyd. F. Kluczycki, Kraków 1880, s. 34.
96
J. N. Kossakowski, Pamiętnik, wyd. J. Weyssenhoff, „Biblioteka Warszawska” R. 55, 1895,
t. 2, s. 462.
95
52
Marian Chachaj
ings of Mariella Magliani, he questions the opinion about Zamoyski’s contribution as an author
in the statute of the Legal University in Padua, published in print in 1564, during the time he
held the function of the vice-chancellor of that university.
In the spring of 1565, Zamoyski returned to Poland. In total, he spent at least eight years
abroad. His travels provided him with a good command of several foreign languages and thorough knowledge in several fields, including the liberated arts, philosophy and law.
Czasy Nowożytne
TOM 26
ROK 2013
Jarosław Pietrzak
Łódź
Walka Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej
o dobra ordynacji Ostrogskich w latach 1673–1678
Przyczynek do historii rozpadu latyfundium
Temat związany z majątkiem książąt Ostrogskich cieszy się niezmiennym zainteresowaniem ze strony historyków. Ciekawość ta nie przekłada się jednak na
liczbę opracowań poświęconych temu, bez wątpienia oprócz dóbr Tęczyńskich,
Zbaraskich, Wiśniowieckich, Koreckich, Lubomirskich i Sobieskich, największemu kresowemu latyfundium1. Badacze dziejów są nadal skazani na czerpanie wiedzy z wysokiej klasy merytorycznej prac Aleksandra Mełenia i Teresy Zielińskiej2.
Ostatnio, pojawiły się nowe opracowania, analizujące problem z punktu widzenia
Popularności tematu latyfundiów dowodzą liczne opracowania i artykuły monograficzne;
zob.: A. Homecki, Rozwój terytorialny latyfundium Lubomirskich (starszej gałęzi rodu) w latach 1581–1754, „Studia Historyczne” 1972, t. 15, z. 3, s. 433–434; W. Czapliński, J. Długosz, Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, Warszawa 1982; K. Przyboś, Materiały do dziejów latyfundium Lubomirskich. Podział majątku Stanisława Lubomirskiego
w l. 1642–1649, „Przemyskie Zapiski Historyczne” R. 8–9, 1991–1992; idem, Latyfundium
Lubomirskich w połowie XVII wieku, „Studia Historyczne” 1992, t. 35, z. 1; J. Półćwiartek,
Latyfundium rzeszowskie, w: Dzieje Rzeszowa, red. F. Kiryk, t. 1, Rzeszów 1994; J. Długosz, Latyfundium Lubomirskich w XVII wieku (powstanie – rozwój – podziały), Opole
1997; J. Kurtyka, Latyfundium tęczyńskie. Dobra i właściciele (XIV–XVII), Kraków 1999;
M. Ujma, Latyfundium Jana Sobieskiego 1652–1696, Opole 2005; Z. Anusik, Latyfundium
książąt Koreckich w XVI i XVII wieku, w: Folwark – wieś – latyfundium. Gospodarstwo wiejskie w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. J. Muszyńska, S. Kazusek, J. Pielas, Kielce
2009, s. 58–81; idem, Zbarascy, Strusiowie, Kalinowscy, Karta z dziejów wielkiej własności
ziemskiej na Kresach Rzeczpospolitej na przełomie XVI i XVII wieku, w: Studia i szkice staropolskie, red. Z. Anusik, s. 327–371; idem, Dobra ziemskie książąt Zbaraskich, w: ibidem,
s. 495–553.
2
A. Mełeń, Ordynacje w dawnej Polsce, „Pamiętnik Historyczno-Prawny” 1929, t. 7, z. 2;
T. Zielińska, Ordynacje w dawnej Polsce, „Przegląd Historyczny” 1977, t. 68, z. 1, s. 21.
1
54
Jarosław Pietrzak
praw kawalerów maltańskich do majątku ordynackiego, autorstwa Janusza Baranowskiego i Andrzeja Rottermunda3.
Wymienieni tu autorzy kładli główny akcent na rozbicie fortuny Ostrogskich-Zasławskich, w wyniku przeprowadzonej 7 grudnia 1753 r., transakcji kolbuszowskiej, za wolą miecznika litewskiego księcia Janusza Aleksandra Sanguszki4. Jedynie Aleksander Mełeń w swym studium historyczno-prawnym odniósł się do
wydarzeń z lat 1673–1678, widząc w nich zaczątek dezintegracji włości. Jest to
wszakże krótki ustęp, który nie wyjaśnia w pełni ani istoty, ani dramatyzmu wydarzeń z czasów walki o ordynację pomiędzy Radziwiłłami, Wiśniowieckimi oraz
kawalerami maltańskimi. Dla zrozumienia przyczyn toczonych waśni, wskażmy
na status, założenia i terytorialny skład dóbr ordynackich. Zastrzegam jednak już
na początku, że w pracy skupię się wyłącznie na prawnych podstawach funkcjonowania dóbr, a nie na gospodarczym obrazie ich bytu.
O silnej pozycji rodu Ostrogskich, oprócz przemyślanie zawieranych mariaży
oraz piastowania wysokich urzędów i godności państwowych, decydowały ogromne dobra, które można określić mianem latyfundium ziemskiego. Były one skrzętnie gromadzone w wyniku nadań królewskich, kupna i zagospodarowywania terenów ukrainnych.
Ostatecznie jedynie część dóbr jako niezbywalnych i niepodzielnych weszła
w skład ordynacji ostrogskiej, zwanej niekiedy dubieńską. Złożona z 24 miast
i 593 wsi, objęła klucze majątkowe położone na ziemiach ruskich: ostrogski (połowa Ostroga z Międzyrzeczem) i dubieński w województwie wołyńskim, stepański w powiecie równieńskim, konstantynowski i krasiłowski w powiecie
starokonstantynowskim, sulżyński w powiecie zasławskim, bazalski i czartoryski
w powiecie krzemienieckim, czudnowski w powiecie żytomierskim oraz pikowski
w województwie bracławskim i litowski (lutowiski) w powiecie włodzimierskim5.
Pozostałe dobra zgodnie z wolą fundatora stanowiły dobra dziedziczne i zastaw J. Baranowski, Zakon Maltański w Polsce w XVI i XVII wieku, w: Zakon Maltański w Polsce,
red. S. K. Kuczyński, Warszawa 2000; A. Rottermund, Kawalerowie maltańscy w Polsce
w XVIII i XIX wieku, w: ibidem.
4
J. Półćwiartek, Panowie feudalni na Kolbuszowej i ich majętności w XVII–XVIII wieku, w:
Kolbuszowa. 300 lat miasta. Materiały z sesji naukowej 6–7 X 2000 r., red. J. Bordas, Kolbuszowa 2001, s. 18–20.
5
Archiwum Państwowe w Krakowie, Archiwum Sanguszków Teki Arabskie, (dalej: APK,
AS TA), sygn. 130/36, Spis dóbr do ordynacji należących, s. 73–79; Zakład Narodowy Biblioteki im. Ossolińskich we Wrocławiu (dalej: Bibl. Oss.), sygn. 313, Administracja Ordynacji
Ostrogskiej, s.77. Oprócz kluczy w skład dóbr ordynackich weszły miasta: Śmiłowice w powiecie czerkaskim, Czartoria w powiecie zwiahelskim oraz Miropol, Zaborzyce i Niemilna
w województwie kijowskim. Jednocześnie Janusz Ostrogski zapisał w kluczu ostrogskim
i dubieńskim część siół i folwarków majętności kościelnej, m.in. władyce łuckiemu, szpitalowi ostrogskiemu, archimandrycie i monastyrowi Dereźni, archimandrycie dubieńskiemu
oraz księżom katolickim.
3
Walka Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej o dobra ordynacji Ostrogskich
55
ne, którymi ordynat miał w uzasadnionych przypadkach obdarzyć swoich młodszych braci6.
Pokusić można się o stwierdzenie, że Janusz Ostrogski stworzył ze swego latyfundium nadgraniczną marchię o funkcjach zaczepno-obronnych. Oprócz zbrojnych, przewidział oddanie na potrzeby Rzeczypospolitej arsenału twierdzy dubieńskiej. Nakazał ordynatom opiekę nad stanem twierdz i warowni, rozlokowanych na
terenie ordynacji. Płeć niewieścia i potomstwo po kądzieli zostało odsądzone od
dziedziczenia. Każdorazowy ordynat musiał być wyznania rzymskokatolickiego
i nabywał prawa do pieczętowania się herbem Ostrogskich, niezależnie, z jakiej
familii się wywodził.
Bazujący na zasadach senioratu i primogenitury akt wyznaczył, uznanego
w 1618 r. za legalnego potomka – Franciszka Ostrogskiego-Zasławskiego, pierwszego syna Eufrozyny Ostrogskiej i Aleksandra Zasławskiego, na spadkobiercę
majętności kasztelana krakowskiego7. Jego przedwczesna śmierć, na rok po zejściu Janusza księcia Ostrogskiego, spowodowała, że nie doczekał wieku 23 lat,
przewidzianego przez fundatora do prawnego objęcia ordynacji. Schedę po nim
przejął jego brat, Władysław Dominik, ponieważ drugi w kolejności – Karol, zmarł
w 1618 r.8
Władysław Dominik cierpiał dotkliwie z powodu braku potomstwa, którego
nie doczekał się z pierwszego związku z Zofią Pudencjanną Ligęzianką. Samotny
wdowiec, nawet jeśli tego nie okazywał, musiał się martwić o zabezpieczenie dóbr
Do dóbr dziedzicznych należały: Tarnów (zamek i miasto) w województwie krakowskim,
Opatów (miasto) w województwie sandomierskim, Kobierzyn, Pleszów i Prokocim w powiecie krakowskim, Mikołajowice i Biała w powiecie tarnowskim, Świdniczek, Długie i Rokitno
w powiecie lubelskim, Tetiów, Łobaczów i Petryhora w powiecie taraszczańskim, Jakubowice
i Ćmielów w powiecie pińczowskim, Olszanica i Wałowice w powiecie janowskim, Częstowice
i Czyżów w powiecie opatowskim, Wiewiórka w powiecie pilzneńskim, Grocholice w powiecie sandomierskim, Krzczonowice w powiecie stobnickim, Świercza w powiecie łukowskim,
Sulejów w powiecie iłżeckim, Kowal w powiecie żytomierskim, Rudniczka w powiecie olchopolskim, Nowy Dwór w powiecie mariampolskim i Arsyn w powiecie dubieńskim.
7
APK, AS TA, sygn. 129/28, Oświadczenie opiekunów (Wawrzyńca Gembickiego abpa gnieźnieńskiego, Mikołaja Szyszkowskiego, Andrzeja Lipskiego, Mikołaja Firleja kasztelana wojnickiego i starosty lubelskiego) z 20 grudnia 1620, s. 23; sygn. 130/37, Bonorum praesenti
Ordinationi Subiectorum, s. 41–43; sygn. 140/22, s. 1–2.
8
Ibidem, sygn. 129/9, s. 25; J. Długosz, Władysław Dominik Ostrogski-Zasławski (1616–1656).
Zarys biografii negatywnej, w: Władza i prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII
wieku, red. J. Urwanowicz, E. Dubas-Urwanowicz, Białystok 2007, s. 95. W świetle aktu
ordynacji z 1618 r., błędne jest twierdzenie Józefa Długosza, że Władysław Dominik został
wyłączony ze spadkobrania. Władysław Dominik przejął prawa do ordynacji po śmierci brata
Franciszka 21 grudnia 1621 r. Oprócz dwóch wspomnianych braci miał jeszcze dwóch młodszych: Janusza Izydora i Konstantego oraz siostrę Konstancję, np.: Ordynacya J. O. Xiążęcia
Jmci Janusza Ostrogskiego, kasztelana krakowskiego, w: Akta publiczne do interessu Ordynacyi ostrogskiey należące, Warszawa 1746, s. 4.
6
56
Jarosław Pietrzak
ordynackich. W szczytowym bowiem momencie kariery wojewody jego majętność
liczyła 52 miasta i 830 wsi9. Nadzieję na odmianę tego stanu rzeczy dała księciu
córka kasztelana krakowskiego Jakuba Sobieskiego i Zofii Teofili z Daniłowiczów – Katarzyna. Uściślijmy jednak, że sukcesor „piławieckiego zdrajcy” nie
był jego biologicznym synem. Aleksander Janusz Ostrogski-Zasławski pochodził
z nieformalnego związku Katarzyny z Sobieskich oraz Dymitra Jerzego Wiśniowieckiego.
Śmierć Władysława Dominika (16 kwietnia 1656) postawiła Katarzynę wobec
zupełnie nowych obowiązków, jakimi było nie tylko zadbanie o byt dzieci, lecz
przede wszystkim zarząd dobrami po zmarłym. W czasie podróży edukacyjnej
Aleksandra Janusza, przypadającej na lata 1666–1669, przezorna matka podjęła,
jak się z czasem okazało, nieudane zabiegi o znalezienie mu odpowiedniej towarzyszki życia. W sierpniu 1668 r. książę prosił o nadesłanie konterfektu księżniczki Elżbiety Rakoczy, córki Władysława Rakoczego, stryja księcia Franciszka I10.
Ordynat zadeklarował jedynie chęć spotkania się incognito z kandydatką w czasie
powrotu z Rzymu do kraju11. Młodzieniec miał nadzieję, że rzeczywistość zweryfikuje niezbyt korzystne wrażenie, jakie odebrał po obejrzeniu obrazu: „ale mnie do
niej odraza znosi, twarz ospowata i wielkości nosa obawiam się, bo wszakże gdy
nos duży, też jest z łaski Bożej to jest czym róży powąchać, ale żeby się bociany
z nas nie rodzili”12. Nie wiadomo, czy do spotkania ostatecznie doszło, jest natomiast pewne, że szpetota księżniczki przekreśliła plany mariażu. Niedługo potem
upadł plan ożenienia księcia z podkanclerzanką, choć nie wiadomo dokładnie, kogo
miał na myśli Sobieski, pisząc o tym fakcie w liście do siostry13. Ostatnia nadzieja
umarła wraz z projektem oddania ordynatowi za żonę córki Dymitra Wiśniowiec Władysław Dominik powiększał swe dobra w wyniku spadków po dziadku ojczystym – Januszu ks. Zasławskim, ojcu Aleksandrze, stryju ojczystym Jerzym, teściu Mikołaju Spytku
Ligęzie oraz braciach: Konstantym Aleksandrze i Januszu Izydorze. Więcej na ten temat:
APK, AS TA, sygn. 453/7, Dział pomiędzy Władysławem Dominikiem Ostrogskim Zasławskim a jego bratem Jerzym Izydorem, spisany po śmierci ich ojca i stryja, dnia 29 stycznia
1648 roku, s. 17–21; APK, Archiwum Sanguszków Teki Rzymskie (dalej: AS TRz.), sygn.
XLVI, s. 473–475, 509–519. W 1629 r., ordynat dysponował: na Wołyniu 14 108 dymami,
na Ukrainie – 8302 dymami w województwie bracławskim i 3500–4100 w kijowskim. Szerzej zob.: Z. Anusik, Struktura społeczna szlachty bracławskiej w świetle taryfy podymnego
z 1629 roku, „Przegląd Historyczny” 1983, t. 76, z. 2, s. 238–239; H. Litwin, Napływ szlachty
polskiej na Ukrainę 1569–1648, Warszawa 2000, s. 30, 36.
10
Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów (dalej: AGAD,
AR), dz. V, sygn. 11709, A. J. Ostrogski-Zasławski do K. z Sobieskich Radziwiłłowej, Paryż,
7 VIII 1668, s. 23–24.
11
Ibidem, A. J. Ostrogski-Zasławski do K. z Sobieskich Radziwiłłowej, Rzym, 31 III 1669,
s. 33.
12
Ibidem, s. 31–32.
13
J[an] Sobieski do K. z Sobieskich Radziwiłłowej, w obozie, 14 VIII 1670, w: Pisma do wieku
i spraw Jana Sobieskiego, wyd. F. Kluczycki, Kraków 1880, t. 1, cz. 1, s. 545.
9
Walka Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej o dobra ordynacji Ostrogskich
57
kiego i Marianny Angeli z Zamoyskich – Zofii Sydonii14. Temat ten zdeterminował
spotkanie, do jakiego doszło pomiędzy księciem a Katarzyną z Sobieskich, ale do
małżeństwa nie doszło15. Fatalna decyzja wynikała albo z oziębłości seksualnej,
albo też z narcyzmu połączonego z nadmiernym przebieraniem wśród panien lub
ostatecznie utajonego homoseksualizmu księcia.
Momentem krytycznego załamania stała się bezpotomna śmierć stojącego
u progu kariery publicznej i wojskowej ordynata ostrogskiego. Hiobowa wieść została przekazana Katarzynie z Tarnowa przez sługi księcia, panów Dydyńskiego
i Sadowskiego, zaraz po 16 czerwca 1673 r.16 Podkanclerzyna i hetmanowa polna
przeżyła kilkukrotnie śmierci swych dzieci, niemniej zejście syna dotknęło ją na
tyle, że nawet Jan Sobieski nie umiał ukoić rozpaczy siostry17. Wiadomość o długiej i bolesnej agonii syna, w czasie której uczynił spowiedź i przyjął wiatyk z rąk
zakliczyńskiego reformaty, wprawiła w smutek krąg rodzinny18. Było to również
wydarzenie kluczowe i zwrotne w kontekście sporów o sukcesję dóbr ordynacji
ostrogskiej.
Zgodnie z wolą zapisaną w akcie fundacyjnym, w przypadku braku męskich
potomków rodu Ostrogskich-Zasławskich pełnia praw do schedy przechodziła na
kawalera maltańskiego z narodu polskiego, litewskiego lub ruskiego. Jego kandydaturę miały przedstawić kolejno: właściwa kapituła katedralna lub kolegiacka
oraz sejmik ziemski albo wojewódzki na sejmie walnym. Formułę elekcji zamykała aprobata wyrażona głosami posłów i senatorów świeckich oraz duchownych19.
W chwili śmierci ostatniego z rodu Ostrogskich-Zasławskich zakonny płaszcz
Szpitala św. Jana Jerozolimskiego nosili jedynie Jan Chrzciciel Ossoliński i Hieronim Augustyn Lubomirski, który wystąpił z pretensjami do dóbr ordynackich.
W kampanii wyborczej Lubomirski, syn Jerzego Sebastiana i Konstancji z Ligęzów, podkreślał swoje związki z domem Ostrogskich-Zasławskich, sięgając ko J[an] Sobieski do M. K. d’Arquien Sobieskiej, au camp, 2 XI [1670], w: Listy do Marysieńki,
wyd. L. Kukulski, Warszawa 1966, s. 342.
15
Miejska Biblioteka Publiczna im. E. Raczyńskiego w Poznaniu (dalej: BR), sygn. 74,
A. J. Ostrogski-Zasławski do M. K. Radziwiłła, b.m., 17 X 1670, s. 124; AGAD, AR, dz.
V, sygn. 11076, A. J. Ostrogski-Zasławski do K. z Sobieskich Radziwiłłowej, Tarnów, 20 V
1670, s. 42–43.
16
Bibl. Oss., sygn. 307, s. 24; I. Czamańska, Wiśniowieccy, Monografia rodu, Poznań 2007,
s. 324. Autorka błędnie podała datę śmierci księcia, pomiędzy 15 a 28 sierpnia 1673 r., wskutek błędnie odczytanych źródeł. W rzeczywistości zmarł on 31 maja 1673 r.
17
AGAD, Archiwum Zamoyskich, sygn. 3054, J[an] Sobieski do K. z Sobieskich Radziwiłłowej, b.m.d., s. 41–43.
18
BR, Samuel od Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny, Echo nieśmiertelnej sławy Jaśnie
Oświeconego Xięcia J. Mści Alexandra na Ostrogu i Zasławiu Xiążęcia z odgłosem od grobowego kamienia, Wcielonego Boga wydanym symbolizujące, przy exequiach Xiążęcych od
żałobnego katafalku, Kraków 1673, s. C2.
19
Ibidem, s. 8.
14
58
Jarosław Pietrzak
rzeniami do swej babki Zofii Ostrogskiej, siostrzenicy kasztelana krakowskiego,
nie mówiąc o więzach łączących go z Piastami i świętym Stanisławem Kostką.
Przedstawiał się w roli szanowanego duchownego, opata komendatoryjnego (tytularnego) benedyktynów tynieckich od 1660 r. Jego atutem był świetny przebieg
kariery wojskowej, rozwiniętej w trakcie powstania Doroszenki, potykanie się
z Tatarami i Kozakami pod Winnicą i Kalnikiem oraz uczestnictwo w wyprawie
chocimskiej20. Udowadniał tym, że jako ordynat byłby w stanie zabezpieczyć dobra
ordynackie oraz granice państwowe, co stanowiło sedno fundacji. Ponadto deklarował regularne wystawianie komputu wojskowego, zgodnie ze statutem. Lubomirski w sięgnięciu po wielką i przynoszącą duże dochody ordynację upatrywał
rozwiązania własnych, prywatnych kłopotów.
Wraz ze złożeniem ślubów w Rzymie w 1668 roku, na ręce bajlifa zakonu maltańskiego i nepoty papieskiego Wincentego Rospigliosi, lekkomyślnie przysiągł
wystawienie dwóch galer bojowych dla odbicia Kandii i Krety z rąk tureckich.
Fantazja przyćmiła nieco umysł księcia i szybko okazało się, że koszt budowy,
utrzymania galer i załogi przekracza jego możliwości finansowe21. Uzyskana od
Michała Kazimierza Radziwiłła komandoria stwołowicka nie przyniosła mu spodziewanych dochodów, tym bardziej że wybór został oprotestowany przez Mikołaja Władysława Judyckiego, dotychczasowego komandora. Jednym rozwiązaniem
w tej trudnej sytuacji stało się sięgnięcie po intraty ordynacji ostrogskiej22.
Na forum publicznym, adekwatnie do zachodzących wydarzeń, wszczęto dyskusję nad zagrożeniami wynikającymi z powierzenia tak wielkiej fortuny kawalerowi. Rozmiar polemiki obrazują późniejsze broszury i pisma z czasów transakcji
kolbuszowskiej. Powstałe w otoczeniu Aleksandra Augusta Czartoryskiego, były
literackim i propagandowym kontrargumentem na zarzuty przedstawiane Zakonowi. Anonimowy autor wskazywał, że kawalerowie nigdy nie zamierzali oddawać
dóbr w dyspozycję Stolicy Apostolskiej, z którą łączą ich tylko śluby złożone na
wierność papieżowi. Zastrzegał, że nie przekształcą majątku w dobra duchowne
pod fundację biskupstwa lub komandorii. Ich obecność przyczyni się wyłącznie do
K. Piwarski, Hieronim Lubomirski, hetman wielki koronny, Kraków 1929, s. 5–6; J. Wimmer,
Lubomirski Hieronim Augustyn h. Szreniawa (ok. 1647–1706), w: Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 18, s. 11.
21
T. W. Lange, Maltański epizod księcia Hieronima Lubomirskiego, „Limes. Studia i Materiały
z Dziejów Europy Środkowo-Wschodniej” 2010–2011, nr 3–4, s. 9–11. Problem spotęgowała
fundacja kolegium pijarów w Rzeszowie, której uposażenie wziął na siebie niefortunny książę; zob.: J. Długosz, Latyfundium, s. 103.
22
P. Czerwiński, Zakon maltański i stosunki jego z Polską na przestrzeni dziejów. Szkic historyczny, Londyn 1964, s. 58, 99; J. Długosz, Latyfundium, s. 114–115; Я. Новiкаў, З гiсторii
Мальтанскага закону на Беларусi. Рыцар i камандор Мiкалай Уладзiслаў Юдьiцкi
(1642–1669), „Silva rerum nova” 2009, vol. 12, s. 207–208; J. Baranowski, Zakon Maltański,
s. 70–75.
20
Walka Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej o dobra ordynacji Ostrogskich
59
walki z niewiernymi i obrony przedmurza chrześcijaństwa wedle woli fundatora
i charyzmatu organizacji, którą stanowią. Walki, zdaniem autora, są nieuniknione
i nie można sądzić, że nasilą się tylko z powodu obecności kawalerów. Jako rycerze regularnie wystawią, a być może powiększą komput wojskowy, dzięki czemu
wzmocni się cała Rzeczpospolita23.
Wsparcie udzielone konfratrowi ze strony wielkiego mistrza Nicolasa Cotonera i papieża przyczyniło się do elekcji Lubomirskiego przez kapitułę katedralną
krakowską24. Niedługo potem, w sierpniu 1673 r., Lubomirski wystosował list do
sejmiku deputackiego obradującego w Proszowicach, z korną prośbą o wybór swej
osoby i przedstawienie jej na sejmie zwyczajnym25. Osobno napisał do chorążego
koronnego Mikołaja Sieniawskiego, by ten urobił posłów:
[...] nie omieszkali ad protectionem Rzplitej czynię rewirs [...] abyście WMM Panowie,
nie tylko wiedzieć, ale tueri et exequie to prawo moje, które do dóbr tych i podawają succesora, do nich macie znaczyć [...] ta Ordinatia prawem od wszystkich stanów
przyjęta sejmową constitutią ratyfikowana [...] a za tym pod wątpliwą i kontrowersję
podpada et rethractori nie pomni26.
Przypominał, że prawo nie zabrania maltańczykom dzierżenia dóbr, bo ich przynależność nie jest związana z posiadaniem cudzoziemskiego tytułu szlacheckiego.
Problemu nie widziała też szlachta województwa krakowskiego, która dokonała
elekcji kawalera maltańskiego 11 września, i zdawało się, że to wystarczy do objęcia fortuny kniaziowskiego rodu27.
W pracy podaję tylko niektóre z odszukanych tytułów odwołujących się do polemiki: APK,
AS TA, sygn. 202/42, Refleksje krótkie jeżeli może i powinna Rzplita Polska dobra Ordynacja Ostrogska nazwane przydzielić i oddać Ordinii Kawalerów Maltańskich. Tudzież jakie
konfederacje być mogą na Rzeczpospolitą ex Possesion tegoż Zakonu Maltańskiego szlachcie braci do uwagi podane, s. 1–7; Archiwum Państwowe w Łodzi, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 1214, Deduction des raisons fondamentales, et des étates Droits de l’ordre de
Malte d’ Ordination d’Ostrog présentes a S.M. le Roi et a la Serenissime Republique de Pologne, s. 1–13; Rozmowa Przyjaciela z Interesującym się do Ordynacyi Ostrogskiej, w: Akta
do interresu, s. 122–137.
24
P. Czerwiński, Zakon maltański, s. 102.
25
Hieronim Augustyn Lubomirski na sejmik deputacki proszowski, Rzeszów 24 VIII 1673, w:
Akta sejmikowe województwa krakowskiego (dalej: ASWK), t. 3: 1661–1673, wyd. A. Przyboś, Kraków 1959, s. 458–460.
26
Biblioteka Czartoryskich w Krakowie (dalej: Bibl. Czart.), sygn. 2581/IV, H. A. Lubomirski
do M. Sieniawskiego, Rzeszów, 14 VIII 1673, s. 29–31.
27
Akt elekcji w licznych odpisach; zob.: APK, AS TA, sygn. 130/37, s. 79–80; Bibl. Czart.,
sygn. 1798, s. 787–788; Elekcja Jmści Pana Lubomirskiego kawalera maltańskiego na ordynację Ostrogską, na sejmiku w Proszowicach, w: Akta do interresu, s. 25–26; Wybór Xiążęcia
Hieronima Lubomirskiego kawalera maltańskiego na ordynację Ostrogską, 11 IX 1673, w:
Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski. Diariusze, relacje, pamiętniki, itp.
23
60
Jarosław Pietrzak
Na drodze do pełni szczęścia stanęli jednak Lubomirskiemu matka ordynata
Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa i Dymitr Wiśniowiecki, zgłaszając każde
osobno swe prawa do wielkich dóbr ordynackich. Oczywiście żadne z nich tych
praw nie miało, ponieważ ich osoby nie były ujęte w akcie fundacyjnym. Najwyraźniej nie dostrzegali oni powodów, aby przestrzegać zapisów. Drugą przeszkodę
stanowiła płeć. Kobiety, co powtórzę po raz kolejny, nie mogły dziedziczyć dóbr
ordynackich. Inaczej Dymitr, który skorzystał z okazji, powołując się na powinowactwo łączące go ze zmarłym, przez osobę żony, Teofili Ludwiki.
Katarzyna, mimo że przygnębiona i targana żalem po stracie ukochanego syna,
umiała wykrzesać z siebie siłę potrzebną do walki o ziemie, które – jak sama pewnie przypuszczała – legalnie winna dzierżyć. Przeświadczenie o tym znajduje odzwierciedlenie w liście do Dymitra Wiśniowieckiego: „In summa nie ma Księżna
Jey Mść żadnego do sukcesu dziedzicznych dóbr conccurenta. Już mi WXMść ufaj,
że bez największej chciwość i dowcip przystępu sobie uczynić nie może”28. Z tego
też powodu rozkazała zajęcie zamku tarnowskiego i opieczętowanie skarbca z ruchomościami. W praktyce część bogatych splendorów, wozów i okuć została przekazana już Wiśniowieckiemu.
Długotrwały proces sądowy o odzyskanie ruchomości spowodował, że dopiero w 1681 r., Jan Kazimierz Snarski spisał je i odesłał do rezydencji warszawskiej Radziwiłłów29. Z tej racji zarzuty kierowano pod adresem sług pozostających
w zamku i mających dostęp do skarbca, per exemplum Władysława Stoińskiego,
odpowiedzialnego za spisanie inwentarza:
Boć tylko sam P. Bóg widzi, jakie na tej superintendetiej na mię głównej cierpię invidie,
uszczypki i kłopoty. Nie tylko mnie wszędzie roznoszą, jakobym miał wielkie pobrać
sumy i intrat bogatych zażywać, ale też jaki taki przyjedzie i nie mając na ciężkie bóle
moje respektu, przykrzą się o całe zasługi30.
służyć mogące do objawienia dziejów krajowych, tudzież listy hetmana wielkiego koronnego,
wyd. A. Grabowski, t. 1, Kraków 1845, s. 204–205; K. Piwarski, Hieronim, s. 8–9.
28
APK, AS TA, sygn. 207/24, Informacja w sprawie sukcesji po Aleksandrze Januszu Ostrogskim-Zasławskim, s. 1–4.
29
Państwowe Archiwum Historyczne Litwy w Wilnie (dalej: PAHL), f. 459, op. 1, nr 1688, Regestr oddawania rzeczy w skarbcu po śmierci S.P. Jaśnie Oświeconego Księcia Ostrogskiego-Zasławskiego za wyraźnym pisaniem Jaśnie Oświeconego Xięcia Jm Mści Pana Wojewody
Bełskiego i Jaśnie Oświeconej Xiężnej Jeymśc Pani Wojewodziny Bełskiej, małżonki, który
oddajemy do rąk Jmści Pana Andrzeja Nowowieyskiego do oddania Xięstwu Ichmściom,
przy których do oddania posyłamy P. Nartowskiego, pokojowego S.P. Xięcia Jmści Ostrogskiego z zamku tarnowskiego, die 4 Julii 1673, k. 22–25; Biblioteka Narodowa (dalej: BN),
sygn. 3278/III, K. z Sobieskich Radziwiłłowa do J. K. Snarskiego, Żółkiew, 26 IV 1681,
s. 235. Rzeczy zostały wydane ze skarbca przez sługi księcia: Aleksandra Kotowskiego stolnika starodubowskiego, Dydyńskiego i Macieja Dykaczewicza.
30
AGAD, AR, dz. V, sygn. 15163, W. Stoiński do K. z Sobieskich Radziwiłłowej, Lublin, 10 X
1673, s. 1.
Walka Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej o dobra ordynacji Ostrogskich
61
Podczaszy lubelski, któremu polecono przygotować pogrzeb księcia, był w istocie informatorem obu stron na temat stanu majętności. Dzięki niemu zarówno Katarzyna, jak i Dymitr wiedzieli o długach ciążących na dobrach i wybieranych prowentach. Stoiński zaznaczał, że znajdują się one w złym stanie: „Z zaś w Polszcze
wolny zostaję z Wiewiórką, Lewartów i to bez intraty gotowej obie, a na krescentią
dość czeka długów jeszcze za żywota ś.p. Xcia Jmści na moje ciężkie assecuratie
zaciągnionych w Lublinie”31. Jak wielką uwagę przywiązywano do kontroli nad dobrami, przekonujemy się dzięki notatkom księcia Dymitra, zawierającym szacunkowe dane dochodów32. Uprzytamnia to jeszcze dobitniej, że Wiśniowieckim kierowało wyłącznie pragnienie zgromadzenia majątku, jakiego dotąd nie posiadał.
Pomijany w rozdawnictwie, zawiedziony w uzyskaniu dóbr zamoyskich, chciał
powetować sobie straty i wzbogacić się. Spis wskazuje, że księcia interesowały
nie tylko dobra ordynackie, lecz także dziedziczne, położone w województwach
sandomierskim i lubelskim. Stoiński wyraźnie sprzyjał wojewodzie bełskiemu
w tym zamiarze, radząc mu złożyć kondolencje, wyprawić egzekwie pogrzebowe, aby zrobić dobre wrażenie oraz propagandowo zaznaczyć swe powiązanie ze
zmarłym33. Ponadto mąż Teofili musiał być pewny, że walka, jaką podejmuje, nie
toczy się o przysłowiową pietruszkę. Podczaszy lubelski doradzał, aby: „Dubno
i pozostałe ordynackie dobra, które są od ciężarów wolne, każ WXMść co prędzej
odebrać, zesławszy sługę albo przyjaciela dobrego właśnie a latere suo, bo strzeż
Boże nie osiąść Ordynacji przytomnie do dalszej Rzplitej dispozycji”34. Wszystko
musiało się jednak odbyć po uprzednim porozumieniu z kawalerem maltańskim35.
Stoińskiemu nie można jednak zarzucić nielojalności, ponieważ obu mocodawcom
zaświadczył, że twierdza, stanowiąca centrum administracyjno-wojskowe oraz
trzon władzy nad ordynacją, jest pozostawiona samopas i nikt nią nie zawiaduje36.
Z perspektywy odległego Tarnowa nie mógł wiedzieć, że jest zupełnie inaczej.
Ibidem, s. 2. Aleksander Janusz od 1670 r. podjął śmiałe działania nad odbudową gospodarczą dóbr. Służyć temu miało wydzierżawianie dóbr, np. wiewióreckich, uprzywilejowanie
Żydów tarnowskich i opatowskich w dziedzinie handlu, wyszynku, budowy domów i synagogi. Pod koniec życia podjął się renowacji zamku tarnowskiego; zob.: AGAD, Zbiór dokumentów pergaminowych, nr 5749; F. Kleszcz, Wieś Wiewiórka i klucz wiewiórecki. Zarys
monograficzny, Kraków 1996, s. 107; K. Moskal, Zamek tarnowski w świetle inwentarzy
z XVII wieku, „Rocznik Tarnowski” 1999/2000, s. 5–28.
32
APK, AS TRz., sygn. LVI. Post fata książęcia Aleksandra Janusza które acceperunt dobra
księcia Wiśniowieckiego, s. 275.
33
Ibidem, sygn. 207/24, s. 3. Oprócz niego do adherentów księcia należał stolnik lubelski Jan
Piasecki.
34
Ibidem, s. 4.
35
Ibidem, sygn. 128/37, s. 6–8. Stoiński przypominał księciu o dobrach księcia zastawionych
w Gdańsku, o które spory toczyła jego matka.
36
Ibidem, s. 7; AGAD, AR, dz. V, sygn. 15163, W. Stoiński do K. z Sobieskich Radziwiłłowej,
Lublin, 10 X 1673, s. 2.
31
62
Jarosław Pietrzak
Katarzyna i jej przeciwnik rozpoczęli przygotowania do zajęcia Dubna, gdzie zdeponowany był główny skarb Aleksandra Janusza i skąd roztaczała się władza cywilno-wojskowa. Tymczasem gubernator twierdzy Adam Radliński wcale nie miał zamiaru składać władzy ani jednej, ani drugiej stronie. Sytuacja interregnum po śmierci
Aleksandra Janusza sprawiła, że poczuł się on sobiepanem, który nie słucha niczyich
poleceń. Oddalenie i peryferyjność Dubna, a także jego ogromne znaczenie w systemie obrony granic podniosły osobistą dumę łowczego łukowskiego, który nie zamierzał kłaniać się w pas swym panom. Zwięzłą charakterystykę jegomościa, połączoną
ze świętym oburzeniem, przedstawił Dymitr Wiśniowiecki w liście do Katarzyny:
[...] postępek nie tylko niesłuszny, ale i szalony prawu JM Pana Radlińskiego, który
jakieś się czyni succesorem dubieńskim, zamek opanował, skarbiec otworzył, osobliwie przywileje i dispositie przetrząsnął, a nade wszystko wziął przed się pomieszanie
między nami należytych obserwantiej i jawnie na ex pactatów stronę, nie chcąc fortecy
tej poddać, praktykuje37.
Działania o charakterze koncyliacyjnym na rzecz Katarzyny podjął jej mąż
i brat, w czasie gdy Hieronim Lubomirski został już zaaprobowany przez sejmik
proszowski jako ordynat ostrogski. Jak zapewniał Mikołaj Kmita, załoga dubieńska pod wodzą panów Dąbrowskiego, Żabokrzyckiego i Dostojewskiego przeciwna była intromisji Radziwiłłowej, która nie miała odpowiednich praw38. Michał
Kazimierz apelował do sejmików, że „ordynackie dobrodziejstwo” należy się bardziej jego żonie niż Teofili, co zgodne jest z prawem pierwszeństwa rodziców, szacunkiem wobec nich oraz obyczajem39.
Zupełnie inną taktykę obrał Dymitr Wiśniowiecki, który postawił na rozstrzygnięcie siłowe. Żyjąc w przeświadczeniu, że dobra winny przejść na córkę Władysława Dominika, dokonał bezprawnego zajazdu40. Szansę powodzenia dawało mu
PAHL, f. 459, op. 1, nr 1690, D. Wiśniowiecki do K. z Sobieskich Radziwiłłowej, Lublin,
4 VIII 1673, k. 6; nr 1691, k. 5–6; Urzędnicy Aleksandra Janusza Ostrogskiego-Zasławskiego
(A. Radliński, W. Młodzianowski, T. St. Garnuchowski, G. Temruk, M. Kmita) na sejmik
deputacki proszowski, w: ASWK, t. 3, Dubno, 26 VIII 1673, s. 461–463. O rzekomym nadaniu przez Aleksandra Janusza Ostrogskiego-Zasławskiego szczególnych praw Radlińskiemu
napisano w protestacji złożonej przez Jana Świszczewskiego na Michała Kazimierza Radziwiłła i Dymitra Wiśniowieckiego. Ordynat darował jedynie folwark jandziński w majętności
opatowskiej swemu słudze, Maciejowi Dykaczewiczowi, w styczniu 1673 r. Nadanie to zatwierdził Dymitr Wiśniowiecki; zob.: AGAD, Archiwum Gospodarcze Wilanowskie, Archiwum Główne Potockich, sygn. 213, A. J. Ostrogski-Zasławski do M. Dykaczewicza, Opatów,
17 I 1673, s. 5; D. Wiśniowiecki do M. Dykaczewicza, Warszawa, 11 III 1677, s. 4.
38
APK, AS TRz., sygn. LVI, Instrukcja JMP Mikołaja Kmity sługi ordynata dana marszałkowi
koronnemu, Dubno, 16 IX 1673, s. 199.
39
��������������������������������������������������������������������������������������
Bibl. Oss., sygn. 66,
��������������������������������������������������������������������
Nuptialum literarum Xcia Jmci z Xiężniczką Ostrogską ordo et series. Protestationes na sejmiki a ratione, k. 58v–59.
40
D. Wiśniowiecki do sejmiku deputackiego proszowskiego, Lubomla, 1 IX 1673, w: ASWK,
t. 3, s. 463. Wcześniej prosił o pomoc Stanisława Kazimierza Bieniewskiego, wojewodę
37
Walka Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej o dobra ordynacji Ostrogskich
63
jedno z pism, w którym stwierdzano, że sejm Rzeczypospolitej, oddając ordynację
zamojską w ręce Gryzeldy Wiśniowieckiej, w gruncie rzeczy zalegalizował sukcesję kobiet do dóbr ordynackich in suma, w związku z czym walka podjęta przez
Dymitra na rzecz małżonki była słuszna41. Wypadki zaszłe w Dubnie wywołały
w krótkim czasie falę powszechnej krytyki. Przysłużyły się temu krwawe walki
toczone z załogą twierdzy42. Adam Radliński w liście do męża Katarzyny narzekał na swawole żołnierzy, którzy niszczyli prowenty oraz napadali na okoliczne
wsie. Zdesperowany prosił o mediację marszałka i hetmana koronnego, po zakończonych fiaskiem rozmowach prowadzonych przez Samuela Kołłątaja43. Z czasem
oblężeni nabrali podejrzeń, że Sobieski wziął stronę Wiśniowieckiego, a sprawę
należy skierować do Trybunału Koronnego. Zniszczenie zabudowań fortecznych
i murów obronnych wywołało złość Lubomirskiego:
[...] jako tym prawem moim i dobrami disponat zajeżdżając i odbierać na się, aby koło
niego puścić lub przesłać pisma sejmików, żeby prawa Ordinatii nie naruszał, ludzi zeszłych z dóbr sprowadził i zaniechał Ordynatów te dobra pokoju, aż Rzplita in quo statu
mieć je zechce będzie i deklaruje44.
Walki z sierpnia i września 1673 r., wywołały też ostrą reakcję Katarzyny. Nie
znamy jej słów skierowanych do Wiśniowieckiego, ale zapewne nie były pozbawione poważnych oskarżeń. Wojewoda bełski i hetman polny replikował teściowej
zjadliwymi tonem i pełnymi rozczarowania słowami, że:
41
42
43
44
czernichowskiego; zob.: APK, Archiwum Podhoreckie, sygn. I 1/4, D. Wiśniowiecki do
S. K. Bieniewskiego, Lubomla, 20 VII 1673, s. 2.
APK, Archiwum Sanguszków ze Sławuty (dalej: ASław.), sygn. 306, Discurs o Ordynacji
komu się nie należy, ponieważ ostatni książę Ostrogski JMci Pan Aleksander Janusz umarł
w Tarnowie A. D. 1673 Junii w sobotę najbliższą po Bożym Ciele, s. 1–2. Autor sugerował też, aby książę przyjął śluby kawalerów, maltańskich, by zalegalizować swoją władzę.
Dymitr skolekcjonował dokumenty odnoszące się do formalnoprawnych założeń ordynacji
myszkowskiej i zamoyskiej, co oznacza, że przygotowywał się do prawnej argumentacji
w sporze o dobra ordynackie; zob.: AGAD, AR, Rękopisy Biblioteczne, sygn. XV–276, Silva
rerum książęcia Janusza Wiśniowieckiego kasztelana krakowskiego, s. 75–86, 314–342.
W wyniku walk postrzelono z muszkietów rotmistrza książęcego – Stadnickiego i p. Linowskiego, za co Wiśniowiecki pozwał Radlińskiego i Przyłuskiego do sądu grodzkiego łuckiego. Wojska wojewody bełskiego dopuszczały się wielu okrucieństw; zob.: BR, sygn. 74,
D. Wiśniowiecki do M. K. Radziwiłła, b.m., 28 VIII 1673, s. 194–195.
APK, AS TRz., sygn. LVI, A. Radliński do M. K. Radziwiłła, Dubno 16 X 1673, s. 201; ten
do tegoż, Dubno, 19 X 1673, s. 203. Książę uznał, że są to plotki, niemające nic wspólnego
z rzeczywistością; zob.: Nowiny z Warszawy, 12–26 VII 1673, w: Pisma do wieku, t. 1, cz. 2,
Kraków 1898, s. 1293.
Bibl. Czart., sygn. 2581/IV, H. A. Lubomirski do M. Sieniawskiego, Rzeszów, 14 VIII 1673,
s. 30–31. Protest do hetmana polnego koronnego skierował też Michał Misiewski, marszałek
sejmiku proszowskiego, nakazując mu opuścić dobra ordynackie oraz uwolnić szlachtę; zob.:
M. Misiewski do D. Wiśniowieckiego, Proszowice, 11 IX 1673, w: Ojczyste spominki, t. 1, s. 206.
64
Jarosław Pietrzak
[...] tylko submisją naszą nie raczysz W. X. Mść. a pogardzać, ale i owszem nie miłością,
a turbacją swoją macierzyńską assekurować nas raczysz [...]. Prędzej i pierwej violentiej
życia i w nim znacznego spodziewał się upadku aniżeli taki wielkiego W. X. Mści Pani
niełaski, w której ani wzrokiem, ani słowem, ani językiem zarabiałem, P. Boga biorąc
świadectwo. Jeżeli bowiem taż nieszczęsna succesja jest jego częścią, proszę W. X. Mść.
prawdy być wysłuchać i będę tego dekretu tyle się przeciwiać nie cieszył45.
W kontekście tych wypowiedzi, jestem skłonny sądzić, że Dymitrowi wcale
nie zależało na deklarowanej względem Radziwiłłów zgodzie i próbie rozwiązania sporu poprzez „wspólne znoszenie się”46. Hipokryzja księcia Wiśniowieckiego
była posunięta do tego stopnia, że śmiał on twierdzić, iż nie ożenił się z Teofilą dla
podreperowania majątku47.
Walki wygasły na dobre w sierpniu 1674 r., po zdobyciu twierdzy przez wojska
pod wodzą Stefana Dybowskiego, gubernatora zbaraskiego. W czynie tym dopomógł hetmanowi polnemu jego teść Michał Radziwiłł, czego dowodem protestacja
Jana Świszczewskiego o szkody materialne wyrządzone przez jego wojska48. Pozostaje tylko pytanie, czy rzeczywiście książę był skłonny udzielać pomocy Wiśniowieckiemu, broniąc jednocześnie praw swej małżonki. Wydaje się to mało prawdopodobne, tym bardziej że stosunki obu zmieniły się od czasu śmierci ordynata.
W październiku 1673 r. Katarzyna wraz z mężem wniosła nawet do grodu łuckiego
oraz sądu kapturowego pozew przeciw swej córce i zięciowi o dokonany zajazd,
dewastację twierdzy i wzięcie sług do niewoli. Przeczy to tym samym domniemaniu, aby rodzinna idylla miała być podtrzymywana49.
AGAD, AR, dz. V, sygn. 17499, D. Wiśniowiecki do K. z Sobieskich Radziwiłłowej, Lublin,
24 VIII 1673, s. 9–10; ten do tejże, Zbaraż, 16 X 1673, s. 12.
46
PAHL, f. 459, op. 1, nr 1690, D. Wiśniowiecki do M. K. Radziwiłła, Lublin, 4 VIII 1673,
k. 4.
47
BR, sygn. 74, D. Wiśniowiecki do M. K. Radziwiłła, Lewartów, 15 VIII 1674, s. 198. Zawiadomił wówczas o przejęciu Litowiszcza, odbudowie zamku i reorganizacji załogi. O dwulicowości Dymitra świadczą również jego starania o przejęcie zarządu winnic w komitatach
górnowęgierskich, jakie czynił w czasie poselstwa na dwór wiedeński, w przededniu swego
ożenku; zob.: APK, AS TRz., sygn. LVI, D. Wiśniowiecki do N.N., Wiedeń, 27 IV 1671,
s. 295–296.
48
PAHL, f. 459, op. 1, nr 1691, k. 5–6. W pozwach zarzucano najeźdźcom ciemiężenie sług
ordynackich, bicie mieszczan obuchami, więzienie ich w Ołyce oraz rabunek dokonany przez
chorągiew tatarską. Pomocy w „ewakuacji” twierdzy miał też udzielić Jan Sobieski. W lutym
1674 r., Dymitr Wiśniowiecki złożył pozew do ksiąg grodzkich krzemienieckich przeciw
Adamowi Radlińskiemu o ekscesy czynione w twierdzy i nieprawne naznaczanie plenipotentów, wydawanie kwitów oraz dysponowanie arsenałem; zob. np.: APK, AS TRz., sygn. LVI,
s. 283; D. Wiśniowiecki do S. J. Jabłonowskiego, obóz nad Dniestrem, b.d., s. 205–207; J[an]
Sobieski do M. Kmity, Jaworów, 28 IX 1673, s. 197.
49
APK, AS TRz., sygn. LVI, s. 389–390; PAHL, f. 459, op. 1, nr 1691, k. 7–12. Książę odpierał
zarzuty poprzez protestacje na pozwy złożone m.in. przez Jana Bałuckiego, skarbnika brzeskiego, i Krzysztofa Komorowskiego, podczaszego wiłkomirskiego.
45
Walka Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej o dobra ordynacji Ostrogskich
65
W rolę „gołąbka pokoju” jednoczącego powaśnionych wcielił się niespodziewanie Jan Sobieski. Musiał on w pierwszej kolejności pogodzić matkę z córką,
a dopiero potem obie panie z kawalerem maltańskim50. Zaoferował przyjrzenie
się sprawom majątkowym z uwzględnieniem praw swej siostry do dożywocia po
pierwszym mężu oraz nakazał zabezpieczenie skarbca tarnowskiego do czasu swego przyjazdu51.
Wstępne porozumienie między Katarzyną a Teofilą i jej mężem zakładało ustąpienie Wiśniowieckich z dóbr stanowiących dożywocie Radziwiłłowej oraz zakończenie oblężenia Dubna. Skarbiec tarnowski zabezpieczono, a sumy z majętności
oddano pod dozór Władysława Stoińskiego, chcąc zapobiec ich sprzeniewierzeniu.
Obie strony odmówiły prawa intromisji kawalerowi maltańskiemu do dóbr ordynackich i ustaliły, że kwestią następstwa zajmą się w przyszłości52.
Przełom 1673 i 1674 r. nie służył zawieraniu umów i wspólnym układom. Przygotowania do walki z Turkami bez reszty pochłonęły Michała Kazimierza Radziwiłła, który otrzymał od monarchy pozwolenie na zaciąg piechoty węgierskiej53.
Atak przeprowadzony przez Sobieskiego na wieść o maszerujących wojskach tureckich Ahmeda Köprili i zaciągach kozacko-tatarskich wiedzionych przez Doroszenkę skierowano na Chocim. Dnia 11 listopada 1673 r. książę Radziwiłł wykazał
się niezwykłym męstwem: „Pod Chocimiem swoją natarczywością siłą do zwycięstwa pomógł, w tej okazyi szablą w głowę cięty, swego adwersarza Husseina, baszę
tureckiego, z pistoletu zabił”54. To szczególne braterstwo broni i współautorstwo
wiktorii dopełniło istniejących więzi pokrewieństwa Michała Kazimierza z Janem
J[an] Sobieski do A. M. Lubomirskiego, b.m., [14 XII 1673], w: Pisma do wieku, t. 1, cz. 2,
s. 1354.
51
PAHL, f. 459, op. 1, nr 1690, J[an] Sobieski do W. Stoińskiego, Biała, 18 VIII 1673, k. 8.
52
Ibidem, Instructia do Jaśnie Oświeconego Xcia JM Pana wojewody bełskiego, hetmana
polnego koronnego, do Jaśnie Oświeconej Xny Jey Mści Pani podkanclerzyny i hetmanowej
WXL dana JMści Panu Szuyskiemu pisarzowi ziemskiemu brzeskiemu i panu Żabokrzyckiemu podczaszemu wiłkomirskiemu, k. 10–10v.
53
��������������������������������������������������������������������������������������
AGAD, AR, dz. II,
������������������������������������������������������������������������
sygn. 2870, Michał Korybut Wiśniowiecki do M. K. Radziwiłła, Warszawa, 20 IV 1673, s. 1–2; dz. III, sygn. 12, Michał Korybut Wiśniowiecki do M. K. Radziwiłła,
Warszawa, 21 VI 1673, s. 50; dz. IV, sygn. 370, M. K. Radziwiłł do majora, Beresteczko, 4 X
1673, s. 29–32; Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku, sygn. 378, Michał Korybut
Wiśniowiecki do M. K. Radziwiłła, b.m., 16 IX 1673, k. 23; Bibl. Czart., sygn. 1592, Michał
Korybut Wiśniowiecki do M. K. Radziwiłła i M. K. Paca, Kazimierz, 9 X 1673, s. 493–494;
A. Codello, Litwa wobec wojny z Turcją 1672–1676, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1968, t. 14, cz. 1, s. 142–143.
54
K. Niesiecki, Herbarz polski, wyd. J. N. Bobrowicz, t. 8, Lipsk 1841, s. 79. Więcej o tym
wydarzeniu zob.: W. Kochowski, Rocznik polski. Klimakter czwarty (1669–1673), wyd.
L. A. Wierzbicki, Warszawa 2011, s. 369–371; A. Skorobohaty, Diariusz, wyd. T. Wasilewski,
Warszawa 2000, s. 212; K. Bobiatyński, Michał Kazimierz Pac – wojewoda wileński, hetman
wielki litewski. Działalność polityczno-wojskowa, Warszawa 2008, s. 291–292; D. Orłowski,
Chocim 1673, Warszawa 2007, s. 99.
50
66
Jarosław Pietrzak
Sobieskim. Było ono też powodem dumy kolejnych pokoleń rodu. Wspaniałego
zwycięstwa nie doczekał jednak monarcha. Michał Korybut, osłabiony długotrwałą
chorobą, dokonał żywota 10 listopada we Lwowie. Na przeszkodzie stanęła także
żałoba Radziwiłłów po śmierci syna:
[...] z WMM Panem korespondencji i milczenia i dalszych w sercu macierzyńskim po
straconym tak wielkim jedynaku, razów, dla których się sejmików deputackich nie stało, gdybym i teraz prawa et sterilitate nie upadłego oraz i małżonki mojej dożywotniego
zamilczeć nie miał, które od księcia JMści Pana wojewody bełskiego zapisane dwakroć
w ordynacji zachować propesione małżonki mojej utwierdzone55.
Fakt ten, wraz z pobytem pary książęcej w Lublinie, stanowią powody, dla
których Sobieski przyjął tylko swą siostrzenicę we Lwowie w Boże Narodzenie
1673 r. z zamiarem wysłuchania jej propozycji: „Dla Boga moja kochana Dobrodziejko, dla śmiechu ludzkiego trzeba te rzeczy w domu między sobą uspokoić, aby
to więcej na świat nie wychodziło”56.
Okres bezkrólewia, zakończony wyborem (21 maja 1674), marszałka i hetmana
wielkiego koronnego Jana Sobieskiego na króla Polski, pozwolił na wznowienie
rokowań, choć ich wynik z góry był znany. Na mocy umowy zawartej w Warszawie 10 czerwca 1674 r., a potem potwierdzonej w Dubnie 28 dnia tego miesiąca,
Katarzyna pozostała właścicielką znacznych majętności, tj. kluczy bez włości łąckiej, w tym: starosielskiego w ziemi lwowskiej, tuchelskiego i turzyskiego w powiecie przemyskim, litowiskiego w województwie włodzimierskim, stepańskiego
w powiecie równieńskim, a także tzw. hrabstwa tarnowskiego57. Oddano jej nadto
niektóre majątki w Górnych Węgrzech58. Córka Radziwiłłowej otrzymała wszyst AGAD, AR, dz. IV, sygn. 370, M. K. Radziwiłł do N.N., w obozie nad Prutem pod Jassami,
28 X 1673, s. 33.
56
J[an] Sobieski do K. z Sobieskich Radziwiłłowej, Lwów, 24 XII [1673], w: Pisma do wieku,
t. 1, cz. 2, s. 1357–1358. Plany zawarcia układu 15 stycznia 1674 r. zostały pokrzyżowane
wskutek wyjazdu Radziwiłłów do Warszawy, w związku z obradami sejmu konwokacyjnego.
Sprawa ordynacji była też dyskutowana na sejmie konwokacyjnym, ale 19–21 lutego nie
doczekała się rozwiązania; zob.: Bibl. Czart., sygn. 172/IV, Konwokacja post decessum króla
Jmci Michała, anno 1674, s. 65, 73.
57
Tekst umowy w: AGAD, AR, dz. XI, sygn. 111, k. 178–184; APK, AS TA, sygn. 140/37,
k. 1–12; Bibl. Czart., sygn. 1798, s. 433–440, 767–770; PAHL, f. 459, op. 1, nr 1691, k. 13–
18.
58
���������������������������������������������������������������������������������������
PAHL, f. 459, op. 1, nr 1691, k. 1–4; APK, ASław., sygn. ������������������������������
197, Opisanie dworu budzimierskiego po Zasławskich w 1674, s. 1–4. Katarzyna uzyskała intromisję do następujących majątków: Opatów z Ćmielowem, z dworem warownym w Ostrowcu, a także do wsi: Grocholice, Niemienice, Jałowęzów, Tudorowa, Żochina, Bogusławice, Bobrzechowa, Porudzia,
Kernikowa, Jurkowice, Leżyce, Miłkowa, Żukowa, Jędrzejowice, Goździelina, Czerwona Góra, Bukowiany, Truskolas, Szczygłów, Worowice, Brzostowa, Wojnowice, Jaskowa,
Wola Jaskowska, Przeparza, Podgrodziec, Grodzice, Wólka Grodzka, Glińsko, Demkówka,
Ostrówka, Cześnica, Świerżna, Kościowice, Strzyżowice, Mirsk, Wodzieradz i Mamin. Ple55
Walka Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej o dobra ordynacji Ostrogskich
67
kie pozostałe dobra wchodzące w skład ordynacji, w tym Dubno, Ostróg i Zasław,
zarządzane przez Dymitra Wiśniowieckiego59. Twierdza dubieńska otrzymała nowego gubernatora i urzędników wyłonionych przez komisję powołaną przez króla, w porozumieniu z księżną Radziwiłłową i Wiśniowiecką. Monarcha zakazał
puszczania ich w arendę i podziału między sukcesorów. Szkody powstałe w czasie
toczonych walk miały zostać pokryte przez obie strony po połowie, a załoga księcia
Wiśniowieckiego – wyprowadzona z fortecy60. Defensorzy dubieńskiej twierdzy
zostali wzięci w opiekę księżny i sprowadzeni do jej dóbr dziedzicznych61. Ponadto
Katarzyna w 1683 r. scedowała na rzecz córki pałac lubelski, należący do książąt
Ostrogskich, w zamian za pałac krakowski oraz jurydykę warszawską – Aleksandria z dobrami Glinki62. Ruchomości i dochody z dóbr wojewodzica krakowskiego
oddano Katarzynie przez ręce Aleksandra Kotowskiego, któremu na wypełnienie
zadania wyznaczono cztery lata. Wyjątek dotyczył sreber i przedmiotów zastawionych w Gdańsku, które pozwolono wykupić księżnie Wiśniowieckiej i jej mężowi63.
Podkanclerzynę i hetmanową polną zwolniono ze spłaty długów i wierzytelności
59
60
61
62
63
nipotencje do nich przekazała Andrzejowi Urbańskiemu – staroście grabowieckiemu, Janowi
Kurdwanowskiemu, Joachimowi Szwenderskiemu i Maciejowi Dykaczewiczowi. Pretensje
do dóbr tarnowskich podkreślała tytulatura Michała Kazimierza Radziwiłła, jego synów –
Mikołaja Franciszka i Bogusława Krzysztofa; zob.: T. Bernatowicz, Mitra i buława. Królewskie ambicje książąt w sztuce Rzeczypospolitej szlacheckiej (1697–1763), Warszawa 2011,
s. 82.
APK, AS TA, sygn. 206/19, s. 1–11. Plenipotentami Dymitra Wiśniowieckiego w sprawach
dóbr ordynackich byli Maciej Dykaczewicz i Kazimierz Niemyski.
Ibidem, sygn. 457/3, A. Radliński, M. Sutkiewicz do M. Żółkiewskiego i S. Grocholskiego,
Dubno, 12 III 1685, s. 3–11; ciż do Jana III, Dubno, 12 III 1685, s. 11–21. Łowczy łukowski
i chorąży ordynacki apelowali początkowo do podstolego wołyńskiego i cześnika łukowskiego, a potem do króla o rewizję dóbr stepańskich, ostrogskich i czudnowskich, zniszczonych
po walkach, zwolnienie tych dóbr z hiberny, zabezpieczenie dóbr ordynackich poprzez aprobację statusu oraz wynagrodzenie niektórych żołnierzy, którzy ucierpieli w walkach.
„Amnestia” objęła: Adama Radlińskiego – łowczego łukowskiego i gubernatora twierdzy dubieńskiej, Stanisława Garnuchowskiego, Gabriela Termaka – rotmistrza, Samuela Kołłątaja,
Stefanów Radlińskich – starszego i młodszego, Adama Wysockiego, Ludwika Przyłuskiego,
Filona Olekszyca, Gabriela Trzecieckiego, Konstantego Hołowińskiego, Jana Kryłaszczewskiego.
Archiwum Państwowe w Lublinie, Akta miasta Lublina, Advocatalia, księga 23b, k. 394;
H. Gawarecki, C. Gawdzik, Lublin. Krajobraz i architektura, Warszawa 1964, s. 66;
R. Szczygielski, H. Gmiterek, P. Dymmel, Lublin. Dzieje miasta, t. 1, Od VI do końca XVIII
wieku, Lublin 2008, s. 97–98; S. Mossakowski, Tylman z Gameren (1632–1706). Twórczość
architektoniczna w Polsce, Warszawa–Monachium–Berlin 2012, s. 138. Katarzyna w 1693 r.
pozostałą przy niej część gruntów Aleksandrii wraz z dworem księcia Aleksandra Janusza
przekazała w dzierżawę Marcinowi i Mariannie Chomętowskim; zob.: AGAD, AL, sygn.
1693, s. 7–14.
APK, AS TA, sygn. 146/10, s. 37. Wykupem sreber zajął się Franciszek Wielhorski, plenipotent pary książęcej.
68
Jarosław Pietrzak
zaciągniętych przez syna. Katarzynie z Sobieskich Radziwiłłowej wydano również
przywilej na utrzymanie w dotychczasowej liczbie załogi zamku stepańskiego.
Komplanacja w sposób całkowicie zrozumiały wzbudziła niezadowolenie kawalera maltańskiego Hieronima Lubomirskiego. W 1674 r. Jan Sobieski i Michał
Kazimierz Radziwiłł starali się na sejmie elekcyjnym podnieść sprawę ordynacji
ostrogskiej, wprowadzając tym samym chaos w trakcie obrad64. Mąż Katarzyny
twierdził nawet, że dobra winny być oddane jego żonie, „żeby przy swych prawach
zostawała, jakie jej Xżę Dominik, pierwszy jej małżonek, zostawił”65.
Lubomirski przeszedł do ataku. Swoje pretensje wniósł pod obrady sejmu koronacyjnego w Krakowie, dwa lata po przeprowadzonej ugodzie. W pierwszych
dniach, oprócz rozdawnictwa wakansów i sprzedaży starostwa nowodworskiego,
jako niecierpiąca zwłoki wypłynęła sprawa ordynacji. Od razu zarysowały się trzy
stanowiska: zgłoszony – z inspiracji Michała Kazimierza Radziwiłła – przez posłów litewskich wniosek o odłożenie sprawy jako egzorbitancji do sejmu warszawskiego, natychmiastowe oddanie ordynacji Dymitrowi Wiśniowieckiemu, który deklarował wystawienie nawet tysiąca zbrojnych, oraz zatwierdzenie Lubomirskiego,
jako ordynata, za którym obstawało województwo małopolskie. Drażniący problem
stawał jeszcze kilkakrotnie na trybunie sejmowej, ale ostatecznie zdecydowano,
aby puścić całą sprawę w reces do przyszłego sejmu66. Zatryumfowała zatem opcja
pierwsza, z czego można wyczytać, że zgoda sejmowa nie była potrzebna do legalizacji układu. W świetle tych ustaleń, nie mogę zgodzić się z poglądem Krystyna
Matwijowskiego, który stwierdził, że kwestia ordynacji stanowiła element zgody
między izbą poselską a królem67. Domniemywać należy, że postanowienia nie do
końca satysfakcjonowały Radziwiłłów, którzy zamierzali grać na zwłokę i zmienić
zapisy68. Niebezpieczeństwo czyhało wciąż ze strony Hieronima Lubomirskiego.
Wzmocnieniem stanowiska stała się uprawiana propaganda, głosząca, że książę
Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Teka Janusza Wolińskiego, nr 45, Diariusz
elekcyi króla Jana III, po śmierci króla Jmści Michała diebus aprilis in 1674 odbywającej się,
s. 91. Postulat ten zgłosił Sobieski 12 maja.
65
Bibl. Czart., Muzeum Narodowe w Krakowie (dalej: MN), sygn. 169, Diariusz Jana A. Chrapowickiego, t. IV, s. 23.
66
Bibl. Czart., sygn. 423/IV, Kompendium sejmu coronationis Najjaśniejszego Jana Trzeciego
króla polskiego w Krakowie agitowanego Anno Domini 1676, s. 421, 425–426, 428, 433,
461, 468–469; Volumina Legum, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859 (dalej: VL), t. 5, Reces
ordynacyi Ostrogskiey, f. 461, Petersburg 1860, s. 221. Marcin Matuszewicz, osiemnastowieczny pamiętnikarz, przekonywał nawet, że nie dopuszczono wówczas do oddania dóbr
kawalerowi maltańskiemu. Wyraźnie pomylił on jednak Józefa Karola Lubomirskiego z Dymitrem Wiśniowieckim; zob.: M. Matuszewicz, Diariusz życia mego, t. 1, (1747–1757), wyd.
B. Królikowski, Warszawa 1986, s. 430–431.
67
K. Matwijowski, Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wrocław 1976, s. 101.
68
Niezależnie od tego Wiśniowieccy przejęli pełnię władzy, stanowiąc przywileje, dzierżawiąc
majętności itd.; zob.: AGAD, AR, dz. IV, sygn. 371, M. K. Radziwiłł do T. z Ostrogskich-Za64
Walka Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej o dobra ordynacji Ostrogskich
69
Janusz Ostrogski miał pełne prawo do tego, aby wyznaczyć na następcę kogo zechce. Jeśli wskazał kawalera maltańskiego, to należy oddać szacunek jego woli,
emanacji szlacheckiej wolności:
Jeżeli Rzeczpospolita by tego nie przyjęła albo gdziekolwiek Ordinem Melitensem tej
fundacji excludowała i owszem post extimentam lineam masculum, tych, którym miała
służyć Ordynacja, dla obrony granic od Pogan ufundowała, feminuem zaś sexus iuxta
sama Ordinationis oddaliła69.
Kawaler maltański, cały czas niepewny wygranej, szukał potężnego sprzymierzeńcy. Traf połączył interesy Lubomirskiego z politycznymi ambicjami Króla
Słońce. Za cenę poprowadzenia korpusu dywersyjnego na Węgry, dla wsparcia
powstania Apafiego i Tekeliego przeciw Habsburgom, zyskał nie tylko uznanie
i miraż dochodowego opactwa francuskiego. Wzbogacił się także o przychylność
ambasadora francuskiego markiza de Béthune w kwestii ordynacji70. Można zaryzykować stwierdzenie, że dzięki temu epizodowi sprawa ordynacji jako argument
została włączona do przepychanki na polu polityki zagranicznej71.
Sejmowa batalia rozpoczęta na sejmie zwyczajnym w 1677 r. utwierdziła jednak status quo. Wobec nalegań Dymitra Wiśniowieckiego, powołującego się na
prawa małżonki i obietnicę rekompensaty za zniszczone dobra na Podolu i Wołyniu
oraz pod naporem głosów szlachty ruskiej, oddano mu w zarząd dobra ordynackie.
Nie bez znaczenia była tu postawa Jana III, który faworyzował siostrzenicę, oraz
argument w postaci przyznania ordynacji zamojskiej Gryzeldzie Wiśniowieckiej.
Częściowo tylko zaspokojono żądania Małopolan na rzecz kawalera maltańskiego72. Jak relacjonował Jan Antoni Chrapowicki: „sam jeden tylko p. Lubomirski
z posłem jednym pro succesionem bronił, że on ma posiadać te dobra jako kawaler
maltański i chciał, by te pretensje w reces puszczono do przyszłego sejmu”73. Sejm
zdecydował, że po śmierci Teofili dobra ordynackie mają przejść na Lubomirskie-
sławskich Wiśniowieckiej, Wejherowo, 4 VII 1676, s. 50–51; I. Czamańska, Wiśniowieccy,
s. 325.
69
Bibl. Oss., sygn. 238, s. 3; sygn. 292, O ordynacji ostrogskiej pro Ordine Melitensi, k. 11v–
12.
70
F. de Béthune do Ludwika XIV, Warszawa, 1 II 1677, w: Archiwum Spraw Zagranicznych
francuskie (dalej: ASZ), t. 1, Kraków 1879, s. 349–350; J. A. Baluze do S. A. de Pomponne’a,
Warszawa, 19 VIII 1678, w: ASZ, t. 2: Lata od 1677 do 1678, Kraków 1881, s. 132–133;
K. Piwarski, Hieronim, s. 9–18.
71
K. Piwarski, Hieronim, s. 11–19.
72
M. Jemiołowski, Pamiętnik dzieje Polski zawierający, wyd. J. Dzięgielewski, Warszawa
2000, s. 469–471; F. de Béthune do S. A. de Pomponne’a, Mewa, 23 VI 1677, w: ASZ, t. 1,
s. 402–403.
73
Bibl. Czart., MN, sygn. 169, Diariusz Jana A. Chrapowickiego, t. V, s. 21.
70
Jarosław Pietrzak
go, o ile pretensji nie zgłosi któryś z Radziwiłłów74. Rozwiązanie to nadal nie satysfakcjonowało Lubomirskiego. Kompromitacji kawalera przysłużył się w niemałym
stopniu Andrzej Trzebicki, biskup krakowski i zagorzały stronnik cesarski, który
winą za „burzę” na Węgrzech oskarżał syna słynnego rokoszanina. Jeszcze jedną nieudaną próbę Lubomirski podjął na sejmie grodzieńskim75. Nieprzypadkowo
na sejmiku województwa sandomierskiego w Opatowie zwracał się do tamtejszej
szlachty o potwierdzenie wyboru na ordynację przy poparciu swego krewnego wojewody krakowskiego76. Stronę Radziwiłłowej wzięła jednak szlachta z sejmików:
warszawskiego, różańskiego, łęczyckiego, wyszogrodzkiego i liwskiego77. Lubomirski niczym klin próbował rozbić przyjaźń łączącą Lubomirskich z Sobieskimi
i Radziwiłłami. Ostateczna przegrana ukierunkowała żądnego przygód i bogactwa
chorążego wielkiego koronnego na objęcie inwestytury komandorii stwołowickiej,
którą uposażała Katarzyna z Sobieskich78.
Sejm grodzieński przypieczętował postanowienia uzgodnione pomiędzy stronami. Zwlekanie z rezygnacją przez Radziwiłłów na korzyść Teofili i jej męża,
przyjęte jako strategia od czasu sejmu koronacyjnego, okazało się zawodne79.
Bibl. Czart., sygn. 176/IV, Relacja w czasie sejmu z Grodna doniesiona, s. 569, 573, 583;
K. Matwijowski, Sejm grodzieński 1678–1679, Wrocław 1985, s. 96.
75
Wówczas doszło do pojednania Dymitra z Hieronimem, mimo że przybycie konkurentów
na sejm ze zbrojnymi zaciągami sugerowało zbrojną walkę; AGAD, AR, dz. V, sygn. 16717,
J. Tyzenhauz do A. H. Połubińskiego, Biała, 5 XI 1678; Z. Wójcik, Jan Sobieski, król Polski,
Warszawa 1983, s. 287; I. Czamańska, Wiśniowieccy, s. 330.
76
Archiwum Państwowe w Rzeszowie, Archiwum Lubomirskich (dalej: APRz., AL.), sygn.
631, N.N. do H. A. Lubomirskiego, Kraków, 27 VI 1677, k. 91–92v; Bibl. Oss., sygn. 210,
H. A. Lubomirski do szlachty sandomierskiej, Grodno, 5 II 1679, s. 232–233.
77
K. Matwijowski, Sejm grodzieński, s. 65. Tylko sejmik halicki poparł pretensje Wiśniowieckiej.
78
AGAD, AR, dz. V, sygn. 11203, K. M. Pac do K. z Sobieskich Radziwiłłowej, Warszawa,
18 I 1687, s. 1–2; dz. XXVII, sygn. 13, Rejestr spraw J.O. Księżny Jmci Katarzyny z Sobieszyna Radziwiłłowej podkanclerzynej i hetmanowej polnej litewskiej, które odebrałem
od Jmci Tyszkiewicza w Gdańsku dnia 19 listopada 1684, s. 15; APRz., AL., sygn. 631,
L. Fantucci do H. A. Lubomirskiego, Rzeszów, 30 VI 1677, k. 80–81; K. M. Pac do H. A. Lubomirskiego, Wilno, 8 IV 1674, k. 90; Bibl. Oss., sygn. 876, Jan III Sobieski do G. Carafy,
Warszawa, 20 IX 1689, k. 72v. Lubomirski, pełniący z ramienia Zakonu funkcję prokuratora,
dopiero w 1682 r. objął komandorię poznańską, którą zarządzał poprzez Jana Bogusława
Radziejowskiego, cześnika bracławskiego, i Wojciecha Rospiniego. W 1685 r. kierując się
głosem serca, poślubił stolnikównę litewską Konstancję Alten-Bockum. Nie uzyskał na to
dyspensy papieskiej, znoszącej śluby czystości, dlatego cichego ślubu udzielił im biskup poznański Stefan Wierzbowski, narażając się tym samym na gniew Innocentego XI. Na początku XVIII w. wdowa po Lubomirskim zgłosiła pretensje do dóbr ordynackich, dziedzicząc je
po mężu. Więcej zob.: R. Cavaliero, The Affair of Ostrog, „Journal of the Faculty of Arts”
1958, vol. 1, nr 2, s. 129; P. Czerwiński, Zakon maltański, s. 70, 91–92; S. Karwowski, Komandoria i kościół św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół
Nauk Poznańskiego” 1911, t. 36, s. 73–75; T. J. Lange, Maltański epizod, s. 13–14.
79
APK, AS TA, sygn. 128/37, s. 10–12; Bibl. Czart., MN, sygn. 169,
�����������������������������
Diariusz Jana A. Chrapo74
Walka Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej o dobra ordynacji Ostrogskich
71
Warto zwrócić uwagę, że na sejmie 1676 r., pojawił się jednak dość niespodziewany postulat, aby dobra ordynackie przekształcić w królewszczyznę80. Stwierdzenie to skłania do refleksji nad ważnością zawartej w 1674 r. umowy, czy już
wówczas nie dokonano modyfikacji. Wydaje się to o tyle ważne, że problem wokół dóbr ordynackich nie został rozwiązany do końca trwania Rzeczypospolitej
szlacheckiej.
Z braku formuły aprobacji, czyli utwierdzenia przez sejm fundacji dóbr ordynackich w 1609 r., wysnuć możemy wniosek, że w wymiarze formalnym ordynacja
nie funkcjonowała, chociaż pośrednio jej istnienie potwierdzały konstytucje sejmowe z lat 1624, 1627, 1628, 1635, 1667, 1673 i 1677. Zachowane było także prawo
spadkowe aktu, zatem nie było powodu do nieuznawania fundacji. Ważne znaczenie
zachowały mandaty i uniwersały królewskie z 1621, 1622 i 1627 r., z prośbą o wystawienie 600 zbrojnych. Wymagana powinność, do której zobowiązał się fundator,
implikowała byt ordynacji i pośrednie jej uznanie za istniejącą przez naczelne organy władzy. W konstytucji sejmowej z 1667 r. i w manifeście instygatora koronnego
Jana Tańskiego pada wręcz sformułowanie „ordynacja”81. Poza tym wyraźnie oba
dokumenty nie tylko stwierdzały powinności ordynacji, lecz także niepodzielność
jej dóbr po wszystkie czasy. Względem tego zawarta pomiędzy Katarzyną a Teofilą
umowa była jawnym pogwałceniem nie tylko aktu fundacyjnego, lecz także prawa
wydanego w imieniu Rzeczypospolitej.
wickiego, t. V, s. 29; F. de Béthune do S. A. de Pomponne’a, Warszawa, 5 II 1679, w: ASZ,
t. 2, s. 189; B. Szcześniak, The Knights Hospitallers in Poland and Lithuania, „Studies in
European History” 1969, t. 19, s. 54.
80
Zapis ten dwukrotnie figurował w instrukcjach poselskich sejmiku wiszeńskiego; zob.: Instrukcya sejmiku dana posłom na sejm koronacyjny, Wisznia, 31 XII 1675, w: Akta grodzkie
i ziemskie, Lauda sejmikowe, t. 2: Lauda wiszeńskie 1648–1678, wyd. A. Prochaska, Lwów
1911, s. 43; Instrukcya sejmiku posłom na sejm, Wisznia, 7 XI 1678, w: ibidem, s. 99. Nie
był on nowatorski, figurował bowiem w instrukcjach danych posłom sejmiku radziejowskiego województwa brzeskiego-kujawskiwgo na sejm elekcyjny, a genetycznie odwoływał się
do punktu kasacji ordynacji zamojskiej, zgłoszonego w 1666 r. na sejmiku w Lipnie; por.:
Manifest ziemi dobrzyńskiej w Lipnie, w: Akta do interresu, k. 7–7v; Instructio palatinuum
Brestensis Cuiaviensis ei Inovladislaviesnis generosis nunciis pro comitiis generalibus Varsaviensibus electionis novi regis serviens, 15 III 1674, w: Dzieje ziemi kujawskiej oraz akta
historyczne do nich służące, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1888, s. 12.
81
APK, AS TA, sygn. 206/31, s. 3–6; Dekret seymowy ad Instatntiam Generosi Instigatoris Regni ex Delatione Magnificorum Ducum Militarium atque Thesaurarii Regni Actorum z Xiążęciem Aleksandrem Ostrogskim, w: Akta do interresu, k. 5–6v; Odpowiedź Przyjaciela na zarzuty
i tłumaczenia a bardziej interpretacja dekretu sejmowego za Jana Kazimierza króla, 1667 roku
o Ordynacyi Ostrogskiey ferowanego, w: ibidem, k. 12–14. W 1667 r. opiekunowie i Aleksander Janusz Ostrogski-Zasławski stanęli przed sądem sejmowym w sprawie niewystawienia
komputu wojsk na wojnę z Moskwą. Tłumaczenia o złym stanie gospodarczym dóbr i braku
pieniędzy zostały przyjęte, lecz nakazano stosować się do zapisu aktu. Potwierdzono wówczas
istnienie jednolitego i niepodzielnego kompleksu dóbr o nazwie ordynacja Ostrogska.
72
Jarosław Pietrzak
Po pierwsze – i najważniejsze – żadna z osób występujących jako strony ugody
nie była uprawniona, ani tym bardziej zobowiązana do otrzymania dóbr ordynackich, bo nie była wyliczona w gronie spadkobierców kasztelana krakowskiego82.
Po drugie, odrzucono zasadę niedziedziczenia dóbr przez kobiety. Występowanie mężów obu kobiet miało tylko zmylić decydentów sprawy. Analizując ten motyw w kontekście całości „prywatnej diffidi ostrogskiej”, można dojść do wniosku,
że miała ona podobny przebieg jak spór o ordynację zamojską. Da się zaobserwować paralelę między postawą Marii Kazimiery, w imieniu której Jan Sobieski
wystąpił o dobra, a potem je zajechał, a postępowaniem Teofili i jej męża. Identyczna jest również argumentacja strony Katarzyny i Teofili, odwołujących się do
sejmików, że dobra te należą się im prawem boskim i naturalnym, wyższym niż
prawo stanowione. W gruncie rzeczy matce i córce zależało na rekompensacie dóbr
zniszczonych na Kresach Wschodnich.
Po trzecie, przekreślony został zapis o niepodzielności dóbr, ponieważ Katarzyna przejęła część dóbr ordynackich, resztę pozostawiając córce. Nie działo się
to po raz pierwszy. Katarzyna zarządzała dobrami ordynackimi po śmierci męża,
mimo że nie stanowiły jej dożywocia. Otrzymała ona niektóre z nich od opiekunów w posesję, co było równie sprzeczne z literą zapisu83. Trzeba też wziąć pod
uwagę, że z punktu widzenia prawnego tzw. układ przyjacielski, czyli akt prywatno-prawny, nie mógł zastąpić aktu fundacyjnego, ani tym bardziej nadrzędnych
w stosunku do niego uchwał sejmowych. Skłonny jestem zatem twierdzić, że od
czasu podpisanego układu ordynacja ostrogska przestała istnieć, stając się dobrami
dziedzicznymi, przechodzącymi na kolejnych właścicieli drogą zwykłego spadkobrania84. Po śmierci Katarzyny Radziwiłłowej cały jej majątek ziemski, obejmujący
klucze majątkowe w dobrach ordynackich i dziedzicznych, przeszedł na własność
Teofili Ludwiki z Ostrogskich-Zasławskich Lubomirskiej. W 1712 r. dostał się on
Mariannie Lubomirskiej, trzeciej żonie marszałka nadwornego litewskiego Pawła
Karola Sanguszki i ich potomkowi. Transakcja kolbuszowska nie kończyła zatem
Prawa Hieronima Augustyna Lubomirskiego do ordynacji i brak takowych Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej podkreślały późniejsze polemiki w formie dialogu; zob.: Bibl. Czart.,
sygn. 1798/IV, Dyskurs statystyczny Ziemianina z Republikantem o Ustawie Ordynacyi
Ostrogskiey, s. 545–546; Rozmowa, w: Akta do interresu, k. 1–8v.
83
Na zjeździe we Lwowie 2 września 1658 r., opiekunowie powierzyli Katarzynie w dożywotnie posiadanie klucze: tuchelski, stepański, starosielski i wałowicki. Zastrzegli wówczas
oddanie majątku stepańskiego w powiecie równieńskim Aleksandrowi Januszowi, w zamian
za lwowską kamienicę.
84
A. Mełeń, Ordynacje, s. 30; A. Rottermund, Kawalerowie maltańscy, s. 114–115, 123–124.
Sejm w 1766 r. formalnie zniósł istnienie „ordynacji”, mimo dokonanej w 1753 r. transakcji
kolbuszowskiej i sandomierskiej. Na obradach potępiono też układ zawarty między Teofilą
a Katarzyną. Wagę układu jako wydarzenia zwrotnego w sporze o „ordynację” podkreślała
osiemnastowieczna prasa londyńska; zob.: „The London Magazine or Gentelmans Monthly
Intelligencer” 1754, vol. 23, z października, s. 478.
82
Walka Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej o dobra ordynacji Ostrogskich
73
istnienia ordynacji, a książę Janusz Aleksander Sanguszko, wbrew ponawianym
błędnie informacjom, nie był jej ostatnim właścicielem. Dobra bowiem o nazwie
„ordynacja ostrogska”, po 1678 r., już nie istniały.
Wnioskować na koniec można, przyjmując przedstawioną tu tezę, że przekazywanie sprawy w reces na sejmach w okresie rządów Jana III było prawnie bezsensowne, a jedynie w pełni uzasadnione politycznie. Monarsze i poplecznikom
stron układu zależało na zniechęceniu kawalera maltańskiego, zagarnięciu dóbr
dla siebie. Hipotetycznie liczyli na legalizację bezprawia przez sejm, która to decyzja stałaby się nieodwołalna. Za jedyny pozytywny skutek tej całej historii uznać
należy pomyślne – z punktu widzenia Teofili i jej męża – zakończenie procesu ze
spadkobiercami Stanisława Kazimierza Bieniewskiego. Osoby odpowiadające za
nadużycia wojewody czernichowskiego podczas jego opieki nad dobrami, w tym
za zrabowanie przezeń skarbu dubieńskiego, gnębienie i bicie poddanych, bezprawne rozdawnictwo dóbr, wybieranie naturaliów, więzienie kupców ormiańskich
i żydowskich, doczekali się wyroku wydanego w 1682 r.
Jarosław Pietrzak
Katarzyna radziwiłł nee sobieska’s fight for ostrogskis’
entail estate in the years 1673–1678. A contribution to the
history of break-up of the great estate
S u mm a r y
The history of the Ostrogskis’ entail, its legal status, assets it comprised, economic productivity etc., have been a subject rarely discussed in the literature on the subject so far. The
article presents therefore first the legal framework assigned to his foundation by the castellan of
Kraków – Janusz, Prince Ostrogski in the years 1609–1618. They constitute a point of reference
for the presentation of disputes which arose after the death of the Kraków voivode – Władysław
Dominik Ostrogski-Zasławski in 1656 (2nd entailer) and his son, and at the same time the last
male representative of the family – Aleksander Janusz Ostrogski-Zasławski.
The conflict encompassed many representatives of the magnate class. In 1673, the following noblemen were the pretenders for the estate: Hieronim Augustyn Lubomirski, member of
the Order of Malta, elected by the valid decision of the Kraków regional diet but not approved
by the Sejm, Katarzyna Radziwiłł nee Sobieski – Radziwiłł after her first husband, widow of
Władysław Dominik Ostrogski-Zasławski, sister of Jan Sobieski, and her daughter – Teofila
Ludwika Ostrogska-Zasławska, supported by her husband Dymitr Wiśniowiecki. Due to the
lack of the conciliatory solution to the problem, the feuding parties reached for various methods to fight for the entail inheritance. Within a short period of time significant plundering took
place, including movables. This culminated in an armed foray of Prince Wiśniowiecki’s forces
on Dubno where a strongly armed and numerous crew of the last entailer’s officials were de-
74
Jarosław Pietrzak
fending themselves. Besides swords, pens were also used in the fight. Through letters, polemics
and discourses, the battling parties tried to influence the votes of noblemen who discussed the
fate of the entail at the meetings of the regional diet.
After long and fierce negotiations conducted in the years 1674–1678 by Jan III Sobieski
and discussion of the case at the Sejm forum, the entail estate was divided, and according to the
Author it ceased to exist form the formal and legal point of view. The above opinion constitutes
an argument in the discussion between historians, who consider the division of land conducted
by Janusz Aleksander Prince Sanguszko on 7 December 1753, known under the name of the
Kolbuszowa transaction, to be the end of existence of this entail.
Czasy Nowożytne
TOM 26
ROK 2013
Jacek Wijaczka
Toruń
Niedole katowskiego życia
Conrad Johann Stoff a Caspar Friedrich Gebhard
Dzieje funkcjonowania urzędu katowskiego i samych katów w Prusach Brandenburskich w XVIII w. (a także w Prusach Książęcych w XVI–XVII w.) nie doczekały się dotąd całościowego opracowania. Z artykułów wymienić właściwie można
jedynie cztery teksty, dwa poświęcone działalności katów w Królewcu1, a kolejne
dotyczą katów z Pasłęka2. Natomiast zachowany materiał źródłowy przechowywany z Geheimes Staatsarchiv Pruessischer Kulturbesitz w Berlin-Dahlem pozwala
na istotne poszerzenie naszej wiedzy na ten temat. Przedstawiany tekst jest przyczynkiem do życia codziennego katów w Prusach Brandenburskich w XVIII w.,
mającym ich ukazać nie tylko jako „surowe ramię sprawiedliwości”, lecz także
ludzi, którzy podobnie do im współczesnych, przeżywali radości i kłopoty dnia
codziennego, byli targani emocjami i musieli martwić się o środki na utrzymanie
siebie i swoich rodzin.
Bohaterami artykułu jest dwóch katów, którzy nie tylko się znali, lecz także obaj
byli przez pewien czas katami w Pasłęku, a nawet ze sobą blisko współpracowali. Zapewne nie wiedzielibyśmy dzisiaj o nich praktycznie nic, gdyby nie pewien
przypadkowy splot wydarzeń, z romansem i zazdrością w tle.
Pierwszym z bohaterów artykułu jest Conrad Johann Stoff. Urodził się w Mittelwalde w Marchii Brandenburskiej, a przez kilka lat mieszkał i pełnił funkcję kata
C. Schulz, Zur Geschichte der Scharfrichter von Königsberg i. Pr., „Altpreußische Forschungen” R. 6, 1929, s. 40–76; J. Wijaczka, Miotła i miecz. Jak kaci i ich słudzy sprzątali ulice
w Królewcu w końcu XVII i na początku XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” R. 53, 2005, nr 3–4, s. 377–382.
2
F. Böhnke, Die Scharfrichter der Stadt Preußisch Holland in Ostpreußen, „Archiv für Sippenforschung” 1967, t. 33, s. 57–60; I. Schumann, Die Scharfrichter der Stadt Preußisch
Holland in Ostpreußen, „Ostdeutsche Familienkunde” 2005, t. 17, z. 2, s. 209–219.
1
76
Jacek Wijaczka
w Kołobrzegu. W trakcie pobytu w tym mieście ożenił się z Dorotą, czternastoletnią córką Johanna Georga Schoepsa, który z kolei pełnił funkcję kata w Gdańsku.
On to w 1716 r. kupił katostwo w Pasłęku, które przekazał córce i zięciowi Stoffowi3. Tym samym Stoff zaczął wykonywać w tym mieście katowskie obowiązki4.
Dużo więcej wiemy o wcześniejszych losach, przed przybyciem do Pasłęka,
drugiego z naszych bohaterów, Caspara Friedricha Gebharda. Urodził się w 1678 r.
w miejscowości Nauen5, położonej 5 mil od Berlina, jako syn tamtejszego kata
Caspra Gebharda6, i był wyznania luterańskiego7. Początkowo chodził do szkoły,
a następnie ojciec przyuczył go do wykonywanego przez siebie fachu. Pomagał
ojcu przez pewien czas, a następnie zaciągnął się (data nieznana) jako kat (Staats
=Nachrichter) do armii pruskiej, która stacjonowała nad Renem. Zanim jeszcze
wstąpił do armii, ożenił się z Anną Marią Müller, wdową po kacie z miasteczka
Seehausen w Starej Marchii8. Żona pozostała w Seehausen, a on przez trzy lata
przebywał „w polu” z armią. W tym czasie, wbrew jego woli, żona przekazała urząd katowski w Seehausen swojemu dorosłemu synowi z pierwszego małżeństwa. Gdy Gebhard powrócił znad Renu, zwolniwszy się z armii, zatrzymał
się w Nauen, gdyż jego ojciec zachorował i trzeba było go zastępować w pracy.
Gdy ojciec zmarł, matka ponownie wyszła za mąż, zachowując przy tym prawo
do urzędu katowskiego (katostwa). Chcąc objąć tę funkcję, Gebhard musiałby
spłacić przyrodnie rodzeństwo9. Ponieważ nie miał na to wystarczająco dużej
kwoty, to jego małżonka wyruszyła z Nauen do Seehausen, prawdopodobnie po
pożyczkę finansową, ale nie wróciła już stamtąd, tylko odesłała mu konia i wóz10.
J. Włodarski, Dzieje Pasłęka w okresie nowożytnym, w: Pasłęk. Z dziejów miasta i okolic
1297–1997, red. J. Włodarski, Pasłęk [1997], s. 332, podał (ze znakiem zapytania), ale błędnie informację, że Conrad Stoff objął urząd kata w Pasłęku w 1689 r., po śmierci Jakuba
Krügera.
4
I. Schumann, Die Scharfrichter der Stadt Preußisch Holland in Ostpreußen, s. 215, pisząc
o Stoffie, nie była pewna, czy był katem w Kołobrzegu; teraz wiemy, że chodzi o tego samego
kata. Schumann nie wspomniała w swym artykule o Gebhardzie.
5
Nauen otrzymało prawa miejskie w 1292 r. Obecnie 18 km na zachód od Berlina.
6
W kronice brandenburskiego miasta Gransee zapisano, że w 1709 r. tamtejszy kat Hans
Georg Karpe ożenił się z wdową po kacie z nieodległego miasteczka Zehdenick, który nazywał się Caspar Gebhard. Nie wiemy, czy chodzi o tego samego Caspra, miejscowości nie
leżą jednak w zbyt dużej odległości od siebie; F. Knuth, Chronik von Gransee, verbunden
mit den wichtigsten Begebenheiten der vaterländischen Geschichte, Berlin 1840, s. 153. Nie
wiadomo, czy pozostawał też w jakichś związkach rodzinnych z Jakobem Gebhardem (około
1659–1742), który był katem w Halle; P. Pechaček, Scharfrichter und Wasenmeister in der
Landgrafschaft Hessen-Kassel in der Frühen Neuzeit, Frankfurt am Main 2003, s. 415.
7
Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Berlin-Dahlem, XX. HA, Etats Ministerium (dalej: EM), 139 c III, nr 188, t. 1, k. 101r.
8
Ibidem, k. 79v.
9
Ibidem, k. 80r.
10
Ibidem.
3
Niedole katowskiego życia
77
Gebhard musiał zatem zrezygnować z pretensji do katowskiego urzędu w Nauen
na rzecz ojczyma11.
Następnie, nie mając tam zajęcia, opuścił Nauen i przez pewien czas włóczył
się w okolicach Stargardu (Szczecińskiego) i Lęborka, a przez pewien czas przebywał w Kołobrzegu. Po śmierci brata matki, Christiana Wegnera12, który był katem
w Pasłęku od 1696 r., przyjechał (w 1709 lub 1710)13 do tego miasta, aby ubiegać
się o urząd po wuju. Odwiedził wcześniej swoją żonę w Seehausen, ta jednak ani
nie chciała, aby z nią został, ani nie zamierzała wyruszyć z nim do Pasłęka. Od tamtej pory więcej jej nie widział. Ponieważ nie miał pieniędzy, nie mógł wejść w faktyczne posiadanie urzędu katowskiego. Ostatecznie urząd kata w tymże mieście kupił w 1716 r. za 2000 florenów kat z Gdańska Johann Georg Schoeps i przekazał go
córce oraz zięciowi, wspomnianemu wcześniej Conradowi Stoffowi14. Tym samym
Gebhard został bezrobotny. Schoeps obiecał wprawdzie, że przekaże mu urząd kata
w Kwidzynie (Marienwerder), ale nie sprecyzował, kiedy to nastąpi. Czekając na
spełnienie tej obietnicy, Gebhard przez pewien czas przebywał w Ostródzie15, a następnie przeniósł się do Gdańska, wynajął tam izbę i zaczął się zajmować leczeniem ludzi, aby mieć z czego żyć. Uczynił tak, ponieważ jego zdaniem wszyscy
kaci w Rzeszy mieli prawo leczyć choroby zewnętrzne i wewnętrzne16. Po pewnym
czasie opuścił Gdańsk i przeniósł się do Szawałdu (Schadewalde) koło Malborka,
gdzie również zajmował się leczeniem ludzi17.
Z Szawałdu z kolei przeniósł się do Elbląga, gdzie także leczył. Najprawdopodobniej w połowie 1718 r. spotkał się w Elblągu ze Stoffem, którego znał już wcześniej, poznali się bowiem w Kołobrzegu. Ten zaproponował mu pobyt w swoim
domu w Pasłęku w zamian za pomoc w wykonywaniu katowskich obowiązków,
ponieważ Stoff miał kłopoty z wykonywaniem egzekucji18. Gebhard początkowo
nie chciał, ale w końcu dał się namówić i przyjechał do Pasłęka, gdzie zamieszkał
w domu Stoffa i wykonywał za niego egzekucje. Po pewnym czasie chciał zrezygnować, gdyż – jak później twierdził – nie mógł patrzeć na „niechrześcijańskie życie” Stoffa, który całymi dniami i nocami kłócił się z żoną, i to tak, że w końcu
przyjechała teściowa, aby pogodzić małżonków. Poza tym Stoff bardzo rzadko
kładł się do łóżka trzeźwy. Wielokrotnie obiecywał wprawdzie Gebhardowi, że
zmieni styl życia, ale nigdy obietnic nie dotrzymał.
Ibidem.
Christian Wegner pochodził z Tczewa, gdzie jego ojciec Caspar był katem; I. Schumann, Die
Scharfrichter der Stadt Preußisch Holland in Ostpreußen, s. 214.
13
Ch. Wegner zmarł 17 maja 1709 r. w wieku 41 lat; ibidem, s. 215.
14
EM 139 c III, nr 188, t. 1, k. 81r.
15
Ibidem, k. 30r.
16
Ibidem, k. 81r–v.
17
Ibidem, k. 81v.
18
Ibidem, k. 82r.
11
12
78
Jacek Wijaczka
W końcu, latem 1719 r., Gebhard postanowił opuścić służbę u Stoffa i przeniósł
się do swojego dobrego przyjaciela (niestety, nie wiemy, kim był) do Zalewa. Ponieważ znany był w całym starostwie, i to jeszcze zanim ponownie zamieszkał w Pasłęku, to znów zajął się leczeniem ludzi. W tym czasie, kiedy on mieszkał w Zalewie,
kat Stoff i jego żona nadal pozostawali w złych stosunkach małżeńskich, kłócąc się
i awanturując między sobą. W końcu Stoffowa oskarżyła męża przed konsystorzem
w Zalewie o brutalność i wniosła o rozwód, a Gebharda wskazała jako jednego
ze swoich świadków. W trakcie bowiem postępowania przed konsystorzem dwóch
świadków miało pod przysięgą zeznać, co wiedzą w sprawie sporu małżeńskiego.
Jednym z nich miał być Gebhard, ale ostatecznie nie zeznawał pod przysięgą, tylko
złożył zeznanie „bez przysięgi”. Mimo to Stoff, dowiedziawszy się o zeznaniach
Gebharda, zapałał do niego wielką nienawiścią. Dlatego właśnie oskarżył go w starostwie i przed królem, że jest czarnoksiężnikiem i cudzołożnikiem19.
Dnia 4 stycznia 1720 r. zarządca starostwa Pasłęk (Preussisch Holland) major
Wolf Ernst von Deppen20 poinformował rząd pruski w Królewcu21, że na terenie
jego starostwa znajdują się ludzie, którzy wbrew postanowieniom królewskiego
reskryptu z 1718 r. prowadzą praktykę lekarską. Ponieważ w aptece funkcjonującej
w Pasłęku nie chciano im sprzedawać żadnych lekarstw, to sprowadzali je z Elbląga oraz z innych miast i za ich pomocą leczyli miejscową ludność. Takimi nielegalnymi praktykami zajmuje się wiele osób, ale największe zagrożenie i zastrzeżenia budzi działalność byłego kata w Pasłęku Caspara Fridricha Gebharda. Wałęsa
się on po starostwie, przedstawia jako „doktor z Gdańska” (Doctor von Danztig)
i obiecuje ludziom wyleczenie z trapiących ich chorób. Wziął wiele pieniędzy, ale
chorób nie wyleczył. Podjął się m.in. leczenia pewnej kobiety z Morąga, która
jednak zmarła. Gebhard przebywa obecnie w Zalewie (Saalfeld), gdzie zatrzymał
się w tamtejszej gospodzie, i ściągnąwszy leki z apteki w Elblągu od tamtejszego
aptekarza Johanna Dewitza, kontynuuje swoje nielegalne praktyki lekarskie. Na
dodatek zajmuje się czarną magią22. Na potwierdzenie tego ostatniego zarzutu do Ibidem, k. 83r–v.
J. Włodarski, Dzieje Pasłęka w okresie nowożytnym, s. 323, tabela 2, podał, że Wolf Ernst
von Deppen był starostą pasłęckim tylko w 1725 r., a w 1724 r. urząd ten pełnił Władysław
[!] von Dönhoff, co jak wynika z podanych tu informacji, było błędem. Skorygować trzeba
też informację, że był starostą – był jedynie zarządcą.
21
Izba Rady Najwyższej (kolegium czterech nadradców) funkcjonująca w XVI–XVII w. przemianowana została w 1706 r. na Izbę Tajnej Rady. Czterech nadradców rezydujących w Królewcu tworzyło najwyższy organ administracyjny prowincji pruskiej i dlatego zwany był
potocznie rządem pruskim (Preussische Regirung); J. Krause, Die kurfürstliche Verwaltung
im Herzogtum Preussen am Ende des 17. Jahrhundert, Bonn 1973, s. 42–43; T. Grygier,
Organizacja władzy naczelnej Prus Książęcych, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1964,
nr 4, s. 478–479, 488–490.
22
Katów w całej Europie oskarżano dosyć często, że parają się czarną magią. Spośród licznych takich przypadków wymienić można choćby oskarżenie, które w 1679 r. padło pod
19
20
Niedole katowskiego życia
79
starczono do Królewca czerwony woreczek, w którym znajdowała się kartka, którą
Gebhard dał obecnemu katowi pasłęckiemu Conradowi Stoffowi. Na kartce napisanej własnoręcznie przez Gebharda znalazły się wyrazy: Sabaoth, Adonai, Messias
i Emanuel23. Takie szkodliwe i zagrożone wysoką karą postępowanie musi, według
Deppena, zostać ukarane.
Po zapoznaniu się z relacją Deppena rząd pruski (w składzie: przewodniczący
Alexander zu Dohna-Schlobitten, Dietrich von Tettau, Ludwig von Ostau i Siegesmund von Wallenrodt24) polecił mającemu w swej kompetencji podobne sprawy fiskałowi, którym był wówczas Carl Fridrich Lau, aby jednego ze swoich
urzędników zaopatrzył w odpowiednią instrukcję i wysyłał do Pasłęka, aby tam
na miejscu zbadał sprawę25. Z kolei Lau zlecił sprawę Christianowi Ludwigowi
Beckhernowi26, który pełnił funkcję jednego z dwóch substytutów (substitutus
fisci) w oficjalacie, nakazując mu udać się do Pasłęka. Tam miał się skontaktować z fizykiem Górnych Prus (Oberland), doktorem medycyny Georgiem Christophem Christianim27, aby od niego wywiedzieć się wszystkiego o Gebhardzie
i prowadzonej przez niego praktyce lekarskiej. Następnie, zależnie od tego, jak
będzie się przedstawiała sytuacja, albo miał ukarać Gebharda przewidzianą prawem grzywną w wysokości 100 talarów, albo wygnać z kraju. W każdym razie
Gebharda najpierw należało aresztować, ponieważ zarzuca mu się też czyny kryminalne28.
Przed wyjazdem w służbową podróż Beckhern zwrócił się 27 stycznia 1720 r.
pisemnie do burmistrza i rady miejskiej Zalewa, informując, że król polecił mu
zbadanie sprawy nielegalnego leczenia w starostwach i miastach Górnych Prus,
a przede wszystkim działalności Gebharda, byłego kata w Pasłęku, który obecnie
adresem kata Caspra Backa w niemieckim miasteczku Echternach; R. Voltmer, Der Fall des
Echternacher Scharfrichters und Wasenmeisters Caspar Back (1679), w: Porträt einer europäischen Kernregion. Der Rhein-Mass-Raum in historischen Lebensbildern, wyd. F. Irsigler,
G. Minn, Trier 2005, s. 167.
23
EM 139 c III, nr 188, t. 1, k. 8v–9v.
24
R. Ecker, Die Entwicklung der Königlich Preußischen Regierung von 1701 bis 1758, Königsberg i. Pr. 1908, s. 97–105.
25
EM 139 c III, nr 188, t. 1, k. 4r–v.
26
Christian Ludwig Beckhern (około 1688–1736), późniejszy przewodniczący królewieckiego
Kolegium Kryminalnego (Kriminallskolegium); R. Straubel, Biographisches Handbuch der
Preussischen Verwaltung- und Justizbeanten 1740–1806/15, t. 1: Biographien A–L, München
2009, s. 50.
27
R. Helwig, Die Geschichte der Stadt Preussisch Holland, wyd. 3, poprawione i rozszerzone,
[Köln] 1987, s. 173–174. Dwóch Christianich o tych samych imionach, ojciec i syn, było
lekarzami, a zarazem właścicielami apteki w Pasłęku. Syn zmarł w 1741 r. Apteka była w ich
posiadaniu od 1651 r., kiedy to doktor medycyny Johann Christiani otrzymał na nią przywilej
królewski.
28
EM 139 c III, nr 188, t. 1, k. 5r–v.
80
Jacek Wijaczka
przebywa w karczmie w ich mieście. Należy go aresztować, a następnie dostarczyć
30 stycznia 1720 r. (wtorek) na zamek w Pasłęku29.
W Pasłęku w tym czasie postępowanie przeciw Gebhardowi toczyło się własnym torem. Dnia 27 stycznia 1720 r. mieszkający w tym mieście Georg Christoph
Christiani, doktor medycyny, królewski fizyk Górnych Prus, a zarazem adiunkt Królewskiego Kolegium Medycznego, sporządził relację, w której czytamy, że Augustus
Marggraff, członek rady miejskiej i zastępca wójta30, przesłał mu kilka szklanych buteleczek z kroplami, prosząc go o opinię, czy mogły one pomóc kobiecie w ciąży, czy
też – jeśli je często zażywała – zaszkodzić i doprowadzić do poronienia. Christiani
zbadał, z czego owe krople zostały sporządzone, i stwierdził, że była to kompozycja
złożona z siarki, saletry, rogu jelenia i salmiaku, na co wskazywał zapach i smak31.
Jak twierdził kat Stoff, krople te często podawał Gebhard jego małżonce w trakcie jej ostatniej ciąży i to, według niego, doprowadziło do poronienia. W związku
z tym oskarżeniem Christiani przesłuchał akuszerkę Braun, która była obecna przy
rozwiązaniu. Ta stwierdziła, że według obliczeń ciężarnej rozwiązanie nastąpiło 14
dni przed terminem. Kilka dni wcześniej małżonka kata zaczęła marznąć (co miało
być znakiem obumierania płodu), a urodzone martwe dziecko miało skórę po lewej stronie ciała niebiesko-czerwoną i niebieską32. Ciało dziecka zaniesiono w celu
oględzin do Christianiego, który zapamiętał jego wygląd, ale wówczas jeszcze nie
wiedział, że żona kata przyjmowała akurat wspomniane krople. Akuszerka zeznała
również, że Stoffowa kolor ciała dziecka wiązała z przykrościami, jakie spotkały
ją w trakcie ciąży, natomiast jej rodzona matka przypisywała to kroplom dostarczonym przez Gebharda33. Christiani skonstatował, że pewne jest, iż te przebadane
przez niego krople z całą pewnością są szkodliwe dla kobiet w ciąży, a przez swoje
właściwości, moc, a także przez częste ich zażywanie szkodzą płodowi pozostającemu w ciele matki do tego stopnia, że prowadzą do obumarcia płodu. Efekt jest
podobny jak wówczas, gdy ciężarne kobiety piją ponad miarę wódkę – wtedy też
rodzą niezdrowe, wychudzone, a często i martwe dzieci34.
Dnia 30 stycznia 1720 r. w budynku starostwa w Pasłęku pojawił się substytut Beckhern. Pod nieobecność zarządcy starostwa Deppena zapoznał się najpierw z dokumentami w sprawie, które przedstawił mu sędzia miejski, a zarazem
szlachecki pisarz sądowy Paul Ferdinand Töpcke(n)35. Do popołudnia czekał na
Ibidem, k. 6r.
Dnia 17 listopada 1726 r. A. Marggraff objął urząd sędziego miejskiego po nagłej śmierci
P. F. Töpckena; R. Helwig, Die Geschichte der Stadt Preussisch Holland, s. 122.
31
EM 139 c III, nr 188, t. 1, k. 20r.
32
Ibidem, k. 20v.
33
Ibidem.
34
Ibidem, k. 21r.
35
P. F. Töpcke(n) objął urząd pisarza miejskiego 1 czerwca 1713 r. i piastował go do śmierci, 28
września 1726 r.; R. Helwig, Die Geschichte der Stadt Preussisch Holland, s. 120, 122.
29
30
Niedole katowskiego życia
81
pojawienie się oskarżonego Gebharda, którego do Pasłęka miała dostarczyć rada
miejska Zalewa. Tak się jednak nie stało. Nie wiemy też, dlaczego rada polecenia
nie wykonała. Sam Gebhard wiedział, że powinien się stawić w Pasłęku, dotarło
bowiem do niego wezwanie. Wiemy o tym, gdyż 13 lutego 1720 r. pojawił się on
w zalewskim ratuszu i rozmawiał z tamtejszym burmistrzem Jacobem Mosesem36,
którego poinformował, że nie pojechał do Pasłęka, ponieważ tegoż dnia, po pierwsze, musiał być w zalewskim konsystorzu aż do godziny 16, a po drugie – nie
znalazł żadnego furmana z „silnymi końmi”, który zawiózłby go do Pasłęka37. Gebhard zwrócił się również do burmistrza, że gdyby dotarło jakieś nowe wezwanie dla
niego, to prosi, aby przesłano je do Dzierzgonia do tamtejszego burmistrza Fleckena. Tam je sobie odbierze38. Gebhard przebywał w tej miejscowości, gdyż podjął
się tam leczenia dwóch osób.
Beckhern, nie chcąc marnować czasu, następnego dnia (31 stycznia) wezwał
miejscowego cyrulika Johanna Davida Hemma i świadków w sprawie Gebharda.
Przesłuchiwany jako pierwszy Hemm zeznał, że znany mu jest królewski reskrypt
z 15 czerwca 1718 r., ponieważ zapoznano go z jego treścią w budynku starostwa
8 lipca 1718 r.39 Był również świadom, że nielegalne praktyki medyczne zagrożone
są grzywną 100 talarów, zaprzeczył jednak, aby po ogłoszeniu reskryptu kogokolwiek leczył40. Na pytanie, co wie w sprawie żony rajcy Damera, odparł, że miała
ona żółte plamy na twarzy i na rękach z powodu zakażenia krwi. Sporządził więc
dla niej napar z ziół leczniczych, a mianowicie z owsa, rodzynek i korzenia perzu,
i dał jej to do picia. Nie podawał jej jednak żadnych kropli, musiał to czynić jej
mąż41. Nie można tego również nazwać leczeniem wewnętrznym, miało to tylko
zapobiec rozgrzewaniu krwi, a to z tego powodu, że chora lubiła alkohol, który
tę krew jej rozgrzewał. Hemm, mimo że Damer był jego dobrym kolegą, przestał
pomagać jego żonie, gdyż ta nie przestrzegała jego zaleceń, a na dodatek wezwała
do siebie Gebharda. Ten zaś, według Hemma, był człowiekiem, który mimo że nie
W 1724 r. Jakob Moses był rajcą i zastępcą burmistrza w Zalewie; E. Deegen, Geschichte
der Stadt Saalfeld Ostpr. Festschrift zur Feier des 600jährigen Bestehens der Stadt im Jahre
1905, Mohrungen 1905, s. 117.
37
EM 51 j 2, nr 13, k. 15r.
38
Ibidem.
39
Dnia 8 lipca 1718 r. w budynku starostwa w Pasłęku, w obecności fizyka Górnych Prus
Georga Christopha Christianiego, odczytano reskrypt królewski z 15 czerwca tegoż roku,
dotyczący działalności lekarskiej. Obecni byli miejscowi balwierze i cyrulicy. Jeden z nich,
Johann David Hemm, przedstawił swoje zezwolenie na prowadzenie działalności jako chirurga, poświadczające, że zdał odpowiedni egzamin. Natomiast balwierze Kirsch i Caspar
Friedrich Gebhard takich zaświadczeń nie mogli przedstawić. W związku z tym zabroniono
im działalności chirurgicznej i podejmowania się leczenia jakichkolwiek innych chorób pod
groźbą kary grzywny w wysokości 100 talarów; ibidem, k. 14r–15v.
40
Ibidem, k. 24r.
41
Ibidem, k. 24v.
36
82
Jacek Wijaczka
potrafił obchodzić się z lekarstwami, to miał wielu pacjentów; m.in. leczył żonę
Eisenblettera, chłopa ze wsi Robity (Robitten), od której wyciągnął za leczenie 20
talarów42.
Następnie przesłuchano Damera, który zeznał, że cyrulik Hemm jego żonie, która miała bardzo gorącą krew i z tego powodu przez cztery lata nie urodziła dziecka,
przygotował jedynie wywar z jęczmienia i dawał jej to do picia, aby w ten sposób
oczyścić jej krew. Za ten wywar znajdujący się w butelce o objętości sztofa musiał
zapłacić Hemmowi 6 florenów, ten jednak nie aplikował żonie, o ile mu wiadomo,
żadnych innych wewnętrznych lekarstw. Nie leczył również nikogo innego43.
Z kolei Dorothea, żona Johanna Schultza, pasłęckiego mieszczanina i słodownika, zeznała jako świadek w sprawie, że jej córka, obecnie żona miejscowego
konrektora, mimo że wcześniej była całkiem zdrowa i na nic się nie skarżyła, to
w dzień przed zaręczynami i następnego dnia doznała słabości serca. Matka skontaktowała się najpierw z doktorem Christianim i zasięgnęła jego rady. Pojawił się
on trzykrotnie u jej córki, zapisał jej coś nawet, ale to nic nie pomogło. Wtedy
stwierdził, że podłoże tej choroby musi leżeć w psychice, a w tej sytuacji on nie
wie, jak córce pomóc. Wówczas to za poradą kobiety, która przygotowywała wesele, Schultzowa zwróciła się do Gebharda, który już wówczas mieszkał u kata Stoffa. Gebhard przez kilka kolejnych dni kazał córce Dorothei siadać nad kociołkiem,
w którym palił mastyks (miękka żywica naturalna), kadzidło i kilka liści, następnie
dwa razy upuścił jej krwi z żyły zwanej „Miltzader”44. Wówczas poprawiło się jej
i dotąd jest całkiem zdrowa45. Palenie w kociołku odbywało się w jej obecności.
Stał na ziemi, a pacjentka siadała na stołku w swym codziennym ubraniu, była
tylko nakrywana płachtą. Zapłaciła za to leczenie, dając Gebhardowi beczkę piwa
i 5 talarów, ponieważ „on kazał sobie dobrze płacić”46. Zeznająca dodała, że doktor
Christiani także puszczał krew jej córce, ale wówczas niewiele jej wypłynęło47.
Treść zeznania Dorothei Schultz potwierdził jej zięć, konrektor miejscowej
szkoły Christian Heinrich Cluver. Opowiedział, że gdy jego narzeczona zachorowała, jej rodzice 19 i 21 października 1719 r. skorzystali z usług doktora Christianiego, ale już 22 października sprowadzili Gebharda. Potwierdził, że był świadkiem, jak Gebhard puszczał krew jego narzeczonej. Nie wie jednak, czy to dzięki
temu stan jej zdrowia się poprawił. W każdym razie po ośmiu tygodniach czuła się
Ibidem, k. 25r.
Ibidem, k. 25v.
44
Chodzi o żyłę znajdującą się w lewej ręce w stawie łokciowym, zwaną przez wczesnonowożytnych medyków „Miltzader”, a po łacinie vena basilica; R. Vollmuth, Traumatologie und
Feldchirurgie an der Wende vom Mittelalter zur Neuzeit: exemplarisch dargestellt anhand
der „Großen Chirurgie“ des Walther Hermann Ryff, Stuttgart 2001, s. 226.
45
EM 139 c III, nr 188, t. 1, k. 26v.
46
Ibidem.
47
Ibidem, k. 26v–27r.
42
43
Niedole katowskiego życia
83
dużo lepiej. Wprawdzie żona czasem nadal się skarży na ucisk w piersiach i ucisk
od śledziony, ale ból nie jest już tak silny jak w czasach narzeczeństwa. Gebhard
zaproponował również, aby otworzyć żyłę na jej czole, ale gdy nie zdecydowała się
na to, to Gebhard codziennie kapał jej trzy krople na czubek głowy. Cluver nie wiedział jednak, co to były za krople, ponieważ Gebhard sprowadzał je z Elbląga48.
Elisabeth, wdowa po Johannie Lingauenie, opowiedziała natomiast o chorej kobiecie z Morąga, która przyjechała, aby leczyć się u Gebharda. Nazywała się ona
Behmsche i była mężatką. Od siedmiu lat dokuczał jej ropień na lewej piersi, który
leczyła bez skutku w Morągu. Gebhard obiecał całkowicie ją wyleczyć, dlatego
przyjechała do Pasłęka i dała mu na samym początku 4 talary. Po przyjeździe poszła jednak najpierw do doktora Christianiego i poprosiła o radę i pomoc w chorobie. Christiani jednak jej nie przyjął i nie chciał leczyć49.
Behmsche przyjechała do Pasłęka w czasie Wielkanocy 1719 r. (w tymże roku
Wielkanoc przypadała na 9 kwietnia) i pozostała w miasteczku do św. Michała
(29 września). Ponieważ Gebhard jej nie wyleczył, zażądała, aby oddał jej pieniądze. Gdy ten nie chciał tego uczynić, zgłosiła się do zarządcy starostwa, ten
jednak stwierdził, że Gebhard nie podlega jego jurysdykcji, lecz jest poddanym
królewskim50. Gebhard pieniędzy jej nie zwrócił, ale przyłożył jej do lewej piersi,
gdzie był ropień, jakiś plaster, a lewe ramię, które było spuchnięte jak „beczułka
na masło”, posmarował blisko ręki czymś czerwonym51. Elisabeth Lingauen nie
wiedziała, co to było. Nie wiedziała również, czy Gebhard podawał Behemsche
jakieś środki wewnętrzne. Wiedziała za to, że czasami przysyłał pacjentce jakiś
proszek, który ona zażywała. Bemsche przebywała w Pasłęku pół roku, ale stan jej
zdrowia się nie poprawił. Także ramię i ręka nadal były spuchnięte, natomiast ona
sama bardzo schudła i wyglądała jak cień człowieka. Po św. Michale (29 września)
wyjechała do domu w Morągu, gdzie na trzeci dzień po powrocie zmarła. Jej lewa
pierś już w chwili, gdy przyjechała z Morąga, wyglądała tak, jakby całkiem coś ją
zżarło. Gebhard chciał za jej leczenie 8 talarów, ale ona dała mu tylko 4. Mimo to,
Ibidem, k. 27r–v.
Ibidem, k. 27r–28v.
50
W 1696 r. zatrudniony przez radę miejską Pasłęka kat Christian Wagner został też mianowany
przez elektora katem dla Prus Górnych (Oberland). Nie otrzymał jednak prawdopodobnie tej
nominacji na piśmie, w związku z czym powstał spór o to, komu kat podlega dyscyplinarnie,
miastu czy elektorowi. Dnia 7 lipca 1698 r. wystawiono zarządzenie, które uregulowało sytuację w ten sposób, że kat miał mieszkać w Pasłęku, ale tak jak i miasto, podlegał elektorowi.
Rada miejska nie chciała się na to zgodzić, aby kat miejski musiał być zarazem katem Prus
Górnych. Jednak 27 listopada 1698 r. elektor potwierdził swą decyzję. Sytuacja rozwinęła
się dalej w ten sposób, że kat przestał być urzędnikiem miejskim. Jeszcze 3 czerwca 1720 r.
rada miejska Pasłęka skarżyła się, że straciła jurysdykcję nad swoim katem; R. Helwig, Die
Geschichte der Stadt Preussisch Holland, s. 159–160.
51
EM 139 c III, nr 188, t. 1, k. 28v.
48
49
84
Jacek Wijaczka
jak twierdziła świadek, Gebhard zajmował się chorą kobietą; mało tego, za darmo
przysyłał jej codziennie jedzenie, gdyż była ona bardzo uboga52.
W ostatnich dniach pobytu w Pasłęku Behemsche najprawdopodobniej zdawała
sobie już sprawę z tego, że jej czas się kończy, „widziała śmierć przed oczami”, ale
martwiła się głównie o to, kto pokryje koszty pogrzebu i dlatego postanowiła powrócić do Morąga. Elisabeth Linganen dodała jeszcze, że Behemsche miała około
40 lat, a Gebhard przychodził do niej po dwa razy dziennie, i nie bacząc na to, że
jej ramię każdego dnia stawało się coraz grubsze, pocieszał ją i dawał nadzieję na
wyzdrowienie53.
Catharina, żona szewca Christopha Hollaendera, zeznała na temat Gebharda, że
pięć lat temu przebywał w Ostródzie (prawdopodobnie sama pochodziła z tegoż
miasta), gdzie leczył z febry ludzi, gotując im w garnczku wywar z octu i soli.
Wielu z tych ludzi wyleczył. W Pasłęku, gdy leżała chora przez cały rok, to Gebhard zaproponował jej mężowi, że podejmie się jej leczenia za opłatą 10 talarów.
Ponieważ nie chciała tyle zapłacić, z leczenia nic nie wyszło. Ostatecznie wyleczył
ją doktor Christiani54.
Wieczorem 31 stycznia wrócił z Zalewa kat Conrad Stoff i stawił się na zamku pasłęckim przed Beckhernem55. Zeznał, że przed rokiem Gebhard pojawił się
ponownie w Pasłęku, a ponieważ znali się już wcześniej, to zamieszkał u niego.
Przez ten rok Stoff widział, że Gebhard zajmował się leczeniem chorób wewnętrznych i zewnętrznych. Leczył m.in. kobietę z Morąga, co trwało pół roku, ale kobieta zmarła. Kolejna leczona przez Gebharda kobieta pochodziła z wioski Robity,
leżącej przy drodze w kierunku Młynar (Mühlhausen). Była bardzo wychudzona
i mimo starań oraz zabiegów Gebhard nie był w stanie jej pomóc. Wziął od niej za
to leczenie 13 lub 14 talarów i w tajemnicy przed nią przepuścił te pieniądze wraz
z jej mężem56. Gebhard leczył również pewnego chłopca, pochodzącego ze starostwa malborskiego, a który przebywał w Pasłęku u wyrobnicy Schimmersche. Na
co chory był chłopak, tego Stoff jednak nie wiedział. W każdym razie chłopak po
trzech tygodniach zmarł57. Gebhard leczył jeszcze byłego poborcę akcyzy z Morąga, który złamał nogę. Za to leczenie otrzymał 4 dukaty, ale nie był w stanie pomóc,
dlatego ów poborca podatkowy udał się do innego balwierza.
Gebhard leczył również żonę Stoffa, a ponieważ była wówczas w ciąży, przez
osiem dni trzymał ją w izbie, przy zamkniętych drzwiach i oknach. Stoff w tym
czasie również leżał chory w łóżku. Katowej Gebhard podawał zrobione własno
54
55
56
57
52
53
Ibidem, k. 28v–29r.
Ibidem, k. 29v.
Ibidem, k. 30r.
Ibidem, k. 31r.
Ibidem, k. 32r.
Ibidem.
Niedole katowskiego życia
85
ręcznie krople, ale mimo to urodziła martwe dziecko. Składniki do tych kropli
sprowadzał z Elbląga58. Stoffowi z kolei Gebhard dał mały czerwony woreczek
uszyty z miękkiego sukna, w którym było trochę proszku i zapisana karteczka.
Gebhard zapewniał, że tak długo, jak Stoff będzie przy sobie nosił ów woreczek,
może mieć pewność, że nic złego go nie spotka i niczego nie będzie mu brakowało59. Stoff jednak nosił woreczek tylko przez dzień, a następnie wysypał z niego
proszek i schował do szuflady. Dopiero przez Bożym Narodzeniem 1719 r. dał go
Christianiemu, a ten z kolei przekazał go zarządcy starostwa Deppenowi, który wysłał go do Królewca. Karteczki Stoff nie był w stanie odczytać, dopiero Christiani
powiedział mu, że jest na niej napisane m.in. imię boże60.
Stoff na koniec zeznał, że Gebhard uwiódł mu żonę i z nią sypiał. Powiedziała
mu o tym służąca u niego Anna Maria, dodając, że na własne oczy widziała ich
oboje w łóżku. Obecnie trwa przed konsystorzem w Zalewie sprawa rozwodowa,
ponieważ rozwodu zażądała jego żona61. Z powodu późnej pory przesłuchania zakończono i kontynuowano je następnego dnia.
Dnia 1 lutego 1720 r. w budynku starostwa pasłęckiego przyjęto zeznania kolejnych świadków w sprawie Gebharda. Pierwszym zeznającym był chłop ze wsi
Markowo (Reichertswalde) Hans Ei(s)ermann, któremu oskarżony obiecał wyleczyć chorą małżonkę. Zażądał za to 6 talarów, z czego od razu otrzymał 3, a do
tego gęś i kurczaka. Gebhard dał chorej kobiecie różnego rodzaju krople, proszki
i coś do smarowania ciała. Jednak nic to nie pomogło, wprost przeciwnie, stan jej
zdrowia jeszcze bardziej się pogorszył. Gebharda więcej nie widzieli62. Kolejnym
świadkiem był Daniel Kaulitz z tej samej wsi. Oskarżony leczył również jego żonę,
z takiej samej przypadłości jak żonę Ei(s)ermanna, z takim samym niestety skutkiem. Także Maria Schimschlin, służąca we wsi Markowo u Hansa Sladena, zeznała, że Gebhard i ją leczył, za co wziął 2 talary, gęś i kurę, ale nic jej nie pomógł63.
Następnie przesłuchany został Christoff Eisenbletter, chłop ze wsi Robity, którego żona od ponad dwóch lat cierpiała na „rwanie” we wszystkich członkach ciała.
Kupował jej lekarstwa w aptece w Pasłęku. Pewnego dnia spotkał Gebharda, który
obiecał, że wyleczy jego żonę. Przywiózł więc ją do miasta i oddał na leczenie do
Ibidem, k. 32v–33r. Stoff wiedział, jakie lekarstwa Gebhard stamtąd sprowadzał, zwrócił się
bowiem do aptekarza Dewitza w Elblągu z żądaniem, aby ten przesłał mu wykaz lekarstw,
które Gebhard u niego kupił. Dewitz spełnił to żądanie i wysłał wykaz zawierający dokładny
spis medykamentów wysłanych Gebhardowi trzykrotnie (7 sierpnia, 20 listopada i 5 grudnia
1719). Ogółem Gebhard zakupił leków za kwotę 14 florenów 20 groszy, ibidem, k. 18r–19r
– na tej stronie wykaz medykamentów.
59
Ibidem, k. 33v.
60
Ibidem.
61
Ibidem, k. 34r.
62
Ibidem, k. 95r.
63
Ibidem, k. 96r.
58
86
Jacek Wijaczka
Gebharda, za co zapłacił mu 15 talarów w trzech ratach. Gebhard smarował jego
żonę jakąś maścią, a także aplikował jej jakieś pigułki i krople. Pigułki przyjęła
trzykrotnie, ale po nich pogorszyło się jej tak, że o mało nie umarła. Kuracja trwała
pół roku, ale zakończyła się niepowodzeniem – zamiast lepiej, było coraz gorzej.
Do dnia dzisiejszego żona odczuwa bóle w krzyżu i ramionach. Gebhard na początku leczenia zażądał 30 talarów honorarium, lecz otrzymał połowę sumy. Jak
powiedział, pozostałej kwoty nie weźmie, dopóki stan zdrowia leczonej kobiety
się nie poprawi. Smarował ją czerwonymi kroplami, po których czuła się 10 razy
lepiej, ale ból szybko powracał64. Eisenbletter nie wiedział, kogo jeszcze leczył
Gebhard, słyszał jedynie o synie pasłęckiego mieszczanina Sobblotha, za co wziął
ponoć 10 talarów65.
Maria, żona pasłęckiego piekarza Gottfrieda Müllera, opowiedziała Bekhernowi, że jej dwunastoletni syn zaczął utykać na prawą nogę i odczuwał ogromny
ból. Ponieważ ani nieżyjący już miejscowy chirurg Helbing, ani cyrulik Hemm nie
potrafili zmniejszyć lub złagodzić tego bólu, zwróciła się do Gebharda. Ten podjął
się leczenia, zażądał 8 talarów, ale dała mu jedynie 6. Leczył jej dziecko tylko zewnętrznie, smarując nogę, nie podawał mu jednak nic doustnie66. Do smarowania
używał jedynie wódki, jałowca i białej gorczycy. Dziecku nic to jednak nie pomogło i nadal kulało67.
Müllerowa była ostatnim świadkiem przesłuchanym przez Beckherna. Przed
wyjazdem zostawił on pismo do nieobecnego zarządcy starostwa, w którym polecał mu aresztować Gebharda68. Nakaz aresztowania został też wysłany do zarządcy
starostwa z Królewca 22 lutego 1720 r.69
Gebharda aresztowano dopiero 9 marca 1720 r. w pobliżu Zalewa i dostarczono do starościńskiego więzienia w Pasłęku. O uwięzieniu byłego kata zarządca
starostwa Wolf Ernst von Deppen nie omieszkał poinformować króla (w praktyce – rządu w Królewcu) dwa dni później, przede wszystkim z tego powodu, że
chciał uzyskać informację, kto będzie ponosił koszty utrzymania i pilnowania
więźnia, tak aby mógł tę osobę obciążyć finansowo70. Pod koniec kwietnia dotarła odpowiedź, w której informowano Deppena, że Stoff wycofał skierowany
przeciw Gebhardowi zarzut o cudzołóstwo, ponieważ pogodził się z żoną. Gebhard oskarżony jest jednak jeszcze o inne przestępstwa, w związku z czym ma
pozostać w więzieniu aż do wyjaśnienia i zbadania zarzutów71. Nie poinformo
66
67
68
69
70
71
64
65
Ibidem, k. 36r–v.
Ibidem, k. 36v.
Ibidem, k. 37v.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem, k. 60r–v.
Ibidem, k. 57r–v.
Ibidem, k. 64r–v.
Niedole katowskiego życia
87
wano natomiast, kto ma ponosić koszty związane z dalszym pobytem oskarżonego w więzieniu.
Kilka dni po aresztowaniu, 13 marca 1720 r., Gebhard napisał do króla pruskiego. Informował władcę, że przez rok mieszkał i pracował u pasłęckiego kata Stoffa,
który już wcześniej był w bardzo złych stosunkach ze swoją małżonką, kłócił się
z nią każdego dnia i o każdej godzinie. Na dodatek, ponieważ dobry Bóg obdarzył
Gebharda swą łaską, to mógł wyleczyć osoby, którym wcześniej nie był w stanie
pomóc miejscowy medyk, doktor Christiani. Natomiast on, Gebhard, przywrócił je
do zdrowia. Stoff, za którego przeprowadzał egzekucje, gdyż wcześniejsze wykonywane przez samego Stoffa, jako że ciągle był pijany, ani razu nie przebiegły tak
jak powinny i Stoff musiał zrezygnować z samodzielnego ich wykonywania, oskarżył go przed doktorem Christianim, że para się magią. Do Pasłęka przybył w tej
sprawie substitus fisci Beckhern, który był dobrym przyjacielem doktora Christianiego. Stoff i Christiani oczernili go więc w oczach Beckherna, który kazał go
pozbawić wolności. Siedzi więc teraz uwięziony na zamku w Pasłęku, a ponieważ
jest biedny, to nie stać go na wynajęcie adwokata, który by go wybronił przed owymi niesłusznymi oskarżeniami. W związku z tym prosił, aby król polecił zarządcy
starostwa Pasłęk, aby zwolniono go z więzienia i mógł odpowiadać z wolnej stopy. Prosił również, aby Stoffowi polecono zwrócić rzeczy, które Gebhard zostawił
w domu kata72. Pismo jednak pozostało bez odpowiedzi.
Substitus fisci Beckhern powrócił do Pasłęka dopiero 28 maja 1720 r., a następnego dnia od rana przystąpił do zbadania zarzutów stawianych Gebhardowi,
ostatecznie oskarżonemu o praktykowanie niedozwolonego mu leczenia ludzi i popełnienie cudzołóstwa z żoną miejscowego kata Stoffa. Beckhern chciał przede
wszystkim przesłuchać Stoffa i dowiedzieć się, czy podtrzymuje swoje oskarżenie,
czy też się z niego wycofuje. Okazało się, że Stoff rankiem pojechał ze swoim
adwokatem do Morąga, a jego żona nie wie, kiedy ma zamiar wrócić73. W związku
z tym Beckhern kazał pojawić się na przesłuchanie żonie Stoffa.
Żona pasłęckiego kata miała na imię Dorota, 25 lat i była córką gdańskiego kata
Johanna Georga Schoepsa. W związku małżeńskim pozostawała od 11 lat (czyli
w chwili ślubu była czternastoletnią dziewczyną). Po ślubie mieszkała z mężem
przez siedem lat w Kołobrzegu, gdzie był on katem, a od czterech lat – w Pasłęku.
Urodziła w tym związku ośmioro dzieci, z których żyje troje, a pozostałe zmarły; kilkoro jeszcze w Kołobrzegu, a reszta przyszła martwa na świat. Zeznała, że
oprócz pierwszych lat małżeństwa, kiedy to dobrze układało się jej z mężem, od
kilku ładnych lat ciągle się kłócą i nie jest to udane małżeństwo. Obwiniała o to
męża, który ciągle przebywał poza domem, a na dodatek rzadko kiedy wracał do
EM 51 j 2, nr 13, k. 13r–14v (akta Pr. Holland).
EM 139 c III, nr 188, t. 1, k. 74r–v.
72
73
88
Jacek Wijaczka
niego trzeźwy74. Wielokrotnie próbowali doprowadzić do zgody między małżonkami ich spowiednicy i miejscowy archiprezbiter (małżonkowie byli luteranami), ale
zgoda nigdy nie trwała zbyt długo. Doprowadzona do ostateczności, kilka miesięcy
temu wniosła do konsystorza sprawę rozwodową, ale ponieważ mąż obiecał poprawę, to się z niej niedawno wycofała. Dodała przy tym, że sprawę o rozwód wniosła
za namową „złych ludzi” i poniosła przez to wiele niepotrzebnych wydatków.
Zapytana o Gebharda, zeznała, że poznała go jeszcze w trakcie pobytu w Kołobrzegu. Mieszkał też przez rok w ich domu w Pasłęku, za wiedzą i zgodą jej męża.
Zastępując Stoffa, wykonywał egzekucje w okolicy, natomiast na temat leczenia
chorych ludzi wie tylko tyle, co mąż jej opowiedział. Jeśli chodzi o krople, które jej
zaaplikował Gebhard, to jeszcze je ma, wraz z receptą. Krople skomponowane były
z czterech składników, ale nie wiedziała, z jakich. Innych leków nigdy od niego
nie dostała i nie zażywała. Beckhern chciał się dowiedzieć, dlaczego wcześniej nie
pokazała tych kropli miejscowemu lekarzowi Christianiemu. Odparła, że Christiani
niechętnym okiem patrzył na to, że chorzy konsultowali się z innymi medykami.
Dlatego nie chciała mu tych kropli pokazywać75.
Beckhern dopytywał się dalej, czy przypadkiem przez zażywanie kropli nie
doszło u niej do poronienia, tym bardziej, że były one bardzo silne. Gdy jej mąż
wylał je na kawałek lnu, przepaliły go i zniszczyły76. Stoffowa odparła, że ona nie
uważa, aby zażywanie przepisanych jej przez Gebharda kropli doprowadziło do
poronienia. Było to bowiem już jej czwarte w kolejności poronienie, do którego dochodziło na cztery tygodnie przed przewidywanym terminem rozwiązania. Według
niej przyczyną utraty dzieci były wielkie zgryzoty i zmartwienia dnia codziennego,
spowodowane zachowaniem jej męża77. To m.in. było właśnie powodem, że chciała
się z nim rozwieść.
Jak się wydaje, Dorota Stoff wniosek o rozwód złożyła z końcem 1719 r., gdyż
8 stycznia 1720 r. zarządca starostwa pasłęckiego major Wolf E. von Deppen (Döppen) otrzymał z Królewca pismo, w którym informowano go, że żona miejscowego
kata przysłała obszerną skargę na swego męża z powodu jego „nieuporządkowanego życia” i pozwała go jednocześnie przed sąd pomezańskiego konsystorza. Polecono zarządcy, aby strzegł Doroty Stoff, by nie spotkała jej żadna krzywda78.
Stosunki między Stoffami musiały być bardzo napięte, pewnej bowiem nocy
kat, „całkiem jak szaleniec, ba, nawet jak dzika bestia w obecności swoich trojga dzieci i dwóch robotników dniówkowych, których katowa najęła na własny
koszt, aby jej strzegli i tym samym była bezpieczna, napadł na żonę, tak że przez
Ibidem, k. 76r.
Ibidem, k. 77r.
76
Ibidem, k. 77v.
77
Ibidem.
78
EM 51 j 2, nr 13, k. 23r.
74
75
Niedole katowskiego życia
89
okno musiała uciekać na ulicę”79. Natomiast pewnej niedzieli na początku stycznia
1720 r. musiała uciekać z Pasłęka „bez ubrania” do Zalewa80. Z kolei po rozprawie rozwodowej, która odbyła się 16 stycznia 1720 r. przed obliczem konsystorza
pomezańskiego w Zalewie, Stoff próbował pobić swoją małżonkę na zalewskim
rynku81. W związku z tymi wydarzeniami prezydent i asesorowie pomezańskiego konsystorza z siedzibą w Zalewie82 uznali za stosowne poinformować o stanie zaawansowania sprawy rozwodowej Stoffów zarządcę starostwa pasłęckiego.
W dzień po rozprawie, tzn. 17 stycznia, powiadomili pisemnie Deppena, że nie
udało się doprowadzić do zawarcia ugody między małżonkami, w związku z czym
proces będzie się toczył dalej83. Członkowie konsystorza obawiali się jednak, żeby
z powodu brutalności Stoffa nie stała się krzywda jego żonie. Dlatego prosili Deppena, aby jej strzegł i pilnował84. Dodać trzeba, że Stoffowa pozostawała w dobrych
kontaktach z zarządcą starostwa, który opowiedział się w sporze z mężem po jej
stronie. Świadczy o tym choćby fakt, że Deppen polecił starszym cechu szewców,
aby wypłacili katowej za skóry pewną kwotę pieniędzy, których potrzebowała, aby
rozpocząć sprawę rozwodową85. Polecenie to wywołało wściekłość członków rady
miejskiej Pasłęka, którzy uważali, że Deppen nie miał do tego prawa, cech bowiem podlega jedynie i wyłącznie jurysdykcji miasta, a nie starostwa86. Na dodatek
porozumienie w sprawie zawszonych skór, które zostało zawarte między katem
a cechem szewców, zostało podpisane w tajemnicy przed radą miejską i wpisane
do ksiąg starostwa, co według rady było bezprawiem87. Na marginesie wspomnieć
trzeba, że rada miejska z kolei opowiadała się jednoznacznie po stronie kata Stoffa
w jego sporze z małżonką.
Po zakończeniu przesłuchania substytut Beckhern wysłał Stoffową do domu,
aby przyniosła stamtąd krople i receptę. Przyniosła tylko buteleczkę z kroplami,
a recepty nie mogła znaleźć. Krople oddano do zbadania Christianiemu88.
Następnie rozpoczęło się przesłuchanie oskarżonego, byłego pasłęckiego kata
Caspara Friedricha Gebharda, który liczył sobie 48 lat i był wyznania luterańskiego89. Prowadzący przesłuchanie Beckhern zapytał go, czy w trakcie pobytu w PaIbidem, k. 11 r; relacja zarządcy starostwa Wolfa Ernsta von Deppen z 14 marca 1720 r.
Ibidem, k. 24v.
Ibidem.
W skład konsystorza (konsystorium) w Zalewie wchodził prezydent, mający tytuł oficjała, i czterech asesorów: dwóch świeckich i dwóch duchownych, oraz notariusz. W 1720 r.
oficjałem był Christian Wilhelm von Derschau; E. Deegen, Geschichte der Stadt, s. 228.
83
EM 51 j 2, nr 13, k. 24r.
84
Ibidem, k. 24v.
85
Ibidem, k. 1v.
86
Ibidem, k. 1v–2r.
87
Ibidem, k. 1v.
88
EM 139 c III, nr 188, t. 1, k. 78r.
89
Ibidem, k. 101r.
81
82
79
80
90
Jacek Wijaczka
słęku leczył osoby z objawami chorób wewnętrznych. Gebhard potwierdził ten fakt,
ale dodał, że leczył jedynie za pomocą naturalnych i dozwolonych środków, a nie
czarów i czarnej magii, jak zarzucił mu Stoff. Na pytanie, dlaczego leczył ludzi, skoro
nie studiował ani medycyny, ani chirurgii, nie zdał również żadnego egzaminu przed
którymś z lekarzy lub komisją wydziału medycznego, odparł, że wolno przecież katom w Rzeszy leczyć ludzi, przede wszystkim wtedy, gdy złamali rękę albo nogę.
Wiedzę na temat leczenia złamań i umiejętności z tym związane przekazał mu jego
ojciec, który również był katem. W ani jednym przypadku nie uczynił nikomu krzywdy w trakcie leczenia. Pokazał również Beckhernowi egzemplarz książki autorstwa
Johanna Colero90, zawierającej różnego rodzaju recepty dotyczące chorób wewnętrznych i zewnętrznych, ułożone alfabetycznie. Na podstawie tej właśnie książki przepisywał lekarstwa ludziom, których leczył91. Część z tych lekarstw przygotowywał
sam, a jeśli brakowało mu składników, to zmawiał je w aptekach92.
Substitus fisci pokazał książkę Christianiemu, który oświadczył, że są w niej stare znane rzeczy, a recepty są dobre i nieszkodliwe. Jednak źle stosowane lekarstwa,
a przede wszystkim źle aplikowane, mogą zaszkodzić, szczególnie gdy aplikowane
będą przez osobę niedoświadczoną i niewykształconą93.
Beckhern kontynuował przesłuchanie Gebharda, i zapytał go, czy nic nie wiedział o tym, że król pruski zabronił leczenia osobom, które nie zdały specjalnego
egzaminu. Zaprzeczył, aby miał na ten temat wiedzę. Dodał jednak, że myślał, iż
nadal katom wolno leczyć, tak jak to było dotąd. Pokazano mu wówczas relację zarządcy starostwa z 4 stycznia 1720 r., z której jednoznacznie wynikało, że Gebhard
został poinformowany o zakazie wykonywania praktyki medycznej. Stwierdził, że
nie przypomina sobie takiego faktu94.
Beckhern postanowił sprawdzić, jak to było i zwrócił się w tej kwestii do obecnego przy przesłuchaniu pisarza sądowego starostwa pasłęckiego Töpckena. Ten
zapewnił Beckherna, że Gebharda wielokrotnie informowano o tym zakazie, częściowo z inicjatywy doktora Christianiego95.
Powrócono do przesłuchania Gebharda. W sprawie czerwonego woreczka zeznał, że sam wykonał go z sukna pochodzącego z jego kamizelki, po to, aby przynosił mu szczęście. Nie przyznał się natomiast do tego, aby znał się na czarach
i nie wiedział też, po co Stoffowi była karteczka, na której wypisane były różne
Najprawdopodobniej chodziło o pracę Oeconomia ruralis et domestica, darinnen das gantz
Ampt aller trewer Hauss-Vätter, Hauss-Mütter beständiges und allgemeines Hauss-Buch etc.
Hiebevor von M. Joanne Colero zwar beschrieben, jetzo aber auff ein Newes in vielen Büchern merklich corrigirt etc. durch Nic. Heyl., Mayntz MDCLXV.
91
EM 139 c III, nr 188, t. 1, k. 84v.
92
Ibidem.
93
Ibidem, k. 85r.
94
Ibidem, k. 85v.
95
Ibidem, k. 86r.
90
Niedole katowskiego życia
91
słowa. Zaprzeczył, że są one pisane jego ręką. Nie używał również do leczenia
zabronionych środków i receptur96. Natomiast książka, z której Gebhard wziął zaklęcie, musi być jeszcze w posiadaniu Stoffa. Znajdowało się w niej wiele różnych
przepisów, m.in. na zamawianie ognia97.
Beckhern wysłał posłańca do Stoffa, aby ten udostępnił ową wspomnianą książkę. Kat przekazał mu informację, że już dawno oddał ją do starostwa i powinna się
teraz znajdować w izbie sądowej98.
Gebhard w dalszym ciągu zeznań stwierdził, że o czarnoksięstwie, o które
oskarżył go Stoff, nic nie wie, a oskarżyciel będzie musiał mu to udowodnić. Nie
miał również żadnego związku z żoną Stoffa, zawsze traktował ją z szacunkiem.
Jeśli chodzi o chłopca z Malborka, który zatrzymał się u robotnicy dniówkowej
Schimmerschen, to stratował go koń i miał z związku z tym połamane kończyny.
Gebhard przylepił mu jedynie plaster, taki sam jak kobiecie z Morąga. Jednak chłopiec, który miał także bardzo zaawansowane suchoty, zmarł po trzech miesiącach.
Za opiekę nad chłopcem ani za plaster nikt mu dotąd nie zapłacił99. Przyznał, że
kurował żonę Eisenblettera, chłopa ze wsi Robity, za co otrzymał 12 talarów. Przez
długi czas kobieta odczuwała „rwanie” we wszystkich członkach, na co Gebhard
zaaplikował jej pigułki z driakwi, które sam zrobił, a do tego sporządził mocny
wyciąg na podstawie przepisu znalezionego we wspomnianej już książce, którym
ją wysmarował. Czy od tego poprawił się stan jej zdrowia, tego nie wie. Był jednak
przekonany, że tak, ponieważ mąż kobiety nigdy więcej się u niego nie pojawił100.
Leczył również syna mieszczanina pasłęckiego Sabblotha, który miał chorą szyję
i gardło. Otrzymał za to 4 talary i czapkę101.
Z kolei dziecko piekarza Gottfrieda Müllera miało złamany staw biodrowy i zanik mięśni w prawym biodrze. Gebhard w tym przypadku zastosował jedynie zewnętrzne smarowanie miksturą sporządzoną z wódki, jałowca i białej gorczycy, za
co rodzice zapłacili mu 8 talarów. Po smarowaniu zanik mięśni lekko się zatrzymał,
ale biodro chłopiec będzie miał uszkodzone do końca życia, na takie bowiem złamanie nie ma żadnego dobrego lekarstwa102.
Na ból odczuwany we wszystkich kościach, który męczył żonę Hansa Eisermana ze wsi Markowo, Gebhard zastosował środki napotne. Przygotował też na
podstawie recepty ze swojej książki krople żołądkowe, również ją smarował. Za to
otrzymał 4 talary jako wynagrodzenie103.
Ibidem, k. 90r.
Ibidem, k. 90v.
Ibidem.
Ibidem, k. 91r.
100
Ibidem, k. 91v.
101
Ibidem.
102
Ibidem, k. 92r.
103
Ibidem.
98
99
96
97
92
Jacek Wijaczka
Gdy Beckhern zapytał go, czy po przeprowadzeniu kuracji stan zdrowia tych
wszystkich osób się poprawił, Gebhard odparł, że nie wie, gdyż żadna z nich nigdy
więcej się u niego nie pojawiła. Jeśli chodzi o wynagrodzenie, to w każdym przypadku brał połowę z góry, po to, aby chociaż mieć za co sporządzić lekarstwa.
Przyznał także, że leczył Daniela Kaulitza, wolnego ze wsi Markowo, który
cierpiał na wewnętrzny ból wszystkich części ciała. Zaaplikował mu pigułki z driakwi, krople i dał mu coś do smarowania. Kaulitz zapłacił mu, dokładnie nie pamięta, 3 lub 6 talarów. Maria Schmienskin z tej samej wsi miała „wytłuczoną” twarz
i uszkodzony nos. Zaaplikował jej proszek na poty oraz „wodę” do smarowania,
przygotowaną według receptury wziętej z książki. Dała mu za to 2 talary gotówką,
gęś i kurę. Czy lekarstwa jej pomogły, tego już Gebhard nie wiedział104. Odnośnie
do wielu innych kuracji, które przeprowadził w Pasłęku, zasłonił się niepamięcią.
Ponieważ do Pasłęka nadal nie powrócił kat Stoff, to substitus fisci Christian
Ludwig Beckhern, który miał zaplanowane na następne dni inne terminy urzędowe w starostwach Przezmark, Nidzica i Działdowo, gdzie musiał być koniecznie,
rozkazał trzymać Gebharda nadal pod kluczem do swojego powrotu. Polecił też
w starostwie, aby nakazano Stoffowi po powrocie nie wyjeżdżać z miasta, aby był
obecny, gdy on wróci do Pasłęka. Na tym Beckhern zamknął posiedzenie i jeszcze
tego samego dnia wyjechał do Przezmarka105.
Substitus fisci Beckhern po raz kolejny pojawił się w Pasłęku 21 czerwca 1720 r.,
wykonawszy swoje zobowiązania urzędnicze w tzw. polskich starostwach. Wezwał
przed swoje oblicze osoby, które zeznawały jako świadkowie 27 lutego 1720 r.
przed konsystorzem pomezańskim z siedzibą w Zalewie w sprawie rozwodowej
małżeństwa Stoffów. Na początek Beckhern przesłuchał jednak kata Stoffa, który powtórzył swoje oskarżenia pod adresem Gebharda, zarzucając mu: 1) leczenie wbrew obowiązującemu prawu; 2) danie mu czerwonego woreczka z kartką
w środku, który miał go chronić przed nieszczęściami, a świadczący o tym, że
Gebhard parał się magią; 3) nawiązanie romansu z jego żoną, a tym samym cudzołóstwo106.
Następnie Beckhern wysłuchał świadków sprawy rozwodowej powołanych
przez Stoffa, a mianowicie Katarzynę Praetorin i Barbarę Redetzkin. Po zakończeniu zeznań tych kobiet Beckhern stwierdził, że nie powiedziały one nic takiego, co
rzeczywiście potwierdzałoby zarzuty wobec Gebharda107. Wezwał następnie żonę
kata i pouczywszy ją o mówieniu tylko prawdy, przesłuchał bez obecności świadków. Zapytał ją, czy nadal pozostaje w zgodzie, którą zawarła z mężem przed konsystorzem. Odparła, że tak, i dodała, że już wycofała się z wszystkich stawianych
Ibidem, k. 92v.
Ibidem, k. 93v.
106
Ibidem, k. 106v.
107
Ibidem, k. 114r–v.
104
105
Niedole katowskiego życia
93
mu zarzutów, tym bardziej, że nie mogła ich udowodnić. Dodała, że do rozpoczęcia
procesu przed konsystorzem nakłonił ją Gebhard, podburzając przeciw mężowi.
Beckhern chciał się z kolei dowiedzieć, dlaczego Stoff zarzucał małżonce nawiązanie romansu z Gebhardem. Stoffowa odparła, że zapewne na podstawie dosyć familiarnych stosunków, które łączyły ją z oskarżonym. Był on bowiem człowiekiem
gadatliwym i skorym do żartów, swobodnym w obejściu, chętnie więc przebywała
w jego towarzystwie, dużo rozmawiali ze sobą. Nie miała jednak z Gebhardem
romansu108.
Po wysłuchaniu Doroty Stoff substitus fisci Beckhern wezwał Gebharda, który również nie przyznał się do romansu z żoną kata. Beckhern postanowił więc
doprowadzić do konfrontacji między oboma mężczyznami. Gebhard na początku
zarzucił Stoffowi, mówiąc mu to prosto w oczy, że ten zabrał mu wszystkie jego
dokumenty i atestaty potwierdzające jego umiejętności oraz pomyślne zakończenie
leczenia osób w Gdańsku i Elblągu. Były one złożone w szkatułce i przechowywane w domu Stoffa. Ten zaprzeczył, żeby Gebhard kiedykolwiek pokazywał mu
takie dokumenty i w ogóle nigdy ich nie widział na oczy109. Następnie Gebhard
zarzucił Stoffowi, że również i on wcześniej leczył choroby wewnętrzne, w tym
także złamania. Stoff to potwierdził, dodając, że czynił tak, podobnie jak wszyscy
pozostali kaci, ale chorób wewnętrznych praktycznie nie leczył, niewiele bowiem
się na tym znał, szczególnie, że bardzo słabo umiał pisać i czytać. Jego rodzice
szybko go odumarli i nie miał możliwości dalszego uczenia się110.
Z kolei Stoff zarzucił Gebhardowi, że ten często podejmował się leczenia chorób wewnętrznych, jak to było w przypadku następujących osób: dwóch kobiet
mieszkających we wsi Markowo należącej do hrabiego Christopha Friedricha zu
Dohna, kobiet ze wsi Rogajny (Roghenen) w dobrach należących do podpułkownika von Reichau111, które to kobiety leczył na zakażenie krwi. Gebhrad potwierdził
ten fakt, dodając, że się na tym znał112.
Co do zarzutu parania się czarną magią, to Stoff opowiedział, że nie wie, jak
bardzo Gebhard jest w tych praktykach zaawansowany. On może stwierdzić jedynie, że przed kilkoma tygodniami syn miejscowego siodlarza Johann Christoph
Mauck opowiedział mu następujące wydarzenie. Otóż zdarzyło się, że opowiadający spał w jednej izbie z Gebhardem, który w nocy zapytał go, czy on, Mauck,
chciałby zobaczyć swój cień. Gdy Mauck potwierdził, że chciałby, natychmiast
w izbie pojawił się mały szary człowieczek w czerwonej czapeczce i trzy razy
Ibidem, k. 114v.
Ibidem, k. 121v.
110
Ibidem.
111
Być może chodzi o Oberstwachmeistera Karla Melchiora von Reichau, dziedzica wsi Reichau (Boguchwały, mor.); Die Kartei Quassowski. Buchstaben Q–R, oprac. E. Mertsch,
K. Eckert, Hamburg 1991, s. R 119.
112
EM 139 c III, nr 188, t. 1, k. 122r.
108
109
94
Jacek Wijaczka
przeskoczył przez ogień palący się na ziemi113. Gebhard temu zaprzeczył i przystąpił do kontrataku, zarzucając Stoffowi posiadanie we własnym domu książki
zawierającej liczne zaklęcia i przepisy „von allerlei Zauberei”, z której na prośby
Stoffa, który nie umiał ani czytać, ani pisać, Gebhard wielokrotnie wypisywał zaklęcia i formuły magiczne, a następnie dawał te karteczki Stoffowi. Przesłuchano
oczywiście Johanna Christopha Maucka (miał 33 lata), który zeznał, że nigdy nie
spał w jednej izbie z Gebhardem, w związku z tym nic mu nie wiadomo na temat
wydarzenia, o którym opowiadał Stoff114.
Przedłużający się pobyt Gebharda w więzieniu spowodował, że urzędnicy starostwa Wolf Adam Bogen i Jacob Selbing oraz kamlarz starostwa Johann Bruigk
zwrócili się z prośbą do króla o wydanie rozkazu Stoffowi, z którego oskarżenia uwięziono Gebharda, aby pokrył koszty związane z pilnowaniem i żywieniem
więźnia115. Do prośby dołączyli specyfikację wydatków poniesionych od 27 lutego
do 19 czerwca 1720 r. związanych z uwięzieniem oskarżonego. Kwota opiewała
na 22 floreny 12 groszy (licząc po 6 groszy za dobę), a do tego doszły 3 floreny
kosztów oświetlenia116.
Dnia 1 września 1720 r. do króla pruskiego napisał osadzony w więzieniu Caspar Friedrich Gebhard. Skarżył się, że nadal siedzi w więzieniu na zamku w Pasłęku. Stoff natomiast płaci jedynie 10 szelągów dziennie na jego utrzymanie, co
jest kwotą zbyt małą. W związku z tym traktuje się go jak najgorszego przestępcę,
trzymając jedynie o chlebie i wodzie. On natomiast jest niewinny, nie popełnił
bowiem żadnego z zarzucanych mu czynów. Prosił również, aby król nakazał Stoffowi oddać mu wszystkie jego rzeczy znajdujące się w domu kata. Wyraził również
nadzieję, że proces zostanie zakończony jak najszybciej117.
Szybko doczekał się odpowiedzi, już bowiem 9 września napisano do zarządcy
starostwa, aby Stoff natychmiast oddał rzeczy należące do Gebharda, a do fiskała
wysłano rozkaz, aby proces ciągle siedzącego w więzieniu oskarżonego wreszcie
zakończyć118. Dnia 30 września 1720 r. król skazał Gebharda na zapłacenie 100
talarów grzywny za złamanie zakazu leczenia i nielegalne praktyki lekarskie119.
Tegoż samego dnia substitus fisci Beckhern napisał do zarządcy starostwa Pasłęk,
aby zakończył proces Gebharda120.
Tego samego dnia musiało wcześniej dotrzeć do niego pismo od króla, który
domagał się informacji w sprawie. Beckhern odpowiedział, że oskarżony siedzi
Ibidem, k. 123r.
Ibidem, k. 125r.
115
Ibidem, k. 142r–v.
116
Ibidem, k. 143r.
117
Ibidem, t. 2, k. 66r.
118
Ibidem, k. 69–70.
119
Ibidem, k. 131–132.
120
Ibidem, k. 90r–v.
113
114
Niedole katowskiego życia
95
nadal w więzieniu, ponieważ został oskarżony o popełnienie wielu praktyk czarodziejskich (Zanzelei) i innych czynów kryminalnych. W związku z tym sprawa została przekazana do Sądu Kryminalnego (Hofhalsgericht) w Królewcu. Ponieważ
nie zostały wniesione odpowiednie opłaty, sprawa jeszcze nie była rozpatrywana.
To Stoff, jako oskarżyciel, powinien wnieść te opłaty, ale tego nie uczynił. Dlatego Gebhard nadal siedzi na zamku w Pasłęku. Ponieważ Gebhard nie dysponuje
żadnym majątkiem, to istnieje tylko jedno wyjście: starostwo w Pasłęku powinno
zapłacić 30 talarów za przeprowadzone dotąd postępowanie121.
Gebhard 23 listopada 1720 r. ponownie informował króla pruskiego na piśmie,
że władca polecił Stoffowi płacić nie 10, lecz 15 szelągów dziennie na jego utrzymanie. Ten jednak owego polecenia królewskiego dotąd nie respektuje122. Prosił
ponadto króla, aby ten rozkazał Stoffowi oddać wszystkie atestaty, które dał mu
na przechowanie: Gebhard otrzymał je od swoich pacjentów leczonych w Gdańsku. Prosił również, aby wreszcie odbył się jego proces przed Sądem Kryminalnym w Królewcu. Przed jego obliczem powinni się pojawić wszyscy jego pacjenci,
sprowadzeni tam na koszt Stoffa, i pod przysięgą zeznać, czy on używał środków
naturalnych, które sprowadzał z aptek, czy też leczył za pomocą słów obrażających
Boga oraz praktyk magicznych i czarnoksięskich. Wtedy okaże się, że jest całkiem
niewinny. Ponadto informował, że nie może pokryć kosztów adwokata, ponieważ
jest biedny123.
Dnia 10 października 1720 r. do starostwa w Pasłęku dotarło polecenie, aby
więzionego na zamku Gebharda dostarczyć do Królewca. Nakazywano także, aby
Stoff zapłacił Beckhernowi 25 talarów kosztów sądowych124.
Gebhard zestawił również wykaz długów, które miał u niego Stoff, oraz rzeczy
nadal pozostających w domu kata w Pasłęku. Żądania finansowe opiewały na kwotę 88 talarów 45 groszy, m.in. Gebhard policzył sobie 4 talary za sztylet, który Stoff
mu zabrał w trakcie aresztowania w Zalewie125. Natomiast wśród rzeczy, których
zwrotu żądał, były m.in. modlitewnik, atestaty od pacjentów, flinta, para pistoletów
i dwie zielone czapki126.
Król 6 listopada 1720 r. skierował pismo do zarządcy starostwa pasłęckiego
Deppena, aby ten zmusił Stoffa do płacenia i wydania rzeczy należących do Gebharda127. W odpowiedzi Deppen napisał, że Stoff twierdzi, iż to Gebhard jest mu
winien pieniądze, i to w kwocie 756 florenów 21 groszy, w tym 230 florenów za
Ibidem, k. 93r–v.
Ibidem, k. 97.
123
Ibidem, k. 98r.
124
Ibidem, k. 96r–v.
125
Ibidem, k. 100r.
126
Ibidem, k. 100v.
127
Ibidem, k. 119r–v.
121
122
96
Jacek Wijaczka
utrzymywanie go przez prawie rok (bez sześciu tygodni), licząc po 5 florenów za
tydzień; dziennie Gebhard miał wypijać np. 4 sztofy piwa128.
Sąd Kryminalny w Królewcu 31 grudnia 1720 r. wydał wreszcie wyrok w sprawie Gebharda. Za napisanie kartki z zabobonnymi wyrazami i zaklęciami skazany
został na wygnanie z Prus Brandenburskich, a pod groźbą surowej kary zabroniono
mu też powrotu129. Skazano go również na zapłacenie 100 talarów grzywny za bezprawne leczenie chorych. Ponieważ wiadomo było, że Gebhard od kilku miesięcy
siedział w więzieniu, to nie zarabiał, a na dodatek nie miał żadnego majątku. Beckhern zasugerował królowi, aby zasądzoną karę grzywny zamienić Gebhardowi na
trzy miesiące więzienia in fundo turris o chlebie i wodzie. Po odsiedzeniu tej kary
miał być wygnany, zgodnie z wyrokiem Sądu Kryminalnego, z kraju130. Król zgodził się na propozycję Beckherna, ale skrócił karę z trzech miesięcy do trzech tygodni131. W związku z tym 14 lutego 1721 r. Sąd Kryminalny nakazał strażnikom, aby
codziennie przez trzy tygodnie zamykali Gebharda na godzinę przed południem
i na godzinę po 1200 w wieży więziennej132. Dnia 7 marca, po zakończeniu kary, Sąd
Kryminalny rozkazał Gebhardowi, aby udał się do swojej żony do Prus Brandenburskich i, pod groźbą surowej kary, nigdy więcej nie wracał133.
Gebhard nie podporządkował się jednak wyrokowi Sądu Kryminalnego w Królewcu i zamiast opuścić Prusy Brandenburskie, powrócił do Pasłęka, gdzie zatrzymał się w domu mieszczanina Rauschenbeutla. Codziennie pojawiał się, uzbrojony
we flintę, koło stodoły należącej do Stoffa. Gdy spotkał go tam jeden z mieszczan
i zapytał, co robi, odparł ponoć, że poluje na pewnego ptaszka. Mieszczanin poinformował o tym kata Stoffa, który nie miał wątpliwości, że to on jest celem polowania. Mało tego, Gebhard dwukrotnie dobijał się nocą do drzwi domu Stoffa.
Kat naturalnie nie otworzył, zapytał jednie, kto tam, ale odpowiedzi nie otrzymał.
Poskarżył się na to (17 kwietnia 1721) jednemu z sędziów Sądu Kryminalnego
i pytał, co ma zrobić w tej sprawie134. Mandatarius fisci Lau poinformował króla
o zachowaniu Gebharda i o złamaniu postanowień wyroku. Prosił, aby król wydał
rozkaz aresztowania Gebharda, jeśli nadal przebywa w Pasłęku, i oddanie w ręce
sądu miejskiego, aby ten go ukarał135. Władca 23 kwietnia 1721 r. w piśmie do rady
miejskiej Pasłęka nakazywał odszukać, uwięzić i postawić Gebharda przed sądem
miejskim136.
Ibidem, k. 123r.
Ibidem, k. 130r.
130
Ibidem, k. 131r.
131
Ibidem, k. 147v–148r.
132
Ibidem, k. 148r.
133
Ibidem, k. 149r–v.
134
Ibidem, k. 148v–149r.
135
Ibidem, k. 146–147.
136
Ibidem, k. 151r.
128
129
97
Niedole katowskiego życia
Niestety, to ostatnia informacja źródłowa, jaką dysponujemy w sprawie Gebharda, który jednak najprawdopodobniej nie czekał na ponowne uwięzienie i wyjechał z Prus Brandenburskich. Nie wiemy również, jak dalej potoczyły się losy kata
Stoffa i jego małżonki Doroty. Być może dalsza kwerenda archiwalna pozwoli nam
poszerzyć naszą wiedzę na temat ich dalszego życia. Widać już jednak wyraźnie,
że stereotypowy obraz kata, jako zwyrodnialca zajmującego się jedynie torturowaniem oraz wykonywaniem wyroków na przestępcach, daleki jest w obu opisanych
tu przypadkach od tego typu wyobrażeń.
Jacek Wijaczka
WRETCHEDNESS OF EXECUTIONER’S LIFE. CONRAD JOHANN STOFF
AND CASPAR FRIEDRICH GEBHARD
S u mm a r y
The history of the executioner’s office and executioners themselves in Brandenburg-Prussia
in the 18th century (as we; as in the Duchy of Prussia in the 16th and 17th century) has not yet
had a comprehensive study devoted to it so far. Articles published on the subject include only
four texts, two concerning the activity of executioners in Konigsberg and two about executioners from Pasłęk. However, the preserved source materials stored in Geheimes Staatsarchiv Pruessischer Kulturbesitz in Berlin-Dahlem enables us to extend our knowledge significantly in this
respect. The text presented is describes everyday life of executioners in Brandenburg-Prussia in
the 18th century, showing them not only as the “stern arm of the law”, but also people who –
just like their contemporaries experienced everyday happiness and trouble, were tormented by
emotions and had to worry about means to sustain themselves and their families.
The main characters of the article are two executioners who not only knew each other but
both were for some time executioners in Pasłęk, and they even cooperated closely. We would
probably not know anything about them today if not for a certain coincidence, with romance
and jealousy in the background.
Czasy Nowożytne
TOM 26
ROK 2013
Andrzej Kamieński
Poznań
Fryderyk II w polskiej historiografii
Niewielu europejskich władców zebrało w polskiej historiografii tyle niepochlebnych opinii co król pruski Fryderyk II. Jest jednak znamienne, że ten wybitny monarcha nie mógł bardzo długo się doczekać syntetycznej biografii, a jego panowanie
i działalność omawiano jedynie przy podejmowaniu tematyki stosunków polsko-pruskich. Od samego początku polscy historycy łączyli postać Fryderyka z Prusami,
a więc z państwem, które przyczyniło się do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Jako pierwszy wypowiedział się w tym duchu Walerian Kalinka (1826–1886)
w opublikowanych w 1868 r. Ostatnich latach panowania Stanisława Augusta. Badacz ten, głoszący niepopularny dla wielu Polaków pogląd, że to oni sami byli sprawcami upadku Polski, a życie pod rządami obcych zaborców stanowiło zasłużoną dla
narodu polskiego pokutę, nie omieszkał poświęcić kilku cierpkich uwag Prusom
i Fryderykowi II. Krytykując liczne zaniedbania Polaków w relacjach z Hohenzollernami, stwierdził, że „monarchia pruska z błędów Polski i na jej karę wyrosła”1. Skoro
Polska zgodziła się na sekularyzację Prus Zakonnych w 1525 r., usadowiła tam Hohenzollernów, a później „nie chciała lub nie potrafiła Prus Wschodnich odzyskać dla
siebie i dla Kościoła – czytamy dalej – w następstwie czasów stracić musiała Prusy
Zachodnie – a tak niejako dobrowolnie otwarła sama drogę do podziału”2.
Egzekutorem ponurej dla Polaków apokalipsy miał być król Fryderyk II, który
zasiadał na tronie pruskim wtedy, gdy Polacy zaczęli wybudzać się z apatii i podejmować próby zreformowania własnego kraju. Jak pisał Kalinka:
[Już] dwudziestoletni Fryderyk nalegał na ojca, aby korzystając z bezkrólewia po śmierci Augusta II [...], napaść na Prusy Królewskie, i dowodził, że ten kraj zabrać równie
łatwo jak zatrzymać. Odrzuconą przez ostrożnego ojca myśl Fryderyk w czterdzieści
W. Kalinka, Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, wyd. 2, cz. 1, Kraków 1891,
s. 24.
2
Ibidem.
1
100
Andrzej Kamieński
lat później miał sam wykonać; pierwej jednak przygotował sobie wspólniczkę w Zofii
księżniczce Anhalt-Zerbst, którą z jego nastręczenia zaślubił carewicz Piotr pod nazwiskiem Katarzyny”3.
Fryderyk II jawił się Kalince nie tylko jako inicjator rozbioru Polski, lecz także
jako strażnik zepsucia i nierządu Rzeczypospolitej:
Myśl i rękę Fryderyka widać na każdej karcie tej historii, którą nazwano dziejami „anarchii polskiej”. Od niego to wyszły przeszkody, o które rozbijały się słabe usiłowania
reform za Augusta III, on postawił pierwsze trudności, które zachwiały dokonaną już na
wpół reformę za Stanisława Augusta, on rozjątrzył sprawę dysydentów, która w Europie
tyle niesłusznej narobiła wrzawy, a w Polsce tyle nieporozumień i rozdarcia, on wreszcie [...] usilnie nastawał w Wiedniu i Petersburgu, aby i nadal po pierwszym podziale
liberum veto było w Polsce utrzymane4.
Na podobne sądy na temat króla Prus natrafiamy kilka lat później u współtwórcy krakowskiej szkoły historycznej Michała Bobrzyńskiego (1849–1935). W trzech
kolejnych, wciąż uzupełnianych wydaniach Dziejów Polski w zarysie (1879, 1880–
1881, 1887–1888) ukazał on Fryderyka jako spiritus movens rozbioru państwa polsko-litewskiego, władcę, który finansował prowadzoną przez Prusy wojnę siedmioletnią kosztem słabszych sąsiadów. On to bowiem „zasypywał Polskę fałszywą
monetą, grabił z niej furaż i ludzi”5. Bobrzyński różnił się jednak od Kalinki tym,
że nie przeciwstawiał Fryderyka II jego mniej wybitnym przodkom, a zwłaszcza
kunktatorskiemu ojcu, Fryderykowi Wilhelmowi I. Podkreślił, że „szedł on dalej
torami swych poprzedników i pracując nieustannie nad wewnętrzną organizacją,
podniósł Prusy na stanowisko potęgi europejskiej i rozpoczął walkę o przodowanie
w Niemczech z Austrią”6.
Coraz większy wpływ na stosunek polskiego dziejopisarstwa wobec postaci
Fryderyka II zaczął wywierać w XIX w. umacniający się na gruncie niemieckim,
a zwłaszcza pruskim mit fryderycjański, model afirmacji króla – racjonalisty, zwolennika wolności słowa i tolerancji religijnej, opiekuna poddanych, w tym także
chłopów, znakomitego gospodarza, organizatora sprawiedliwości, handlu i przemysłu, przyjaciela muz, mecenasa nauki, niemieckiego patrioty, wreszcie znakomitego
wodza, prowadzącego wojny nie dla realizacji własnych, osobistych ambicji, lecz
dla ochrony interesów państwa. Nowa sytuacja polityczna po wojnie francusko-pruskiej (1870–1871), zjednoczenie Niemiec, zmiana statusu Prus i narastający konflikt
narodowościowy polsko-niemiecki w zaborze pruskim przekładały się z całą mocą
na wyobrażenia o Fryderyku zarówno po stronie pruskiej, jak i polskiej.
5
6
3
4
Ibidem, s. 24–25.
Ibidem, s. 25.
M. Bobrzyński, Dzieje Polski w zarysie, Warszawa 1974, s. 390.
Ibidem, s. 380.
Fryderyk II w polskiej historiografii
101
Polemikę z pruską szkołą w historiografii, przede wszystkim z jej luminarzem
Johannem Gustawem Droysenem, autorem Geschichte der preussischen Politik (t. 1–14, Leipzig 1855–1886) podjął Kazimierz Jarochowski (1828–1888),
historyk wielkopolski, współzałożyciel Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół
Nauk. W ogłoszonym w 1882 r. artykule, charakteryzującym w ujęciu syntetycznym czyny Fryderyka II, rozróżnił on dwie grupy poglądów dziejopisarstwa niemieckiego.
Cokolwiek kto o uczoności i gruntowności niemieckiej powie, nie umie ona w dotknięciu się osoby i polityki Fryderyka II stanąć na gruncie spokoju i prawdy. Jest to wieczna
oscylacja między bezwzględną dewocją a bezwzględną nienawiścią. Droysen i Ranke
między innymi stoją na stanowisku pierwszej; hrabia Vitzthum von Eckstädt i Onno
Klopp, partykularysta saski i partykularysta hanowerski na stanowisku drugiej; – pierwsi idealizują, drudzy poniżają Fryderyka; nie ma nikogo, co by powiedział prostą i jasną
jak biały dzień prawdę, że Fryderyk najzręczniejszy i wolny od wszelkich skrupułów, od
wszelkich względów religii i moralności mąż stanu i wojownik, nie myślał o Niemcach
i Niemczech, że nimi do pewnego stopnia gardził, że idealistą nie był, że myślał jedynie
tylko o powiększeniu obszaru i siły swej brandenburskiej posiadłości, bez względu na
jej narodowe żywioły, że w dążeniu do podobnego celu nie znał żadnych moralnych
przeszkód7.
W dalszej części artykułu historyk wielkopolski podał w wątpliwość opiekuńcze, „ojcowskie” (Landesvater) cechy Fryderyka II. „Ludność swego państwa – pisał Jarochowski – uważał tylko za narzędzia zdolne dźwigać karabin i za warsztat
dostarczający pieniędzy jego skarbowi”8. Pisanie o osobistej ingerencji monarchy
pruskiego w najdrobniejsze sprawy państwowe, o kontrolowaniu urzędników, podróżach i inspekcjach po kraju oraz słynnych Fryderykowych rozmowach z prostymi ludźmi tworzyło jego zdaniem fałszywy obraz ludowego i narodowego charakteru hohenzollernowskiego panowania i sprzyjało rozwojowi mitu idealnego
władcy, troszczącego się jak nikt inny o swoją ojczyznę i poddanych. W rzeczywistości argusowe oko tajnego nadzoru, jaki Fryderyk rozciągał nad wszystkimi
szczegółami machiny organizmu państwowego, wścibskość, podejrzliwość, mieszanie się w kompetencje urzędników, zastępowanie prawa samowolą i podejmowanie arbitralnych decyzji nieraz pociągało za sobą negatywne następstwa dla kraju. Jarochowski rozprawił się także ze stereotypem Fryderyka II jako wielkiego
dobrodzieja chłopów. Uznał, że jego troska wynikała wyłącznie z wyrachowania.
Chłopi, których ochrona (Bauernschutz) powstała już za Fryderyka Wilhelma I,
byli bowiem producentami żywności dla kraju i stanowili zasadniczą bazę rekruta
dla armii. Pisał zatem:
K. Jarochowski, Polityka Fryderyka II Pruskiego, „Ateneum. Pismo naukowe i literackie”
R. 7, 1882, t. 4, s. 402.
8
Ibidem.
7
102
Andrzej Kamieński
Fryderyk II zrobił w gruncie rzeczy dla stanu włościańskiego mniej daleko od swego
surowego, spotwarzonego ojca, że dla „sprawiedliwości” wcale sprawiedliwym nie był,
że szlachcic miał dla niego wartość jako materiał na oficera armii, że cała wreszcie pieczołowitość około podniesienia handlu, rolnictwa i przemysłu narodowego, nie zawsze
racjonalna i szczęśliwa, miała na celu fiskalność9.
Najgorętsze protesty Jarochowskiego wywołały kwestie związane ściśle z bieżącą sytuacją polityczną: „przefarbowywaniem Fryderyka na jakiegoś opatrznościowego męża Niemiec” i tworzeniem linii łączącej tego monarchę ze sternikami nawy
państwowej wilhelmińskiej II Rzeszy. Fryderyk II nie był zdaniem Jarochowskiego
„człowiekiem predestynacyjnym idei niemieckiej”, jak chciał tego Droysen, lecz
tylko „szczęśliwym i zręcznym graczem w interesie wielkości własnego domu”10.
Tępiąc jednostronne poglądy Droysena, stwierdził, że dzięki takiemu historykowi:
[...] zaciemniającemu wszędzie, gdzie trzeba prawdę Fryderykowych dziejów [...]
zręczny gracz i spekulant polityczno-wojenny wychodzi na męża idei niemieckiej, na
bohatera opatrzności, która go namaszcza z góry na odegranie wielkiej i dziejowej roli,
mającej dopiero znaleźć swe ostateczne rozwiązanie, zrozumiały dla wszystkich sens
moralny za dni naszych11.
Znamienne, że Jarochowski, rozprawiając się z „Fryderykowymi bałwochwalcami”, wynoszącymi jak Droysen „szczerze patriotyczny, niemiecki sposób myślenia” pruskiego króla, zrezygnował z przytaczania znanych już wówczas dobrze
argumentów. Nie wspomniał o tym, że Fryderyk II odnosił się niechętnie do kultury
niemieckiej, że uważał język niemiecki za barbarzyński i słabo nim władał, że cenił
sobie wyłącznie język francuski. Nie dokonał także krytyki polityki zagranicznej
Fryderyka II z lat wojny o sukcesję bawarską (1778–1779), która doprowadziła
do umocnienia wpływów Rosji w całej Rzeszy Niemieckiej. Posłużył się natomiast przykładem odnoszącym się do spraw bieżących i wziął na celownik Alzację
i Lotaryngię, ziemie dopiero co zdobyte przez Prusy w wojnie z Francją w 1871 r.
i przyłączone do powstałego wówczas Cesarstwa Niemieckiego. Przypomniał
o sukcesach armii Marii Teresy w walkach z Francuzami nad Renem w 1744 r.
i ówczesnej postawie Fryderyka II, który „wystąpił przeciw narodowej dynastii
Niemiec” i kierując się brandenbursko-pruską racją stanu, zapobiegał temu, żeby
„Austria odzyskała dla Niemiec Alzację i Lotaryngię”12.
Historycy polscy piszący bezpośrednio po Jarochowskim nie zajmowali się już
tak kompleksowo postacią Fryderyka II, poświęcając uwagę głównie przedstawieniu szkód wyrządzonych przez niego państwu polsko-litewskiemu. Późniejszy
Ibidem, s. 412.
Ibidem, s. 405, 432.
11
Ibidem, s. 405.
12
Ibidem, s. 404–405.
9
10
Fryderyk II w polskiej historiografii
103
dyrektor Biblioteki Ordynacji Zamoyskiej w Warszawie Tadeusz Korzon (1839–
1918) w tomie drugim Wewnętrznych dziejów Polski za Stanisława Augusta opublikowanym w 1883 r. uznał Fryderyka II za „krańcowego merkantylistę” i „najgroźniejszego sąsiada Polski”. Zwrócił uwagę, że król pruski „przeniknął wady jej
ustroju tak politycznego, jak ekonomicznego i zaczął je wyzyskiwać z żelazną konsekwencją, bez litości, z dokuczliwym natręctwem i zuchwalstwem”13. Korzon wyliczył dokładnie zyski Fryderyka II płynące z zalewania Rzeczypospolitej fałszywą monetą. Wskazał przy tym, że podobny proceder uprawiał król pruski również
wobec krajów niemieckich, wywołując przez to przesilenie finansowe hamburskie
z 1763 r. i zaburzenia w kursach walut. Oszacował też dokładnie dochody władcy
Prus czerpane z ustanowionej w 1765 r. komory celnej w Kwidzynie, z narzuconego Polsce w 1775 r. traktatu handlowego oraz omówił ucisk celny stosowany przez
Fryderyka II wobec Gdańska14.
Innymi aspektami działalności monarchy pruskiego zajął się Szymon Askenazy
(1867–1935), badacz z zaboru rosyjskiego, specjalizujący się w historii stosunków
międzynarodowych i dyplomacji. W rozprawie doktorskiej ogłoszonej drukiem
w 1894 r. przedstawił rolę króla pruskiego w skomplikowanej grze mocarstw europejskich wokół polskiego bezkrólewia i obsady tronu opróżnionego w 1763 r. po
śmierci Augusta III. Określił przy tym pobudki, którymi kierował się Fryderyk II,
przystępując do sojuszu z Rosją i wspierania jej działań nad Wisłą oraz poruszył
w ślad za poprzednikami kwestię zabiegów pruskich wokół utrzymania Rzeczypospolitej w stanie nierządu15.
Szerszą charakterystykę interesującego nas Hohenzollerna zawarł Askenazy
w artykule Fryderyk II i August III wydanym w 1901 r. Doceniając wielkość czynów monarchy pruskiego, uderzył w czułą dla pruskiej duszy strunę „młodości
historycznej” Prus i historycznego parweniuszostwa Hohenzollernów. Pisał o królach Prus jako „potomkach norymberskiego burgrabi”, „królikach pruskich” i „dorobkiewiczach”, a króla Fryderyka I określał mianem „posiadacza najmłodszej
korony, elektora brandenburskiego, który zaawansował na ostatniego z królów”.
Fryderyk II jawił się mu na tle całej galerii Hohenzollernów jako wielki mąż stanu, który „po dwóch zlekceważonych poprzednikach, nauczył nieuważną Europę
rachować się z królem pruskim”16. Podnosił przy tym jednak kwestię zachwiania
równowagi między władzą a etyką, powtarzając informacje o wiarołomstwach Fryderyka II, jego skłonności do lekceważenia traktatów i umów, ingerowaniu w spraT. Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764–1794), t. 2, Kraków 1883,
s. 30–31.
14
Ibidem, s. 31–43, 182–183.
15
S. Askenazy, Die letzte polnische Königswahl, Göttingen 1894, s. 25–26, 47–51, 93–98, 107–
109.
16
S. Askenazy, Fryderyk II i August III, w: idem, Dwa stulecia XVIII i XIX. Badania i przyczynki, wyd. 2, Warszawa 1903, s. 152.
13
104
Andrzej Kamieński
wy wewnętrzne Polski, rwaniu sejmów i pogłębianiu nad Wisłą stanu anarchii.
Askenazy przyznał, że Fryderyk II górował intelektualnie nad królem polskim
Augustem III, a ponadto samym wyglądem budził respekt i obawę. O Fryderyku
pisał następująco:
Suchy, nerwowy, ruchliwy, wytrzymały fizycznie i duchowo choć w niezdrowym ciele
nosi niezdrową duszę; w jego sępiej twarzy błyszczy para ogromnych, głęboko osadzonych niebieskich oczu, mądrych, niespokojnych i niepokojących17.
Askenazy zaakcentował mocno fakt, że Fryderyk II nigdy nie potraktował Polski
tak jak inne kraje, choć było to „państwo ościenne, które najszerszą i najkruchszą
ścianą przytykało do pruskich koszar”. Podkreślił, że „Rzplta polska nigdy, bądź
razem z Fryderykiem, bądź przeciw niemu w żadnej nie uczestniczyła wyprawie,
do żadnego nie przystąpiła sojuszu. Równej stałości nie doświadczył on więcej od
nikogo”18. Nie był to żaden fenomen. Askenazy bowiem udowodnił, że izolowanie
polsko-litewskiego kolosa na glinianych nogach, dbanie o to, aby nie wciągnięto
go w żadne układy i traktaty międzynarodowe leżało w interesie pruskiego władcy.
Zaktywizowanie Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej mogło przecież doprowadzić do naprawy tego państwa i wzmocnienia jego sił zbrojnych.
Jedynym stałym, śmiertelnym przeciwnikiem króla pruskiego była Austria, którą pokonał w walce, a następnie zneutralizował przez wspólnictwo w pierwszym
rozbiorze Polski. Inne państwa: Francja, Bawaria, Saksonia, Holandia, Szwecja,
Anglia i Rosja, były na przemian Fryderykowymi aliantami lub zdeklarowanymi
wrogami. Askenazy tak pisał o Fryderyku:
Wstępując na tron, zastał Prusy związane względem Polski przez traktat welawski,
bydgoską konwencję, gwarancje oliwskie. Nie rozdarł tych umów mieczem, owszem,
przydał do nich nową, traktat warszawski [...], i jak zastał, tak zostawił Rzpltą w pokoju.
[...] Przez czterdzieści sześć lat panowania ani razu przeciw Polsce nie dobył oręża. Ten
człowiek, który od pierwszej chwili napełnił hukiem armat i jękiem konających połowę
Europy, który [...] nieprzyjacielskie wojska widział w Berlinie, swoje wprowadził do
Wrocławia, Pragi, Drezna, ten wielki żołnierz dla Rzpltej miał tylko pokój. Jednak ten
szczęśliwy żołnierz, który ugiął Austrię, zgniótł Saksonię, zgromił Rzeszę Niemiecką,
Francuzom sprawił Rossbach, Rosjanom zgotował Zorndorf, Rzpltą nie obnażając szpady, ciągle po przyjacielsku, ciągle pokojowo [...] straszliwiej ugodził niż tamtych na
polach bitew, do serca jej trafił, dobił19.
Wyrafinowana polityka pruskiego władcy i jego czyny wymagały zdaniem
Askenazego dokładnego wyświetlenia. Jak pisał:
Ibidem, s. 165.
Ibidem, s. 149.
19
Ibidem, s. 150.
17
18
Fryderyk II w polskiej historiografii
105
Historia polska ma do jego osoby [Fryderyka – A. K.] najpierwsze, najlepsze prawo.
Należy on do niej, stanowi jej własność [...]. Nie żalić się przecie, nie kwękać: chłodnym skalpelem analizy obnażyć kręte zwoje tego królewskiego mózgu, odsłonić szczególną budowę tego królewskiego serca, demonstrować ściśle i niezbicie, na mocy niezawodnych świadectw, dokumentów autentycznych, czym był, co zrobił Fryderyk dla
swoich, dla sąsiadów, dla świata – takie jest zadanie, do którego nikt nie jest bardziej
powołanym od historyka polskiego20.
Wezwanie Askenazego pozostało bez odzewu i polskie dziejopisarstwo podążało nadal utartym torem. Pomijano rolę Fryderyka w historii powszechnej, w historii Niemiec skupiając się na jego polityce względem Polski. Późniejszy profesor
Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Władysław Konopczyński (1880–1952)
w dwutomowej monografii Polska w dobie wojny siedmioletniej wydanej w latach
1909–1911 wyliczał w ślad za poprzednikami straty polskie wywołane fałszerstwami monetarnymi króla Prus. Podnosił przy tym cyniczny stosunek Fryderyka II do
religii i stawiał go wśród najzręczniejszych mężów stanu. Twierdził, że dorównywał mu ze współczesnych tylko kanclerz austriacki Wenzel von Kaunitz, „wyznający takie same zasady etyki politycznej, a właściwie brak zasad: bezwzględny
sceptycyzm w kwestiach prawa narodów, niewiarę w świętość zobowiązań, bezwzględny egoizm racji stanu”21.
Sekundował mu Mieczysław Skibiński (1874–1956), napomykając o tym, że
Fryderyk II powiększał swoje królestwo za pomocą oszustwa, rozboju i „wiarołomstwa ogólnie znanego w Europie już pod 1741 r.”22. Uzupełnił on naszą wiedzę
o meandrach polityki króla Prus nad Wisłą o nowe szczegóły. Omówił jego współpracę z opozycją magnacką w Polsce i oskarżył o przyczynienie się, za pomocą
15 000 dukatów, do zerwania sejmu grodzieńskiego w 1744 r. i unicestwienia reformy wojskowej23.
Na mniej emocjonalne oceny postaci i czynów króla pruskiego przyszło nam
czekać niemal do wybuchu II wojny światowej. Wtedy bowiem ukazały się prace Jana Antoniego Wildera (1909–1961) o polsko-pruskim traktacie handlowym
z 1775 r. i Kazimierza Piwarskiego (1903–1968) o dziejach politycznych Prus
Wschodnich. Wilder przyjrzał się koncepcjom gospodarczym króla pruskiego,
którego określił mianem „wielkiego przedsiębiorcy i wielkiego businessmana na
tronie”24. Nie odmawiając Fryderykowi wielkich zasług na niwie poprawy stanu
Ibidem, s. 151.
W. Konopczyński, Polska w dobie wojny siedmioletniej, cz. 1: 1755–1758, Kraków–Warszawa 1909, s. 61.
22
M. Skibiński, Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w latach 1740–1745, t. 1,
Kraków 1913, s. 163.
23
Ibidem, s. 54, 78–85, 114–117, 176–179, 657–664, 714–725.
24
J. A. Wilder, Traktat handlowy polsko-pruski z roku 1775. Gospodarcze znaczenie utraty
dostępu do morza, Warszawa 1937, s. 29.
20
21
106
Andrzej Kamieński
gospodarczego Prus, podkreślił, że rozwijały się one, jak żaden inny kraj europejski, kosztem swoich sąsiadów. „Dążył on zupełnie – czytamy u Wildera – do
stworzenia ze swego państwa autarkii, która by jednak eksploatowała sąsiadów”25.
Ofiarami tej polityki padły w pierwszej kolejności: Polska, Saksonia i Austria.
Jeśli chodzi o Polskę, to Fryderyk II, opanowawszy profity płynące z handlu
wiślanego, odciąwszy Polskę od morza, przystąpił do zamieniania jej w obszerny
rynek zbytu dla przemysłu pruskiego. Działania władcy Prus tłumaczył Wilder następująco:
Zawładnąwszy małym stosunkowo terytorium [Prusami Królewskimi – A. K.], nie tylko bardzo wydatnie zwiększył dochody własnego skarbu, ale jednocześnie uzależnił
gospodarczo od Prus przerastającą ją obszarem i ilością mieszkańców Rzeczpospolitę,
potęgując w niej tym samym niepomiernie swe wpływy polityczne. Musiał więc postępować z całą bezwzględnością, chcąc konsekwentnie realizować program, do którego
się zresztą otwarcie przyznawał. Natomiast Rzeczpospolita nie była w stanie mu się
przeciwstawić26.
Na niespotykane wcześniej w dziejopisarstwie polskim wątki działalności Fryderyka II zwrócił również uwagę Kazimierz Piwarski. Zajął się on bowiem nie
tylko polityką polską króla pruskiego, lecz także jego stosunkiem do mieszkańców
Prus Wschodnich i przedsięwzięciami podjętymi w celu likwidacji resztek odrębności dzielnicy pruskiej i centralizacji całego państwa27.
Piwarski i Wilder byli jednak w tym czasie wyjątkami. Mniej więcej bowiem od
początku I wojny światowej zaczął przeważać w historiografii polskiej nurt zestawiający czyny Fryderyka II z Bismarckiem, Kulturkampfem, Hakatą, a następnie
z późniejszymi wydarzeniami okresu międzywojennego oraz II wojny światowej.
Trzeba pamiętać, że podobne zabiegi wokół postaci króla pruskiego, choć w zupełnie innym celu, czyniła także strona niemiecka. Do przywoływania sytuacji, w jakich Fryderyk II swego czasu się znajdował, doszło szczególnie silnie przy wybuchu I i II wojny światowej oraz w czasach agonii III Rzeszy. Esej Tomasza Manna
z 1915 r. zatytułowany Fryderyk i wielka koalicja dał pożywkę dla mitu Fryderyka
prowadzącego wojny prewencyjne. Posłużono się nim ponownie w 1939 r. W mit
fryderycjański zdawali się wierzyć aż do ostatnich dni III Rzeszy propagandysta
Joseph Goebbels i jego kanclerz Adolf Hitler. Gdy w kwietniu 1945 r. zmarł prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin Delano Roosevelt, rzeczywistość zdawała
się potwierdzać nadejście nowego „cudu”, którego Fryderyk II doświadczył pod
koniec wojny siedmioletniej w 1762 r. w związku ze zmianą władcy na tronie ro Ibidem.
Ibidem, s. 276.
27
K. Piwarski, Dzieje polityczne Prus Wschodnich (1621–1772), Gdynia 1938, s. 135–141,
143–145.
25
26
Fryderyk II w polskiej historiografii
107
syjskim. Wiara w to, że opatrzność czuwająca nad królem Prus czuwać będzie także nad jego spadkobiercą, okazała się – jak wiemy – złudna28.
Uwarunkowania te docenił już Emanuel Rostworowski (1923–1989) w posłowiu do drugiego wydania książki Władysława Konopczyńskiego o polityce polskiej króla Prus. W posłowiu czytamy:
Fryderyk Wielki jest książką gorącą, która powstała w stolicy Frankowego Generalgouvernement, kiedy to umieszczone obok siebie portrety Króla i Führera z witryn księgarń
przy Adolf Hitler Platz (tak zwał się krakowski Rynek) spoglądały na przechodniów
niższej rasy. Pisząc o Fryderyku, Konopczyński nie mógł zapominać o Hitlerze. Ale czy
patrzył na Fryderyka poprzez Hitlera, czy Fryderyka „shitleryzował”?29.
O ile Fryderyk Wielki a Polska Konopczyńskiego był produktem lat II wojny
światowej, o tyle pierwsze dzieła interesującego nas nurtu stanowiły reakcję na pruską politykę germanizacyjną. Znakomitym przykładem ilustrującym to twierdzenie
jest dzieło Kazimierza Zimmermanna (1867–1925) dotyczące Fryderykowej polityki kolonizacyjnej na ziemiach polskich. Autor tej pracy, ogłoszonej w 1915 r.,
profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, był z pochodzenia Wielkopolaninem i miał za sobą długoletnią współpracę z księdzem Piotrem Wawrzyniakiem
oraz działalność w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk. Dlatego jego praca
nie stanowiła tylko odpowiedzi na wydaną w 1874 r. monografię Maxa Beheim-Schwarzbacha o dziele kolonizacyjnym Hohenzollernów. Zimmermann wytoczył
przeciw Fryderykowi II najcięższe działa i uwikłał go w bieżącą politykę pruskiego
zaborcy. W przedmowie o królu pruskim pisał:
On ojczyznę naszą dobił, nie dość, że zadał jej śmierć polityczną, on jej organizm począł trawić i część jego wielką przyswoił organizmowi niemieckiemu, on z ciała Polski dał życie setkom tysięcy Niemców i dał na zawsze program skutecznego trawienia
reszty. Wszystko co dzisiaj istnieje w postaci nowoczesnej polityki antypolskiej: jak
niedopuszczanie Polaków do urzędów, upośledzanie ich w życiu gospodarczym, zakazywanie używania języka polskiego, germanizacja przez urzędy, szkołę, Kościół, systematyczne wykupywanie majątków polskich na cele niemczyzny, osadzanie Niemców
za pomocą państwowej kolonizacji, nawet ostatnie słowo tej polityki: wywłaszczenie,
wszystko to powstało w umyśle Fryderyka – wszystko to on już wykonywać począł
w szerokich granicach swej absolutnej potęgi wobec bezwładności Polski [...]. Wszyscy
pruscy królowie i mężowie stanu, nawet Bismarck, są tylko mniej lub więcej dobrymi czytelnikami, tłumaczami, wykonawcami testamentu pisanego przez Fryderyka [...]
poza machiną państwową on wpłynął na uformowanie się pojęć i sumień poddanych
swoich, on stworzył szkołę dla opinii publicznej w Prusach, on przez Prusy oddziałał na
H. Orłowski, Mit fryderycjański, w: Węzłowe problemy dziejów Prus XVII–XX wieku, red.
G. Labuda, Poznań 1971, s. 161–162.
29
E. Rostworowski, Posłowie, w: W. Konopczyński, Fryderyk Wielki a Polska, wyd. 2, Poznań
1981, s. 251.
28
108
Andrzej Kamieński
Niemcy, on jest protoplastą dzisiejszych Wszechniemców, a wśród nich tego odłamu,
który znamy pod nazwą Towarzystwa ku obronie kresów wschodnich30.
W całej pracy Zimmermann starał się udowodnić postawioną we wstępie tezę.
O tym, że czyny Fryderyka II można było porównywać do postępowania rządu
pruskiego z przełomu XIX i XX stulecia, świadczyć miała prowadzona przez króla
Prus akcja germanizacyjna, m.in. wykupywanie ziemi z rąk polskich, usuwanie
języka polskiego ze szkół na Śląsku, wynarodowianie ludności kaszubskiej, usuwanie Polaków z zajmowanych urzędów31.
Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. nie zmieniło nic w tych
wyobrażeniach. Na pierwszy plan wśród badaczy zajmujących się Fryderykiem
II wysunął się wspomniany już Władysław Konopczyński. W opublikowanych
w 1921 r. szkicach historycznych przedstawił on króla Prus w bardzo złym świetle. Pisał o nim, że był władcą „szatańsko przewrotnym, obranym do cna z moralnych skrupułów”32. Świadczył o tym chociażby sposób zdobycia Śląska. „Przez
trzy poselstwa – czytamy o Fryderyku – upewniał Marię Teresę o swej przyjaźni,
a z czwartym przyszedł sam na czele batalionów i zabrał Śląsk”33.
Konopczyński upatrywał w królu Prus promotora zjednoczenia Niemiec i niemieckiego militaryzmu. Określał go mianem „twórcy pangermańskiej misji Prus
i prawodawcy polityki Hohenzollernów na przyszłe wieki”34. W innej swej pracy, dwutomowej Konfederacji barskiej wydanej w latach 1936–1938, widział
we Fryderyku realizatora ekspansji niemieckiej na ziemie Słowian i wykonawcę
koncepcji „Drang nach Osten”. Pisał, że król pruski „dla swego parcia na wschód
wyzyskał kolejno pomoc Francji, Anglii i Rosji”. Twierdził również, że „Fryderyk nie powodował się wobec Polaków żadnym uprzedzeniem: pisał im śmierć
w swych reskryptach na chłodno, nie dlatego, że są nędzni, źli czy nienawistni,
ale ponieważ chcą żyć”35. We wspomnianej już książce Fryderyk Wielki a Polska,
napisanej w latach II wojny światowej, wyraził o władcy Prus jeszcze ostrzejszą
opinię:
Historia nie zna przykładu, aby jeden człowiek włożył tyle nienawiści w swój stosunek
do sąsiedniego narodu, ile jej przez pół wieku wydzielił z siebie Fryderyk zwany Wielkim [...]. Dla Fryderyka człowieczeństwo jako cel nie istniało – istniała potęga Prus, tj.
domu brandenburskiego, jej służyć miały świadomie i bezwiednie inne państwa i naroK. Zimmermann, Fryderyk Wielki i jego kolonizacja rolna na ziemiach polskich, t. 1, Poznań
1915, s. VII–IX.
31
Ibidem, s. 256–299.
32
W. Konopczyński, Od Sobieskiego do Kościuszki. Szkice – drobiazgi i fraszki historyczne,
Kraków 1921, s. 98.
33
Ibidem, s. 100.
34
Ibidem, s. 143.
35
W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 1, Warszawa 1991, s. 137–138.
30
Fryderyk II w polskiej historiografii
109
dy. Naród polski miał mu służyć jak stado baranów, aby po spełnieniu tej misji stać się
nawozem pod inną wartościowszą rasę36.
W zakończeniu książki Konopczyński opowiedział się wyraźnie za linią łączącą
Fryderyka II, Bismarcka z Hitlerem. Czytamy zatem o zmarłym w 1786 r. władcy
następujące słowa:
Przeżyli króla i przechowali wiernie jego testamenty książę Henryk, Hertzberg i różne
Schweriny, Moellendorfy, Blüchery, Schulenburgi i Alvenslebeny [...] z tej szkoły wyjdą, przeczekawszy grupę postaci bardziej ludzkiego pokroju, Schön, Grolman, dalej
sławny Flotwell, jeszcze dalej Bismarck, coraz liczniejsi, coraz lepiej zgrani, aż wreszcie wcieli się bożyszcze Prus w bożyszcze Trzeciej Rzeszy Niemieckiej37.
Przytoczone tu opinie były pisane pod wpływem doświadczeń wyniesionych
z lat terroru nazistowskiego. Pewna część wyobrażeń o Fryderyku jako śmiertelnym wrogu Polski i Polaków powstała jednak nieco wcześniej. Konopczyński
przestudiował gruntownie liczne wydawnictwa źródłowe, w tym korespondencję
polityczną króla Prus, odkrył arkana jego dyplomacji, rozliczne intrygi i denuncjacje. Nie krył odrazy do Fryderyka II, a jego wielką irytację wywoływała postawa współczesnych królowi Prus Polaków, których zaślepiono fałszywą przyjaźnią
Fryderyka tak skutecznie, że kierowali zawsze całą swoją nienawiść na Rosję38.
Książka Konopczyńskiego stała się na długo podstawowym opracowaniem polityki polskiej Fryderyka II. Przez bowiem kilkadziesiąt lat po II wojnie światowej
badania nad działalnością polityczną króla Prus prowadzono jedynie w kwestiach
szczegółowych. Nie przyniosły one żadnych rewolucyjnych zmian we Fryderykowym wizerunku. Nie był on już co prawda zestawiany z Bismarckiem i Hitlerem, ale nie napisano o nim zbyt wiele dobrego. Emanuel Rostworowski, Stanisław Hoszowski (1904–1987), Wacław Szczygielski (1905–1989), Jerzy Topolski
(1928–1998), Jerzy Michalski (1924–2007) i Jerzy Dygdała (ur. 1945) docenili
talenty dyplomatyczne Fryderyka II, potwierdzając jednak z grubsza dawniejsze
ustalenia, dotyczące chociażby dwulicowego stosunku króla Prus do konfederacji
barskiej, bezwzględnego gnębienia Gdańska, decydującej roli w I rozbiorze Polski
oraz uzurpacji granicznych, których dopuszczał się w latach 1772–177439.
38
39
36
37
W. Konopczyński, Fryderyk Wielki a Polska, s. 13.
Ibidem, s. 223.
Ibidem, s. 124; W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 1, s. 138.
J. Dygdała, Prusy Królewskie w dobie konfederacji barskiej 1768–1772. Problematyka polityczna, „Zapiski Historyczne” 1985, t. 50, z. 2, s. 27–55; S. Hoszowski, „Plagi pruskie”
Gdańska z lat 1770–1771, „Zapiski Historyczne” 1974, t. 39, z. 4, s. 29–45; J. Michalski,
Druga podróż petersburska księcia Henryka pruskiego a sprawy polskie, w: Z dziejów Galicji, Śląska i Niemiec. Prace ofiarowane profesorowi drowi Adamowi Galosowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. M. Czapliński, R. Gelles, K. Matwijowski, Wrocław 1994, s. 70–
76; idem, Sprawa zwrotu ponadtraktatowych nabytków austriackich i pruskich po pierwszym
110
Andrzej Kamieński
Nie zmieniły Fryderykowego wizerunku, aczkolwiek poszerzyły znacząco naszą wiedzę o innych sferach działalności króla Prus publikacje z zakresu regionalnej historii politycznej i gospodarczo-społecznej Śląska i Pomorza z lat 1963–1984.
Na potwierdzenie tych słów wystarczy przytoczyć opinię Józefa Andrzeja Gierowskiego (1922–2006) współautora Historii Śląska. Stwierdził on mianowicie, że
Fryderyk II w swych dążeniach „nie cofał się przed żadnym środkiem i metodą,
bezwzględny i konsekwentny w osiąganiu raz postawionego celu”40. Na podobny,
znany nam już wcześniej obraz Fryderyka II natrafiamy w rozdziałach Historii
Pomorza. Jerzy Wojtowicz (1924–1996) przedstawił tam politykę króla Prus jako
antypolską, a jego samego jako „najgorszego wroga Rzeczypospolitej”41. Z kolei
Edmund Cieślak (1922–2007) ukazał różnorodne formy agresji gospodarczej Fryderyka II wobec Rzeczypospolitej i podkreślił jego decydującą rolę w pierwszym
rozbiorze Polski42.
Nowy etap w badaniach nad Fryderykiem II zapoczątkował Stanisław Salmonowicz (ur. 1931). Opublikowana w 1981 r. pierwsza – i jak dotąd jedyna – biografia
króla Prus przyniosła wszechstronne spojrzenie na czyny i dzieła pruskiego władcy, na jego miejsce nie tylko w relacjach polsko-niemieckich, lecz także w historii
powszechnej. Książka była wynikiem wieloletnich zainteresowań badawczych Salmonowicza, który wcześniej zajmował się m.in. reformami prawa w Prusach epoki
Fryderyka II oraz opiniami tego władcy o Polakach43.
Obraz Fryderyka II naszkicowany przez historyka toruńskiego ukazuje króla
Prus jako postać paradoksalną, targaną rozmaitymi sprzecznościami i emocjami.
Z jednej strony monarcha pruski był estetą, autorem utworów literackich pisanych
w języku francuskim, artystą kompozytorem i wykonawcą, przyjacielem filozofów
francuskich oraz intelektualistą wyznającym idee Oświecenia, z drugiej zaś – był
despotą podejmującym arbitralne i samowolne decyzje, niecierpiącym żadnej kry-
40
41
42
43
rozbiorze, „Kwartalnik Historyczny” R. 112, 2005, nr 1, s. 77–127; E. Rostworowski, Na drodze do pierwszego rozbioru. Fryderyk II wobec rozkładu przymierza francusko-austriackiego
w latach 1769–1772, „Roczniki Historyczne” R. 18, 1949, s. 181–203; idem, Podbój Śląska
przez Prusy a pierwszy rozbiór Polski, „Przegląd Historyczny” 1972, t. 63, z. 3, s. 389–409;
W. Szczygielski, Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, Warszawa 1970; J. Topolski, Pruskie uzurpacje graniczne w dobie pierwszego rozbioru Polski (1772–1777), „Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Historia” 1968, z. 8, s. 51–76.
J. A. Gierowski, Wojny śląskie 1740–1763, w: Historia Śląska, t. 1, cz. 3: Od końca XVI w.
do r. 1763, red. K. Maleczyński, Wrocław–Warszawa 1963, s. 481.
J. Wojtowicz, Ekspansjonistyczna i antypolska polityka państwa pruskiego w latach 1772–
1795, w: Historia Pomorza, t. 2, cz. 2: (Pomorze Wschodnie w latach 1657–1815), red.
G. Labuda, Poznań 1984, s. 610–619.
Ibidem, s. 503–521.
S. Salmonowicz, Prawo karne absolutyzmu. Z dziejów kodyfikacji karnych XVIII/XIX w., Toruń 1966; idem, Fryderyka Wielkiego opinie o Polakach, „Przegląd Humanistyczny” 1978,
t. 22, nr 3, s. 103–111.
Fryderyk II w polskiej historiografii
111
tyki własnych czynów. Jego ingerencja we wszystkie sfery życia państwa pruskiego
przyniosła nie tylko pożytek, lecz także szkody. Salmonowicz odnotował zasługi
położone przez Fryderyka II przy reformowaniu pruskiego wymiaru sprawiedliwości. Przytoczył jednak przy tym informacje świadczące o brutalnym łamaniu przez
króla kształtującej się wówczas koncepcji niezależności sądów oraz przywróceniu
przez niego niezgodnych z głoszonym oficjalnie humanitaryzmem kar hańbiących
wobec żołnierzy samobójców i kar mutylacyjnych (obcinanie nosa i uszu) wobec
dezerterów44.
Podobnie rzecz się miała z polityką gospodarczą króla. Wielkie sukcesy w rozwoju kopalnictwa, przemysłu ciężkiego, produkcji manufakturowej przyćmił stosowany przez Fryderyka II protekcjonizm, który zaczął przynosić Prusom duże
szkody. Rozwój bowiem handlu wewnętrznego i zagranicznego hamowały decyzje
fiskalne, np. ograniczanie luksusowej konsumpcji. Król pruski – jak wykazał Salmonowicz – tylko teoretycznie przyjmował oświeceniowe poglądy na temat równości ludzi. W rzeczywistości daleki był od równouprawnienia w życiu społecznym
i faworyzował wyraźnie junkrów kosztem chłopów i mieszczan. Uważał, że prawdziwym oficerem w armii pruskiej mógł być tylko szlachcic i utrudniał osobom
pochodzenia mieszczańskiego karierę wojskową lub biurokratyczną. Troszcząc się
o stan posiadania szlachty, uruchomił dla niej odpowiednie kredyty i zapobiegał
zakazami przechodzeniu dóbr szlacheckich w ręce mieszczańskie, podobnie jak
praktycznie uniemożliwiał nadawanie szlachectwa mieszczanom45.
Fryderyk II, brzydzący się jako młodzieniec poglądami Machiavellego, zaraz
po wstąpieniu na tron rozgraniczył sferę etyki prywatnej i etyki władzy. Odtąd
gotów był do każdego moralnie wątpliwego czynu, o ile był on korzystny dla
państwa. Dyplomację traktował jako sztukę oszukiwania wszystkich, i dlatego to
on właśnie zainicjował pogwałcenie zobowiązań ogólnoeuropejskich w związku
z sukcesją po cesarzu Karolu VI Habsburgu, a następnie rzucił pomysł I rozbioru
Polski. Salmonowicz podkreślił jednak, że podobnymi zasadami kierowali się inni
mężowie stanu z XVIII w., który rozpoczął się wojną sukcesyjną i rozbiorem imperium Habsburgów hiszpańskich46.
Postać Fryderyka II odzwierciedla stałą walkę między doktryną racji stanu a duchem Oświecenia. Jak napisał Salmonowicz:
Fryderyk nigdy nie zdołał rozwiązać sprzeczności między poglądem o dążeniu do
szczęścia swoich poddanych a głębokim przekonaniem, że na świecie decyduje tylko
siła i przemoc, że państwo musi stale rozwijać swą potęgę, z potęgą wojskową na pierwszym planie. Konsekwencje tego założenia w praktyce podcinały realizację głównego
celu, jaki stanowić miało możliwie najpełniejsze szczęście największej liczby podda S. Salmonowicz, Fryderyk Wielki, wyd. 4, Wrocław–Warszawa 2006, s. 181–187.
Ibidem, s. 154–157, 168–169, 175–180.
46
Ibidem, s. 55.
44
45
112
Andrzej Kamieński
nych. Nie ulega wątpliwości, że jeśli wielka stała armia, ucisk finansowy i liczne wojny
prowadzone w celach agresywnych zwiększały potęgę państwa pruskiego, to zarazem
przyniosły licznym poddanym Fryderyka zgliszcza domostw, ucisk i śmierć na polu
bitwy47.
Salmonowicz podkreślił, że Fryderyk II nie był takim, jakim uczynił go w XIX w.
nacjonalizm niemiecki. Nie był ani patriotą niemieckim, ani twórcą idei zjednoczenia Niemiec. Nie widział także we władcy Prus filozofa na tronie:
Jego oświecony absolutyzm wyrażał wszystkie przeciwieństwa, jakie są charakterystyczne dla tego pojęcia. W sumie był władcą niepospolitym, lecz na nieszczęście Niemiec i Europy zapoczątkował pruską drogę do hegemonii w Niemczech, która miała się
okazać zarazem niemiecką próbą hegemonii nad Europą, jeśli nie światem. Potęga Prus
i wszechogarniająca sprawy państwowe rola militaryzmu – to cele, do których dążył
wytrwale, po stoicku łamiąc własne i cudze słabości. Stworzył dzieło ważkie historycznie, jednak dalekie konsekwencje jego panowania dla narodu niemieckiego, Europy
i świata były katastrofalne48.
Wszechstronną ocenę postaci i czynów Fryderyka II przedstawili też autorzy
wydanego w 2010 r. drugiego tomu Historii Prus, poświęconego klasycznej monarchii pruskiej z lat 1701–1806. W rozdziałach Zygmunta Szultki (ur. 1944) dotyczących spraw wewnętrznych epoki Fryderyka II, dziejów społeczno-gospodarczych
i ustrojowych możemy przeczytać o autokratycznych rządach króla pruskiego, który osłabił odziedziczone po ojcu kolegialne organa administracji pruskiej, tworząc
system samowładzy przerastający możliwości fizyczne i umysłowe jednej osoby. Szultka zaakcentował tutaj także, w ślad za Salmonowiczem, że Fryderyk II
stosował humanitarne i racjonalne prawodawstwo tylko wobec osób cywilnych,
a w sprawach dotyczących żołnierzy stosował prawo barbarzyńskie49.
Niewielu elementów ideologii oświeceniowej doszukał się również Szultka w systemie szkolnym podporządkowanym potrzebom państwa i zamkniętym
w okowach trójstanowego podziału społecznego, w systemie faworyzującym
zdecydowanie młodzież szlachecką. Autor podał też w wątpliwość tolerancję
religijną Fryderyka II, który wyraźnie traktował Kościół katolicki najgorzej spośród trzech głównych religii chrześcijańskich. Ponadto ocenił krytycznie reformy chłopskie w dobrach szlacheckich, uznając ich zakres za znikomy50. Z kolei,
zajmując się mieszczanami, podkreślił ich upośledzoną pozycję w państwie pruskim i wskazał na politykę zakazów stosowaną wobec tego stanu przez Frydery Ibidem, s. 263–264.
Ibidem, s. 264.
49
Z. Szultka, Stosunki ustrojowe i społeczne w państwie Fryderyka II, w: Historia Prus, t. 2:
Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701–1806), red. B. Wachowiak, Poznań 2010,
s. 552–566.
50
Ibidem, s. 581–583, 624–625.
47
48
Fryderyk II w polskiej historiografii
113
ka II, który „starał się rozgraniczyć szlachtę od mieszczaństwa jak najwyższym
murem51.
Wykład o polityce zagranicznej Fryderyka II pióra Andrzeja Kamieńskiego (ur.
1962) przekonuje o tym, że władca oświeconego absolutyzmu nie prowadził również żadnej oświeconej polityki zagranicznej, nie był pacyfistą i nie przestrzegał
zasad prawa międzynarodowego. Prowadził politykę ustawicznej ekspansji i budując mocarstwową potęgę Prus, wywołał zarówno wojny śląskie, jak i najkrwawszą
wojnę XVIII stulecia, jaką była wojna siedmioletnia. To właśnie konflikty zbrojne
przyniosły mu wielką sławę wybitnego wodza i króla. Kamieński, zgadzając się
z wcześniejszymi twierdzeniami na temat cynizmu i wiarołomstwa Fryderyka II,
zaakcentował silnie, że postępowanie władcy Prus pozostawało w zgodzie z duchem epoki. Taka bowiem była ówczesna dyplomacja, wywodząca się z tradycji
dworu króla Francji Ludwika XIV: nacechowana bezwzględnością, hipokryzją,
zwodzeniem i ukrywaniem prawdziwych intencji52.
Dokonano także korekt w ocenie samej polityki polskiej Fryderyka II. Jego
dyplomacja była tak zręczna i skuteczna w dużym stopniu dzięki samym Polakom. Król Prus wykorzystywał tylko ich naiwność, antypatie religijne, skłonność
do kłótni i pieniactwa oraz strach przed rzekomymi dążeniami absolutystycznymi
władców Rzeczypospolitej53. Nie ulega wszakże wątpliwości, że bez zgody Rosji
rozbioru by nie było.
Szultka i Kamieński podnieśli kwestię ściśle militarnego charakteru monarchii
pruskiej. Najwyższy procent dochodów państwa – nawet na stopie pokojowej – był
przeznaczony na cele wojskowo-wojenne. Armia pruska w roku śmierci Fryderyka II liczyła 195 000 żołnierzy, którzy stanowili 3,46% ogółu społeczeństwa.
Wynika stąd, że co 29 mieszkaniec Prus był żołnierzem54.
Militaryzm wywarł także duży wpływ na działalność budowlaną. Król pruski, identyfikowany powszechnie z powstaniem rokokowego pałacu Sanssouci
i z upiększeniem reprezentacyjnych arterii Berlina, interesował się przede wszystkim budownictwem związanym z potrzebami wojskowymi. To właśnie z jego inicjatywy wzniesiono potężne twierdze w Srebrnej Górze i Grudziądzu oraz przebudowano gruntownie fortyfikacje w Kołobrzegu, w Głogowie, we Wrocławiu,
w Brzegu, w Koźlu, w Świdnicy, w Kłodzku, w Nysie i w wielu innych miastach.
Inwestycje te pochłonęły wielomilionowe środki pieniężne55.
Przechodząc do podsumowania uwag dotyczących wizerunku Fryderyka II
w historiografii polskiej, możemy stwierdzić, że król pruski był osobowością, któ Ibidem, s. 502.
Ibidem, s. 239.
53
Ibidem, s. 285–289, 298–302, 311–329.
54
Z. Szultka, Stosunki ustrojowe i społeczne, s. 596–598, 612.
55
Ibidem, s. 874–880.
51
52
114
Andrzej Kamieński
rą trudno zamknąć w jednej prostej formule. Nie mógł być dla Polaków postacią
sympatyczną, gdyż przyczynił się do upadku ich państwa. Wywarł również istotny
wpływ na przyszłe losy Niemiec i Niemców. Udoskonalił dzieło swych przodków
– militarną i biurokratyczną monarchię pruską, opartą na porządku, dyscyplinie
i posłuszeństwie, która uzyskała w niedalekiej przyszłości hegemonię w Niemczech. Głosy pojawiające się we współczesnej historiografii polskiej otwierają
natomiast drogę do dyskusji nad absolutyzmem pruskim. Fryderyk II prowadził
konserwatywną politykę społeczną oraz dążył do utrzymania i przedłużenia dominującej roli szlachty w państwie. Absolutyzm fryderycjański był więc sprzeczny
z ideami Oświecenia, które odzwierciedlały aspiracje mieszczaństwa. Nie może
tego zmienić fakt zainteresowania monarchy nowymi prądami oraz zerwania przez
niego z tradycją podkreślania boskiego pochodzenia władzy. Świadczą o tym również wyraźne sprzeczności zachodzące między doktryną racji stanu i działaniami
na niej opartymi a humanitarnymi ideami Oświecenia. Czy był to zatem absolutyzm oświecony, czy też absolutyzm w wydaniu skrajnie militarnym, wynoszący
na plan pierwszy prestiż i interesy wojska?
Andrzej Kamieński
FREDERICK II IN POLISH HISTORIOGRAPHY
S u mm a r y
The opinions about the person and activity of the Prussian king Frederick II have been
completely divergent in Germany and in Poland until this day. The leading representatives
of Polish 19th and 20th century historiography perceived the king-philosopher from Sanssouci
mainly from the angle of anti-Polish policy of the Hohenzollern. They pointed out to Frederick
II that he blocked Polish attempts at reforming the state, that he actively participated in the
first partition of Poland, that he falsified Polish coins and ruined the economy of the Polish-Lithuanian neighbour. They sketched the picture of the Prussian king as a cynical man, faithless, ready to undertake any morally doubtful act, provided it was beneficial for the interests of
the Hohenzollerns’ state.
Besides the main trend of Polish historical writings, focusing mostly on the presentation of
the attitude of Frederick II towards Poland (Walerian Kalinka, Jan Antoni Wilder), works referring to the current political events taking place in Germany were also appearing. The reason
for the discussion about the place of Frederick II in the history of Germany and Europe was
the unification of Germany and change of status of Prussia and its rulers after the victorious
war against France (1870–1871). The leading critic of the myth surrounding Frederick II,
the affirmation of the king-rationalist, excellent commander and German patriot, which was
developing then in Germany, and particularly in Prussia, was Kazimierz Jarochowski. He argued that the king of Prussia did not follow the German way of thinking, but exclusively
the Brandenburg-Prussia raison d’être. Slightly later, under the influence of the Germanisation
Fryderyk II w polskiej historiografii
115
campaign conducted in the Prussian partition land, opinions contrary to that of Jarochowski
appeared in Polish historiography. Kazimierz Zimmermann, in his book of 1915 devoted to
Frederick’s immigration and settlement policy on Polish land, connected the king of Prussia
with the helmsmen of the state in Wilhelm’s Second Reich, seeing in Frederick II the protoplast
of Bismarck and his contemporary all-German patriots. Władysław Konopczyński, who in his
book entitled Frederick the Great and Poland, written during World War II, supported clearly
the line connecting Frederick II not only with Bismarck, but also with Hitler. Only after 1980,
thanks to Stanisław Salmonowicz and authors of the second volume of the History of Prussia
(Andrzej Kamieński, Zygmut Szultka) we finally got a comprehensive look at the acts and
works of the Prussian ruler. The image of Frederick II sketched by those historians shows the
Hohenzollern as a paradoxical figure, tormented by various contradictions of a politician who
strengthened the military nature of Prussia and initiated the road to its hegemony in Germany.
At the same time Salmonowicz referred to earlier deliberations about the place of Frederic II
in the world history and emphasised that long-term consequences of his rule turned out to be
catastrophic for the German nation, Europe and the world.
Czasy Nowożytne
TOM 26
ROK 2013
Szczepan Wierzchosławski
Toruń
Wrogość czy koegzystencja?
Codzienne relacje Polaków i Niemców na Pomorzu
Nadwiślańskim przed pierwszą wojną światową
(zarys problematyki)
Dotychczas egzystujący w naszej historiografii obraz bezwzględnej walki Polaków z wyłącznie restrykcyjną wobec nich polityką królestwa pruskiego i Cesarstwa Niemieckiego powoli nabiera także innych kolorów. Zauważamy, że oprócz
restrykcyjnych – często pośrednio – ustaw, wszyscy obywatele tych państw (a więc
i Polacy) egzystowali w dość czytelnym systemie, przy sprawnej administracji,
regulującej życie społeczne i polityczne aktami prawnymi itd. W ramach więc istniejących i przestrzeganych praw możliwa była modernizacja zgodna z trendem
epoki kapitalizmu, mimo traktowania mniejszości narodowych jako materiału do
asymilacji. Była ona realizowana przez wszystkie ówczesne państwa, także przez
polskie władze autonomicznej Galicji wobec ludności ukraińskiej – zachęcam do
lektury dzieła Jarosława Hrycaka o Iwanie Franko1.
Polacy na Pomorzu w XIX stuleciu znaleźli możliwości własnej modernizacji,
korzystając z istniejących warunków gospodarczo-politycznych, które umożliwiły
im dostrzeżenie własnych niedociągnięć i równocześnie dopingowały do ich zniwelowania. Zwiększając swój potencjał, mogli rywalizować z partnerami niemieckimi.
Natomiast odrobienie zaległości dawało im oręż w zachowaniu własnej egzystencji.
Obce państwo z jednej strony stwarzało Polakom trudności w rozwoju ich samodzielności narodowej, z drugiej zaś lansowało nowoczesne zarządzanie życiem
gospodarczym i społecznym, wprowadzając ustawowo preferencje dla nowoczesnych przeobrażeń na obszarze swego panowania. Mobilizowało to ludność polską
J. Hrycak, Prorok we własnym kraju. Iwan Franko i jego Ukraina (1856–1886), przeł. A. Korzeniowska-Bihun, A. Wylegała, Warszawa 2010.
1
118
Szczepan Wierzchosławski
do liczenia na własny potencjał i wspólną reprezentację interesów na zewnątrz, co
ostatecznie prowadziło do poprawy bytu i zmian w gradacji prestiżu, a więc do
zmian w strukturze i układzie sił społecznych.
Krótko mówiąc, XIX w. nie był dla społeczeństwa polskiego stracony, był to
okres kształtowania się nowoczesnego narodu, chociaż bez własnego państwa.
Nadal jednak mamy trudności w obiektywnym ujęciu zagadnienia codzienności
w diasporze niemiecko-polskiej. Zresztą w każdej diasporze. Dysponujemy z reguły
źródłami urzędowymi: dokumentacją administracji i raportami policji itd., owszem,
także prasą, ale ona służyła (i służy) nie tylko informowaniu, lecz także „budzeniu
ducha”, inicjowaniu odpowiednich postaw, nawet sensacji (w celu pozyskania czytelnika), nie zawsze więc oddaje faktyczne codzienne relacje między sąsiadami, współmieszkańcami danej miejscowości, prowincji, zwłaszcza odmiennej nacji.
Urzędowe raporty i oficjalne informacje zanieczyszczają w sporym zakresie realność codziennej egzystencji. Przedstawiają dwa prawie nieprzenikalne światy:
niemiecki i polski.
Znamy już zjawisko akulturacji, życia w obrębie dwóch kultur, współzależności
gospodarczej i bytowej społeczeństwa danego regionu, niezależnie od pochodzenia narodowego i wyznawanej wiary. Cierpimy jednak na brak materiałów źródłowych, umożliwiających dokumentowanie koegzystencji, a nawet współdziałania
obydwu nacji w różnych sferach codziennego bytu.
Codzienność na linii Niemcy – Polacy możemy w zasadzie odtwarzać jedynie
pośrednio. Wielu z nas zapomniało o zapisywaniu relacji naszych dziadów urodzonych w XIX stuleciu, żyjących w okresie międzywojennym i demokracji ludowej
PRL. Straciliśmy podstawowe źródło odtworzenia realnej codzienności.
Z tego wynika postulat, abyśmy nie przegapili możliwości zebrania informacji
od osób pamiętających międzywojnie, a zwłaszcza okres PRL – naturalnie na temat
codzienności, bo ona była bardziej różnorodna i ciekawsza niż mówią nam raporty
policyjne, traktowane przez niektórych historyków jak relikwie, bez należytego
kontekstu zrozumienia specyfiki i zadań tej instytucji, w każdej epoce, w każdym
ustroju, na całym świecie.
Wracajmy jednak do końca XIX i początku XX stulecia. Do dyspozycji mamy
skromną literaturę pamiętnikarską, której większość jest pisana w duchu bogoojczyźnianym. Po to ogłaszano kiedyś konkursy na pamiętniki i publikowano te „po
linii i na bazie”. Czyli jednostronne!
Jest wspaniały, dwutomowy pamiętnik robotnika Jakuba Wojciechowskiego.
Jego pierwsze wydanie możliwe było dzięki Tadeuszowi Boyowi-Żeleńskiemu.
Opisana w nim rzeczywistość jest ujęta obiektywnie i ukazuje polską zaściankowość oraz niemiecką europejskość tamtych czasów, ale także różnorodność codziennych relacji niemiecko-polskich2. Chociaż Wojciechowski relacjonował sytu J. Wojciechowski, Żywot własny robotnika, t. 1, Poznań 1930, wyd. 2, Poznań 1971.
2
Wrogość czy koegzystencja
119
ację w Wielkopolsce, to jednak historyk z wiedzą źródłową o tym okresie zauważyć
może wiele analogii z problemami robotników pomorskich. W końcu to przecież
kresy wschodnie, z tą różnicą, że Pomorze Nadwiślańskie to przewaga Niemców
(nie oszukujmy się – także ekonomiczna), a Poznańskie – Polaków, chociaż niewielka (też się nie oszukujmy).
Wiemy, że w pierwszej połowie XIX stulecia polscy i niemieccy ziemianie kontaktowali się na niwie towarzyskiej, że polscy ziemianie gościli u siebie urzędników rejencyjnych, z prezesem rejencji na czele. Ba, nawet czuli się zażenowali, że
przebywający nieopodal prezes rejencji nie zaszczycił ich majątku3. Nie brali pod
uwagę, że zmieniają się realia – liczyły się już pieniądze, a nie tylko herb. Prezes
rejencji kwidzyńskiej Nordenflycht, goszczący wielokrotnie w dworach polskich
ziemian, stwierdzał, że uznają oni fachowość pruskiej administracji, choć podkreślają jej obcość narodową4.
Polscy ziemianie sprawowali funkcje urzędnicze w pruskiej administracji5. Nieliczni wprawdzie, ale wynikało to m.in. z braku ich przygotowania merytorycznego, bo jak wspominał Natalis Sulerzyski, „studia uniwersyteckie synów szlacheckich nie były powszechną rzeczą”. Na Ignacego Łyskowskiego, kandydującego
na landrata brodnickiego, głosowali prawie gremialnie ziemianie niemieccy z tego
powiatu. Tylko wyższe instancje nie zatwierdziły tego wyboru6, z racji narodowości Łyskowskiego lub z powodu braku wykształcenia prawno-ekonomicznego, które posiadała większość pruskich urzędników (gradacja doświadczenia – powolny
awans). Łyskowski studiował teologię i historię, chociaż pisał i publikował dzieła
dotyczące rolnictwa i handlu. W każdym razie z jednej strony możemy to uznać
za dyskryminację, z drugiej zaś – nie wiemy, czy historyk i teolog przy pruskim
pragmatyzmie mógł być uznany za dobrego rządcę powiatu. Dzisiaj, w Polsce XXI
stulecia, nie odgrywa to żadnej roli.
Przy okazji, Sulerzyski wspominał, że gospodarowanie z książką, czyli z nowoczesnym podręcznikiem agronomicznym, było przez polskich ziemian obśmiewane. Sami nie gospodarzyli, bo mieli rządców, którzy w prawdzie nie zawsze znali
się na rolnictwie, lecz pochodzili ze zbiedniałej szlachty7.
Małżeństwa niemiecko-polskie wśród ziemian były bardzo rzadkie, ale powodem nie była odmienność nacji, lecz różnica wyznania. Matka Natalisa Sulerzyskiego ubolewała nad ożenkiem jego starszego brata z luteranką, ale nie miała nic
N. Sulerzyski, Pamiętniki Natalisa Sulerzyskiego byłego posła ziemi pruskiej na sejm berliński, wstęp i oprac. S. Kalembka, Warszawa 1985, s. 74, 165.
4
Archiwum Państwowe w Toruniu, Archiwum Sczanieckich, 214, s. 512.
5
P. Böhning, Die nationalpolnische Bewegung in Westpreussen 1815–1871. Ein Beitrag zum
Integrationsprozess der polnischen Nation, Marburg am Lahn 1973, s. 198, 203, 213.
6
N. Sulerzyski, Pamiętniki, s. 205–207.
7
Ibidem, s. 60.
3
120
Szczepan Wierzchosławski
przeciw nacji swojej synowej8. Wśród pozostałych warstw społecznych wiara była
w zawieraniu małżeństw podstawowym kryterium. Jak wykazał Krzysztof Makowski, w dziewiętnastowiecznym Poznaniu nie narodowość, lecz religia i status
społeczny były przeszkodami w zawiązywaniu małżeństw9.
Sprawne przeprowadzenie uwłaszczenia, bez pozostawiania elementów konfliktowych na linii dziedzic – chłopi, nie sprzyjało zwiększaniu animozji klasowych,
które w przypadku różnic narodowych przekładałyby się na konflikty narodowe
(wbrew temu, co niektórzy historycy chcieli widzieć).
Dodajmy do tego widoczne fakty lepszego traktowania robotnika rolnego w majątkach niemieckich niż polskich, a nawet wyższej płacy. I to także w okresie międzywojennym – mój teść pochodzący z Kamionek niedaleko Torunia wspominał, że
u Niemca podczas żniw zarobek był wyższy, a ponadto na polu stały bańki z kompotem z wiśni, z którego bez ograniczeń mogli korzystać robotnicy. Polski dziedzic płacił gorzej, a jeśli ktoś chciał się napić, mógł skorzystać ze studni – odejść z pola. Po
powrocie musiał „gonić” pozostałych, bo inaczej nie wykonał normy: kosiarz 3 morgi, czyli trzy czwarte hektara. Jakub Wojciechowski w swoim pamiętniku zaznaczył,
że na „sachsach” w zachodnich Niemczech nie musiał swego pryncypała całować
w rękę10. Skoro go to dziwiło, to prawdopodobnie polskiego pracodawcę całował.
Nie dziwi zatem, że na przełomie XIX i XX stulecia w sezonie żniw pomorskie
wsie pustoszały, bo ludzie udawali się na żniwa do Reichu, gdzie jeszcze lepiej
płacili niż Niemcy na Pomorzu i lepiej traktowali robotnika – langsam aber sicher. Niejeden ksiądz proboszcz grzmiał wówczas z ambony, że to zaprzaństwo,
brak patriotyzmu i wysługiwanie się lutrom (liczne dowody w gazetach polskich
i raportach policji pruskiej). Jego koledze od brydża, dziedzicowi, brakowało wyrobników za głodowe płace.
Czy kochano za to dziedzica, bo był Polakiem i katolikiem, a luterańskiego
Niemca traktowano jak wroga?!
Wyobraźmy sobie 1897 r., a więc już blisko XX stulecia – Hebungspolitik wobec
kresów wschodnich prowadzona namiętnie przez administrację zaborczą, wyrównywanie poziomu do regionów zachodnich, hasła swój do swego, kupuj tylko u swego,
czyli jak jesteś Niemcem – to u Niemca, a jak Polakiem, wyłącznie u Polaka.
Polscy przedsiębiorcy zgromadzeni w sali Teatru „Wiktorya” na posiedzeniu
Towarzystwa Przemysłowego w Toruniu z okazji ćwierćwiecza jego istnienia proponowali uchwalenie rezolucji o następującym brzmieniu:
Walki narodowościowe, toczące się w naszych dzielnicach, uważamy za zgubne dla
przemysłu i dla wszelkiej pracy nad podniesieniem dobrobytu ludności [...]. Zdrowy
rozwój przemysłu jest tylko tam możliwy, gdzie byt towaru zawisł od jego jakości,
Ibidem, s. 90.
K. Makowski, Rodzina poznańska w I połowie XIX wieku, Poznań 1992.
10
J. Wojciechowski, Żywot własny, wyd. 2, s. 158.
8
9
Wrogość czy koegzystencja
121
od ceny i obsługi. Dlatego potępiamy nadużywanie haseł narodowych lub politycznych w celach konkurencyjnych. Z tych samych powodów uznajemy za szkodliwe
dla przemysłu bojkotowanie przemysłowców dla względów narodowych i politycznych [wyróżnienie – S. W.]11.
Coś strasznego, prawda? Gdzie patriotyzm polskich przedsiębiorców, gnębionych rzekomo przez wrednego zaborcę?
Dlaczego nie uchwalono tej rezolucji? Otóż na posiedzeniu honorowymi gośćmi były tuzy polskiego ruchu narodowego: poseł doktor Józef Krzymiński, uznawany za ludowca, adwokat Józef Palędzki, redaktor „Gońca Wielkopolskiego”,
a równocześnie przedstawiciel Polskiego Związku Towarzystw Przemysłowych
w Rzeszy Niemieckiej, doktor Dionizy Karchowski z Poznania, redaktor i pisarz
Józef Chociszewski, a nawet sam Wiktor Kulerski (którego „Gazeta Grudziądzka”
to relacjonowała), którzy byli przeciwni treści tej rezolucji.
Wynika z tego, że lansowany bojkot ekonomiczny ze względów narodowych
i politycznych nie służył rozwojowi prowadzonych przez Polaków przedsiębiorstw
i lepiej sprawdzała się zwykła konkurencja jakości, ceny i walorów obsługi klienta.
Ostatecznie uchwalono mniej kontrowersyjną rezolucję, w której stwierdzono, że:
Towarzystwa Przemysłowe nie zajmują się sprawami politycznemi ani narodowościowemi i zajmować się nie powinni [...]. Obowiązkiem naszego rzemiosła i przemysłu
jest i być powinno dbać o naprawienie renomy ujemnej i uważać słowność, rzetelność i pracowitość za świecznik drogi prowadzącej do dobrobytu [wyróżnienie
– S. W.]12.
Weźmy pod uwagę fakt, że niemiecki klient, czujący się u siebie, w swoim państwie, nie podchodził do tej konkurencji tak emocjonalnie i nie traktował łączenia
codziennych sprawunków (chodzi o zakupy) z czynem patriotycznym.
O tym, że mniej liczyła się narodowość właściciela niż jakość wyrobów, świadczy chociażby przytoczony w 1903 r. przez księdza Stanisława Kujota fakt, że
w Grudziądzu „u rzeźnika Gosienieckiego kupują podobno sędziny niemieckie,
ale nie kupują panie Kulerska i Majerska” (żony właściciela i redaktora „Gazety Grudziądzkiej”)13. Sam zaś właściciel polskiego koncernu prasowego, Wiktor
Kulerski, wynajmował „budowniczego innowiercę i architekta różnowiercę”14.
Celem tych informacji była próba dyskredytacji Kulerskiego jako kandydata na
polskiego posła do parlamentu niemieckiego, ale przy okazji ukazują one codzienną rzeczywistość.
13
14
11
12
„Gazeta Grudziądzka” 1897, nr 77.
Ibidem.
S. Kujot, Pan Wiktor Kulerski jako kandydat na posła, Toruń 1903, s. 77.
Ibidem, s. 56.
122
Szczepan Wierzchosławski
Prasa polska miała w mroku niemieckości świecić polskością i ją lansować.
To jednak nie przeszkadzało, że reklamowała Dom Towarowy Hermana Katza
z Gdańska, Dom Towarowy Maransa, fabryki maszyn rolniczych Zimmermanna,
fabrykę Hoden i Ressler, toruński zakład budowy maszyn A. Borna i E. Schutza,
grudziądzką fabrykę Herzfeld i Victorius, fabrykę Hulsena z Biskupca, skład konfekcji Koch i Mosich ze Świecia, fabrykę Mydeł i Świec Adolfa Loetza z Torunia
itd.15 Dlaczego? Naturalnie z jednej strony wynikało to z komercji. Za ogłoszenia
pobierano opłatę, co redakcji gazety przysparzało dochodów. No dobrze, a gdzie
hasło swój do swego?
W niemieckich przedsiębiorstwach zatrudniano też Polaków. Korzystanie
z usług niemieckiego zakładu było więc pośrednio wspieraniem polskich robotników, bo od sytuacji przedsiębiorstwa zależały również płace. Każdy zakład miał
swoich kooperantów, nie zawsze tej samej narodowości. Niemiecki albo polski lekarz nie bojkotował innych narodowościowo pacjentów.
Jak wspominał Konstanty Bączkowski z Czerska:
Czy to był listowy, czy sekretarz miejski, czy woźny w sądzie lub magistracie – gdy
tylko środowisko dowiedziało się, że zna język polski, zwracano się do niego po polsku.
Odpowiedzi padały po niemiecku, bo jedno słowo lub zdanie wypowiedziane po polsku
w urzędzie kosztowało urzędnika egzystencję albo co najmniej przeniesienie w głąb
Niemiec16.
Przykłady można mnożyć. Bączkowski jako sześcioletni chłopak dziwił się, że
podczas zapisu do szkoły (1912) jego matka, posługująca się swobodnie językiem
niemieckim, do nauczyciela zwracała się w języku polskim, a ten do niej w języku
niemieckim. Później uświadomił sobie, że „strona jedząca chleb państwowy mówiła językiem państwowym, a strona niezależna językiem ludu”17.
Bywały przypadki, że niektórzy Polacy starali się mówić po niemiecku, bo to
ich niby nobilitowało. Przez to kaleczyli i jeden, i drugi język, co sprawiało, że
powstawał żargon, a nie gwara. Po sąsiedzku mówiono raz w języku niemieckim,
a raz w polskim; czasem zależało to od nastroju sąsiadów.
Urodzony w 1870 r. w rodzinie chłopskiej spod Grudziądza ksiądz Alfons Mańkowski, od 1895 r. pełniący posługę duszpasterską w wielu parafiach pomorskich,
od 1923 r. prezes Towarzystwa Naukowego w Toruniu, w swojej pracy dotyczącej
okresu pruskiego stwierdził, że „ciążenie ku niemczyźnie było tak silne i tak po B. Głowacka, S. Wierzchosławski, Ogłoszenia reklamowe na łamach niektórych polskich
czasopism Prus Zachodnich w XIX i początkach XX wieku, „Zapiski Historyczne” 2003, t. 68,
s. 37–55.
16
Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii Nauk, Ms. 5590/1, Konstanty Bączkowski, Na ścieżce pokoju i wojny. Wspomnienia i refleksje, komentarze, s. 5.
17
Ibidem, s. 10.
15
Wrogość czy koegzystencja
123
wszechne, że nie było rodziny szlacheckiej, która by nie posługiwała się językiem
niemieckim jako potocznym nawet w domowem pożyciu”18.
Cezary Obracht-Prondzyński na podstawie analizy dziewiętnastowiecznych
wspomnień doszedł do wniosku, że na Kaszubach w praktyce stosowano cztery
języki i każdy z nich był używany w zależności od sytuacji. Na co dzień Kaszubi
między sobą posługiwali się kaszubskim, do Niemców zwracając się ich gwarą –
plattdeutsch, którą ci porozumiewali się między sobą, z Kaszubami zaś rozmawiali
po kaszubsku. Języka niemieckiego używano w kontaktach z administracją, w sądzie, wojsku, przy załatwianiu spraw gospodarczych, w kościele ewangelickim
i częściowo katolickim19.
Problem kolonistów niemieckich?! Osadnicy Komisji Kolonizacyjnej, sprowadzeni dla wszczepiania niemieckości, mówili różnymi gwarami i nauczyciele mieli
większy kłopot z ich dziećmi niż z dziećmi polskimi. Koloniści byli ciekawi polskich tubylców, bardziej niż tych, którzy ich sprowadzili. Zachowywali też swoje
zwyczaje: wirtemberskie, szwabskie, nadreńskie, saskie, westfalskie itd. Wśród
nich wybór starszego gminy – to dopiero był problem20. Rykoszet, władza pruska
„strzeliła sobie w stopę” – nie pierwszy i nie ostatni raz. Efekt był odmienny od
założonego, politycy swoje – rzeczywistość swoje.
Hering – Niemiec protestant, sąsiad Łajmingowej z domu Trzebiatowskiej, sąsiad przez drzwi i ścianę (bo rodziny Trzebiatowskich i Heringów jako pracownicy
jednego nadleśnictwa mieszkały w dwojaku), mówił gwarą kaszubską, traktował
Trzebiatowskich jak najbliższą rodzinę i vice versa. Nowa pani nadleśniczowa,
Niemka, nie mogła za żadne skarby pojąć, że mieszkania Trzebiatowskich i Heringów stały wzajemnie otworem. Dziwiła się, z doświadczenia życiowego wiedząc,
że o zgodę najtrudniej u najbliższych sąsiadów, a tu na dodatek istniała różnica
narodowościowa i religijna21.
Hering cierpiał, kiedy pod koniec I wojny wytykano sobie narodowość. Niemcy
twierdzili, że wrócą, Polacy zaś, że to koniec niemieckiego panowania, a Hering
czekał na koniec obrzydliwej wojny, która zabierała dorodnych młodzieńców niezależnie od narodowości – było mu ganz egal: Polska czy Niemcy, on chciał żyć
normalnie, zdrowo i spokojnie22.
A. Mańkowski, Pod rządami pruskimi: Pomorze i ziemia chełmińska w przeszłości, Poznań
1927, s. 8.
19
C. Obracht-Prondzyński, Konflikt, „życie obok” czy współpraca? Codzienność na pograniczu kulturowym na przykładzie Kaszub i Pomorza na przełomie XIX i XX wieku, w: Życie
codzienne na Kaszubach i Pomorzu na przełomie XIX i XX wieku, red. J. Borzyszkowski,
Gdańsk 2002, s. 159.
20
W. Jakóbczyk, Pruska Komisja Osadnicza 1886–1919, Poznań 1973, s. 104–106. Zob. także:
P. Hauser, Kolonista niemiecki w XIX i XX wieku. Mity i rzeczywistość, Poznań 1994.
21
A. Łajming, Dzieciństwo. Wspomnienia, Gdańsk 1997.
22
Ibidem.
18
124
Szczepan Wierzchosławski
Reasumując, wydaje się, że te dwie największe społeczności zamieszkujące
omawiany teren egzystowały według takich samych, a przynajmniej w przeważającej części, prawideł jak wszystkie inne środowiska stykające się ze sobą w codzienności od wielu pokoleń. Była przychylność i życzliwość oraz kontakty towarzyskie
(gospoda, jarmark), były animozje i wrogość, tak jak i dzisiaj w jednej wsi, parafii,
nie mówiąc o mieście, gdyż mieszkanie w innej jego części może być powodem
często przypadkowej zwady, ale też lokalnej jedności. Istniało wzajemne przenikanie kultur, wzajemne uczenie się gospodarowania, przenikanie kuchni i obyczajów
towarzyskich.
Kiedy w styczniu 1915 r. sytuacja wojenna nie rokowała zwycięstwa Niemiec,
a w Polakach zaświtała nadzieja na odzyskanie własnego państwa, niemiecki ksiądz
proboszcz z okolic Świecia zapytał polskiego chłopa, jak widzi polską przyszłość.
„Tylko polskie królestwo z królem na czele” – odpowiedział polski chłop. „No
dobrze – rzekł niemiecki proboszcz – zapewne Radziwiłł albo Potocki. Na litość
boską – odrzekł polski chłop – tylko żaden z naszej szlachty, nie, tylko syn Kaisera”23.
Szczepan Wierzchosławski
HOSTILITY OR COEXISTENCE? EVERYDAY RELATIONSHIPS BETWEEN
POLES AND GERMANS IN POMERELIA BEFORE WORLD WAR I
(OUTLINE OF ISSUES)
S u mm a r y
Besides the image of the policy of ruthless Germanisation of Poles by the Prussian
partitioner and the exclusive confrontation, which has existed in our historiography so far,
publications have started to appear, showing that the foreign state, on the one hand creating
difficulties in the development of Polish national independence, on the other hand promoted
modern management of the economic and social life, introducing statutorily preferences for
modern transformations within its rule for all citizens.
However, we are still finding it difficult to objectively present the issue of ordinary,
everyday existence of Poles and Germans within that territory. In the article presented, the
authors tried to focus on social contacts between German and Polish landowners in the first
half of 19th century, Poles holding functions in the Prussian administration, and endeavours
to obtain them in the 2nd half of the century. It was showed that any competition was mainly
of economic and not national nature. Polish merchants from Toruń were against promoting
the boycott of German entrepreneurs and sales outlets, believing the economic account to
Archiwum Państwowe w Gdańsku, Rejencja w Kwidzynie, sygn. I/10/10229, Schwetz, den
10 Januar 1915, Der Landrat an der Herrn Regierunspraesidenten in Marienwerder.
23
Wrogość czy koegzystencja
125
be fundamental, and national and political fight detrimental to the improving of the living
conditions of the population. The ordinary competition between quality, price and service
values worked much better. Many enterprises, regardless of the nationality of the owner,
cooperated with each other, employing workers regardless of their nationality. In everyday
contacts neither Poles nor Germans followed the slogan “each to their own”. Memoirs indicate that a German employer treated and paid workers better than a Polish one. Polish
press advertised German products. Both languages were freely used, even in government
offices – the official would use German, the client – Polish. German peasant settlers spoke
in their own dialects and were more happy to contact locals of Polish than those of German
origin. Frequently people were completely unbothered by different nationalities or religions
of their neighbours – they lived in friendship. Excessive nationalistic propaganda irritated
both parties – they wanted to live in peace.
Two of the largest communities residing in the Pomerelia region before World War I
coexisted similarly as other circles meeting each other in everyday life for centuries. There
were animosities, but there was also favourable approach and kindness, there was mutual
merging of cultures and customs. They were the hosts of the land together.
Czasy Nowożytne
TOM 26
ROK 2013
Alina Hinc
Poznań
Jan Kiliński w legendzie historycznej
Każdy naród ma i kreuje swoich bohaterów. Spełniają oni wielorakie funkcje,
nadawane im zwykle przez potomnych. Historia sławy wielu postaci rozpoczyna
się jednak często już w trakcie ich życia, podczas którego stają się one w pewnym
sensie „wielkie”. Wówczas stawiane bywają jako wzór do naśladowania, symbol
patriotycznej postawy i element jednoczący społeczeństwo. Z czasem tworzy się
wokół nich historyczna legenda, a nawet rodzaj kultu i uwielbienia. Proces ten,
niezwykle interesujący, tłumaczy poniekąd skalę znaczenia bohatera w historii.
Pośrednio wyjaśnia też specyfikę i ducha poszczególnych okresów historycznych,
w których dana jednostka wyniesiona zostaje na piedestał lub z niego spada. Z tego
punktu widzenia losy legendy niektórych bohaterów są czasami bardziej fascynujące niż ich faktyczna biografia. Niestety, niewiele jest opracowań, które w sposób całościowy i kompetentny opisują to zagadnienie1. Nie dysponujemy również
zbyt obfitą teoretyczną literaturą przedmiotu, pozwalającą zrozumieć rolę jednostki
w historii i powody, dla których niektóre z tych jednostek wchodzą do panteonu
bohaterów narodowych, a inne pozostają na zawsze w cieniu2. Ponadto, ciągle jeszcze w małym stopniu podejmuje się badania mające na celu przeanalizowanie kultu
szerzonego wokół konkretnych postaci i funkcjonowania ich w świadomości spo Dla przykładu podaję kilka: K. Śreniowska, Kościuszko: kształtowanie poglądów na bohatera narodowego 1794–1894, Warszawa 1964; eadem, Kościuszko bohater narodowy: opinie
współczesnych i potomnych 1794–1946, Warszawa 1973; W. Molik, Kult Karola Marcinkowskiego, Poznań 1996; B. Oleksowicz, Legenda Kościuszki: narodziny, Gdańsk 2000; H. Hein-Kircher, Kult Piłsudskiego i jego znaczenie dla państwa polskiego 1926–1939, Warszawa
2008.
2
S. Czarnowski, Kult bohaterów i jego społeczne podłoże. Święty Patryk, bohater narodowy
Irlandii, Warszawa 1956; K. Kwaśniewski, Społeczne rodowody bohaterów, Warszawa 1977;
A. Kijowski, O dobrym Naczelniku i niezłomnym Rycerzu, Kraków 1984, s. 7–44; J. Topolski, O pojęciu bohaterów w historii, „Przegląd Humanistyczny” 1996, nr 1, s. 19–26.
1
128
Alina Hinc
łecznej. Jan Kiliński jest ciekawym przykładem postaci otoczonej legendą, z kilku
względów.
Po pierwsze, został on niewątpliwie pierwszym polskim bohaterem mieszczańskim, pochodzącym z ludu, nie tyle sztucznie wykreowanym, ile rzeczywiście zasłużonym dla narodowej sprawy. Po drugie, stał się właściwie bohaterem jednego
wydarzenia, czyli obrony Warszawy w czasie powstania kościuszkowskiego; do
jego zasług zaliczyć można także zorganizowanie i wyposażenie własnym sumptem 20. pułku piechoty liniowej. W świadomości ówczesnego narodu zapisał się
głównie jako dzielny obrońca stolicy, który uprzedził atak Rosjan, naczelnik ludu
oraz oddany swemu pułkowi przywódca. Ani wcześniej, ani później nie był Kiliński
tak aktywny politycznie, jak w okresie od marca do listopada 1794 r. Niektórzy biografowie bohatera tłumaczą jego bierność w następnych wydarzeniach dziejowych
tym, że w czasie pobytu w niewoli rosyjskiej, do której trafił 20 grudnia 1794 r.,
miał się zobowiązać, iż po opuszczeniu więzienia nie będzie już politycznie działać. Nie wchodząc w szczegóły, jakie faktycznie były jego motywy wycofania się
z życia politycznego, nie ulega wątpliwości, że wydarzeniem, które przysporzyło
mu ogromnej sławy, była obrona Warszawy.
Po trzecie wreszcie, wyjątkowość postaci Kilińskiego polega też na tym, że on
sam w dużym stopniu przyczynił się do umocnienia własnej popularności i posiadanego w społeczeństwie autorytetu. Napisał bowiem w czasie pobytu w twierdzy
petersburskiej Pamiętniki z minionego powstania. Nakłonił go do tego towarzysz
niedoli w więzieniu – Julian Ursyn Niemcewicz, późniejszy znany historyk, uważany również za ojca polskiego pamiętnikarstwa. To właśnie jemu Kiliński podarował rękopis Pamiętników, które od początku zachwyciły Niemcewicza. Twierdził
on nawet, że:
Jest to jedna z najdroższych produkcji. Od Cezara do dni dzisiejszych tyle wodzów, statystów, literatów, panienek nawet pisało swe pamiętniki, nigdym jednak nie słyszał o pamiętnikach przez szewca pisanych… Szczerością, naturalną prostotą, wiernym obrazem
obyczajów rzemieślniczej klasy ludzi nieocenioną miały te pamiętniki ważność3.
I rzeczywiście, Pamiętniki te okazały się bardzo istotne nie tylko ze względu
na ich historyczną wartość, lecz także z uwagi na ogromną rolę, jaką odegrały
w procesie kształtowania się legendy Jana Kilińskiego. Trzeba wszak podkreślić,
że w XIX w. podstawowym nośnikiem pamięci o Kilińskim były jego Pamiętniki
oraz napisany na ich podstawie poemat literacki Wincentego Pola zatytułowany
Historia szewca Jana Kilińskiego.
Najpierw słów kilka o Pamiętnikach, które w XIX w. zrobiły prawdziwą furorę. Generalnie warto tutaj wspomnieć, że pamiętniki były wówczas najbardziej
popularną formą pisarstwa historycznego. Sukces ich powszechnej lektury polegał
F. Paprocki, Jan Kiliński 1760–1819, Warszawa 1970, s. 11.
3
Jan Kiliński w legendzie historycznej
129
na tym, że zazwyczaj w sposób ciekawszy i żywszy opisywały one zdarzenia. Do
zdecydowanie najpoczytniejszych pamiętników w XIX stuleciu należały Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, Jędrzeja Kitowicza i właśnie Jana Kilińskiego. Na
potwierdzenie swego rodzaju fenomenu tych wydawnictw wystarczy podać, że np.
Pamiętniki Kilińskiego do 1918 r. miały co najmniej 13 edycji i z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że nie jest to jeszcze pełna ich liczba. Szeroka
kwerenda biblioteczna w Polsce i za granicą ujawniłaby zapewne kolejne wznowienia dziełka Kilińskiego. Tak czy inaczej, było ono popularne i, co ciekawe, chętnie
przez wydawców przerabiane. Skutkiem tego poszczególne wydania Pamiętników
nie zawsze są identyczne w treści, a nawet czasem mają inny tytuł. Wynikało to
prawdopodobnie stąd, że Kiliński nie nadał swoim Pamiętnikom własnego, oryginalnego tytułu. Dzięki temu kolejni wydawcy rękopisu Kilińskiego dysponowali
nim dość dowolnie. Nie tylko nadawali różne tytuły książce, lecz także zmieniali
układ rozdziałów pierwotnej pracy autora. Zdarzało się, że dołączali również dokumenty dotyczące powstania kościuszkowskiego. Zasadniczym zrębem wspólnym
dla wszystkich wydań były cztery rozdziały:
1. Nieszczęśliwy i smutny dla mnie przypadek dostania się w niewolę pruską roku
1794.
2. Powtórna niewola w ten sam tydzień i transport do Petersburga.
3. Inkwizycje z Jana Kilińskiego z rewolucji warszawskiej.
4. Najpierwszy początek zamysłu mego do rewolucji warszawskiej w roku 1794.
Jako że tytuły tych rozdziałów są identyczne we wszystkich wersjach, można
domniemywać, że nadał je sam Kiliński. Ponadto do niektórych wydań dodawano
np. następujące elementy:
1. Zeznania prezydenta Ignacego Zakrzewskiego składane w Petersburgu pt. Tłumaczenie się JW. Zakrzewskiego, byłego Prezydenta miasta stołecznego Warszawy w roku
1794.
2. Kopia listu do JW. Samojłowa konsyliarza aktualnego, tajnego prokuratora generalnego.
3. Rozmowa Imperatora Pawła I z Tadeuszem Kościuszką w więzieniu w Petersburgu.
Opis kolejnych edycji Pamiętników Kilińskiego przeanalizować można skrótowo (zob. tabelę 1).
Bardzo ciekawe i godne uwagi jest pierwsze wydanie Pamiętników, o które pokusił się nie kto inny jak słynny w Wielkopolsce Tytus Działyński. Nie wiadomo
dokładnie, jak pozyskał on rękopis Kilińskiego. W każdym razie ogłosił go drukiem w 1829 r. w Brzegu na Śląsku4. Edycja była dosyć dziwna, ponieważ nie
Niektóre źródła podają, że edycja ukazała się w 1828 r. Według ustaleń Aldony Kaweckiej
stało się to jednak rok później. Zob.: A. Kawecka, Pierwsze wydawnictwo Biblioteki Kórnickiej 1829–1929, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1929, z. 1, s. 77–84.
4
130
Alina Hinc
Tabela 1. Zestawienie poszczególnych wydań Pamiętników Jana Kilińskiego
Tytuł
Miejsce i rok
wydania
Oficyna
wydawnicza
Format
1
2
3
4
Wydał Tytus
Działyński
16°
Pamiętniki Jana Kilińskiego. Szewca Warszawa 1830,
– a razem pułkownika regimentu
faktycznie
brak danych
w oswobodzoney Warszawie 1830 najpewniej 1831
16°
Historya Jana Kilińskiego szewca
Radzcy miasta Warszawy,
pułkownika najjaśniejszej rzplitej
polskiej, dowódzcy 20 pułku
piechoty za czasów Kościuszki
Poznań 1850
napisana przez niego samego.
W niej opis rewolucyi Warszawskiej,
więzienie, niewola w Petersburgu,
i t. d.
Druk i nakład
Walentego
Stefańskiego
w Bazarze
16°
Pamiętniki Jana Kilińskiego,
szewca, a razem pułkownika
20. regimentu
Poznań 1860
Nakładem Księgarni
Jana Konstantego
Żupańskiego
8°
Pamiętniki Jana Kilińskiego
Paryż 1868
Nakładem Księgarni
Luxemburskiej, druk
braci Rouge
16°
Pamiętniki Jana Kilińskiego szewca,
a razem pułkownika 20 regimentu
Poznań 1872
(z ryciną)
Nakładem
Mieczysława
Leitgebera i Spółki
16°
Pamiętniki Jana Kilińskiego Szewca,
Poznań 1882
a razem Pułkownika 20 Regimentu
Nakładem Księgarni
Jana Konstantego
Żupańskiego
8°
Jana Kilińskiego Pamiętnik
Lwów 1894
Nakładem
Towarzystwa im.
Stanisława Staszica
8°
Lwów 1894
Nakładem
i wydaniem Izby
rękodzielniczej
we Lwowie
8°
Brak tytułu
Pamiętnik Jana Kilińskiego
Brzeg 1829
131
Jan Kiliński w legendzie historycznej
cd. tabeli 1
1
2
3
4
Pamiętniki Jana Kilińskiego
Poznań 1895
Nakładem
i czcionkami
Władysława Simona
8°
Pamiętniki Jana Kilińskiego
o rewolucji w Warszawie
w r. 1794-tym
Warszawa 1907
Druk i nakład
Michała Arcta
8°
Pamiętniki Jana Kilińskiego
o rewolucji w Warszawie
w r. 1794-tym
Warszawa 1907
Nakładem „Ziarna”
Druk Edward Nicz
i Spółka
8°
Pamiętniki Jana Kilińskiego szewca,
Warszawa 1918
a razem pułkownika 20 regimentu.
(na okładce rok
Cz. 1 i 2, która mogła wyjść dopiero
wyd.: 1919)
po ustąpieniu Niemców
Nakładem Księgarni
W. Jakowickiego
8°
Jan Kiliński, Pamiętniki. Opracował
Warszawa 1958
Stanisław Herbst
Nakładem
Państwowego
Instytutu
Wydawniczego
86 x
122/32
Źródło: Opracowanie własne.
zawierała karty tytułowej ani informacji o miejscu i roku wydania. Wyglądała tak,
jakby brakowało jej początkowych stron. Nie był to jednak wcale przypadek. Brak
podstawowych informacji wydawniczych wiązał się z ostrożnością, jaką kierował
się Działyński w swoim przedsięwzięciu. Z góry bowiem założył, że Pamiętniki
Kilińskiego będą spełniały funkcję agitacyjną i propagandową, przygotowując społeczeństwo polskie do powstania listopadowego. Wydaje się, że Pamiętniki spełniły
w tym względzie swoje zadanie, ponieważ zachowały się relacje świadczące o tym,
iż były one czytane i wywoływały żywe reakcje, zarówno po stronie polskiej, jak
i rosyjskiej, która upatrywała w Pamiętnikach pewne zagrożenie5. Nawiasem mówiąc, Tytus Działyński jako jeden z nielicznych Wielkopolan był wtajemniczony
w spisek powstańczy w Warszawie, i jak widać, poprzez wydanie Pamiętników
Kilińskiego starał się go wspomóc jak tylko mógł. Zastanawiano się nawet, w jakim stopniu opowieść Kilińskiego wpłynęła na przebieg powstania listopadowego.
Dopatrywano się np. podobieństw w próbie ujęcia w 1830 r. w Belwederze księcia
Konstantego do analogicznej akcji podjętej przez Kilińskiego wobec Ingelströma:
„Także postępowanie wobec odmawiających udziału w walce generałów przypomina wypadki majowe w Warszawie 1794 r.”6.
F. Paprocki, Jan Kiliński, s. 12.
Ibidem.
5
6
132
Alina Hinc
W zupełnie innych okolicznościach opublikowano po raz drugi Pamiętniki Kilińskiego w 1830 r., jeszcze w czasie trwania powstania listopadowego7. Nadany
im wówczas tytuł: Pamiętniki Jana Kilińskiego. Szewca – a razem pułkownika regimentu w oswobodzoney Warszawie 1830 wyraźnie akcentował status wyzwolonej
na krótko Warszawy. Cała edycja, którą przygotował Kazimierz Władysław Wójcicki, ozdobiona została piękną ryciną przedstawiającą Kilińskiego oraz posiadała
charakterystyczne motto pojawiające się również w kolejnych wydaniach: „Czytajcie
dzieje własne i uczcie się miłować Ojczyznę”. Oprócz pięknej szaty graficznej wydanie Pamiętników przez Wójcickiego różni się znacząco od poprzedniego. Przede
wszystkim dopuścił się Wójcicki daleko idącej modernizacji teksu, zarówno w zakresie pisowni, jak i składni. Tym samym mocno zniekształcił prawdziwy styl pisania
Kilińskiego, mimo zapewnień, że korzysta z oryginalnego zapisu autora. Ewentualną
zaletą ingerencji Wójcickiego w Pamiętniki Kilińskiego było nadanie im bardziej
logicznego układu treści, gdyż przesunięto na wstępne partie tekstu „Najpierwszy
początek…”, który wcześniej zamykał dziełko. Ponadto dołożył Wójcicki do swej
edycji dwa nowe teksty, a mianowicie rozmowę Pawła I z Kościuszką oraz „Wypis z życia Tadeusza Kościuszki”. Niezależnie od tych zmian, warszawskie wydanie
Pamiętników Kilińskiego znacząco wzmocniło jego legendę. Wprost odwoływał się
do niego jeden z członków Towarzystwa Patriotycznego, a przy okazji majster szewski w Warszawie – Roch Chodorowski. W przemówieniu wygłoszonym w 1831 r.
z okazji uroczystości ku czci przywódcy ludu z 1794 r. przed kościołem Opatrzności, nawiązując do powstania kościuszkowskiego, stwierdził:
Ozdoba tego miasta – Kiliński, podpora owego powstania, przekonał świat cały, że aby
stać się wielkim, nie trzeba być koniecznie hrabią lub księciem; dosyć jest być poczciwym rzemieślnikiem, kochać swój kraj, swobody i dobro ojczyzny nad własne przedkładać8.
Zainspirowani postawą Kilińskiego warszawscy szewcy wybrali go na swego
patrona, tworząc Związek Szewców po upadku powstania listopadowego w Królestwie Polskim.
Do Kilińskiego nawiązywał również poznański Związek Plebejuszy skupiający rzemieślników i młodzież szkolną, na czele którego stał Walenty Stefański.
Tak dalece wzorował się on na Kilińskim, że jako pseudonim przybrał jego nazwisko9. Nic więc dziwnego, że będąc jednocześnie drukarzem z zawodu, wydał
Wielu autorów podaje, że faktycznie edycja ukazała się w 1831 r. Zob.: ibidem, s. 13; J. Kiliński, Pamiętniki, oprac. S. Herbst, Warszawa 1958, s. 269.
8
Nurty lewicowe w dobie polskich powstań narodowych 1794–1849. Wybór źródeł, red. E. Halicz, Wrocław 1961, s. 181.
9
F. Paprocki, Walenty Stefański jako działacz Związku Plebejuszy, w: W stulecie Wiosny Ludów 1848–1948, red. N. Gąsiorowska, t. 4, Warszawa 1951, s. 360.
7
Jan Kiliński w legendzie historycznej
133
1. Strona tytułowa Pamiętników Jana Kilińskiego, Warszawa 1830
w 1850 r. w Poznaniu trzecią edycję dzieła Kilińskiego. Wyszło ono tym razem pod
tytułem: Historya Jana Kilińskiego szewca Radzcy miasta Warszawy, pułkownika
najjaśniejszej rzplitej polskiej, dowódzcy 20 pułku piechoty za czasów Kościuszki
napisana przez niego samego. Również i to wydanie zaopatrzone było w rycinę
ukazującą Kilińskiego. Warto zwrócić uwagę, że podpis pod ryciną zawiera błędne
daty urodzenia i śmierci Kilińskiego (1750–1817), podczas gdy faktycznie były to
daty 1760–1819.
O czwartej edycji Pamiętników Kilińskiego wspomnę tylko tyle, że wyszły one
także w Poznaniu, w 1860 r. nakładem znanego miejscowego księgarza Jana Żupańskiego, w serii „Pamiętniki z ośmnastego wieku”. Były one uzupełnione nowymi
dokumentami z powstania, głównie zaświadczeniami o wzorowej postawie Kilińskiego w trakcie walk napisanymi przez generałów Jana Henryka Dąbrowskiego,
Józefa Zajączka oraz Tomasza Wawrzeckiego. Ponadto znalazł się tam testament
Kilińskiego wraz faksymile ostatniej strony jego „Inkwizycji”. Dzięki temu była to
edycja szczególnie sławiąca bohatera z Trzemeszna10.
Por.: M. Foć, M. Romanowska, Jan Konstanty Żupański. Życie i dzieło, Poznań 1996, s. 86.
10
134
Alina Hinc
Do jednego z ciekawszych wydań Pamiętników Kilińskiego należy to z 1868 r.,
czyli piąte z kolei. Ukazało się ono w Paryżu w popularnej serii wydawniczej Biblioteki Ludowej Polskiej. Miało praktyczną, kieszonkową formę i zawierało na
stronie tytułowej charakterystyczną dla całej serii rycinę. Przedstawiała ona scenę pożegnania kosyniera idącego do powstania, nad którą widniały herby Korony
i Litwy oraz napis Biblioteka Ludowa Polska. Na odwrocie karty tytułowej zamieszczono natomiast sygnet Księgarni Luksemburskiej, ukazujący mapę niepodległej Polski, a w otoku hasło: „Wolność. Równość. Całość”. Właśnie ta szata graficzna, odwołująca się do kosyniera, czyli chłopa, świetnie ilustrowała założenia
ideowe serii. Biblioteka Ludowa Polska bowiem adresowana była „do tych, którzy nauczywszy się czytać, nie zadowalali się prostymi wydawnictwami dla ludu,
a szukali książki poważniejszej, bardziej wartościowej. Tani papier i druk, a także
stosunkowo wysokie nakłady miały zapewnić poszczególnym tomikom niską cenę”11. Ujęcie Pamiętników Kilińskiego w tej serii świadczy o tym, że upatrywano
w nich wysoką wartość poznawczą, a nawet bardziej „wychowawczą”, propagującą pożądane treści.
Z dalszych wydań Pamiętników Kilińskiego warto jeszcze wspomnieć, że trzy
kolejne wyszły w Poznaniu. Jedno z 1872 r. ozdobione ryciną wyobrażającą Kilińskiego, ogłosił Mieczysław Leitgeber, drugie – z 1882 r., wznowił Żupański, a trzecie, z 1895 r., o dosyć ubogiej szacie graficznej, opublikował Władysław Simon.
Dodatkowo fragmenty tego dziełka drukowano chętnie w gazetach poznańskich
oraz w kalendarzach12. Postać Kilińskiego weszła też w pierwszej połowie XIX w.
do kanonu podstawowej edukacji historycznej społeczeństwa polskiego. Świadczy o tym dobitnie wypowiedź jednego z najbardziej znanych nauczycieli elementarnych w Poznańskiem – Ewarysta Estkowskiego. Jego zdaniem w polskich
szkołach elementarnych, szczególnie wiejskich, uczniowie powinni poznać takie
postaci historyczne jak: Piast kołodziej, Mieszko I, Bolesław Chrobry, Bolesław
Krzywousty, Kazimierz Wielki, Jadwiga, Władysław Jagiełło, Stefan Czarniecki,
Jan III Sobieski, Tadeusz Kościuszko i właśnie Jan Kiliński13. Przy okazji, na przykładzie tego kanonu upowszechnianych bohaterów można zaobserwować, że już
na początku XIX w. Kiliński wymieniany jest w jednym szeregu z królami i wodzami. Nic więc dziwnego, że uczono o nim także w domach ziemiańskich. Jako
ciekawostkę można podać, że Pamiętniki Kilińskiego znalazły się w wykazie lektur
Edukacja historyczna społeczeństwa polskiego w XIX w. Zbiór studiów, red. J. Maternicki,
Warszawa 1981, s. 49–50.
12
Więzienie szewca Kilińskiego w Warszawie (Według własnego opisu), „Wiarus” 1850, nr 45,
s. 171–173.
13
E. Estkowski, Czego uczyć w polskich szkołach elementarnych w ogóle, a w wiejskich szczególnie? (Wypracowanie odczytane na XIII posiedzeniu pedagogicznem w Poznaniu), „Kronika Miasta Poznania” 2001, nr 4, s. 61.
11
Jan Kiliński w legendzie historycznej
135
niezbędnych w edukacji historycznej
dzieci Celestyny i Tytusa Działyńskich14.
Powodzenie Kilińskiego w Wielkopolsce wynikało m.in. z jego pochodzenia,
urodził się bowiem w Trzemesznie.
Wracając do Pamiętników Kilińskiego, trzeba mieć świadomość, że nie były
one jedynymi relacjami z przeżytych
wydarzeń, jakie zostawił autor. Pod koniec życia napisał on jeszcze tzw. Drugi Pamiętnik, który długo nie był znany
opinii publicznej. W oryginale nosił tytuł: Uwagi do opisania historii Warszawy będącej i wszystko złe, które się coraz
więcej do Ojczyzny wkradło, a wszystko
z wielkiej gnuśności nie pomiarkowania
się z narodem15. Jako pierwszy jego wydaniem zajął się Józef Ignacy Kraszewski, ale zdołał jedynie przedrukować go
we fragmentach w „Roczniku Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu”. Trudności w opublikowaniu całości
rękopisu spowodowane były prawdo- 2. Strona tytułowa Pamiętników Jana Kilińskiego, Paryż 1868
podobnie koniecznością nabycia praw
autorskich do dzieła od spadkobierców
autora. W rezultacie pełną edycję Drugiego Pamiętnika przygotował Aleksander Kraushar dopiero w 1899 r. Nadał mu
wówczas tytuł: Jana Kilińskiego, szewca warszawskiego, pułkownika XX. regimentu piechoty, drugi pamiętnik o czasach Stanisława Augusta, z autografu i rękopisu
wydany. Następnie w krótkim czasie ukazały się dwa wznowienia książki, w 1900
i 1906 r. Mimo to Drugi Pamiętnik nie zrobił już takiej „kariery” jak pierwszy.
Złożyło się na to kilka przyczyn, wśród których wymienić można liczne kontrowersje wokół dzieła, uważanego przez niektórych historyków za niewiarygodne16.
Zarzucano Kilińskiemu przede wszystkim zbytni krytycyzm w ocenie wydarzeń
Biblioteka Kórnicka, sygn. 7490/1, k. 120: Wykazy bibliograficzne. Wybór książek w związku z kształceniem dzieci Tytusa i Celiny Działyńskich.
15
Za: F. Paprocki, Jan Kiliński, s. 17.
16
Uważali tak m.in. Tadeusz Korzon, Kazimierz Bartoszewicz, Adam Skałkowski i Henryk
Mościcki. Zob.: A. Skałkowski, Legenda i prawda o Kilińskim, „Przegląd Wielkopolski”
1946, nr 3, s. 65–73; F. Paprocki, Jan Kiliński, s. 18–24.
14
136
Alina Hinc
minionych lat, przy jednoczesnym wyidealizowaniu własnych działań. Faktycznie, Kiliński „w toku opowiadania nie szczędził krytycznych uwag pod adresem
arystokracji, części szlachty, wyższego duchowieństwa, wyższych oficerów oraz
władz powstańczych, słowem tych wszystkich, którzy prześcigali się w dążeniu do
zaszczytów, stanowisk i godności, ale nie w obronie Ojczyzny”17. Tak wyrażone
poglądy autora wywołały ostrą dyskusję w środowisku badaczy. Abstrahując od
jej zasadności, warto zaznaczyć, że Drugi Pamiętnik nie odegrał znaczącej roli
w kształtowaniu legendy Kilińskiego, bo znany był głównie fachowcom.
Tymczasem te pierwotne, wielokrotnie wznawiane Pamiętniki bardzo inspirowały pisarzy i artystów. Szczególne znaczenie dla utrwalenia pamięci o Kilińskim
miał niewątpliwie poemat Wincentego Pola Historia szewca Jana Kilińskiego.
Opowiedziana ona była wierszem i przypominała wyrażeniami oraz stylem Pamiętniki Kilińskiego, prawdopodobnie zresztą wzorowała się na nich. Co ciekawe, zanim poemat upowszechnił się w druku, wcześniej obiegł w rękopisie całą
Galicję, gdzie mieszkał jej autor. W Poznańskiem we fragmentach opublikowały
poemat niektóre gazety, w tym skierowane do ludu18. W całości przedrukowano go
w Paryżu w „Noworoczniku demokratycznym”, który stanowił rodzaj kalendarza.
Identyczny „Noworocznik” ukazał się również w Poznaniu w 1843 r.19 Na jego
okładce pojawił się charakterystyczny wizerunek Kilińskiego, znany już z wcześniejszych edycji jego Pamiętników. Poemat Wincentego Pola cieszył się dużym
powodzeniem, ponieważ napisany był z humorem i stylizowany na pieśń ludową.
Miał też wiele wydań, ogłaszanych zwykle w latach powstań lub z okazji rocznic
insurekcji kościuszkowskiej. W ten sposób umacniano niewątpliwie legendę Kilińskiego.
W XIX w. zaliczano go już zresztą do ścisłej czołówki polskich bohaterów narodowych. W 1848 r. leszczyński „Przyjaciel Ludu” pisał:
Po Kościuszce należą niezawodnie do najzasłużeńszych patriotów: Kazimierz Pułaski,
Jan Kiliński i Jan Henryk Dąbrowski. Najlepszym tego dowodem jest to, że ich sława
przeszła do ludu. Któż bowiem na wzmiankę o Konfederacji Barskiej nie pomyśli o jej
duszy, Kazimierzu Pułaskim; któż słysząc o powstaniu Kościuszkowskim nie przypomni sobie szewca Kilińskiego, gdy na czele rzemieślników tysiące Moskali z Warszawy
wypędził; któż wreszcie, dumając o świetnych zwycięstwach Polaków po wszystkich
krańcach świata, nie przywoła sobie na pamięć dowódcy legionów, Dąbrowskiego?20
F. Paprocki, Jan Kiliński, s. 23.
Historya szewca Jana Kilińskiego, radcy miasta Warszawy, pułkownika najjaśniejszej rzeczypospolitej polskiej – dowódcy 20 pułku piechoty za czasów Kościuszki, „Wielkopolanin”
1849, nr 31, s. 121–123; nr 32, s. 125–127; nr 33, s. 130–131.
19
Historya szewca Jana Kilińskiego radcy miasta Warszawy, pułkownika najjaśniejszej Rzplitej Polskiej – dowódcy 20 pułku piechoty za czasów Kościuszki, „Noworocznik” R. 2, 1843,
Poznań 1843, s. 210–233.
20
Pułaski, Kiliński i Dąbrowski, „Przyjaciel Ludu” R. 15, 1848, nr 6, s. 206.
17
18
Jan Kiliński w legendzie historycznej
137
A zatem, po raz kolejny, Kiliński został wymieniony wśród wodzów. Jego
legenda powoli się rozwijała. Najpierw przeszedł do historii jako jeden z trzech
głównych bohaterów powstania kościuszkowskiego, obok Tadeusza Kościuszki
i Bartosza Głowackiego, a następnie stawiany był w jednym szeregu z Janem Henrykiem Dąbrowskim, Kazimierzem Pułaskim i księciem Józefem Poniatowskim.
Postać Kilińskiego utrwaliła się w pamięci społecznej także poprzez „przyziemną” działalność licznych organizacji rzemieślniczych. Jedna z nich, Związek
Młodzieży Rzemieślniczej, wydawała pismo „Kiliński”. Wychodziło ono w latach 1902–1918, przy czym od 1907 r. stało się centralnym organem Narodowego
Związku Robotniczego, w skład którego rok wcześniej wszedł wspomniany Związek Młodzieży Rzemieślniczej. Założenie przez nich periodyku wykorzystującego w tytule nazwisko Kiliński ukazuje, do jakich wzorców i postaw nawiązywać
chciała młodzież. Również środowiskom robotniczym i rzemieślniczym, zwykle
lewicowym, szczególnie bliski był Kiliński. W Krakowie w 1907 r. powstała np.
Czytelnia Robotnicza im. Jana Kilińskiego, którą zorganizowali Jan Wierzejewski
i Łukasz Kruczkowski (ojciec Leona). Czytelnia związana była integralnie z Towarzystwem Szkół Ludowych. Generalnie można podkreślić, że z Kilińskim, co
zrozumiałe, utożsamiały się głównie niższe warstwy społeczne i te najczęściej
obierały go za swego patrona.
Kolejnym elementem kształtującym legendę Kilińskiego w niepodległej już
Polsce, po 1918 r. były obchody setnej rocznicy jego śmierci. Przypadła ona
w 1919 r. i obchodzona była w całej Polsce. Szczególną oprawę miały uroczystości
rocznicowe w Poznaniu, do których solidnie się przygotowano21. Przede wszystkim w 1918 r. zawiązano Komitet Obchodu Rocznicy Jana Kilińskiego, na którego
czele stał Kaliński – prezes Związku Cechów Obuwniczych. Obchody zaczęły się
już 27 stycznia 1919 r. spektaklem w Teatrze Polskim zatytułowanym Kiliński, na
który zaproszeni zostali m.in. członkowie Komitetu Obchodu. Przeznaczone dla
nich bezpłatne bilety mogli oni odebrać za okazaniem specjalnej legitymacji członkowskiej. Jedna z takich legitymacji, wystawiona dla Anieli Tułodzieckiej, zachowała się w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu22. Następnego dnia, czyli dokładnie
w rocznicę śmierci Kilińskiego, 28 stycznia 1919 r. odprawiona została w katedrze poznańskiej uroczysta msza. Przewodniczył jej ksiądz prałat Józef Kłos, który
w gorących słowach uczcił pamięć Kilińskiego, upatrując w nim wzór patriotyzmu
i najdoskonalszej służby dla ojczyzny. Myślą przewodnią wygłoszonej wówczas
mowy było hasło solidaryzmu społecznego, w imię którego wszystkie warstwy
społeczne powinny ze sobą współdziałać. Klasy niższe, które symbolizowali Jan
Z okazji setnej rocznicy zgonu Jana Kilińskiego, „Przegląd Oświatowy” R. 14, 1919, nr 1,
s. 12; nr 2, s. 27–31; nr 3, s. 61–65.
22
Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, rkps 1057/3, Akta Towarzystwa „Warta”. Materiały dotyczące obchodu ku czci Jana Kilińskiego, k. 40.
21
138
Alina Hinc
Kiliński i Bartosz Głowacki, miały być fundamentem odrodzonej Polski. Mowa
księdza prałata wydana została drukiem w formie książeczki, z której dochód przeznaczony był na cel dobroczynny23. Miało nim być utworzenie dwóch wzorowych
szkół: gospodarstwa domowego dla dziewcząt wielkopolskich przy Towarzystwie
Katolickiej Szkoły Żeńskiej, którego to towarzystwa ksiądz prałat Kłos był zresztą
założycielem i patronem, oraz gospodarstwa wiejskiego i gotowania dla dziewcząt
polskich. Oprócz książeczki księdza prałata Kłosa wydano również w Poznaniu
broszurę okolicznościową W setną rocznicę 1918–1919 Jan Kiliński szewc – pułkownik, którą opracował Czesław Kędzierski. Również on nawoływał do jedności
i solidaryzmu społecznego:
Tu pragniemy tylko zwrócić uwagę, że Kościuszko i Bartosz Głowacki, Dąbrowski i Kiliński – stanowią dla narodu naszego potężny drogowskaz, na którym złotemi literami
wypisane: Wszyscy równi w obliczu Ojczyzny! Wszystko, co mamy i co czynimy – to
dla Ojczyzny! W zgodnej łączności, ramię przy ramieniu, wszystkie stany, a więc chłopi
i mieszczanie i szlachta, stanąć musimy do budowy Polski nowej społem a z miłością;
bo kto teraz wśród braci polskiej niezgodę sieje i nienawiść, kto walki partyjne wznieca
i interes partyjny stawia ponad interes Ojczyzny – ten zdrajcą jest Narodu i Polski, ten
przeklęty będzie od Narodu! Kościuszko i Bartosz, Dąbrowski i Kiliński – oto złoty
most, łączący Polskę dawną z Polską nową. [...] W tym Roku Kilińskiego tedy pod
sztandarem wielkich wodzów naszych rozpocznijmy nowe owocne życie na pożytek
całego Narodu, a na chwałę Polski Wolnej, Niepodległej i Zjednoczonej24.
Część dochodu z książeczki Kędzierskiego przeznaczono na przyszłą szkołę
obuwniczą w Poznaniu.
Swego rodzaju uzupełnieniem do cytowanej tu książeczki było inne jubileuszowe wydawnictwo, W setną rocznicę zgonu Jana Kilińskiego. Zbiór materiałów na obchody25. Jak wynika już z tytułu publikacji, zawierała ona różnego rodzaju teksty związane z Kilińskim, mające służyć do przygotowania wieczornic
i innych obchodów ku czci szewca. Znalazły się tam zatem następujące materiały:
krótka biografia bohatera zatytułowana Jan Kiliński. Szewc i pułkownik wojsk polskich w roku 1794 autorstwa Czesława Kędzierskiego, wiersz Marii Konopnickiej
O Kilińskim, wyjątek z pięcioaktowego obrazu dramatycznego Jana Załęgi Kiliński – akt II, scena 9: „Narada u Kilińskiego”, wyjątek z powieści Władysława
Reymonta Insurekcja oraz fragment poematu Wincentego Pola Historia Szewca
Jana Kilińskiego. Na zakończenie książeczki umieszczono wiersz Krakowiak KoKs. J. Kłos, Mowa na uroczystem nabożeństwie w 100-letnią rocznicę śmierci Jana Kilińskiego szewca – pułkownika wygłoszona dnia 28 stycznia 1919 w archikatedrze poznańskiej,
Poznań 1919.
24
C. Kędzierski, W setną rocznicę 1819–1919. Jan Kiliński, szewc – pułkownik na obchód setnej rocznicy zgonu bohatera, Poznań 1919, s. 5–6.
25
W setną rocznicę zgonu Jana Kilińskiego. Zbiór materiałów na obchody, Poznań 1919.
23
Jan Kiliński w legendzie historycznej
139
ściuszki. Były to świetne materiały do wykorzystania w szkole oraz w działalności
różnych towarzystw.
Podobny charakter i cel towarzyszył zapewne cienkiej książeczce przygotowanej i wydanej z polecenia Komitetu Obchodowego ku czci szewca w Poznaniu
w 1919 r. Ukazała się ona pod tytułem 1819–1919 Kilińskiemu. Dwie pieśni na jeden głos z fortepianem. Autorem słów i muzyki skomponowanej do tych pieśni był
Kazimierz Pendowski. Napisał on mazurka i marsza na cześć Kilińskiego. Warto
może przytoczyć treść owego mazurka:
Gdy Ojczyzna zawołała
Kilińskiemu ręka drżała
I na jego zawołanie
Spieszą cechy i mieszczanie;
Nad wszystkimi pułkownika
Szewca – Jana głos przenika:
Hej na wroga dzieci!
Paktów z wrogiem nie układał,
Za to szablą dzielnie władał;
Rzemień rzucił i iglicę,
Wlot przypasał swą szablicę –
Wroga z grodu hen wyrzucił,
O czem w ludzie każdy nucił:
Kiliński niech żyje!
Dziś Kiliński na nas z nieba
Patrzy rzewnie: mnie wam trzeba
Ukochany duch tak myśli –
Więc my prośmy, by wnet przyszli
Jak Kiliński nowe syny
I stworzyli wielkie czyny
Dla Ojczyzny miłej!
Od Poznania do Warszawy
Śpiewa każdy Polak prawy –
Od Bałtyku aż do Lwowa,
Z Piastów ziemi do Krakowa
Cześć głosimy Bohatera,
Pieśń unosi nas tak szczera:
Kilińskiemu czołem!26
K. Pendowski, 1819–1919 Kilińskiemu. Dwie pieśni na jeden głos z fortepianem, Poznań
1919, s. nlb., de facto 1.
26
140
Alina Hinc
Analogicznie do obchodów w Poznaniu zorganizowano uroczystości ku czci
Kilińskiego w Warszawie. Również tutaj odbyły się patriotyczne nabożeństwa
i wygłoszono płomienne przemowy. Opublikowano także kilka broszurek okolicznościowych przypominających postać szewca. Miały one jednak charakter
typowo rocznicowy, przyczynkarski i nie wnosiły żadnych nowych treści do dotychczasowej wiedzy o Kilińskim. Książeczek takich ukazało się w Warszawie
w latach 1918–1920 przynajmniej pięć27. Jedna z nich, przygotowana przez Henryka Mościckiego, zawierała oprócz jego wstępu fragmenty Insurekcji Władysława
Reymonta oraz Pamiętników Kilińskiego. Druga książeczka, warta dostrzeżenia,
ukazała się w wydawnictwie im. Kazimierza Promyka, czyli słynnego działacza
oświatowego Konrada Prószyńskiego. Jej autorką była Zofia Jaworska. Również
Artur Oppman (pseud. Or-Ot), znany w okresie międzywojennym piewca polskich
bohaterów narodowych, napisał na setną rocznicę śmierci obrońcy Warszawy poemat Kiliński 1794.
Innymi formami uczczenia pamięci Kilińskiego w setną rocznicę jego śmierci
była idea wmurowania tablicy pamiątkowej z popiersiem bohatera w kościele podominikańskim w Warszawie oraz wzniesienia mu pomnika w Płocku28. Ponadto
trwałym sposobem upamiętniania w tym okresie Kilińskiego było nadawanie ulicom jego imienia. Stało się tak np. w Częstochowie w 1919 r., gdzie dotychczasową ul. Piękną przemianowano na Kilińskiego. Notabene także w Częstochowie,
podobnie jak w wielu innych miastach, uczczono rocznicę Kilińskiego, wystawiając sztukę Kiliński, sprzedając oleodruki z jego podobizną oraz wygłaszając o nim
odczyty.
Szczególny charakter miały obchody rocznicowe z okazji stulecia śmierci Kilińskiego w Trzemesznie, gdzie się urodził. Przede wszystkim ufundowano tutaj
pamiątkowe epitafium, które odsłonięto w 1919 r. w kaplicy św. Eufemii w Bazylice pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Trzemesznie.
Inicjatorami przedsięwzięcia byli członkowie działających w tym mieście organizacji: Koła Śpiewaczego i Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Uroczystości
rocznicowe, podczas których poświęcono epitafium, odbyły się prawdopodobnie
3 lutego 1919 r. W ramach ich programu okolicznościowy koncert dało tamtejsze
Koło Śpiewacze29.
Historia o szewcu Janie Kilińskim, który został pułkownikiem, Warszawa 1918; H. Mościcki,
Jan Kiliński, szewc warszawski, pułkownik wojsk polskich, Warszawa 1919; Jan Kiliński,
szewc warszawski i pułkownik wojsk polskich. Z „Insurekcji” Wł. St. Reymonta z dodatkiem
„Pamiętników Kilińskiego”, oprac. i przedmowa H. Mościcki, Warszawa 1919; A. Oppman
(Or-Ot), Kiliński 1794, Warszawa–Lublin–Łódź–Kraków 1919; Z. Jaworska, Jan Kiliński,
rzemieślnik – bohater, Warszawa 1920.
28
Ku czci Kilińskiego, „Wiarus” R. 1, 1918, z. 12, s. 286; z. 25, s. 596.
29
A. Leśniewski, Jan Kiliński – Trzemeszna syn. Wydanie albumowe, Trzemeszno 2008,
s. 8–9.
27
Jan Kiliński w legendzie historycznej
141
Interesujący wątek kultu Kilińskiego rozwinął się także w Wojsku Polskim.
W okresie międzywojennym wyraził się on szczególnie w 1920 r., kiedy to w obliczu zagrożenia Polski najazdem bolszewickim rozpoczęto pod egidą Inspektoratu Armii Ochotniczej formowanie dodatkowych oddziałów w celu obrony kraju. Utworzony w tym czasie 205. pułk piechoty nazwano imieniem Kilińskiego.
Podobnie jak niegdyś Kiliński pokonał Moskali, tak i teraz nowy pułk piechoty
miał się przyczynić do ewentualnej obrony Warszawy. Składał się z ochotników,
tak samo jak dawniej pułk Kilińskiego. Jako ciekawostkę warto dodać, że nowo
utworzony pułk zyskał sympatię Warszawskiego Cechu Szewców, którzy wzięli go
pod swoją opiekę, dostarczając mu buty. Można to potraktować jako wzruszający
dowód patriotyzmu pragmatycznego, gdy uświadomimy sobie, że niekiedy właśnie
mocne buty potrafiły decydować o przetrwaniu żołnierza.
Na okres międzywojenny przypada również kontynuacja tradycji związanej ze
Związkiem Młodzieży Rzemieślniczej im. Kilińskiego, tzw. Kilińczykami, oraz
z Narodowym Związkiem Robotniczym. Obie organizacje połączyły się w 1906 r.,
powołując w niepodległej już Polsce Stowarzyszenie Kilińczyków i Enzeterowców. Jednym z charakterystycznych przejawów aktywności Stowarzyszenia było
wydawanie pod redakcją Stanisława Nowickiego czasopisma „Kiliński – NZR, pamiętniki, opisy, wspomnienia, biografie”.
Swoistym apogeum upamiętniania Kilińskiego w Drugiej Rzeczypospolitej było
wystawienie mu w Warszawie pomnika w 1936 r. Z okazji odsłonięcia postumentu
Władysław Gindrich napisał specjalną książeczkę Jan Kiliński i jego czasy, w której podkreślił poparcie Józefa Piłsudskiego dla idei budowy pomnika. Przytoczył
nawet słowa Piłsudskiego, które miał on kilkakrotnie powtórzyć mieszczaństwu
warszawskiemu:
P A M I Ę T A J C I E, ABYŚCIE WZNIEŚLI
KILIŃSKIEMU POMNIK W WARSZAWIE30.
Zdaniem Gindrycha ten krótki apel Naczelnika państwa odegrał dużą rolę
w umocnieniu kultu mężnego szewca. Według niego bowiem:
Tych kilka słów Józefa Piłsudskiego wystarcza za sąd historyczny o Kilińskim, a jeżeli
dookoła jego postaci wytworzyła się pewna legenda, którą historycy wzięli pod skalpel
naukowy – to jednak Józef Piłsudski legendy tej nie tylko nie rozwiał, lecz podtrzymał
ją potężnym swem ramieniem, w przekonaniu, że tkwią w niej olbrzymie wartości narodowe dla przyszłych pokoleń31.
Pieczołowicie pielęgnowana przez całe XIX stulecie i dwudziestolecie międzywojenne pamięć o Kilińskim dała o sobie znać także w czasie II wojny światowej.
W. Gindrich, Jan Kiliński i jego czasy, Warszawa 1936, s. 143.
Ibidem.
30
31
142
Alina Hinc
Przede wszystkim jeden z batalionów Armii Krajowej przyjął imię „Kilińskiego”.
Również wielu ówczesnym działaczom polskiego podziemia służyło ono jako
pseudonim. Do legendarnych już wydarzeń okresu wojny przeszła akcja związana z pomnikiem Kilińskiego w Warszawie. Przypominając w skrócie całą sprawę,
chodziło o to, że Niemcy zastąpili polski napis figurujący na warszawskim pomniku Kopernika niemieckim. W odpowiedzi na to Polacy odkręcili i ukryli tablicę
z niemieckim napisem. Wtedy w odwecie Niemcy przenieśli w nocy pomnik Kilińskiego z pl. Krasińskich do podziemi Muzeum Narodowego, na co Polacy znowu
zareagowali, umieszczając następnego dnia na murze Muzeum wielki napis: „Ludu
Warszawy – jam tu! Jan Kiliński”. Na ironię zakrawa tu fakt, że demontaż pomnika
przez Niemców paradoksalnie przyczynił się do jego ocalenia. To właśnie ten pomnik po wojnie trafił na warszawskie Podwale i stoi tam do dziś.
Z czasów II wojny światowej pochodzi też poemat dramatyczny Jan Kiliński,
napisany wierszem przez Włodzimierza Słobodnika, dokładnie w 1944 r. w Ferganie należącej do Uzbekistanu. Autor, który od dziecka mieszkał w Warszawie,
znalazł się w Ferganie na skutek zawirowań wojennych. Natchnęły go one niejako
do napisania sztuki. Generalnie opowiada ona o spisku Kilińskiego i powstaniu
kościuszkowskim, ale kończy się nawiązaniem do sytuacji okupowanej Warszawy. W ostatniej scenie pojawia się duch Kilińskiego, który jako upiór straszy niemieckich żołnierzy i jednego z nich zabija szablą w ramach zemsty Polaków. Tym
samym budzi wśród rodaków otuchę i zagrzewa znowu do walki. Poemat Słobodnika, choć nie najwyższych lotów artystycznych, jest kolejnym dowodem na to, jak
silnie postać Kilińskiego kojarzyła się z Warszawą i jej obroną. Kiliński w sztuce
wypowiada nawet takie słowa:
Testamentem przekazuję pokoleniom przyszłym,
By wiedziały, że walka jeszcze nie skończona,
Że zawsze niepokorne będą fale Wisły,
Że Warszawy, wróg żaden nigdy nie pokona32.
Warta odnotowania jest również sama publikacja sztuki, ponieważ została ona
zaopatrzona w dwie strony tytułowe. Pierwsza informuje, że poemat ukazał się
nakładem Związku Młodzieży Wiejskiej RP w Warszawie w 1946 r., druga natomiast opatrzona jest pierwotnym pseudonimem autora: „Zofia Turska”, i podaje
datę wydania: 1945 r.
Po zakończeniu II wojny światowej pamięć o Kilińskim kultywowana była najszerzej przez różnego rodzaju szkoły i drużyny harcerskie. Szczególnie za swego
patrona obierały go placówki edukacyjne kształcące rzemieślników. Kontynuowano w ten sposób tradycję rozpoczętą już w Drugiej Rzeczypospolitej, z tą jednak
W. Słobodnik, Jan Kiliński. Poemat dramatyczny wierszem pisany w kwietniu 1944 roku
w Uzbekistanie, w Ferganie, Warszawa 1946, s. 28.
32
Jan Kiliński w legendzie historycznej
143
różnicą, że w Polsce Ludowej nadano Kilińskiemu inne już znaczenie. Akcentowano głównie jego pochodzenie, widząc w nim bohatera stricte ludowego. Wpisał się
on tym samym w szerszą ideologię propagowaną przez władzę ludową, mającą na
celu wywyższenie niższych klas społecznych, które zgodnie z marksistowską interpretacją dziejów, począwszy od powstania kościuszkowskiego walczyły o wolność
narodu i wyzwolenie społeczne. W tym znaczeniu pojawił się Kiliński niemal we
wszystkich podręcznikach szkolnych z okresu PRL, zresztą w towarzystwie rzeźnika Sierakowskiego, z którym stanął na czele ludu Warszawy, chłopa Głowackiego
oraz, rzecz jasna, Kościuszki.
Wokół odpowiadającej władzom państwowym postaci Kilińskiego nadal trwała
legenda. Jego imię otrzymały wkrótce dwa potężne statki. W 1947 r. nazwano tak
turbinowiec wybudowany w Stanach Zjednoczonych, który w czasie wojny transportował przez Atlantyk tysiące ton czołgów, samolotów i innego sprzętu wojskowego. W 1948 r. imię „Kiliński” nadano z kolei statkowi parowemu, służącemu już
wówczas jako wczasowy, a zbudowanemu jeszcze w 1899 r. w stoczni elbląskiej.
Oba statki zakończyły swoje rejsy w latach siedemdziesiątych XX w.33
Swego rodzaju punktem kulminacyjnym upamiętniającym w okresie PRL walecznego szewca było odsłonięcie jego pomnika w Trzemesznie w 1961 r. Okazją
ku temu była dwusetna rocznica urodzin Kilińskiego, która przypadła dokładnie rok wcześniej. Pomnik bohatera powstał dzięki akcji składkowej
przeprowadzonej wśród rzemieślników z całej Polski. Jego autorem był
artysta rzeźbiarz Wacław Mazurek34.
Uroczystości odsłonięcia pomnika
miały charakter oficjalny; uczestniczyli w nich m.in. przedstawiciele
władz wojewódzkich i powiatowych
oraz dowódcy wojskowi. Mimo zamierzeń władz centralnych, kreujących Kilińskiego na bohatera ludu,
nie udało się nadać takiego wydźwięku postumentowi. Mieszkańcy Trzemeszna bowiem traktowali pomnik
i samego Kilińskiego jako postać bardziej uniwersalną, co przejawiało się
chociażby w niejednorodnym, miesz- 3. Pomnik Jana Kilińskiego w Trzemesznie
A. Leśniewski, Jan Kiliński, s. 12.
Ibidem, s. 9.
33
34
144
Alina Hinc
czańsko-szlacheckim stroju szewca, takim samym zresztą, w jakim przedstawiono
go na postumentach w Warszawie, we Lwowie i w Radomiu. Tym samym zachowano tradycyjny styl Kilińskiego, który na większości portretów widnieje w szlacheckim żupanie, z sarmackim pasem i czapką krakuską. Korespondowało to doskonale
z opisem wyglądu bohatera, który miał być mężczyzną postawnym i zwracającym
na siebie uwagę bardzo starannym, typowo polskim ubiorem.
Duże znaczenie dla utrwalenia pamięci o Kilińskim w PRL miały publikacje.
Z punktu widzenia naukowego istotne były dwie35. W 1958 r. ukazała się kolejna
edycja Pamiętników Kilińskiego, opracowana i opatrzona komentarzem Stanisława
Herbsta, zawierająca zarówno tzw. Pierwszy, jak i Drugi Pamiętnik szewca. Jak
dotąd jest to najlepsze i najpełniejsze ich wydanie. W 1970 r. ukazała się z kolei
pierwsza i, jak do tej pory, jedyna naukowa biografia Jana Kilińskiego pióra poznańskiego historyka Franciszka Paprockiego. Późniejsze opracowania mają już
charakter popularnonaukowy lub przeznaczone były do użytku szkolnego. Funkcję
taką spełniać miały m.in. prace Hanny Winnickiej, Jerzego Głowackiego i Dionizego Sidorskiego36. Od lat osiemdziesiątych XX w. zaobserwować można słabnące
zainteresowanie osobą Kilińskiego, co związane było i jest z ogólnym spadkiem
popularności dawnych bohaterów.
Podsumowując niniejsze rozważania, należy stwierdzić, że czyny i legenda Kilińskiego okazały się wyjątkowo nośne w XIX w. i później, po odzyskaniu
niepodległości, a także podczas okupacji. Utożsamiały się z nim całe pokolenia
i orientacje polityczne, głównie lewicowe. Jest zrozumiałe, dlaczego tak żywo kultywowano pamięć o nim wśród warstw rzemieślniczych, zwłaszcza szewców. Dziś
Kiliński jest bohaterem raczej zapomnianym. Coraz mniej osób wiąże go i kojarzy
z powstaniem kościuszkowskim i obroną Warszawy. Można jedynie mieć nadzieję,
że pamięć o nim, mimo wszystko, przetrwa.
J. Kiliński, Pamiętniki; F. Paprocki, Jan Kiliński.
H. Winnicka, Jan Kiliński, Warszawa 1971; J. Głowacki, Pułkownik z Szerokiego Dunaju:
powieść historyczna z XVIII w., Warszawa 1973, wyd. 2, Łódź 1990; D. Sidorski, Nie znam
takiego monarchy, Katowice 1982; P. Łossowski, Żołnierze minionych lat, Warszawa 1968,
wyd. 2, 1976. Tu szkic „Pułkownik Jan Kiliński (1760–1819)”, s. 129–134. Najnowsze publikacje: J. Pągowski, Dzieje potomków szewca – pułkownika Jana Kilińskiego, Warszawa
2002; A. Leśniewski, Jan Kiliński – Trzemeszna syn. Wydanie albumowe, Trzemeszno 2008.
35
36
145
Jan Kiliński w legendzie historycznej
Alina Hinc
Jan Kiliński in the historic legend
S u mm a r y
Every nation creates its heroes. In the collective memory they fulfill different functions.
Their life after life begins sometimes during their real life. In the course of time heroes’
figures become a part of historical legends and myths as well as they give a feedback for
a a cult of a specific hero. This process seems to be very interesting and explains a lot about
the historical context in which a given myth came into being. From this point of view this
kind of a ‘legend’ might be much more fascinating than a real biography. This is also the
case of Jan Kiliński, a shoemaker who became famous during the defence of Warsaw in
the Kościuszko Uprising of 1794. He made an important contribution to the legend about
himself due to the fact that he wrote his memoires on the uprising They were published at
least 13 times by 1918 and became not only a bestseller but also the main carrier of memory
about Kiliński who became also a part of a curriculum in some Polish schools already in
the 19th century. After Poland regained independence an important factor that strenghtened
Jan Kiliński’s legend were celebrations of the 100 anniversary of his death in 1919 and
errection of his monument in Warsaw in 1936. During the World War II the Polish underground took an important military action against the Germans occupying Poland nearby the
Kiliński’s monument. In the Peoples’ Republic period Kiliński was highlighted mostly as
a hero stemming from a common folk that – according to the Marxist interpretation of
history – was struggling for national freedom and social justice. In this way he was also
presented in all school texbooks. In present Polish culture and politics of memory he has
been becoming a figure less known.
Materiały
Czasy Nowożytne
TOM 26
ROK 2013
Beata Lorens
Rzeszów
Regulaminy szkolne bazyliańskiego
kolegium w Buczaczu
na tle programów szkolnictwa staropolskiego
W XVII stuleciu zreformowany przez unickiego metropolitę kijowskiego Józefa Welamina Rutskiego Zakon św. Bazylego Wielkiego podjął dzieło prowadzenia
na terenie wschodnich ziem Rzeczypospolitej publicznych kolegiów, kształcących
młodzież świecką. Oprócz szkół filozoficzno-teologicznych dla własnych zakonników i seminariów dla unickiego duchowieństwa parafialnego funkcjonowały
placówki publiczne, edukujące głównie młodzież szlachecką, ale również mieszczańską i synów duchowieństwa greckokatolickiego. W XVII–XVIII w. na terenie
Rzeczypospolitej odnotowano działalność ponad 20 bazyliańskich szkół publicznych i konwiktów. W różnym czasie funkcjonowały one w Nowogródku, w Mińsku,
w Chełmie, we Włodzimierzu Wołyńskim, w Żyrowicach, w Malejowicach, w Borunach, w Hoszczy, w Lubarze, w Buczaczu, w Szarogrodzie, w Humaniu, w Barze,
w Kaniowie, w Ostrogu, w Owruczu, w Berezweczu, w Podubisiu, w Drohobyczu,
w Ławrowie, w Żydyczynie, w Tołoczynie i w Brześciu Litewskim. Największy
ich rozwój przypadł na czas działalności Komisji Edukacji Narodowej (KEN), kiedy to bazylianie przejęli prowadzenie kilku kolegiów jezuickich1. Właśnie działal L. Bieńkowski, Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce, w: Kościół w Polsce, t. 2: Wieki
XVI–XVIII, red. J. Kłoczowski, Kraków 1969, s. 1017–1019; M. M. Wojnar, Basilian seminaries, college and schools (XVII–XVIII), „Analecta Ordinis S. Basilii Magni, sectio II” 1974,
vol. 9, fasc. 1–4, s. 48–63; І. Патрило, Нарис історії Василіян від 1743 до 1839 року, w:
Нарис історії Василіянського Чину святого Йосафата, Рим 1992, s. 239–244. M. Pidłypczak-Majerowicz, Bazylianie w Koronie i na Litwie. Szkoły i książki w działalności zakonu, Warszawa–Wrocław 1986, s. 35, 46–48, wymieniała jeszcze dwie szkoły bazyliańskie
w Warszawie i Supraślu, jednak placówki w Warszawie nie udało uruchomić, supraska zaś
miała statut szkoły parafialnej. Zob.: P. P. Gach, Bazyliański monaster w Supraślu w XVIII–
XIX wieku, w: Małe miasta. Gospodarka, red. M. Zemło, Lublin–Supraśl 2007, s. 351.
1
150
Beata Lorens
ność szkół bazyliańskich podległych KEN była do tej pory przedmiotem najbardziej szczegółowych badań i tematem podejmowanym w rozprawach naukowych2.
Natomiast dużo mniej wiadomo o funkcjonowaniu szkół bazyliańskich w okresie
do 1773 r. Upadek Pierwszej Rzeczypospolitej nie przerwał funkcjonowania szkół
bazyliańskich, lecz ich działalność została podporządkowana polityce oświatowej
i religijnej zaborców. Kres szkolnictwa bazyliańskiego w zaborze rosyjskim nastąpił w latach trzydziestych XIX w. Natomiast szkolne placówki bazyliańskie na terenie zaboru austriackiego, podlegające częstym przekształceniom strukturalnym,
prowadziły działalność do początku XX w.3
W literaturze naukowej poświęconej szkolnictwu bazyliańskiemu funkcjonuje
opinia, powtarzana za Józefem Łukaszewiczem i Janem Markiem Giżyckim, że
było ono zorganizowane na wzór kolegiów jezuickich4. Jeszcze w 1615 r., a więc
przed formalnym powstaniem bazyliańskiej kongregacji Trójcy Świętej, papież
Pius V wydał breve „Piis et devotis”, w którym pozwalał tworzyć przy monasterach bazyliańskich szkoły wzorowane na kolegiach Towarzystwa Jezusowego5.
T. Mizia, Szkoły średnie Komisji Edukacji Narodowej na terenie Korony, Warszawa 1975;
I. Szybiak, Szkolnictwo Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1973; Z. Niedziela, Szkoły bazyliańskie na Białorusi
w świetle raportów Komisji Edukacji Narodowej, w: Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, red. R. Łużny, F. Ziejka, A. Kępiński, Kraków
1994, s. 358–364.
3
D. Beauvois, Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1802–1832, t. 2: Szkoły podstawowe i średnie, Rzym–Lublin 1991, s. 177–187; M. Radwan, Carat wobec Kościoła greckokatolickiego w zaborze rosyjskim 1796–1839, Roma–Lublin 2001, s. 130–131; L. Zasztowt,
Kresy 1832–1864. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej,
Warszawa 1997, s. 155–234; B. Lorens, Szkoły przy klasztorach bazyliańskich w Galicji na
tle austriackiej polityki oświatowej w latach 1772–1850, w: Historia i dziedzictwo regionów
w Europie Środkowo-Wschodniej w XIX i XX w., red. M. Stolarczyk, A. Kawalec, J. Kuzicki,
Rzeszów 2011, s. 225–237.
4
J. Łukaszewicz, Historya szkół w Koronie i w Wielkiem Księstwie Litewskiem od najdawniejszych czasów aż do roku 1794, t. 2, Poznań 1850, s. 142: „Otworzone w tej epoce tu
i owdzie szkoły wyższe bazyliańskie [...] miały zupełnie urządzenie szkół jezuickich”; Wołyniak [J. M. Giżycki], Bazylianie we Włodzimierzu i Tryhorach, Kraków 1912, s. 22–23: „Co
się tyczy systemu i programu nauk w tych szkołach, to Bazylianie nie stworzyli własnych
pomysłów i rutyny, a trzymali się, przeważnie, sposobu jezuickiego nauczania po swoich
zakładach, z małemi chyba tylko zmianami, [...] bliższych jednak wskazówek i informacyj
z tych czasów nie posiadamy, czego i jak w szkołach uczono bazyliańskich”; idem, O bazylianach w Humaniu, „Przewodnik Naukowy i Literacki” R. 27, 1899, s. 850: „Co się tyczy
systemu nauk i wychowawczego i pryncypiów pedagogicznych u Bazylianów, w epoce przed
Komisyą edukacyjną, to były one prawie zupełnie takie, jak u Jezuitów”.
5
Bullae et Brevia Summorum Pontificum Sacrarum Congregationum Decreta nec non Serenissimorum Poloniae Regnum Diplomata Congregationem Ruthenorum OSBM concernentia, Poczajoviensi 1767, s. 30–34; П. Підручний, Василіянський чин вид берестейського
з’єднання (1596) до 1743 року, w: Нарис історії, s. 115.
2
Regulaminy szkolne bazyliańskiego kolegium w Buczaczu
151
Bazylianie naśladowali najlepszy wówczas katolicki system edukacyjny, z którym
zetknął się sam metropolita Rutski6. Zatem to jezuicka Ratio studiorum miała stanowić wzorzec organizacyjno-programowy dla kolegiów bazyliańskich. Jednak na
poparcie tej tezy nie można odwołać się do argumentów w postaci planów nauki,
programów dydaktyczno-wychowawczych i regulaminów szkolnych placówek bazyliańskich z pierwszych trzech ćwierci XVIII w., które wskazywałyby na wpływy
jezuickiego systemu edukacyjnego. Tego typu źródła dotyczące publicznych szkół
bazyliańskich znane są dopiero z okresu, gdy nadzór nad szkolnictwem zakonnym
przejęła KEN lub też władze państw zaborczych. Nawet o działalności edukacyjnej jednego z najstarszych bazyliańskich kolegiów publicznych w Żyrowicach do
czasu przejścia pod zwierzchnictwo KEN niewiele wiadomo7. Celem niniejszego tekstu jest przedstawienie i wprowadzenie do obiegu naukowego – nieznanych
w literaturze przedmiotu – regulaminów szkolnych pochodzących z kolegium bazyliańskiego w Buczaczu, które mogą stanowić dowód wpływów szkolnictwa jezuickiego i korzystania z rozwiązań wychowawczych zapisanych w Ratio atque
institutio studiorum.
Informacji o bazyliańskim ustawodawstwie dotyczącym szkół publicznych
mogły dostarczyć konstytucje zakonne i relacje z obrad kapituł generalnych, na
których przedstawiano i rozwiązywano bieżące problemy życia zakonnego. Jednak ustawy zakonne oparte na regułach większej i mniejszej Bazylego Wielkiego,
a w XVII w. opracowane przez metropolitę Józefa Welamina Rutskiego, nie zawierały wzmianek o działalności oświatowej8. Jedynie w regułach szczegółowych,
dotyczących urzędów zakonnych, określono obowiązki m.in. mistrza nowicjuszy.
Postanowienia te metropolita Rutski wzorował na konstytucjach Towarzystwa Jezusowego9.
Kwestia przygotowania planu nauczania i określenia obowiązków nauczycieli
w szkołach bazyliańskich były przedmiotem obrad kapituł generalnych w XVII w.
M. Szegda, Rutski (Welamin Rutski) Jan h. Wąż, w zakonie Józef, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 33, s. 256–257.
7
R. Dobrowolski, Szkoły bazyliańskie w Żyrowicach XVIII–XIX w., w: Małe miasta. Religie,
red. M. Zemło, Lublin–Supraśl 2006, s. 411–415.
8
Ustawy Świętego Oyca naszego Bazylego Wielkiego, w krotce zebrane, w: Cedr mistyczny.
Święty Bazyliusz Wielki od Pradziadow, Dziadow, Oycow, Braciey, Siostr, a tych Męczennikow, Wyznawcow, Biskupow, Zakonnikow, Panien Zakonnych, Pustelnikow w ośmnaście
Świętych Gałęzi rozmnożony [...] od X. Demetryusza Zankiewicza Zakonu S. Bazylego W. sekretarza podany, Supraśl 1717, s. 225 i n.; Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, rkps 3704
I, s. 9–71, Summariusz Reguł S. O. N. Bazylego W. z reguł obszernieyszych y krótszych
z konstytucji Mniskich y nauk jego zakonnych w krótce zebrany Anno Domini 1743.
9
П. Підручний, Василіянський чин вид берестейського з’єднання, s. 123–127; I. Harasym,
Geneza i rola monastycyzmu bazyliańskiego w historii Kościoła greckokatolickiego od XVI
do XX wieku, w: Franciszkanizm w spotkaniu z duchowością Kościołów wschodnich, t. 1,
Warszawa 1996, s. 301–303.
6
152
Beata Lorens
Problem funkcjonowania szkół publicznych podjęła pierwsza kapituła generalna
odbyta w lipcu 1617 r. w Nowogródku. Wówczas zauważono konieczność opracowania programu szkolnego obejmującego plan nauczania w poszczególnych
klasach, jednakowego dla wszystkich placówek bazyliańskich. Jego sporządzenie
pozostawiano w gestii protoarchimandryty (generała zakonu), który miał przedstawić swoje propozycje na następnej kongregacji zakonnej10. Równocześnie
przedstawiciele zakonu zatroszczyli się o szkoły dla młodzieży świeckiej, otwarte
oprócz wewnętrznych studiów zakonnych w Nowogródku i Mińsku, stwierdzając
potrzebę ich utrzymania i rozszerzenia. Zalecili również rozdzielenie klas szkoły
w Mińsku na niższą (ruską) i wyższą (łacińską). O ile w klasach łacińskich uczyć
mieli dwaj profesorowie – zakonnicy, to w niższej szkole pozwolono nauczać
świeckiemu bakałarzowi, podległemu jednak jednemu z profesorów. Przełożeni
monasterów w tych miastach mieli kontrolować działanie szkół, „nawiedzając je
i badając o sposobie uczenia i o postępku dzieci w nauce”11. Wbrew zapowiedziom
z 1617 r. na następnej kongregacji w Ławryszowie w 1721 r. nie poruszono kwestii programu dydaktyczno-wychowawczego bazyliańskich szkół publicznych12.
Wspomniano o nim ponownie podczas obrad kongregacji generalnej wileńskiej
w 1636 r., gdy stwierdzono, że „szkolni profesorowie nasi nie mają sobie reguł
opisanych”13. Sytuacja ta nie zmieniła się zapewne do początku XVIII w., mimo
że uruchomiono w tym czasie placówki szkolne kształcące młodzież świecką we
Włodzimierzu Wołyńskim i w Żyrowicach („studia philosophica et minora”). Najpewniej przy organizowaniu tych szkół przyjęto Ratio studiorum, zapożyczoną od
jezuitów, gdyż na kapitule w Białej w 1709 r. nakazywano zatroszczyć się o organizowanie w kolegium żyrowickim publicznych dysput i dialogów, występujących
przecież w szkołach jezuickich14.
O sformułowaniu własnego programu dydaktyczno-wychowawczego nie
wzmiankowano w okresie podejmowania kolejnych reform zakonnych związanych
z powstaniem drugiej kongregacji bazyliańskiej pod wezwaniem Opieki Najświętszej Marii Panny, skupiającej monastery położone w południowej części metropolii
kijowskiej (eparchie włodzimierska, łucka, chełmska, lwowska i przemyska) oraz
połączeniem w 1743 r. obu kongregacji w jeden Zakon Ruski św. Bazylego Wiel Археографическій сборникъ документовъ относящихся къ исторіи северо-западной
Руси издаваемый при управленіи Виленскаго Учебнаго Округа, t. 12, Вильна 1900, s. 15:
„Sporządzenie nauk, to jest, co ma być czytano i uczono w której szkole, przesłano będzie
od protoarchimandryty, w czym przestrzegać tego potrzeba, żeby sposób uczenia naszego
wszędy był jednakowy, według osobliwych reguł, które na przyszłej da Pan Bóg congregacjej
podane będą”.
11
Ibidem.
12
Ibidem, s. 17–27.
13
Ibidem, s. 38.
14
Ibidem, s. 161, 165.
10
Regulaminy szkolne bazyliańskiego kolegium w Buczaczu
153
kiego (Ordo Sancti Basilii Magni Ruthenorum), składający się z dwóch prowincji: litewskiej pod wezwaniem Trójcy Świętej oraz koronnej (polskiej lub ruskiej)
pod wezwaniem Opieki Najświętszej Marii Panny. Podczas kapituły generalnej
w Dubnie w 1743 r., jak również w czasie następnych zgromadzeń zakonnych, nie
podejmowano spraw związanych z edukacją młodzieży świeckiej15. Na kapitule
generalnej w Brześciu w 1759 r. powołano komisję złożoną z 12 przedstawicieli obu prowincji bazyliańskich, której zadaniem było opracowanie tekstu nowych
ustaw zakonnych. Komisja spotkała się dopiero w 1766 r. w Hoszczy i przygotowała projekt konstytucji, nazywanych hoszczańskimi, które miały być poddane pod
dyskusję kapituł prowincjalnych. Wśród złożonych propozycji uwzględniono rozdział poświęcony działalności oświatowej, a w nim regulacje dotyczące szkół dla
młodzieży świeckiej. Sformułowano również obowiązki osób pełniących funkcje
zakonne, w tym profesorów. Zredagowane konstytucje zostały wydrukowane i rozesłane do monasterów w celu konsultacji, lecz nie zostały przedstawione na kolejnej kapitule generalnej w Brześciu16. Jednak na tymże zjeździe, trwającym od 2 do
23 lutego 1772 r., pojawiła się sprawa szkolnictwa, zwłaszcza zakonnego. Protoigumenom (prowincjałom) nakazano dbać o rozwój filozoficznych i teologicznych
studiów zakonnych, a także szkół publicznych. Polecono im również zatroszczyć
się o nauczanie teologii moralnej w języku ruskim tych zakonników, którzy nie
znali języka łacińskiego i przeznaczeni byli tylko „do chóru”17.
Do 1780 r. nie udało się zredagować i przyjąć nowych konstytucji zakonnych.
Nastąpiły wówczas kolejne zmiany w strukturze organizacyjnej bazylianów, polegające na podziale na cztery prowincje. Wynikły one z sytuacji politycznej, w jakiej
znalazły się ziemie polskie po I rozbiorze. Dopiero na kapitule generalnej w Żydyczynie w 1788 r. ponownie powrócono do dyskusji nad projektem nowych konstytucji. Polecono opracować nowe reguły, których podstawą miały być propozycje
zawarte w konstytucjach hoszczańskich, uzupełnione o zgłoszone uwagi. W 1791 r.
opublikowano projekt nowych reguł zakonnych, zatytułowany Codex Constitutionum Ordinis S. Basilii Magni. Znalazła się w nim część poświęcona szkolnictwu,
Archivum Secretum Vaticanum (dalej: ASV), Archivum Nuntiaturae Varsaviensis, nr 108,
k. 2–75, Ordini regolari. Basiliani (mf. ABMK 2405); M. M. Wojnar, De capitulis Basilianorum, Romae 1954, s. 23–26.
16
Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego w Lublinie, sygn. P-18-2145, s. 151,
Constitutiones examinandae et seligendae in futuris capitulis sive Constitutiones in Monasterio Hoscensi formatae ex Decreto Novissiimi Generalis Brestensis Capituli pro notitia
Patribus et Fratribus Provinciae Lituanae Vulgatae, Vilne 1773; M. M. Wojnar, De regimine Basilianorum Ruthenorum a metropolita Josepho Velamin Rutskyj instauratorum, Romae
1949, s. 93–94.
17
ASV, Archivum Nuntiaturae Varsaviensis, nr 108, k. 219 (druk Constitutiones capituli Basiliani Generalis Brestae A. D. 1772 diebus febr. celebrati synopsi actorum totius capituli pro
notitia et commmodo provinciae lithuaniae vulgatae, Vilnae 1772, s. 75); M. M. Wojnar, De
regimine Basilianorum, s. 96; І. Патрило, Нарис історії Василіян, s. 212–213.
15
154
Beata Lorens
nazwana „De ratione et institutione Studiorum”18. Dotyczyła ona przede wszystkim
organizacji wewnętrznych studiów zakonnych. Szczegółowo rozpisano obowiązki
profesorów oraz program poszczególnych przedmiotów. Rozwiązania dotyczące
podziału treści wskazywały na wpływ jezuickiej Ratio studiorum. W rozdziale
zatytułowanym „De Scholis et Institutione Externorum” wspomniano o szkołach
publicznych oraz parafialnych prowadzonych przez bazylianów19. Przygotowany
projekt nie wszedł w życie, ponieważ nie zebrała się już kapituła generalna, która
miała go zatwierdzić20.
Analiza konstytucji podejmowanych na kolejnych bazyliańskich kapitułach
generalnych pozwala stwierdzić, że w XVII–XVIII w. nie udało się bazylianom
opracować i przyjąć jednolitego systemu edukacyjnego w zakresie funkcjonowania
szkół publicznych. Ograniczano się jedynie do reagowania na bieżące problemy,
wykorzystując wzorce jezuickie. Bazylianie nie podjęli reform szkolnych w takim
zakresie, jak inne zgromadzenie zakonne zajmujące się działalnością edukacyjną –
Zakon Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych. Do połowy
XVIII w. pijarzy organizowali swoje szkoły według zasad wyznaczonych przez
konstytucje zakonne z 1694 r. Od 1741 r. ksiądz Stanisław Konarski rozpoczął
reformowanie szkolnictwa pijarskiego w Polsce poprzez wprowadzanie zmian,
które ostatecznie zostały zaakceptowane dopiero w 1753 r. Te nowe postulaty wychowawczo-dydaktyczne szkolnictwa pijarskiego, zreformowanego przez księdza
Stanisława Konarskiego, zostały zawarte w Ordynacjach wizytacji apostolskiej dla
polskiej prowincji Szkół Pobożnych (Ordinationes Visitationis Apostolicae Pro Provincia Polona Clericorum Regularium Pauperum Matris Dei Scholarum Piarum),
opracowanych w 1753 r., a opublikowanych w latach 1755–175621. Była to pierwsza polska reforma szkolna, której idee płynęły z zagranicy, ale pomysł, struktura
i programy nowych szkół zawierały myśl polską22.
Jak już wspomniałam na wstępie, program dydaktyczno-wychowawczy publicznych kolegiów bazyliańskich do 1773 r. nie został udokumentowany źródłowo.
Tym cenniejsze wydają się wszelkie, nawet najdrobniejsze wzmianki dotyczące
funkcjonowania szkół w tym czasie. Zaliczyć do nich można regulaminy przeznaczone dla uczniów kolegium bazyliańskiego w Buczaczu pochodzące z 1764
i 1804 r. Placówka edukacyjna w tym mieście, położonym w ziemi halickiej województwa ruskiego, powstała w 1754 r. dzięki fundacji starosty kaniowskiego
Codex constitutionum Ordinis S. Basilii M. ex sancitis antiquiorum capitulorum Congregationis Ruthenorum et decretorum Sanctae Sedis collectarum, ad textum Regulae S. Patris
nostri exactus et conformatus, Poczajoviae 1791, s. 144–170.
19
Ibidem, s. 152–153.
20
І. Патрило, Нарис історії Василіян, s. 231–232.
21
S. Janeczek, Ideały wychowawcze i dydaktyczne w szkolnictwie pijarskim a „Oświecenie
chrześcijańskie”. Próba syntezy, „Nasza Przeszłość” 1994, t. 82, s. 122.
22
M. Ausz, Szkoły pijarskie na Lubelszczyźnie w wiekach XVII–XIX, Lublin 2006, s. 26.
18
Regulaminy szkolne bazyliańskiego kolegium w Buczaczu
155
Mikołaja Potockiego23. Ten „możny szałaput koronny”, jak pisał o nim Jędrzej
Kitowicz, ustanowił kolegium i konwikt dla ubogiej młodzieży przy monasterze
bazyliańskim ufundowanym w Buczaczu w 1712 r. przez rodziców Mikołaja: strażnika wielkiego koronnego Stefana i Joannę z Sieniawskich Potockich i oddanym
do dyspozycji zakonników należących do litewskiej kongregacji Trójcy Świętej24.
Kolegium buczackie działało nieprzerwanie do 1784 r., kiedy to władze austriackie
na mocy rozporządzeń lwowskiego Gubernium przekształciły je w szkołę główną25. W 1803 r. udało się bazylianom ponownie uruchomić, oprócz szkoły głównej,
również gimnazjum, które funkcjonowało do lat dziewięćdziesiątych XIX w. Wydarzenie to wspominał po latach dyrektor szkoły o. Ireneusz Jaworski:
Teraźniejsze gimnazjum (drugiego periodu) powstało w ten sposób. Ponieważ roku
1803 nie było jeszcze ani w Brzeżanach, ani w Tarnopolu żadnych gimnazjów, a wielki
brak kandydatów stanu duchownego się okazał, to na prośby okolicznego obywatelstwa
i w chęci służenia temuż ofiarowali się OO. Bazylianie dobrowolnie zamiast szkoły
głównej stworzyć gimnazjum i dekretem nadwornym z 7 XI 1803 otrzymali na to następujące pojedyncze zezwolenie: gimnazjum w klasztorze bazyliańskim w Buczaczu
może być otworzone, jeżeli sam klasztor wydatki tegoż ponosić będzie (dekret Gub.
2 XII 1803)26.
Gimnazjum buczackie zorganizowane zostało według planu opracowanego
przez pijara Gracjana Marxa, a obowiązującego w Austrii od 1777 r. Zakładał
on istnienie pięcioklasowych gimnazjów, w których obowiązywało nazewnictwo
dawnej szkoły jezuickiej. Głównym celem dydaktycznym było opanowanie przez
uczniów języka łacińskiego i niemieckiego, wychowawczym zaś – ukształtowanie
ich charakterów w duchu moralności chrześcijańskiej27. Zatem program ten nie odbiegał od ideałów edukacyjnych reprezentowanych przez jezuitów.
W latach 1754–1773 szkoła buczacka funkcjonowała jako kolegium pięcioklasowe, złożone z infimy (podzielonej na dwa lub trzy oddziały), gramatyki, syntaksy, poetyki i retoryki. W 1773 r. otworzono wyższy kurs filozofii i jako szkoła
Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Akademii Nauk Ukrainy im. W. Stefanyka (dalej:
LNNB), f. 3 (zbiór rękopisów bazyliańskich), sp. 663/1, k. 7–11v, Przywilej Mikołaja Potockiego dla monasteru w Buczaczu; Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej
z archiwum tzw. Bernardyńskiego we Lwowie, t. 1, Lwów 1868, s. 145–146; F. Zych, Dwie
uroczystości szkolne w nowym budynku gimnazjalnym, w: I Sprawozdanie Dyrekcji c.k. Gimnazyum w Buczaczu za rok szkolny 1900, Stanisławów 1900, s. 3.
24
Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (dalej: Bibl. Oss.), Dział
Rękopisów, akc. 62/89, b.n.s., Acta Scholarum Buczacensium a primo Lapide Erectarum…
1754.
25
LNNB, f. 3, sp. 1372/2, k.1, Materiały monasteru w Buczaczu.
26
Ibidem.
27
S. Możdżeń, Szkolnictwo średnie w Galicji do 1848 roku w austriackim systemie szkolnym,
„Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Pedagogiczne” 1979, nr 14, s. 132–133.
23
156
Beata Lorens
sześcioklasowa kolegium działało do 1784 r. W tym czasie pracowało w nim trzech
lub czterech profesorów28. Z kolei po ponownym uruchomieniu gimnazjum działało w latach 1804–1820 jako niższe, z pięcioma klasami, po 1820 r. zaś dodano
klasę szóstą29. W latach 1754–1773 uczyło się w kolegium buczackim rocznie od
185 do 346 studentów30.
Społeczność uczniowską kolegium buczackiego obowiązywały „Prawa szkół
buczackich Zakonu św. Bazylego Wielkiego” („Leges Scholarum Buczacensium
Ordinis S. Basilii M.”)31. Zostały one wpisane do księgi dokumentującej działalność szkolną prowadzoną przez poszczególnych nauczycieli jako zakończenie prac
przygotowanych pod kierunkiem profesora retoryki i poetyki oraz prefekta szkół
o. Gedeona Hajewskiego w roku szkolnym 1763/64. Sformułowane zostały w języku łacińskim i dotyczyły jedynie kwestii wychowawczych, obejmujących zachowanie się uczniów w szkole i poza nią. „Prawa szkół buczackich” nie poruszają spraw
związanych z programem i metodami nauczania. Umieszczenie ich w zbiorze oracji,
tekstów dramatów i pieśni przygotowywanych przez profesorów uczących w kolegium, a wygłaszanych i wystawianych przez uczniów, sugeruje ich powstanie w lokalnym środowisku szkolnym. Obowiązki szkolne uczniów kolegium buczackiego
sprowadzono do maksymy: „módl się i miarkuj, milcz, słuchaj, ucz się, powtarzaj,
ćwicz, bądź widoczny” („Ora et tempera, tace, audi, disce, repete, exerce, patere”)32.
Ponadto zamieszczono wzór pisma prefekta szkoły, wystawianego uczniom podejmującym naukę w kolegium bazyliańskim lub przenoszącym się do innych placówek
szkolnych, zobowiązanym do przestrzegania regulaminu szkolnego („żeby gorliwie
służył szkole i aby nie czynił niczego sprzecznego z dobrymi obyczajami i prawami
szkolnymi”)33. Buczackie przepisy szkolne z 1764 r. składały się z sześciu punktów
dotyczących postępowania studentów względem Boga i nauczycieli, zachowania się
w szkole, w domu oraz miejscach publicznych, a także kwestii relegowania z kolegium. Po wznowieniu działalności gimnazjum w Buczaczu, już pod zwierzchnictwem
austriackich władz oświatowych, ponownie sformułowano regulamin szkolny, spisany w języku łacińskim, datowany na 30 października 1804 r.34 Nie wprowadzał
LNNB, f. 5 (Ossolińskich), sp. 6196/II, k. 83, Diarium actorum Collegij Buczacensi connotatorum per Patrem Hieronymum Nereziusz 1750.
29
F. Zych, Dwie uroczystości szkolne, s. 4.
30
LNNB, f. 3, sp. 131, k.1–182v, Acta ab Excordio Scholarum Buczacensium 1754–1773.
31
Ibidem, f. 5, sp. 4788/II, s. 164–165, Acta continentia in se Opera Publice in Gymnasio Buczacensi studio, et sedulitate Magistrorum conscripta cura et iussu Perillustris Reverendissimi
Domini Hieronymi Nereziusz Abbatis Braslaviensis, 1763–1767. W aneksie 2 zamieszczono
przekład tekstu łacińskiego.
32
Ibidem, s. 165.
33
Ibidem.
34
Ibidem, f. 3, sp. 651/1, k.1, Prawa dla uczniów gimnazjum w Buczaczu 1804. Przekład tekstu
łacińskiego w aneksie 3.
28
Regulaminy szkolne bazyliańskiego kolegium w Buczaczu
157
on rewolucyjnych zmian w stosunku do zasad przyjętych przed czterdziestu laty.
Złożony był wprawdzie tylko z czterech punktów, ale w dużym zakresie powielał
sformułowania znane z wersji pochodzącej z 1764 r. Nie stał w sprzeczności z austriacką polityką oświatową, bo w świetle obowiązujących w Galicji wytycznych
nadal uważano „obyczajność za najsłuszny grunt dobrej edukacji”. Dlatego w przepisach szkolnych zwracano uwagę na kształtowanie pobożności i odpowiedniego
zachowania uczniów35.
Treść obu regulaminów buczackich nawiązywała do Ustawy szkolnej Towarzystwa Jezusowego, a szczególnie do reguł przewidzianych dla uczniów kolegiów
niebędących członkami zakonu. Sformułowane one zostały w 15 krótkich punktach, określających wymogi stawiane młodzieży szkolnej36. Pijarskie Ordynacje
wizytacji apostolskiej nie zawierały osobnego rozdziału dotyczącego obowiązków
studentów. Zasady porządku szkolnego zawarte zostały w rozdziale 12, poświęconym roli prefekta, zwyczajom i karom szkolnym. W ich treści pojawiły się jednak
wezwania znane z jezuickiej Ratio studiorum, np. studentom nie wolno wychodzić lub wałęsać się w czasie nauki, hałasować przy wchodzeniu do sal szkolnych,
opuszczać nabożeństw i kazań, należy zachowywać się pobożnie i skromnie w kościele, przystępować do spowiedzi i przyjmować komunię świętą. Uczniowie mieli
wystrzegać się bijatyk i tumultów, dbać o czystość osobistą i odpowiednie odzienie
oraz rozmawiać po łacinie37.
Model szkoły jezuickiej, podobnie jak pijarskiej, zakładał prymat wychowania nad nauczaniem. Najważniejszą częścią systemu edukacji było wychowanie
religijne, polegające na ukształtowaniu pobożności i chrześcijańskich postaw moralnych. Odzwierciedlały to hasła przypisywane realizowanym programom nauki.
W kolegiach jezuickich była to „sapiens et eloquens pietas” („uczona i wymowna
pobożność”), a w szkołach pijarskich – „pietas et litterae” („pobożność i nauka”)38.
Buczacki regulamin szkolny wpisywał się w system wychowawczy szkół zakon Ibidem, sp. 649/1, k. 16, Materiały z kanonicznych wizytacji klasztoru i szkoły w Buczaczu 1755–1781, 1813–1852. W wydanym w 1810 r. we Lwowie zbiorze ustaw szkolnych
zatytułowanych Przepis karności dla Gymnazyów i Lyceów w Galicyi jako pierwszą zasadę
zapisano: „Obyczajne sprawowanie się młodzieńca głównym jest przedmiotem tak domowej,
jako i publicznej edukacyi”.
36
Ratio atque institutio studiorum SJ czyli Ustawa szkolna Towarzystwa Jezusowego (1599),
oprac. K. Bartnicka, T. Bieńkowski, Warszawa 2000, s. 112–113. Reguły zewnętrznych
uczniów Towarzystwa przytoczono w aneksie 1.
37
Ordynacje wizytacji apostolskiej dla polskiej prowincji Szkół Pobożnych, w: S. Konarski,
Pisma pedagogiczne, oprac. Ł. Kurdybacha, Wrocław–Kraków 1959, s. 234–259.
38
S. Bednarski, Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce. Studium z dziejów kultury
i szkolnictwa polskiego, Kraków 1933, s. 13–21; B. Natoński, Szkolnictwo jezuickie w dobie
kontrreformacji, w: Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce. Wybór artykułów, oprac.
J. Paszenda, Kraków 1994, s. 54–62; J. Rychlicki, Pedagogika św. Józefa Kalasancjusza, w:
Pijarzy w kulturze dawnej Polski. Ludzie i zagadnienia, Kraków 1982, s. 25.
35
158
Beata Lorens
nych, podkreślający znaczenie pobożności jako pierwszej z cnót młodzieży szkolnej, ważniejszej nawet od pilności.
Przepisy buczackie z 1764 r. nie precyzowały obowiązkowych praktyk religijnych, takich jak codzienne uczestnictwo we mszy świętej tzw. studenckiej, comiesięczna spowiedź, słuchanie kazań i nauka katechizmu, które zostały wymienione
w jezuickiej Ratio studiorum. Zwracały jednak uwagę na zachowanie młodzieży w świątyni, co wskazywałoby na istnienie takowych obowiązków. Natomiast
w drugim regulaminie, z 1804 r., wymieniono już praktyki religijne nakazane młodzieży szkolnej.
Zbliżone zasady sformułowano w obu przepisach szkolnych oraz w jezuickiej
Ustawie szkolnej w odniesieniu do zachowania uczniów w szkole i stosunku do
nauczycieli. W regulaminie z 1764 r., podobnie jak w Ratio studiorum, surowo
zabraniano przynosić do szkoły broń. Zapis ten nie wystąpił w „Prawach szkół”
z 1804 r., co mogło świadczyć o zmianie obyczajów młodzieży i rzadkim występowaniu tego problemu w kolegium buczackim.
Porównanie buczackich regulaminów szkolnych z ustawą jezuicką pozwala
ukazać różnice między dokumentami. Dotyczą one braku odniesienia się przepisów buczackich do udziału uczniów w publicznych widowiskach teatralnych i egzekucjach skazańców oraz zakazu czytania zabronionych książek. Wydaje się, że
brak uwzględnienia tych problemów podyktowany był specyfiką lokalną, czyli niewielką możliwością przekraczania tych zakazów. Peryferyjne miasteczko, jakim
był Buczacz, mogło nie dawać okazji ku takim wykroczeniom.
Regulaminy buczackie nie poruszały również kwestii kar fizycznych, co nie
znaczy, że nie były one stosowane, wręcz przeciwnie. O ile w kolegiach jezuickich wymierzaniem kary zajmowali się specjalnie utrzymywani korektorzy, o tyle
w szkole buczackiej ten przykry obowiązek spoczywał na nauczycielach i prefekcie39. Stosowanie kar fizycznych musiało być powszechne, skoro w 1781 r. w protokole wizytacyjnym zapisano uwagę:
Żeby XX. Magistrowie od bicia uczniów swoich, ile być może, wstrzymywali się, insze
na tych miast polityczne dla nich obmyślając ukarania lub nakłonienia do dobrego sposoby. Jeżeli by zaś któremu plag więcej jak trzy występku wielkość dać kazała, ażeby
rzecz przełożyli X. Prefektowi, który występek z karą roztropnie uproporcjonować zechce, na czym XX. Magistrowie przestać powinni będą40.
Dużo miejsca w „Prawach szkół buczackich” zajmowało wymienienie przewinień, za które groziło młodzieży wydalenie ze szkoły, co w przypadku przepisów
jezuickich określono dość ogólnie.
LNNB, f. 5, sp. 6196/II, k. 42v, 43v, 153.
Ibidem, f. 3, sp. 649/1, k. 13v.
39
40
Regulaminy szkolne bazyliańskiego kolegium w Buczaczu
159
Brak materiału porównawczego nie pozwala stwierdzić, że tego typu regulaminy były charakterystyczne dla szkół bazyliańskich przed 1773 r. Jednak fakt,
że w kolegiach położonych w jednej prowincji bazyliańskiej pracowali często ci
sami nauczyciele, pozwala przypuszczać, że przepisy obowiązujące uczniów były
jeśli nie tożsame, to zbliżone. Prefekt szkoły i profesor retoryki o. Gedeon Hajewski, wśród którego prac szkolnych zapisano „Prawa szkół buczackich”, przybył
w 1763 r. do Buczacza z kolegium bazyliańskiego we Włodzimierzu Wołyńskim,
a więc ze szkoły o dużo dłuższej tradycji oświatowej41.
Mimo że przywołane regulaminy szkolne dotyczą tylko wytycznych związanych z zachowaniem uczniów, pomijając kwestie programów nauczania, to jednak
uznać je należy za cenne źródło do poznania ciągle mało rozpoznanego zagadnienia w dziejach funkcjonowania staropolskiego szkolnictwa zakonnego.
An e k s
1. Ustawa szkolna Towarzystwa Jezusowego z 1599 roku
Ratio atque institutio studiorum SJ czyli Ustawa szkolna Towarzystwa Jezusowego (1599), oprac.
K. Bartnicka, T. Bieńkowski, Warszawa 2000, s.112–113.
Reguły zewnętrznych uczniów Towarzystwa
Naukę trzeba łączyć z pobożnością
1. Ci, którzy przychodzą do szkół Towarzystwa aby się uczyć, niech wiedzą, że tu z pomocą Boga mają się doskonalić zarówno w pobożności, jak i w innych cnotach i naukach.
Kto do jakiej klasy
2. Każdy będzie chodził do tej klasy, którą prefekt mu wyznaczy po egzaminach.
Spowiedź i msza
3. Co miesiąc wszyscy mają wyznawać grzechy na spowiedzi i codziennie o wyznaczonej godzinie mają być na mszy, a kazań mają przykładnie wysłuchać w każde święto.
Nauka chrześcijańska
4. Co tydzień wszyscy mają uczestniczyć w nauce katechizmu i mają się nauczyć jego
skrótu w taki sposób, jaki ustalili nauczyciele.
Nie wolno przynosić broni do szkoły
5. Niech nikt z naszych uczniów nie przychodzi do szkoły z bronią, z mieczami, nożami
i podobnymi przedmiotami, które zostały zabronione.
Od czego trzeba się powstrzymać
Ibidem, f. 5, sp. 6196/II, k. 109.
41
160
Beata Lorens
6. Uczniowie mają się całkowicie powstrzymać od przysięgania, klątw, złorzeczeń,
kłamstw, od zabronionych zabaw, od miejsc niebezpiecznych albo zabronionych przez
prefekta i od wszystkiego, co jest sprzeczne z dobrymi obyczajami.
Korektor
7. Niech uczniowie wiedzą, że w sprawach dotyczących nauki i obyczajów, kiedy nie
pomogą rady i przestrogi, nauczyciele wzywać będą korektorów do karania uczniów.
Jeśli uczniowie nie zgodzą się na wymierzenie kary, nie okażą nadziei na poprawę, będą
dokuczliwi dla innych i będą dawać zły przykład, to zostaną usunięci z naszych szkół.
Posłuszeństwo
8. Wszyscy uczniowie mają słuchać swych nauczycieli i dokładnie przestrzegać w domu
i w szkole podanych przez nich zasad uczenia się.
Dokładność i pilność
9. Niech uczniowie poważnie i stale zwracają swój umysł do nauki i niech zawsze przychodzą do szkoły bez spóźnień. Niech pilnie słuchają i powtarzają prelekcje i biorą
udział w innych ćwiczeniach. Niech się poradzą nauczyciela, jeśli czegoś nie rozumieją
albo mają wątpliwości.
Spokój i cisza
10. W klasie uczniowie nie mogą chodzić sobie tu i ówdzie, ale mają cicho i skromnie
siedzieć na swoich miejscach i zajmować się swoimi sprawami. Nie mogą wychodzić
z klasy, jeśli nauczyciel nie pozwoli. Nie wolno im oszpecać i pokrywać napisami i rysunkami barierek, katedry, krzeseł, ścian, okien i drzwi.
Jakich zwyczajów trzeba unikać
11. Uczniowie niech unikają złych i podejrzanych obyczajów innych, niech się zadają
tylko z takimi, których przykład pomoże im w nauce i doskonaleniu się w cnotach.
Jakich książek trzeba unikać
12. Uczniowie niech się całkowicie powstrzymają od czytania złych i niepożytecznych
książek.
Widowiska i teatry są zabronione
13. Uczniowie niech nie chodzą na publiczne widowiska, komedie i przedstawienia oraz
na egzekucje skazańców, chyba że są to heretycy. Niech uczniowie nie grają żadnych ról
na scenach poza szkołą bez pozwolenia nauczycieli albo prefekta szkoły.
Pobożność
14. Uczniowie niech się starają zachować szczerego i czystego ducha i przestrzegać
przykazań boskich. Niech się jak najczęściej polecają Bogu i Matce Boskiej. Niech stale
proszą o pomoc aniołów, a zwłaszcza Anioła Stróża. Niech zawsze przestrzegają jak
najusilniej skromności zarówno w kościele i szkole, jak i gdzie indziej.
Wzór życia
15. Niech uczniowie zawsze tak się zachowują, aby każdy wiedział, iż prowadzą oni
cnotliwe życie i oddani są nauce.
Regulaminy szkolne bazyliańskiego kolegium w Buczaczu
161
2. Prawa szkół buczackich Zakonu Świętego Bazylego Wielkiego
z 1764 roku
Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Akademii Nauk Ukrainy im. W. Stefanyka, f. 5 (Ossolińskich), sp. 4788/II, s. 164–165, Acta continentia in se Opera Publice in Gymnasio Buczacensi studio,
et sedulitate Magistrorum conscripta cura et iussu Perillustris Reverendissimi Domini Hieronymi
Nereziusz Abbatis Braslaviensis, 1763–1767.
Prawa szkół buczackich Zakonu Św. Bazylego Wielkiego
1. W jaki sposób powinni postępować względem Boga
Młodzi ludzie przede wszystkim powinni się gorliwie starać o pobożność, gdyż pilność
bez wezwania Bożego Imienia nic nie pomoże; dlatego też skromnie i pobożnie niech się
zachowują w świątyni, przy wejściu i wyjściu nie hałasują, w ławkach niech się nie kładą, nie śpią. Także niech nie przysięgają, nie kłamią, niech nie złorzeczą, przeklinają itd.,
wszystkich grzechów przeciw prawu Bożemu niech się starają usilnie unikać.
2. Względem nauczycieli
Niech uprzedzają przyjście nauczycieli. Przychodzących nauczycieli niech podejmują z uszanowaniem, niech uważnie słuchają uczących nauk, nakazującym niech się nie
przeciwstawiają, przychodzących niech darzą poszanowaniem, niech ich nie wyśmiewają,
niech wszyscy milczą w ich obecności, a w nieobecności nie hałasują. Niech zawsze będą
przygotowani do czytania, pisania itd., niech nie dają na siebie czekać.
3. W szkole
Niech nie przynoszą do szkół broni, także noży. W szkole niech nie malują i nie piszą
po ścianach, i niech nic nie rozdzierają. Rzeczy złamane, zepsute, uszkodzone przez nich
muszą zostać naprawione, a oni niech poniosą karę za lekkomyślność i winy.
4. W domu
Niech powtarzają rzeczy usłyszane w szkole. Niech się zajmują jak najstaranniej przydzielonymi pracami i lekcjami. Spokojnie niech żyją pomiędzy sobą, w domu niech zachowują czystość. Niech nie wychodzą z domu inaczej niż tylko uczesani, umyci, czyści,
w przyzwoitym odzieniu, a także niech nie odwiedzają obcych domów bez konieczności.
5. Wszędzie
Wziąwszy sobie do serca obecność Boską, bez konieczności niech nie włóczą się po
ulicach, rynku, placach, albo po rozdrożach miasta. Podczas koniecznego wyjścia niech nie
krzyczą, unikają sporów, a także pływania; spotykanym kapłanom i osobom czcigodnym
niech oddają cześć. Gdy nastąpi ich służba w klasie, wszędzie niech zachowują porządek. Wszędzie niech mówią po łacinie.
6. Ze szkoły mający być wyrzuceni
Wzbudzający zamieszanie, odwiedzający karczmy, nieobecni przez trzy dni w szkole
bez pozwolenia, zachowujący się niegrzecznie względem profesorów, krnąbrni albo namawiający innych do krnąbrności jako podżegacze, noszący broń do szkoły, oddający się
tańcom, biorący udział w weselach, biesiadach lub zakazanych rozrywkach, bezwstydni
włóczędzy, ani chwili nawet niech nie będą zatrzymywani w szkole naszej, jak gdyby zaraza i niezasługujący na imię studenta.
162
Beata Lorens
3. Prawa szkół buczackich Zakonu Świętego Bazylego Wielkiego
z 30 października 1804 roku
Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Akademii Nauk Ukrainy im. W. Stefanyka, f. 3 (zbiór rękopisów bazyliańskich), sp. 651/1, k.1, Prawa dla uczniów gimnazjum w Buczaczu 1804.
Prawa szkół buczackich, stosownie do których młodzież szkolna powinna się zachowywać zgodnie ze zwyczajem i starannie.
1. Przede wszystkim młodzi jak najgoręcej powinni się kształcić w bojaźni Bożej, początkiem bowiem mądrości jest bojaźń Boża. Dlatego nie tylko tego, co grzeszne, tego co
niezgodne z prawami boskimi, jak i ludzkimi, tego co nie przystoi kandydatowi do grona
młodzieży szkolnej z całych sił mają unikać tak w Domu Pańskim, jak i w swoim domu
i wszelkim innym miejscu, lecz także szczerze niech unikają wszelkich okazji prowadzących do tego, co niegodne i nieuczciwe. Przypominając sobie nieprzerwanie o obecności
Bożej, która przenika do głębi serca nasze, niech nie podejmują żadnych studiów ani jakichkolwiek własnych działań, chyba że wynikających z gorliwości; pilność bowiem, bez
wezwania Bożej pomocy, nie pomaga w ogóle. Dlatego niech wszyscy razem codziennie
przybywają na ofiarę Mszy świętej, co miesiąc zgodnie z prawami szkolnymi niech wyznają
swoje grzechy, a także przystępują do Komunii św[iętej]. Każdy zaś, kto w tych sprawach
czyni zaniedbanie, po raz pierwszy zauważony i napomniany, nie dający żadnej nadziei na
poprawę, następnie stosownie także do innych wykroczeń, powinien być starannie ukarany
i z naszych szkół oddalony, tak jak członek zgniły i gorszący.
2. Wszędzie
Niech będą tak wobec siebie samych, jak i obcych i wszystkich bliźnich towarzyszami.
Dlatego niech nie będzie uważany za człowieka każdy, kto nie tylko jakimś czynem, ale nawet słowem określającym, wyśmiewającym, urągliwym lub jakimkolwiek innym sposobem
ośmieliłby się zranić drugiego, kto odważyłby się błąkać po ulicach, rynku, skrzyżowaniach
miasta, zwłaszcza po godzinie siódmej w okresie zimowym i po dziewiątej w czasie letnim,
a tym bardziej odwiedzać gospody czy obce domy bez poważnej konieczności. Wyszedłszy
zaś ze względu na jakąś konieczność, niech nie krzyczą, niech unikają wszelkich sporów,
niech okazują należny szacunek wszelkim osobom spotykanym na drodze, a zwłaszcza osobom poważanym, niech nie zaczynają jakichś zażyłości zwłaszcza z płcią kobiecą.
3. W szkole
Wszyscy powinni uprzedzać przybycie profesorów, oczekując w szkole ich przyjścia
bez żadnego hałasu i krzyku. Gdy profesor przyjdzie, niech go podejmują z pełnym uszanowaniem. Nauczającego niech pilnie słuchają, nakazującym niech się nie przeciwstawiają,
niech nie odpowiadają ostro i niestosownie. 1. niech zawsze będą przygotowani do czytania
i pisania, 2. niech wszyscy w obecności nauczyciela milczą, a w nieobecności nie hałasują,
3. wychodzących ze szkoły niech z szacunkiem odprowadzają.
4. Ze szkół naszych mający być wyrzuceni
Wzbudzający choćby najmniejsze zamieszanie, odwiedzający karczmy, nieobecni przez
trzy dni w szkole bez pozwolenia, z wyjątkiem przypadku choroby, sami siebie usprawiedliwiający, zachowujący się niegrzecznie względem profesorów, krnąbrni albo innych do
krnąbrności słowem lub czynem zachęcający, oddający się tańcom, biorący udział w weselach, biesiadach czy zabawach zakazanych, bezwstydni i ci wszyscy, którzy nie zechcą
Regulaminy szkolne bazyliańskiego kolegium w Buczaczu
163
być całkowicie posłuszni tym prawom, ani nawet chwili w szkołach naszych nie będą zatrzymywani i tak jak zaraza oraz osoby niegodne imienia studentów, po rozważeniu, jeśli
będzie taka konieczność, niech zostaną wypędzeni z miasta, nawet przy użyciu siły.
Beata Lorens
SCHOOL REGULATIONS OF THE ORDER OF SAINT BASIL THE GREAT’S
COLLEGE IN BUCZACZ IN COMPARISON WITH OLD POLISH
CURRICULA
S u mm a r y
Organization and operations of old Polish colleges run by Catholic male Jesuit and Piarist orders were mentioned in numerous publications. However, we know less about functioning of public schools for secular youth, organized by the Order of the Saint Basil the
Great in the period until 1773. Among scholars prevails an opinion that for Basilian education the pattern of organization was included in the Jesuit School Statute of 1599. However,
there are not many sources, which would confirm this opinion. The author presents school
rules of the Basilian college in Buczacz of 1764 and 1804, which might be compared with
the „Ratio studiorum” provisions in order to show educational goals reached in the Basilian
college in the latter half of the 18th century. The main aim of education, both in Jesuit and
in Basilian schools, was modelling of piety and Christian morality. The comparison of the
rules at the college in Buczacz and in the School Statute of the Society of Jesus proves great
similarities and confirms the thesis about an inspiration of the Basilian education system by
the Jesuit school principles.
Artykuły
recenzyjne
Czasy Nowożytne
TOM 26
ROK 2013
Stanisław Salmonowicz
Toruń
Państwo w Europie wobec społeczeństw
„rozróżnionych w wierze”
w XVI–XVIII wieku
Imponująca nie tylko rozmiarami monografia1, a raczej próba syntezy – porównawczego spojrzenia na problemy polityki państw w XVI, a zwłaszcza w XVII w.,
zasługuje na pilną lekturę. Autor wybrał do szczegółowych rozważań siłą rzeczy
tylko niektóre podmioty tej polityki. Takie przykłady jak francuski i Siedmiogrodu są jedynie marginesowo wspomniane, podobnie jak polityka głównych monarchii absolutnych w okresie od połowy XVII w. Rzecz jasna, że trudno mieć o to
do autora pretensje, ponieważ analityczny sposób ujęcia wymaga sporo miejsca,
a zawarcie w jednej pracy obrazu całej Europy w czasach sporów wyznaniowych
uniemożliwiałoby analizy szczegółowe. Warto jednak dodać, że ewentualne porównanie tych zagadnień we Francji i w Rzeczypospolitej także byłoby niezwykle
godne uwagi2.
Uwagi na marginesie dzieła Wojciecha Kreigseisena, Stosunki wyznaniowe w relacjach państwo – kościół między reformacją a oświeceniem (Rzesza Niemiecka – Niderlandy Północne
– Rzeczpospolita polsko-litewska), Warszawa 2010, ss. 710, indeks osobowy, przydałby się
indeks nazw geograficznych. Całość wydana pieczołowicie pod auspicjami Instytutu Historii
T. Manteuffla przez Wydawnictwo Naukowe Semper.
2
Nie tak dawno miałem okazję przekonać się, z okazji kongresu w Strasburgu w rocznicę
pokojów westfalskich, że Francuzi są nadal i nadmiernie dumni z Edyktu nantejskiego. Zakończył przecież tylko wojny domowe we Francji, a ograniczona tolerancja protestantów
zakończyła się brutalnie, po odwołaniu edyktu, prześladowaniami, które trwały niemal do
przedednia rewolucji francuskiej. Notabene w Strasburgu miałem wrażenie, że niektórzy
dyskutanci chcieliby późniejszy w czasie Edykt nantejski traktować jako wzór dla konfederacji warszawskiej. Por. ogólnie: S. Salmonowicz, La tolèrance religieuse dans le „modele
polonais” (XVI–XVIIIe siècles), w: 350e anniversaire des Traités de Westphalie 1648–1998.
Une génèse del`Europe, une société à reconstruire. Actes du Colloque International tenu
1
168
Stanisław Salmonowicz
Omawiana rozprawa podzielona została na cztery części. Dwie pierwsze mają
charakter szerokiego wprowadzenia do właściwego tematu. Część pierwsza składa
się z dwóch rozdziałów: I. Terminologia i chronologia, II. Przed reformacją (łącznie s. 17–80). Część druga w pewnym sensie wprowadza również do właściwego
tematu, tj. polityki wybranych państw wobec kryzysu religijnego wywołanego narodzinami reformacji. W tej części autor omówił poglądy na stosunki międzywyznaniowe czołowych przedstawicieli reformacji (zwłaszcza Lutra, Melanchtona,
Zwingliego i Kalwina), reformatorów katolickich, a także szesnastowiecznych
humanistów i polityków. Tu głównym problemem jest rozwój koncepcji ius resistendi, poglądy na ten temat niemieckie, szkockie, a zwłaszcza francuskie. Nie
sposób bogatej treści pracy streszczać, można jedynie omawiać lub dyskutować
niektóre jej wątki. Chciałbym jednak podkreślić już na wstępie erudycję autora,
który w ogromnej ogólnej literaturze tych spraw dla XVI–XVII w. porusza się swobodnie.
Zasadniczą przecież treść pracy określają dwie pozostałe części: część trzecia
zatytułowana „Stosunki wyznaniowe w wybranych zachodnioeuropejskich państwach związkowych” oraz część czwarta, „Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo
Litewskie – Rzeczpospolita Obojga Narodów”. Część trzecia przedstawia sytuację
wyznaniową w Rzeszy Niemieckiej oraz w wybranych krajach Rzeszy (s. 217–
358), a osobno, w rozdziale trzecim tej części, autor omówił skomplikowane dzieje wyznaniowe Zjednoczonych Prowincji Niderlandów Północnych (s. 359–410).
Osobiście wolałbym, aby sprawy niderlandzkie, jakże ciekawe w XVII i na początku XVIII w. (wczesne oświecenie), były mocniej eksponowane, ale to oczywiście
decyzja autorska. Formalnie dodajmy, że Niderlandy do 1648 r. były zaliczane do
Rzeszy Niemieckiej. Rzecz jasna, że sytuacja wyznaniowa w Rzeszy Niemieckiej,
po przyjęciu zasad pokoju augsburskiego, była wielce odmienna. Nawet jeśli pozostawimy na uboczu kraje rządzone przez Habsburgów (w tym Czechy i Śląsk) i bliską im wyznaniowo Bawarię, to i tak mamy wiele odmiennych sytuacji, zarówno co
do miast cesarskich, jak i co do księstw duchownych3. Autor omówił szczegółowo
głównie kraje protestanckie rzeszy (m.in. Saksonia, Brandenburgia, Wirtembergia,
Hesja, Palatynat Renu, ale też wspomniane Czechy, Austrię i Bawarię).
Lwia część dzieła została poświęcona sprawom polsko-litewskim (s. 411–660).
Jest to swego rodzaju podsumowanie wielu prac autora (rozszerzone o wiele wcześniejszych wątków z XV–XVI w.), uzyskujące zwłaszcza dodatkowy walor dzięki
à l`initiative de L` Université Marc Bloch [...] Strasbourg, 15 au 17 octobre 1998, Strasbourg
1999, s. 113–128.
3
Tu choćby najważniejszy przykład burzliwych dziejów władztwa terytorialnego arcybiskupów kolońskich w XVI w., które jednoznacznie umocnione jako twierdza katolicyzmu u progu XVII w., okresami w unii personalnej, wiązało się także z biskupstwami Münster, Padeborn, Hildesheim i Osnabrück.
Państwo w Europie wobec społeczeństw „rozróżnionych w wierze”
169
porównawczemu szerokiemu kontekstowi historycznemu. Punktem generalnym
założeń pracy jest dążenie autora do ustalenia nade wszystko, czy polski model
stosunków wyznaniowych był w Europie wyjątkowy, czy jednak, zostawiając na
boku sprawy rekonfesjonalizacji w wielu monarchiach absolutnych, jednak aż tak
bardzo wyjątkowy nie był.
Wstępne rozważania Wojciecha Kriegseisena nad trudnymi procesami rozdziału
państwa od Kościoła oraz dywagacje, czym jest tolerancja w sprawach religijnych
wszędzie tam, gdzie nadal istnieje wyznanie panujące (albo większościowe), są
ważne i, niestety, w pewnym sensie nie tracą także na aktualności. Przypominam,
że – z pewnym naszym zdziwieniem – w demokratycznej Europie (a także poza
nią!) upadek komunizmu ujawnił, iż podstawowe konflikty globalne lub lokalne,
wynikające oczywiście z różnych przyczyn (społecznych, kulturowych, etnicznych), z reguły są nadal najłatwiej ubierane w formę konfliktów religijnych, nadają
im często właśnie współczesny agresywny charakter. Po upadku ustrojów komunistycznych problem stosunku państwa do wyznań ponownie należy do spornych
kwestii współczesnego świata.
W historiografii globalnej mamy dziś jakby dwa obrazy spraw polskich w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej: z jednej strony państwa bez stosów (co jest
generalnie w sprawach wyznaniowych prawdziwe) oraz państwa, które w wielu
historiografiach jest dość często traktowane jako niezwykle nietolerancyjne, choć,
podkreślam, że nawet owa nietolerancyjność polska, widoczna praktycznie szerzej dopiero od końca XVII w. po drugą połowę XVIII w., była o wiele „lżejsza”
dla protestantów niż np. ówczesna nietolerancyjność katolickiej absolutnej monarchii francuskiej po uchyleniu Edyktu nantejskiego oraz w protestanckiej Wielkiej
Brytanii, w prawosławnej Rosji, a także w katolickiej monarchii Habsburgów, nie
mówiąc już o Hiszpanii i Portugalii4. Ta moja uwaga nie kwestionuje bynajmniej
założeń autora rozprawy; sam do niektórych tych pytań nieraz wracałem. Każde
spojrzenie porównawcze na te sprawy, mniej lub bardziej subtelnie ukazujące różne elementy obrazu, jest potrzebne. Uprzedzając dalsze rozważania autora, przyjąć
trzeba, że w różnych sytuacjach realnych, w całej niemal Europie, zdarzały się
pragmatyczne rozwiązania quasi-tolerancyjne, że w niejednej sytuacji polskie stosunki tak wyraziście, jak czasem pisano, się nie wyróżniały. Trzeba jednak zawsze
pamiętać, że generalnie publicystka (osiemnastowieczna, zwłaszcza!) i historiografia z reguły jednak tych spraw w skali międzynarodowej nie doceniała, przemilczała i nadal przemilcza z reguły polski model spraw religijnych zbudowany
w XVI w. i w dużym stopniu zachowany (choć ciągle, praktycznie zwłaszcza, zawężany!). W historiografii bowiem „Zachodu” przeważa do dziś obraz Polski nietolerancyjnej z epoki ostrej krytyki oświeceniowej z połowy XVIII w. Wystarczy
Por. mój artykuł Die Wiederherstellung der religiösen Toleranz in Polen in der Epoche der
Aufklärung, „Historische Zeitschrift” 1993, t. 256, z. 2, s. 309–322.
4
170
Stanisław Salmonowicz
także prześledzić jakże tendencyjną protestancką publicystkę skoncentrowaną na
tzw. tumulcie toruńskim 1724 r., aby te sprawy widzieć niestety w kontekście nieraz zgoła dalekim od realiów wyznaniowych Rzeczypospolitej Obojga Narodów5.
Przechodząc do omówienia poszczególnych rozdziałów pracy, należy podkreślić, że autor szeroko rozważył stosowanie terminu tolerancja. Stale trzeba pamiętać,
że ówcześnie, w czasach narodzin wyznań protestanckich, idea równouprawnienia
wyznań była raczej pojęciem abstrakcyjnym. Każde wyznanie uważało się za jedynie prawdziwe i dążyło do utrzymania albo uzyskania przewagi. Politykom chodziło o to, aby w krajach, w których definitywnie upadła idea jedności wyznaniowej,
znaleźć modus vivendi między wyznawcami różnych religii. Jeśli krwawe wojny
domowe lub prześladowania nie przyniosły skutku, tworzono model takiej albo
innej tolerancji wobec innowierców, traktowanej zazwyczaj przez stronę silniejszą
jako godne ubolewania ustępstwo, jako wymuszoną zgodę na unikanie przemocy
wobec odmiennych postaw religijnych. Dziś słowo tolerancja jest stosowane często inaczej, niezwykle wysoko oceniane w pewnym oderwaniu od pierwotnego
rozumienia tego słowa. Wojciech Kreigseisen te kwestie szeroko rozważył i przyjął w rezultacie, że „tolerancja wyznaniowa w praktyce życia społecznego nowożytnej Europy to po prostu wolność od prześladowań na tle wyznaniowym czy
religijnym” (s. 27). Generalnie bliski analizom Zbigniewa Ogonowskiego i Lecha
Szczuckiego, przyjął, że konkretna treść zasady tolerancji może być różna. Należy
także zawsze rozróżniać oficjalną przestrzeń owej tolerancji od jej respektowania
w takiej lub innej praktyce. Dodajmy tu, że właśnie Rzeczpospolita (a zwłaszcza
Korona, a nie Litwa) była od XVII w. wyraźnym przykładem sytuacji, że nie tyle
litera prawa, ile sytuacje lokalne w państwie zdecentralizowanym, o słabej władzy
centralnej, określały bieg spraw na co dzień6.
Trzeba zdać sobie sprawę z tego, że gros syntetycznych dzieł historiografii anglosaskiej, niemieckiej, a także francuskiej, z reguły pomija polskie pozytywy epoki tolerancji wobec ludności żydowskiej, prawosławnej, polski humanizm oraz złoty wiek polskiej kultury, a ewentualne skąpe opisy spraw polskich od połowy XVII w. są zazwyczaj swego rodzaju próbami
uzasadnienia słuszności polityki rozbiorów Polski. Szczególną rolę odegrała tu publicystyka oświeceniowa, bardzo krytyczna wobec polskich realiów; por. ogólnie znakomite dzieło
M. H. Serejskiego, Europa a rozbiory Polski. Studium historiograficzne, Warszawa 1970;
moje uwagi na tle tej książki: O Polsce w zachodnioeuropejskich syntezach historycznych,
„Kwartalnik Historyczny” R. 77, 1970, z. 2, s. 570–576; idem, Obraz Polski w historiografii
obcej. Głos w dyskusji, „Kwartalnik Historyczny” R. 78, 1971, z. 2, s. 345–346. Jak te sprawy
wyglądają dziś, por. moje uwagi, Czy nadal Polonica non leguntur?, w: Vetera Novis Augere.
Studia i prace dedykowane Profesorowi Wacławowi Uruszczakowi, red. S. Grodziski i in.,
t. 2, Kraków 2010, s. 905–910.
6
Tu autor ciekawie referuje poglądy socjologa Feliksa Grossa, który rozróżniał państwo „inkwizycyjne” (zero tolerancji), państwo „nietolerancyjne” (tolerancja bardzo wąska praktycznie) i państwo „tolerancyjne”, które oficjalnie zezwala na wiele, ale nadal istnieje religia
panująca. W tym podziale w Europie u progu XVII w. istniały podmioty właściwe dla tych
5
Państwo w Europie wobec społeczeństw „rozróżnionych w wierze”
171
Rozdział drugi, „Przed reformacją”, wskazuje na niektóre problemy odziedziczone przez XVI stulecie ze średniowiecza. Słusznie autor przypomniał, że walka
z herezjami we wczesnym średniowieczu korelowała jednak ze względną tolerancją wobec muzułmanów i żydów7. Istotnym dorobkiem średniowiecza były poglądy co do ius resistendi, jak też rola idei koncyliaryzmu, co otwierało zarówno drogę
do ewentualnej reformy Kościoła rzymskokatolickiego, jak i do ograniczenia roli
władzy na rzecz stanowiska „ludu” (s. 76–77).
Omawianie poglądów reformatorów i ich przeciwników lub polityków na sprawy religijne od progu XIV w. należy uznać za bardzo istotne wprowadzenie do
rozważań nad polityką poszczególnych państw. Praktyczne rozwiązania przynieść
mogły jedynie, jak się okazało, nie poglądy przedstawicieli wyznań, lecz pragmatyczne decyzje władz świeckich. Tu autor postawił śmiałą tezę: „Mniej więcej od
połowy XVI w., od uznania ius reformandi władzy świeckiej, zasady określonej
później skrótem cuius regio, eius religio, rozpoczął się proces sekularyzacji państwa” (s. 168). Wstęp do tych decyzji autor ujął w trzecim rozdziale tej części zatytułowanej „Politycy, czyli ius resistentiae versus ratio status” (s. 169–216). Dla
wielu władców europejskich rozwiązaniem istotnym było takie rozwiązanie, które
pozwalało na utrzymanie spokoju i bezpieczeństwa w kraju. Dodałbym, że wielokrotnie usiłowano jednak najpierw narzucić jedność religijną, nie bez prześladowań dysydentów, a nawet wojen religijnych. Jeśli takie próby okazywały się nierealne, trzeba było szukać pewnego modus współżycia wyznawców różnych religii,
przy czym zakres takiego kompromisu określał układ sił i na tym tle zasady racji
stanu danego państwa. Dodałbym też, że – widoczne zwłaszcza w licznych krajach niemieckich – łatwe przechodzenie władców na stronę nowej religii wynikało
także z wielkiej roli, jaką odgrywał fakt, iż teologowie protestanccy przyznawali
wyraźnie władzy świeckiej preponderancję, a zarazem koncepcje reformacji implikowały korzyści majątku państwowego (przejmowanie dóbr kościelnych). Przeciw
realizacji takiej lub innej formy rozwiązania sporów religijnych odgórnie przez
państwo niezadowoleni z takiego rozwiązania wysuwali w XVI w. rozbudowane
koncepcje prawa oporu przeciw władcy, co najostrzej formułowano w tzw. teorii
monarchomachów. Tu nasuwa się pewna uwaga generalna dotycząca ewolucji poglądów różnych teologów protestanckich i katolickich: poglądy te, we wszystkich
niemal obozach, ulegały w pewnym zakresie ewolucji lub sporom doktrynalnym,
trzech grup. Trudny problem, czy w odniesieniu do XVII w. można mówić, że gdziekolwiek
istniało pełne równouprawnienie wyznań, bo to implikowałoby rozdział państwa od Kościołów.
7
Generalnie praca jest pieczołowicie dokumentowana, niewiele też błędów drukarskich.
Z obowiązku recenzenckiego trzeba sprostować, że tzw. Dekret Gracjana (s. 59) to jednak
nie tyle podręcznik prawa kanonicznego, ile zbiór źródeł prawa kanonicznego, którego autentyczny tytuł brzmiał Concordantia discordantium canonum, a jego autor był mnichem
z zakonu kamedułów.
172
Stanisław Salmonowicz
zależnie od podstawowej kwestii praktycznej: czy w danym kraju interesem piszącego była obrona religii panującej, czy religii prześladowanej. Można więc powiedzieć, że zależnie od sytuacji mieliśmy monarchomachów kalwińskich we Francji
w XVI w., potem monarchomachów katolickich wzburzonych ogłoszeniem Edyktu
nantejskiego i rządami Henryka IV. Natomiast w Anglii i w Szkocji rację bytu
mieli także monarchomachowie katoliccy, walczący ze zwycięskim wyznaniem
protestanckim. Liczni władcy na przełomie XVI i XVII w. podążali głównie za
niejednolitymi zresztą poglądami Neostoika Lipsiusa, który broniąc kompetencji
państwa do zapewnienia pokoju i bezpieczeństwa, daleki był formalnie od idei szeroko pojętej tolerancji wyznaniowej, jednak pragmatycznie skłaniał się do polityki
tolerowania wyznań mniejszościowych dla uniknięcia krwawych sporów. Można
powiedzieć, że racja stanu w Europie u progu XVII w. wiązała się mocno z politycznym neostoicyzmem, który mógł wprawdzie prowadzić do idei konfesjonalizacji, ale tylko wtedy, gdy istniały ku temu warunki lokalne8.
Dodajmy, że wbrew czasem uproszczonym poglądom, nie tylko Luter, lecz także
Kalwin uznawali wielką rolę władzy świeckiej i jej opiekę nad Kościołem. Tolerancja, chociażby w wąskich granicach, była więc niemal koniecznością wobec rozłamu w Kościele zachodnioeuropejskim. Wojciech Kreigseisen generalnie skłonny
jest przyjąć pogląd Edgara W. Montera, że epoka krwawych prób prześladowań za
herezję została niemal zamknięta w krajach Europy Zachodniej około 1570 r. Tu
jednak chciałbym zaznaczyć, że nie dotyczy to krajów śródziemnomorskich. Nie
sposób też zapomnieć, że we Francji mieliśmy okres krwawych wojen domowych,
które także i w Niemczech przed 1555 r. były zjawiskiem o wiele ważniejszym niż
liczba wyroków sądowych w danym kraju przeciw heretykom. Nie zapominajmy
także, że różnie było z tolerancją religijną wobec katolików w krajach, w których
protestantyzm zdecydowanie zwyciężył: w Anglii oraz w krajach skandynawskich.
Czasami, dotyczy to zwłaszcza krajów skandynawskich, represje wyznaniowe
w tym sensie nie stanowiły zjawiska masowego z uwagi na fakt pełnego niemal
zwycięstwa danego wyznania protestanckiego w danym kraju.
Szczegółowe rozważania autora omawianej pracy rozpoczyna rozdział o sprawach wyznaniowych w Rzeszy Niemieckiej. Władcy terytorialni Rzeszy, których
część wcześnie poszła w kierunku luteranizmu, uzyskali ius reformandi w 1526 r.,
co otworzyło drogę do legalnego rozwoju wyznań protestanckich i po epoce
ostrych sporów doprowadziło do decyzji kompromisowych z 1555 r. w Augsburgu, które wzmocniły rolę władców w sprawach religijnych. Odtąd można mówić
Autor zainteresował się tu także poglądami polskiego kalwinisty, Bartłomieja Keckermanna,
profesora w Gdańsku (s. 199–201). Cieszy się on ostatnio coraz większym zainteresowaniem historyków doktryn i historii filozofii, także w Niemczech. Brak nam dotąd solidnej
monografii ukazującej filozofię i filozofię polityki Keckermanna na szerokim tle, także spraw
polskich około 1600 r.
8
Państwo w Europie wobec społeczeństw „rozróżnionych w wierze”
173
o trzech rodzajach reformacji w Niemczech: na szczeblu władców terytorialnych,
miast i gmin9. Generalnie „kształtowało się przekonanie, że katolicy i protestanci
mogą się wzajemnie uznawać za heretyków z teologicznego punktu widzenia, ale
nie powinno to mieć konsekwencji prawnych” (s. 231). Dalszy bieg spraw w Rzeszy jednak kształtował kontrreformację, albo zjawisko, które określamy procesami
konfesjonalizacji (Zeeden i jego liczni dziś kontynuatorzy), co według samego Zeedena należy definiować jako „procesy kształtowania się poreformacyjnej, skonfesjonalizowanej już świadomości wyznaniowej” (cyt. za autorem, s. 237). Osobiście
uważam, że tzw. Sozialdisziplienierung, wprowadzone przez władców po wstrząsach z XVI w., należy traktować jako ogólne wzmocnienie dyscypliny społecznej,
nie tylko w interesie panującej religii, lecz także w interesie władców budujących
absolutyzm na terytoriach Rzeszy. W krajach protestanckich zasadniczą rolę odgrywał tu nacisk dyscypliny społecznej, oddolnie realizowany przez pastorów,
a w krajach katolickich służyły temu samemu celowi głównie misje zakonów. Po
wyniszczającym konflikcie wojny trzydziestoletniej, która nie przyniosła żadnej
ze stron decydującego zwycięstwa, ułożono na nowo stosunki w pokojach westfalskich, niezwykle dziś wysoko ocenianych w nauce, nie tylko niemieckiej. Zdaniem Wojciecha Kreigseisena najważniejsze było oficjalne wprowadzenie trikonfesjonalizmu i uznanie zasady stanu posiadania poszczególnych religii (ich zasięgu
terytorialnego). Dodajmy do tego zapewnienie władcom terytorialnym niezwykle
silnej pozycji wobec Rzeszy jako całości. Decentralizacja Rzeszy (nie wchodzę
w wiele istotnych szczegółowych ustaleń ustrojowych) zapewniała na przyszłość
mocniejsze podstawy także „dekonfesjonalizacji polityki” i koegzystencji wyznań
w Rzeszy, co wynikało w dużym stopniu z interesów fiskalnych (kolonizacyjnych)
władców. Szczegółowo te problemy przedstawił autor omawianej książki na przykładzie biegu spraw w ważniejszych terytoriach Rzeszy.
Rozdział trzeci przedstawia istotne dla całej Europy dzieje wyznaniowe Zjednoczonych Prowincji Niderlandów Północnych. Początkowo protestanci w skomplikowanych dziejach tego kraju podlegali prześladowaniom. To dopiero po wojnach
z Hiszpanią Niderlandy stały się de facto samodzielne od 1579 r., a religią panującą
zostało wyznanie reformowane, co nie uchroniło kraju od dalszych krwawych wy Skomplikowane sprawy miast cesarskich obrazuje teraz dobrze wielotomowe wydawnictwo tzw. ordynacji policyjnych; por. przykładowo: Repertorium der Policeyordnungen der
Frühen Neuzeit, vol. 10: Reichstädte: Speyer, Wetzlar, Worms, oprac. G. Mahlerwein,
����������������������
T. Rölle, S. Schieber, Frankfurt am Main 2010. Nie brakowało w miastach sporów religijnych, ale
wielokrotnie rozwiązywano je tolerancyjnie; ibidem, s. 476: „war die Lage Wetzlars in der
Mitte des Reiches sowie seine konfessionelle Gemischtheit für das konfessionell paritätisch
besetzte Reichskammergericht von Vorteil”. Ogólnie por. moje uwagi o tej serii wydawniczej,
niezwykle istotnej dla dziejów Rzeszy: S. Salmonowicz, Niemieckie Ordynacje Policyjne
(XVI–XVIII wiek). Uwagi o sytuacji badawczej, „Czasy Nowożytne” 2010, t. 23, s. 151–178,
tamże bogata bibliografia.
9
174
Stanisław Salmonowicz
darzeń10. Oprócz kalwinistów dużą rolę odgrywali też katolicy, luteranie i anabaptyści; realia zależały głównie od sytuacji lokalnych. Stale toczyły się jednak spory
o stosunek władzy świeckiej do wyznań, w tym ostre spory między zwolennikami
Jacobusa Arminiusa i Franciscusa Gomarusa u progu XVII w. (s. 392–399). Z czasem jednak Holandia stawała się coraz częściej azylem dla heretyków wszelkiej
maści i tolerancja stawała się rzeczywista. Natomiast lansowana przez duchownych
kalwinistów tzw. polityka „Nadere Reformatie”, czyli swego rodzaju konfesjonalizacji w duchu Kościoła reformowanego, niekoniecznie prowadziła do zaostrzenia
stosunków z innymi wyznaniami. Moim zdaniem poglądy teologów „Nadere Reformatie”, ich swego rodzaju narzucany purytanizm wewnątrz kościoła reformowanego, przypomina rolę ruchu pietystów w Kościele luterańskim niemieckim, a ich
dalej sięgające dążenia natrafiły na zdecydowany opór przedstawicieli wczesnego
oświecenia holenderskiego: to w drukarniach holenderskich publikowano dzieła
polskich arian11, pisma Spinozy, Pierre’a Bayle’a i Johna Locke’a, co było ewenementem w ówczesnej Europie. Zabrakło mi także w omawianej pracy szerszej
wzmianki o mennonitach, którzy przecież – przez pewien czas ostro prześladowani
w Holandii – przenosili się masowo do Prus Królewskich. W sumie jestem może
nawet za silniejszym akcentowaniem roli prowincji holenderskich dla idei tolerancji w Europie, zwłaszcza ich roli inspirującej u progu XVIII w. Nasuwa się tu uwaga, że może wbrew doświadczeniom Kalwina z Genewą, wyznania reformowane
i w Polsce, i w Holandii były praktycznie bardziej gotowe do postawy tolerancyjnej
niż wyznawcy luteranizmu i szermierze kontrreformacji.
Część czwarta książki to próba podsumowania nie tyle dziejów „wewnętrznych” protestantyzmu w Polsce i w Rzeczypospolitej, ile ukazanie sytuacji przede
wszystkim wyznań protestanckich, ale też spraw prawosławia. Wojciech Kreigseisen od lat zajmował się również dziejami protestantyzmu w Wielkim Księstwie
Litewskim. Po wprowadzeniu ogólnym, od schyłku średniowiecza, autor generalnie przyjął periodyzację zmiennych sytuacji wyznaniowych (ale głównie dotyczące
dziejów reformacji) następująco: początek reformacji 1520–1548; rozwój wyznań
reformowanych 1548–1573; epoka równouprawnienia formalnego wyznań 1573–
1606; epoka konfesjonalizacji, czyli sukcesów kontrreformacji, którą autor ujął już
w długim okresie od 1606 aż po 1658 r. Ostatnia, według niego, epoka przed oświeceniem to „spóźniona katolicka konfesjonalizacja” – 1658–1768. Nadal można ten
podział dyskutować. Dla mnie jako historyka prawa najistotniejszy jest problem
Ścięcie hrabiego Egmonta przeszło także do dziejów literatury pięknej dzięki Goethemu.
Notabene autor tytułuje Egmonta na s. 364 hrabią, a na s. 366 – księciem. W dostępnych mi
źródłach Egmont zawsze był tytułowany hrabią.
11
Autor o międzynarodowej roli arian wspomniał nieco dopiero na s. 627–629. Oczywiście
nie jest to konieczne w ramach tego tematu. Faktem jest, że warto stale o tym przypominać,
w istocie bowiem rola arian i ich koncepcji dla oświecenia to jeden z rzadkich przykładów
europejskiego oddziaływania polskiej myśli.
10
Państwo w Europie wobec społeczeństw „rozróżnionych w wierze”
175
sytuacji prawnej innowierców (co nie zawsze jest równoznaczne z dziejami Kościołów w danej epoce) i dlatego osobiście preferowałbym podział, który mniejszą
wagę przywiązuje do daty 1606 r., ponieważ sytuacja prawna innowierców (protestantów, bo w związku z unią brzeską sytuacja prawosławnych kształtowała się
odmiennie) formalnie jednak (i praktycznie też) niewiele się zmieniła od 1573 r.
aż po połowę XVII w.; tutaj w istocie można obok daty 1658 r. posługiwać się
wcześniejszą datą złowróżbnego 1648 r., albo późniejszą, roku pokoju oliwskiego
(1660), który wiele spraw jakby zamknął. Natomiast okres ostatni rzeczywiście stale rosnącej roli rządów ściśle katolickich trwałby do 1764 lub 1768 r. Moje stanowisko jest bliskie poglądom Janusza Małłka, który lata 1548–1573 postrzegał jako
lata pełnej tolerancji religijnej pod rządami Zygmunta Augusta, a potem cały długi
okres od 1573 do 1658 r. określił jako czasy tolerancji „z elementami kontrreformacji”. W pewnym sensie są to lata odchodzenia od litery czy ducha konfederacji
warszawskiej, ale głównie tylko via facti i to w zasadzie nie dotyczy szlachty12. Natomiast w odniesieniu do lat 1658–1768 panuje pełna zgoda między obu autorami.
W rozważaniach wstępnych Wojciecha Kreigseisena nad polskim późnym średniowieczem na pierwszy plan, oczywiście, wybija się problem przejmowania przez
Polskę (i przez kontakty z Wielkim Księstwem Litewskim) problematyki prawosławia, konieczności państwowej jego tolerowania na rozległych terytoriach wschodnich. Na marginesie pozostał problem, również ważny teologicznie, stosunku do
pogan na tle sporów z zakonem krzyżackim i stosunkiem do Litwy oraz co do
pogańskich Prusów i ich praw13. Natomiast problem ludności żydowskiej w całej Europie był traktowany w specyficzny sposób, nie wpływając na stanowisko
w sporach wewnątrz religii chrześcijańskich. Trudno jednak nie pamiętać, że Polska w XIV w. stała się swego rodzaju refugium dla Żydów z całej niemal Europy, co
jednak nie mogło by nastąpić bez pewnej, zaryzykowałbym ten pogląd, otwartości
już od końca XIV w., która charakteryzowała wpływowe elity szlachty polskiej
w sprawach wyznaniowych, przede wszystkim właśnie w stosunku do Litwy, do
czego przecież doszło przed narodzinami reformacji.
Zapomina się, że wolność religijna szlachcica była chroniona nie tylko przepisami konfederacji, lecz także prawem sądowym, przepisami o neminem captivabimus, o nienaruszalności domu szlacheckiego; por. S. Salmonowicz, Nieograniczona władza szlachcica polskiego
w jego posiadłościach, w: idem, Kilka minionych wieków. Szkice i studia z historii ustroju
Polski, Kraków 2009, s. 9–22. Tekst opublikowany także w języku francuskim.
13
Tak zwana krakowska szkoła prawa międzynarodowego w XV w. o stosunku do pogan,
o problemie przemocy wobec nich, jak też o kwestii wojny sprawiedliwej nie tylko wyrażała
ówczesną polską rację stanu, lecz także odegrała pewną rolę (choć jest to do dziś niedocenione) w dziejach prawa międzynarodowego; por. mój szkic syntetyczny Wkład polskiej nauki
prawa do światowego dziedzictwa, w: Wkład osiągnięć polskiej nauki i techniki do dziedzictwa światowego, red. I. Stasiewicz-Jasiukowa, Kraków–Warszawa 2009, s. 306–309. Jest
także wersja angielska.
12
176
Stanisław Salmonowicz
Omawiając różne poglądy u progu XIV w. na tematy wyznaniowe, autor książki
wiele uwagi poświęcił opiniom Stanisława Zaborowskiego, który przecież bardzo
twarde teoretycznie stanowisko też złagodził, gdy chodziło o praktyczne podejście
do „heretyków”. Dodajmy fakt istotny, że szlachta i możnowładztwo polskie, zarówno pod koniec rządów Kazimierza Jagiellończyka, jak i zwłaszcza w XVI w.
dalekie było od popierania wielu postulatów kleru katolickiego; jedną z cech polskiej szlachty, także i później, był fakt, że z własną nieraz ortodoksyjną religijnością katolicką łączono z reguły w sprawach państwowych (skarbowych, sądowych,
własnościowych) niechęć do kompetencji „Rzymu” i do przywilejów kleru (o tym
także autor, s. 445–446). Tak więc rola polskiego ustroju stanowego z rządzącą
szlachtą miała ogromne znaczenie także dla biegu spraw wyznaniowych. Ten fakt
właśnie uniemożliwił krwawe prześladowania, a nawet wojnę domową religijną
w XVI w. Jeśli dopiero w XVIII w. poważono się obalać niektóre polityczne przywileje stanu szlacheckiego wobec protestantów, to oznacza, że w puklerzu przywilejów szlacheckich szlachta protestancka w swoich dobrach czuła się jednak
bezpieczna aż po epokę oświecenia, która przyniosła ponowne równouprawnienie.
Natomiast, trzeba przyznać, że generalnie w XVII w. dyskryminacja prawosławia,
stałe dążenie do wymuszenia jakiejś formy „unii” z papiestwem stworzyło wielki
problem, którego skutki z punktu widzenia interesu państwa i jego stabilności były
niewesołe, zwłaszcza w obliczu silnego w przyszłości sąsiada, który nie darmo
głosił się „trzecim Rzymem”.
Rozważając bieg spraw reformacji w Polsce, Wojciech Kreigseisen podkreślił,
że mimo obfitej literatury „brak nowoczesnego opracowania dziejów polskiej reformacji, a autorzy syntetycznych zarysów podsumowują tylko stan badań” (s. 453).
Trudno jednak nie zaakcentować, że badania nad dziejami protestantyzmu w Polsce (tak dobrze widzianymi w PRL!) były w ostatnim pięćdziesięcioleciu niezwykle aktywne. Nie tylko dzieje praw publicznych innowierców w Rzeczypospolitej
są w zasadzie dobrze znane. Wiele wiemy ostatnio zwłaszcza o reformacji w Wielkim Księstwie Litewskim, a także o wydarzeniach w XVIII w., m.in. dzięki właśnie pracom Wojciecha Kriegseisena. Problemem pozostaje wiele spraw lokalnych
i szczegółowych. Takie kwestie, w jakim stopniu nietolerancja dotyczyła innowierców w różnych miastach Korony lub ciągle dyskusyjny los wyznania poddanych
na wsi, wciąż są otwarte. Czy zależało to zdecydowanie od religii pana feudalnego?
Różnie kształtowały się sprawy w miastach prywatnych. Inne kwestie, np. prób
dyskryminacji protestantów w XVII w. w zakresie prawa prywatnego (zwłaszcza
prawa małżeńskiego i rodzinnego14) nadal są niedostatecznie znane. Dziś możemy
Por. moje uwagi: O sytuacji prawnej protestantów w Polsce (XVI–XVIII w.), „Czasopismo
Prawno-Historyczne” 1974, t. 26, z. 1, s. 159–173, oraz prace Jolanty Dworzaczkowej cytowane przez autora omawianego dzieła.
14
Państwo w Europie wobec społeczeństw „rozróżnionych w wierze”
177
powiedzieć, że odmienna sytuacja protestantów w Prusach Królewskich jest już
dobrze przebadana.
Zakres tolerancji religijnej w Polsce od 1753 r. zależał głównie, zwłaszcza
z biegiem lat, nie od litery prawa, lecz od pozycji stanowej zainteresowanych i od
sytuacji lokalnych. Nadal natomiast, mimo że literatura o polskich sprawach religijnych tej epoki w językach światowych jest wydawałoby się obfita, ciągle mamy
do czynienia z całkowitym pomijaniem istotnych polskich spraw w obrazie ogólnym Europy15.
Rezygnując ze streszczania bogatego opisu spraw z lat 1548–1606, podkreślmy, że autor omawianego dzieła dynamiczny rozwój reformacji w Polsce powiązał
formalnie z datą samodzielnych rządów Zygmunta Augusta od 1548 r. Rzecz jednak w tym, że Zygmunt August, choć był władcą chwiejnym w wielu decyzjach
i unikał skrajności, ostatecznie jednak pozostał przy religii katolickiej i praktycznie
protestanci nie zdołali przekształcić Polski w państwo protestanckie. Moim zdaniem kościół narodowy nie powstał przede wszystkim dlatego, że ówczesny episkopat nie poparł protestantyzmu, dbając przede wszystkim o zachowanie swych
majątków i pozycji w senacie. Ostatecznie kompromisem, dalekim od ideału, była
konfederacja warszawska, ówcześnie niezwykle istotna, ale – jak się miało okazać w przyszłości – nie była wystarczającym zabezpieczeniem interesów protestantyzmu. Autor datuje odwrót od reformacji w państwie na 1606 r. Brakowało
niewątpliwie (poza Prusami Królewskimi!) silnego plebejskiego nurtu w miastach
i na wsiach, co ułatwiło politykę rekatolizacji, także w tych miastach, gdzie protestancki patrycjat znalazł się pod presją plebejskiego katolicyzmu. Przepisy konfederacji warszawskiej nie zostały w konkretnych normach prawnych sprecyzowane
i późniejsze interpretacje strony katolickiej stale zawężały praktyczny zakres tolerancji religijnej. Dlatego ostatecznie etapami, choć formalnie aktu konfederacji
warszawskiej nie odwołano, ale częściowo via facti, a częściowo różnymi decyzjami prawnymi, tolerancja religijna została zawężona. W pierwszej połowie XVIII w.
dysydentom pozostała tylko wolność sumienia i prawo prywatnego kultu. Lepiej
sytuacja wyglądała w Wielkim Księstwie Litewskim i w Prusach Królewskich16.
W rozdziale czwartym autor podsumował dotychczasowe badania nad myślą polityczną polskiego protestantyzmu17. Jego zdaniem generalnie od 1606 r. nastąpiła
Autor wskazał na najnowszy żenujący przykład próby syntezy spraw wschodniej Europy
przez Georga Murdocka, który w ogóle pominął sprawy polskie XVI–XVII w. (s. 453). Przykład to jaskrawy, ale w różnych wariantach dość powszechny.
16
Sukcesy kontrreformacji i siła struktur kościelnych katolickich, rozbicie wewnątrz protestantyzmu i klęska prawosławia – wszystko to otwierało drogę do marginalizacji protestantyzmu.
17
Wśród błędów drukarskich zob. przypisanie Stanisławowi Grzybowskiemu autorstwa książki
Konstantego Grzybowskiego (s. 502). Prawidłowy zapis na s. 498, ale w indeksie Konstantego Grzybowskiego w ogóle brak.
15
178
Stanisław Salmonowicz
„najbardziej interesująca epoka w dziejach wyznaniowych państwa szlacheckiego,
które starało się wtedy z przyczyn politycznych realizować zasadę równouprawnienia wyznań” (s. 533). Nie można jednak zapominać, że zarówno w okresie rządów
Zygmunta III, jak i zwłaszcza pod władzą Władysława IV, fakty dokonane i decyzje
niekorzystne dla protestantów przeplatały się z faktami zgodnymi z duchem konfederacji warszawskiej. Klęska, przecież nieuchronna, protestantyzmu wiązała się
z rozbiciem ich własnego obozu, jak też z zupełnie już odmienną sytuacją Kościoła
prawosławnego w okresie realizacji unii brzeskiej, która na długie lata osłabiła prawosławie w Rzeczypospolitej. Odnośnie do rozważań autora dotyczących epoki po
1606 r., nie jestem przekonany, czy sprawa Colloquium Charitativum toruńskiego
może być traktowana jako swego rodzaju tylko nieistotny manewr królewski. Trzeba jednak podkreślić, że nie było winą Władysława IV, iż obóz protestancki (nawet
wewnątrz ówczesnego luteranizmu!) nie okazał się zdolny do żadnej minimalnie
wspólnej linii działania. Nieszczęściem było to, że zamiast na zjeździe toruńskim
dyskutować o politycznym stosunku wyznań i państwa, dyskutowali wyłącznie
teologowie niezdolni do żadnych kompromisów18.
Wygnanie w 1658 r. braci polskich (arian), jedynych rzeczywistych zwolenników szerokiej tolerancji religijnej, było faktem złowróżbnym. Dalszy bieg spraw
po licznych wojnach i w związku z nimi był jednoznaczny: polityka, jak to autor
nazwał, spóźnionej katolickiej konfesjonalizacji osiągnęła apogeum w epoce rządów króla Augusta II, byłego protestanta. Odtąd narastało aż po 1763 r., groźne dla
kraju umiędzynarodowienie sprawy dysydentów, co powodowało efekt odwrotny
w Rzeczypospolitej. „Najgroźniejsze dla środowiska różnowierczego miało się
okazać umiędzynarodowienie »sprawy dysydenckiej«, które forsowały od początku lat dwudziestych Prusy” (s. 656)19. Jeśli nawet sami protestanci w Rzeczypospolitej schodzili na margines jej życia publicznego, to rosła niekorzystna dla Polski
sytuacja w związku z prawosławiem, którego oficjalnym protektorem została Rosja
(już w latach 1667 i 1686).
„O porozumieniu na płaszczyźnie doktrynalnej nie mogło być mowy między nimi” – K. Maliszewski, Stosunki religijne w Toruniu w latach 1548–1660, w: Historia Torunia, t. 2, cz. 2:
W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548–1660), red. M. Biskup, Toruń
1994, s. 296.
19
Powstał w tej sytuacji po 1660 r. swoisty circulus vitiosus: protestanci, zwłaszcza miasta
pruskie, w pismach kierowanych do władców brandenburskich i innych wyolbrzymiały swoje problemy i trudności, a interwencje pruskie zaogniały sytuację z punktu widzenia władz
Rzeczypospolitej. Swego rodzaju apogeum tych spraw to międzynarodowe echa tumultu toruńskiego z 1724 r. Idąc za tymi skargami protestantów, które nieraz przypominają pełne
przesady w ówczesnej epoce pisma procesowe polskiej szlachty, opisał je, zgodnie z rokiem
wydania tej monografii, nazbyt bezkrytycznie, Gotthold Rhode, Brandenburg-Preussen und
die Protestanten in Polen 1640–1740, Königsberg 1941. Po II wojnie światowej Gotthold
Rhode wielokrotnie wykazywał się obiektywizmem i życzliwością w kontaktach z nauką
polską.
18
Państwo w Europie wobec społeczeństw „rozróżnionych w wierze”
179
Publikację książki Wojciecha Kriegseisena uważam za fakt istotny. Praca ta,
oparta na źródłach drukowanych, jak i na bardzo bogatej literaturze przedmiotu,
przekracza pojęcie monografii. Jest to rzadka w historiografii próba porównawczej
syntezy wielkiego problemu, przez wieki i dziś, ciągle w różnych aspektach dyskusyjnego. Uwagi końcowe autora są może momentami zbyt skrótowe. Natomiast
trudno byłoby nam zarzucać, że zabiegowi porównawczemu nie został poddany
(wspomniany marginesowo) model Siedmiogrodu. Przekraczałoby to znacząco
rozmiary pracy.
Ustalenia autora pozwalają w sumie z jednej strony na stwierdzenie, że z punktu
widzenia nie tyle litery prawa, ile dominującej praxis stosunki polskie w XVI–
XVIII w. nie były szczególnie wyjątkowe w skali Europy: wszędzie, gdzie dana
religia zdecydowanie przeważała, to jej wyznawcy („lud” i kler danego wyznania) dążyli z reguły do możliwie pełnej konfesjonalizacji20. Władze państwa i elity
świeckie często kierowały się jednak różnym stopniem pragmatyzmu, zwłaszcza
tam, gdzie liczba konkurujących religii przekraczała zwykły dualizm. Pamiętać
jednak należy, moim zdaniem, że do pewnej formuły kompromisowej w XVI–
XVII w. dochodziło w wielu krajach europejskich (Francja, Niemcy, Holandia), po
latach krwawych prześladowań, konfliktów zbrojnych i wojen domowych. Z tego
punktu widzenia broniłbym jednak szczególnej roli Rzeczypospolitej, chwilowa
bowiem przewaga protestantów i dalszy bieg wydarzeń nie wiązały się z żadnymi globalnymi krwawymi wydarzeniami. Pewna liczba osób, które (przed 1648)
straciły życie z przyczyn wyznaniowych, to prawie wyłącznie ofiary tumultów
„miejskiego motłochu”, o czym także należy pamiętać, np. przy ocenie surowego
wyroku z 1724 r. Generalnie w krajach o dużym stopniu decentralizacji władzy
państwowej, a zwłaszcza wobec słabości władzy (jak w Rzeczypospolitej), realne
stosunki wyznaniowe zależały od sytuacji lokalnych. W Warszawie i w Krakowie
zwyciężali katolicy w burdach miejscowych. Miasta Prus Królewskich mogły bez
większych przeszkód dyskryminować katolików, a szlachcic kalwinista lub arianin
czuł się bezpiecznie w swoich dobrach, podobnie jak cenieni z przyczyn ściśle
ekonomicznych tzw. olędrzy w delcie Wisły (mennonici). Pragmatyzm też decydował w różnych miastach cesarskich Rzeszy. Nie można jednak zapominać, że duża
część Europy wyglądała przecież inaczej: w Wielkiej Brytanii w głąb XIX w. dyskryminowano katolików, Półwysep Iberyjski nie tolerował heretyków, podobnie
większość państw włoskich oraz kraje habsburskie, gdzie nawet u progu XVIII w.
Znaczenie spraw polskich upatruję głównie w fakcie, że przed 1573 r. nie doszło do żadnych
masowych prześladowań ani do religijnej wojny domowej. Pozbawienie wczesne w Polsce
sądów kościelnych brachium regale (1563–1565), zwycięstwo generalne ruchu egzekucji
praw, siła szlachty protestanckiej, to były elementy decydujące. We Francji przecież nie liczba wyroków skazujących heretyków w XVI w., lecz liczba ofiar wojen domowych, z „Nocą
świętego Bartłomieja” na czele, miała znaczenie decydujące.
20
180
Stanisław Salmonowicz
zdarzały się krwawe prześladowania. We Francji, po odwołaniu Edyktu nantejskiego, sytuacja niemal do wybuchu rewolucji francuskiej była dla protestantów zgoła
niewesoła21. Oświeceni oratorzy tolerancji w XVIII w. częściej jednak identyfikowali się z cierpieniami protestantów niż np. katolików w Irlandii. W pewnym sensie
francuscy krytycy Watykanu i własnego Kościoła rzymskokatolickiego atakowali
swoje sprawy pośrednio, przez pryzmat spraw polskich. Niektórzy jednak czynili
to głównie na zamówienie obce, pruskie albo rosyjskie.
Tak czy inaczej, trudno nie podkreślić, że konfederacja warszawska, oprócz niektórych edyktów tolerancyjnych w Europie Zachodniej, a nade wszystko oprócz
rozwiązań Siedmiogrodu i pokoju augsburskiego, należała do najważniejszych aktów epoki kryzysu wyznaniowego22. Podsumowując swe uwagi o epoce XVI w.,
Wojciech Kreigseisen napisał, że u schyłku XVI w. także w Europie Zachodniej zaczęto akcentować pogląd, iż zachowanie pokoju w państwie jest wartością wyższą
niż dążenie do nieosiągalnej już jedności wyznaniowej: „Polityczny interes państwa
wzmocnionego w wyniku reformacyjnych przemian zaczynał górować nad religijnym interesem osłabionych rywalizacją kościołów” (s. 662). Dodał jeszcze, że
na umownej „skali nietolerancji” w ówczesnej Europie „w praktyce najpowszechniejszą normą stosunku państwa wyznaniowego do innowierców był jednak zakaz
kultu publicznego przy tolerowaniu, a czasem nawet gwarantowaniu im prawa do
kultu prywatnego” (s. 663). W tej skali Siedmiogród, Rzeczpospolita, Niderlandy
oraz niektóre kraje i miasta Rzeszy Niemieckiej stanowiły szersze oazy tolerancji.
W uwagach końcowych autor omawianego dzieła przypomniał stary dylemat
naszej historiografii: czy wielowyznaniowość Rzeczypospolitej, kraju pozbawionego silnej władzy wykonawczej, nie była jedną z przyczyn słabości państwa i jego
upadku. Traktowanie innowierców jako potencjalnych nielojalnych poddanych było
już obecne w ogniu niektórych polemik od końca XVI w., i to nie tylko w Polsce.
Ostre poglądy Piotra Skargi kontrastowały tu zdecydowanie ze zdaniem Andrzeja Lubienieckiego, który w tej różnorodności, otwartości widział objaw pozytywny. To jednak, co było pozytywne do – powiedzmy – 1648 r., stawało się później
Wydaje mi się, że autor zbyt pozytywnie ocenił sytuację we Francji. Po odwołaniu Edyktu
nantejskiego (1685) protestanci zostali zmuszeni do emigracji lub do nawrócenia się na katolicyzm. Część w ukryciu odprawiała praktyki religijne, co nawet w połowie XVIII w. było
przedmiotem drakońskich represji. W górzystych Sewennach ukrywali się pastorzy i gromadzili wierni, co prowadziło do lokalnych wojen; por. ogólnie: J. M. Carabasse, G. Leyte,
S. Soleil, La monarchie française du milieu du XVI e siècle à 1715. L`esprit des institutions,
Paris 2000, s. 91–100.
22
Trudno tu jeszcze raz nie przypomnieć, że panująca obecnie ilościowo i możliwościami badawczymi historiografia amerykańska z reguły całkowicie stwarza jednostronny obraz historii Europy, wykazując przy tym w sprawach polskich dużą ignorancję; por.: J. J. Kulczycki,
Dzieje Polski w amerykańskiej historiografii Europy. Królestwo Nigdzie, w: Historia Polski
w historiografiach obcojęzycznych, red. W. Molik, H. Żaliński, Poznań 2007, s. 19–48.
21
Państwo w Europie wobec społeczeństw „rozróżnionych w wierze”
181
rzeczywiście problemem trudnym. Rosnąca wraz z kontrreformacją siła Kościoła
katolickiego spychała elity różnowiercze, a także potężne nadal prawosławie, do
szukania protekcji czy wręcz współdziałania z sąsiednimi państwami na zasadzie
wspólnoty interesów religijnych (Rosja, Szwecja, Brandenburgia). Dlatego nastąpiło zaostrzenie tych spraw w Rzeczypospolitej na przełomie XVII i XVIII w., co
sytuowało bieg spraw polskich odmiennie niż w wielu krajach oświeceniowej Europy i co uwidoczniła epoka oświeceniowej krytyki Rzeczypospolitej. Napisałem
kiedyś, rozważając dzieje procesów o czary i o tzw. zbrodnie rytualne zarzucane
Żydom, że nieszczęście Rzeczypospolitej w opinii europejskiej polegało częściowo na tym, iż różne, fatalne aspekty, takich czy innych historycznych fobii przejmowaliśmy dynamicznie, ale z dużym opóźnieniem: wielka fala polskich procesów
o czary wystąpiła na przełomie XVII i XVIII w., kiedy w wielu krajach Europy już
zaprzestano generalnie ścigania czarownic. Podobnie było też z procesami przeciw
Żydom, które intensyfikowały się w Polsce w momencie, kiedy wielka fala krwawych prześladowań ludności żydowskiej w Europie Zachodniej już minęła23.
Reasumując, owo polskie zacofanie, modnie dziś w historiografii europejskiej
określane nieraz jako „sytuacja europejskich peryferii”, fatalnie się odbiło na polskich sprawach w okresie oświecenia i fatalnie odbija się do dziś, nie tylko w odbiorze popularnym24. Wskazując na problem roli spraw wyznaniowych w biegu
wydarzeń prowadzących do I rozbioru Polski, Wojciech Kreigseisen jednak kwestii tego dylematu jednoznacznie nie rozstrzyga, lecz stawia pytanie „o następstwo
przyczyn i skutków” (s. 674). Mimo wszystko przyjmując, że kwestia wyznaniowa stanowiła ważny element rozgrywki prowadzonej przez naszych sąsiadów
w XVIII w., byłbym jednak tego elementu nie absolutyzował. Myślę, że w braku
dobrze widzianej propagandy o ucisku wyznaniowym w Rzeczypospolitej zarówno
Prusy, jak i Rosja, szermowałyby szerzej innymi argumentami. Jednak ostatecznie
nie argumenty prawne i polityczne decydowały o decyzjach rozbiorowych, lecz gra
sił wielkich mocarstw, naszych sąsiadów.
Por. moje uwagi Les proces pour meurtre rituel en Pologne (XVI–XVIII e. siècles), „Revue
historique de droit francàis et étranger” R. 73, 1995, z. 3, s. 328–332.
24
Tumult toruński z 1724 r. stale wraca w różnych kontekstach, z reguły niedokładnie opisywany. Przykład może szczególnie kuriozalny: Matthew S. Anderson, profesor z Glasgow, uważany za znakomitego znawcę oświecenia w Europie, napisał podręcznik dostępny w wielu
językach. Korzystałem z wersji francuskiej, L`Europe au XVIII e siècle, Paris 1968. Nie chodzi o problem, że sprawy polskie prawie nie występują w żadnym kontekście, lecz o jakość
nielicznych wzmianek; jego zdaniem tron elekcyjny w Polsce został ustalony „aux environs
de 1570”, a król Stanisław August objął rządy w 1759 r. A o tumulcie toruńskim napisał jedno
ciekawe zdanie: „la municipalité de Toruń en Pologne décida de faire egzécuter un certain
nombre des calvinistes reconnus coupables de conduite insurrectionnelle” (s. 431). Datował
ten fakt na 1719 r. Zmieścić w jednym zdaniu aż trzy błędy rzeczowe, a ani jednego faktu
prawdziwego, to swego rodzaju sukces. Być może fakt, że autor książki był kalwinistą, tłumaczy ten rodzaj błędów.
23
Czasy Nowożytne
TOM 26
ROK 2013
Jerzy Przeracki
Olsztyn
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
w badaniach nad nazwiskami mieszkańców nowożytnej
Warmii (na marginesie książki Izy Matusiak-Kempy)
Książka Izy Matusiak-Kempy Nazwiska mieszkańców komornictwa jeziorańskiego (XVI–XVIII w.)1 jest drukowaną wersją doktoratu, napisanego pod kierunkiem prof. dr hab. Marii Biolik (informacji tej zabrakło w edycji) i obronionego
w 2006 r. na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
w Olsztynie (UWM). Recenzentkami pracy zarówno podczas przewodu doktorskiego, jak i przed jej wydrukowaniem – jak można się domyślać na podstawie
praktyki uczelnianej – były: prof. dr hab. Barbara Czopek-Kopciuch z Instytutu Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk w Krakowie i Akademii Świętokrzyskiej
(obecnie Uniwersytet Jana Kochanowskiego) w Kielcach oraz dr hab. Wanda Szulowska z UWM. Warto przypomnieć, że badania pierwszej z nich koncentrowały
się głównie na problematyce nazwisk międzywojennych mieszkańców Zagłębia
Ruhry (na podstawie książek telefonicznych z tego regionu z końca XX w. i ankiet) oraz adaptacji niemieckich nazw miejscowych w języku polskim, drugiej zaś
nazwisk mieszkańców ziemi halickiej i lwowskiej oraz Mazowsza w epoce nowożytnej. A omawiana tu praca przedstawia nazwiska mieszkańców biskupiego komornictwa jeziorańskiego, jednego z największych w strukturze administracyjnej
nowożytnej Warmii, kraju o swoistej specyfice, o którą – według mnie – trzeba się
jednak choćby otrzeć, aby móc właściwie, a więc odpowiedzialnie i z korzyścią dla
autorki, wywiązać się z niełatwego obowiązku recenzenckiego. Trudno więc pojąć,
dlaczego nie zwrócono się o przygotowanie recenzji wydawniczej także do historyka epoki nowożytnej, znającego problematykę biskupstwa warmińskiego.
I. Matusiak-Kempa, Nazwiska mieszkańców komornictwa jeziorańskiego (XVI–XVIII w.),
[Olsztyn 2009], Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, ss. 341.
1
184
Jerzy Przeracki
Autorka poszła w ślady raczej Barbary Mossakowskiej (badaczki nazwisk
mieszkańców komornictwa olsztyńskiego)2 niż Aldony Naruszewicz-Duchlińskiej
(badaczki nazwisk mieszkańców komornictwa lidzbarskiego)3. Gdańska bowiem
szkoła antroponimiczna (m.in. Barbara Mossakowska) zawęża chronologię przywoływanych zapisek wyłącznie do dat rocznych oraz ogranicza do niezbędnego
minimum cytaty ze źródeł, z których wyekscerpowano nazwiska z badanego obszaru. Ma to swoje dobre strony, ponieważ taka praktyka zmniejsza liczbę błędów
popełnianych przez autorów przy odczytywaniu źródeł archiwalnych, do czego
trzeba mieć właściwe przygotowanie paleograficzno-neograficzne i językowe. Jednak należy też wziąć pod uwagę fakt, że podawanie prawie wyłącznie tylko imion
i nazwisk, bez źródłowych określeń statusu i pochodzenia tych osób, przy ewentualnym braku należytej wiedzy i uwagi badacza zupełnie niepotrzebnie poszerza krąg analizowanych nazwisk o postacie niepochodzące z terytorium będącego
obiektem zainteresowania autorki/autora.
Z kolei podając dokładniejsze dane dotyczące określonej osoby (oprócz imienia
i nazwiska), należy zwracać uwagę na to, aby przytoczony fragment źródła przedstawić z sensem, przerywając go w odpowiednim miejscu. Nieprzywiązywanie do
tego należytej wagi i nieuwaga powodują zabawne sytuacje, których i w książce Izy
Matusiak-Kempy nie brak, jak np.: s. 269 – Rajkowski: Mathia Raykowskj 1753,
R 4: 35 (powinno być: Margaritha Mathiae Raykowski Inquilini ex Rams Filia
1753, R 4: 36); s. 294 – Staliński: Jascobus Stalinskj Scultetus in Ecclesiae Ramsowiensis (abstrahując od błędów, bo powinno być: Jacobus Stalinski Scultetus in
Ecclesia Ramsoviensi [sepultus], należało przerwać cytat po słowie „Scultetus”
albo dodać na końcu zapiski: [sepultus], ponieważ wersja zamieszczona w pracy
niepotrzebnie sugeruje jakąś funkcję tej osoby w świątyni ramsowskiej, jak np.
kiedy pisze się o witryku lub organiście); s. 298 – Sułkowski: fem. Theresia p.d.
Casimiri Sułkowski derelicta (zabrakło tu: vidua, bo tylko wtedy ten cytat ma sens),
s. 320 – Witkowski: fem. Constantia Michaelis Witkowski pauperis (tu dla odmiany
zabrakło: uxor).
Bez względu jednak na podejście badacza do treści zachowanych źródeł pisanych, dwie kwestie wydają się bezwzględnie kluczowe: właściwe rozeznanie
jednostek osadniczych należących do badanego terytorium oraz możliwie pełne
wykorzystanie źródeł do realizowanego tematu.
W pierwszej kwestii można zaobserwować pewien postęp w stosunku do pracy
o mieszkańcach komory lidzbarskiej. Mianowicie Iza Matusiak-Kempa – choć także nie zna artykułu Wernera Thimma o mapie Warmii Jana Fryderyka Enderscha
i miejscowościach ujętych na niej z podaniem ich przynależności do poszczegól B. Mossakowska, Nazwiska mieszkańców Komornictwa Olsztyńskiego, Gdańsk 1993.
A. Naruszewicz-Duchlińska, Nazwiska mieszkańców komornictwa lidzbarskiego (1500–
1772 r.), Olsztyn 2007.
2
3
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
185
nych komornictw4 – spróbowała ustalić zasięg komory jeziorańskiej na podstawie
jednej z publikacji źródłowych Zenona Guldona (tak brzmi jego nazwisko) i Jacka
Wijaczki, która zawiera rewizję łanów m.in. komory jeziorańskiej z 1717 r.5 Próba ta jest nie do końca udana, mimo optymistycznego stwierdzenia autorki (s. 10)
o rozstrzygającej roli tego źródła w kwestii zasięgu terytorialnego badanego przez
nią obszaru (kiedy bowiem autorka napotyka w księgach miejscowość, której
w owej rewizji łanów nie ma, po prostu nie wie, czy należała do komornictwa
jeziorańskiego, czy do sąsiadujących z nim). Jako czytelnik oczekiwałbym jednak
precyzyjnego określenia terytorium, którego omawiana praca dotyczy (np. mapki
komory jeziorańskiej). Jest to życzenie tym bardziej zasadne, że autorka sama ma
w tym względzie wątpliwości, dotyczące osad leżących na obrzeżach badanego
terytorium (s. 10). Niestety, w związku z tym niepotrzebnie poddała ona analizie
nazwiska niemal 200 mieszkańców wywodzących się z kilkudziesięciu wsi spoza
komornictwa jeziorańskiego. Wiele nazwisk pochodzi z ramsowskich ksiąg metrykalnych, a przecież właśnie Ramsowo było parafią leżącą na obrzeżu komornictwa
jeziorańskiego, należały do niej jednak także wsie z komory wartemborskiej, co
– przy braku wiedzy i staranności autorki – prowadzi do wielkiego bałaganu informacyjnego. Ponadto z powodu braku szerszej orientacji w kwestii osób istotnych
dla dziejów Warmii autorka bezzasadnie zaliczyła do mieszkańców komory jeziorańskiej kilku biskupów warmińskich, ich urzędników i obywateli niektórych miast
warmińskich, a nawet stolicy Prus Książęcych – Królewca (na ten temat będzie
jeszcze mowa).
W kontekście drugiego zasygnalizowanego zagadnienia: stopnia wykorzystania
najistotniejszych dla tematu pracy źródeł, ważne jest to, że Iza Matusiak-Kempa w pełni zdaje sobie sprawę z tego, iż do komornictwa jeziorańskiego z całą
pewnością należały Biskupiec, Franknowo i Żegoty (s. 11). Wobec tego stwierdzenia, ubolewania autorki nad tym, że z obszaru komornictwa jeziorańskiego nie
zachowały się żadne księgi metrykalne (a to one powinny być podstawą jej badań),
oprócz trzech ksiąg z parafii Ramsowo, są – delikatnie mówiąc – nieprawdziwe
i nieszczere.
O tym, że nieocenioną podstawą do badań antroponimicznych czasów nowożytnych są księgi metrykalne, nie trzeba nikogo rozsądnego przekonywać; zrozumienie w tym względzie deklaruje także autorka omawianej pracy. Rzecz jednak nie
tyle w rozumieniu problemu i w deklaracjach, ile w idącej w ślad za tym rzetelności
badawczej. Jak już wspomniałem, Iza Matusiak-Kempa ubolewa nad tym, że z ob W. Thimm, Die Ermlandkarte von Endersch (1755), „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands” (dalej: ZGAE) 1971, t. 35, s. 180–208.
5
Z. Guldon, J. Wijaczka, Rewizja gruntów w komornictwie orneckim, jeziorańskim i barczewskim z 1717 roku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” (dalej: KMW) 1999, nr 2, s. 229–
243.
4
186
Jerzy Przeracki
szaru komory jeziorańskiej zachowały się jedynie trzy ramsowskie księgi metrykalne (chrztów, małżeństw i zmarłych)6, a innych podobno brak. Tymczasem autorka
nie zna (lub udaje niewiedzę w tym względzie) nie tylko najstarszej ramsowskiej
księgi chrztów (zachowanej co prawda w mikrofilmie)7, lecz także – o zgrozo! –
również 27 innych z obszaru komornictwa jeziorańskiego, przechowywanych od
2002 r. w Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (AAWO). Mianowicie z parafii Biesowo mamy do końca XVIII w. księgę chrztów z lat 1793–1847
i księgę małżeństw z lat 1700–18158 (w ������������������������������������������
Sächsisch Staatsarchiv. Staatsarchiv Leipzig����������������������������������������������������������������������������
znajdują się ponadto: księga chrztów z lat 1700–1792 oraz dwie księgi zmarłych z lat 1694–1797 i 1798–1847), z parafii Biskupiec – pięć ksiąg chrztów z lat
1643–18079, trzy księgi małżeństw z lat 1682–181710 i trzy księgi zmarłych z lat
1683–183511, z parafii Franknowo – księgę małżeństw z lat 1609–177512 (w Herne
koło Gelsenkirchen zapisy te są doprowadzone do 1847 r.), z parafii Kolno – cztery
księgi chrztów z lat 1603–181713, dwie księgi małżeństw z lat 1627–1690 i 1747–
184114 oraz dwie księgi zmarłych z lat 1658–187215 (dodatkowo zachowała się
niezwykle przydatna do badań antroponimicznych księga Bractwa Świętego Józefa
z lat 1710–1771, zawierająca wykazy członków stowarzyszenia16), a z parafii Lutry – trzy księgi chrztów z lat 1727–1823 (wraz z dodatkiem za lata 1700–1727)17,
księgę małżeństw z lat 1727–184718 i księgę zmarłych z lat 1727–180319.
To prawda, że księgi metrykalne Jezioran dziś nie istnieją, dlatego tak ważne
było wykorzystanie tychże źródeł, szczęśliwie zachowanych dla innych miejscowości komornictwa jeziorańskiego, jeśli autorka chciała w pełni zrealizować podjęty temat. Ponadto, wprawdzie z parafii Żegoty nie ma ksiąg metrykalnych, ale jest
za to kilka ksiąg rachunkowych z nazwiskami tamtejszych parafian20.
Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (dalej: AAWO), Archiwa parafialne (dalej:
Ap), Ramsowo 52 (księga chrztów od 19 II 1750 do 1806), Ramsowo 58 (księga małżeństw
1734–1803) i Ramsowo 61 (księga zmarłych 1737–1804).
7
Ibidem, Ramsowo 51 (księga chrztów 1698 – początek 1750).
8
Ibidem, Biesowo E 196 i E 199.
9
Ibidem, Biskupiec E 30 – E 34 (w tej ostatniej są odnotowani ponadto dobroczyńcy kościoła
i parafii z lat 1735–1743).
10
Ibidem, Biskupiec E 40 – E 42.
11
Ibidem, Biskupiec E 46 – E 48 (w pierwszej księdze odnotowano również pochówki dokonane bez pogrzebu w latach 1661–1732).
12
Ibidem, Franknowo E 166.
13
Ibidem, Kolno E 204 – E 207.
14
Ibidem, Kolno E 204 i E 210.
15
Ibidem, Kolno E 212 – E 213.
16
Ibidem, Kolno 2.
17
Ibidem, Lutry E 323 – E 325.
18
Ibidem, Lutry E 329.
19
Ibidem, Lutry E 330.
20
Ibidem, Żegoty 1 (1702–1840), Żegoty 2 (1604–1835) i Żegoty 5 (1653–1714).
6
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
187
Jeśliby nawet autorka, prowadząc kwerendę w Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie na początku XXI w., nie zdawała sobie sprawy z istnienia tam
od 2002 r. innych niż ramsowskie ksiąg metrykalnych z terytorium komornictwa
jeziorańskiego, to przecież w latach 2003–2008 nie zajmowała się naukowo niczym
innym, jak tylko komornictwem jeziorańskim (opublikowała w tych latach siedem
artykułów jemu poświęconych), a w 2009 r. wydała omawianą tu książkę. Tak więc
udawanie, że z obszaru komornictwa jeziorańskiego nie ma innych ksiąg metrykalnych niż ramsowskie, jest wysoce naganne i badawczo, i etycznie, natomiast
kompromitujące dla autorki jest wspomniane pominięcie najstarszej księgi chrztów
parafii Ramsowo. W katalogu archiwalnym podano przecież: „Ramsowo 51 Księga
chrztów 1698–1750; księga nie dotarła do archiwum, mikrofilm 545–547”. Kto
więc miał za autorkę wykorzystać mikrofilm wspomnianej księgi, której treść została uratowana przed zatraceniem dzięki zapobiegliwości dyrektora AAWO (przed
przekazaniem do archiwum księgi zostały zmikrofilmowane w siedzibie parafii)?
Z poczynionych tu uwag wynika, że – abstrahując od żegockich ksiąg rachunkowych – spośród 31 przechowywanych w AAWO ksiąg metrykalnych z sześciu
parafii komornictwa jeziorańskiego (jedna z tych ksiąg jest co prawda tylko w postaci mikrofilmu, ale jest!) Iza Matusiak-Kempa wykorzystała trzy, a więc zaledwie
niecałe 10%!!! Co gorsza, swoje zaniechanie autorka obudowuje nieprawdziwym
stwierdzeniem o nieistnieniu innych ksiąg metrykalnych oprócz ramsowskich.
Jakby tego było mało, na 1473 hasła występujące w „Słowniku nazwisk” (choć
na s. 119 pisze się o łącznej liczbie aż 1646 nazwisk: 1366 określeń identyfikujących mężczyzn i 280 określeń kobiet) autorka podała ponad 200 (!) nazwisk w błędnym brzmieniu, a ponadto z górą 200 (!) haseł jest zupełnie zbędnych (powtórki/
/oboczności już istniejących, nazwiska identyfikujące osoby spoza komory jeziorańskiej oraz ponad 20 niedorzecznych haseł, niebędących nazwiskami). Ogółem
więc błędne i zbędne hasła stanowią aż 25% (!) wszystkich ujętych przez autorkę
w „Słowniku nazwisk” (szczegółowo problem ten omówię w dalszych partiach
tekstu). Jaka jest więc wartość poznawcza tej książki? Niestety, znikoma, ponieważ
monografia Izy Matusiak-Kempy to tylko starannie opakowany pseudonaukowy
bubel. Nawet niezła pod względem graficznym okładka, przedstawiająca jeziorański kościół św. Bartłomieja (informację o tym należało jednak podać na stronie
redakcyjnej), dość pomysłowo kierująca uwagę czytelnika na tytuł książki poprzez
umieszczenie kilkunastu losowo wybranych haseł ze „Słownika nazwisk”, także
wpisuje się z winy autorki w tę surową ocenę, ponieważ połowa umieszczonych
na okładce haseł jest błędna lub zbędna: nie do końca poprawne Achnik, błędne
Adelhoft, Agnitter»g«, Szmids, Szolakowski (zamiast Schalkowski/Szalkowski),
Wilczak oraz zbędne Piekut.
Jest coś naprawdę niepokojącego w badaniach antroponimicznych prowadzonych przez olsztyńskich językoznawców. Aldona Naruszewicz-Duchlińska, badając nazwiska mieszkańców komory lidzbarskiej, pominęła księgi metrykalne
188
Jerzy Przeracki
parafii Lidzbark Warmiński, sugerując przy tym fałszywie, jakoby nie były one
konsekwentnie prowadzone (księgi bisztyneckie nie zachowały się), a bezzasadnie poddała analizie księgi rachunkowe parafii Żegoty, leżącej w komorze jeziorańskiej21. Z kolei Iza Matusiak-Kempa pominęła m.in. księgi metrykalne parafii
Biskupiec, jak też żegockie księgi rachunkowe, pomimo wiedzy o przynależności
parafii Biskupiec i Żegoty do będącego przedmiotem jej badań komornictwa jeziorańskiego (księgi jeziorańskie – jak zaznaczono – przepadły).
Pierwsza badaczka sięgnęła chociaż do Akt Kurii Archiwum Biskupiego
(dział A), druga zaś zupełnie pominęła te wartościowe księgi. Obie autorki natomiast nie znają (dlatego nie doceniły) edycji źródłowych Georga Lühra, zawierających wykazy uczniów papieskiego seminarium duchownego w Braniewie, kolegium reszelskiego i kolegium braniewskiego, do których zapisywali się również
mieszkańcy Biskupca, Jezioran i wsi należących do komory jeziorańskiej (wydawnictwa te zawierają w przypisach cenne informacje genealogiczne m.in. z nieistniejących dziś jeziorańskich – a także bisztyneckich, melzackich i olsztyńskich – ksiąg
metrykalnych)22.
Prowadzone w sposób tak wybiórczy i dalece niepełny badania antroponimiczne nie pomagają przybliżyć rzeczywistości historycznej minionych stuleci, ponieważ zarysowują wypaczony obraz badanego zjawiska, a do tematu – jako jakoby
przecież kompleksowo opracowanego – nikt już nie wróci. I tak oto polski autor publikuje pracę, która stanowi dla obcych historyków asumpt do prezentacji
nieprawdziwego obrazu obszaru pogranicza polsko-niemieckiego na południowej
Warmii. Jest to ewidentnie wbrew prawdzie historycznej i polskiej racji stanu. Takie działanie, wynikające z lenistwa lub udawanej czy też faktycznej niewiedzy
na temat zachowanych w Olsztynie (!) najważniejszych źródeł, koniecznych dla
całościowego opracowania przedstawionego w książce zagadnienia, nie może być
tolerowane i powielane – po prostu należy z tym skończyć.
Powie ktoś, że trzeba mieć wyrozumiałość dla młodej autorki, bo dobre i takie cząstkowe badania antroponimiczne. Chciałbym więc zapytać: czy poloniści,
badając twórczość np. pisarza/poety, który część życia spędził w kraju, a część na
obczyźnie, nie starają się dla wiarygodnego przedstawienia obrazu jego twórczości
badać obu jej elementów/okresów? A może jednak w takiej sytuacji analizują tylko
utwory znajdujące się w bibliotekach krajowych, świadomie nie sięgając z lenistwa
Zob.: J. Przeracki, O znaczeniu ksiąg metrykalnych dla badań nad nazwiskami mieszkańców
nowożytnej Warmii (na marginesie książki Aliny Naruszewicz-Duchlińskiej), KMW 2011,
nr 2, s. 387–428.
22
Die Matrikel des päpstlichen Seminars zu Braunsberg 1578–1798, oprac. G. Lühr, Braunsberg
1925; Die Schüler des Rösseler Gymnasiums nach dem Album der marianischen Kongregation, t. 1–3: 1631–1797, oprac. G. Lühr, Braunsberg 1904–1911; Die Schüler des Braunsberger Gymnasiums von 1694 bis 1776 nach dem Album Scholasticum Brunsbergense, oprac.
G. Lühr, Braunsberg 1934.
21
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
189
do wydawnictw obcych i bezdebitowych? To oczywiste, że każdy szanujący się
polonista dołoży wszelkich starań, aby dotrzeć do wszystkich dzieł swojego bohatera, bo w przeciwnym wypadku krytycy nie zostawiliby na takim autorze przysłowiowej suchej nitki. Dlaczego więc początkujący językoznawca wykorzystuje
tylko znikomą część najistotniejszych dla tematu źródeł, a pomijając przytłaczającą większość z nich, posługuje się nieprawdziwymi stwierdzeniami o nieistnieniu
tych materiałów? To, że wiele źródeł zostało utraconych w poprzednich wiekach,
powinno tym bardziej uczulić na pełne wykorzystanie istniejących materiałów archiwalnych, szczególnie jeśli są one – rzec można – w zasięgu ręki. Przecież wielu
rzetelnych badaczy niejednokrotnie realizuje tematy wymagające licznych podróży
i kwerendy w wielu miastach, a nawet krajach, a Iza Matusiak-Kempa pozwala
sobie na niewykorzystanie źródeł przechowywanych w miejscu jej zamieszkania,
i to w archiwum, w którym często bywała? Do czego to podobne?
Południowa Warmia miała charakter polski od pierwszych dziesięcioleci XVI w.
W Jezioranach już w 1574 r. wybudowano kaplicę pod wezwaniem św. Wojciecha, w której kazania w języku polskim głoszono we wszystkie niedziele i w święta, a mszę świętą po polsku celebrowano raz w roku, 23 kwietnia, w uroczystość
patrona. Z kolei jedynym miastem warmińskim, które od połowy XVI w. miało
polskich proboszczów, był Biskupiec, natomiast granicę etniczną na Warmii widzi
się najczęściej między Dobrym Miastem a Lidzbarkiem Warmińskim. Za rządów
Ignacego Krasickiego zasięg polskich wpływów językowych na Warmii zmalał,
ustalając się na linii przebiegającej północną granicą komornictwa olsztyńskiego,
od Starego Kawkowa poprzez Sętal w kierunku Kolna (omijając Jeziorany) i Legin, do wschodniej granicy biskupstwa23.
W 1626 r. pochodzący z Jezioran (i odnotowany w omawianej tu książce) Jan
Leo w pracy Historia Prussiae napisał, że na początku XVII w. Biskupiec zamieszkiwali „Polacy i Mazowszanie”, a w miastach południowej Warmii żywioł polski
zrównał się z niemieckim. Jako ciekawostkę historyk ów podał, że w tych miastach
rodziny niemieckie oddawały swoje dzieci na pewien czas na wychowanie zaprzyjaźnionym rodzinom polskim w celu poduczenia dzieci języka polskiego.
Gdyby Iza Matusiak-Kempa odpowiedzialnie podeszła do realizowanego przez
siebie tematu, miała ogromną szansę przyczynienia się do językoznawczej weryfikacji twierdzeń historyków na temat przebiegu granicy etnicznej na południowej
Warmii. Jednak szansę tę nie tylko zaprzepaściła, wskutek karygodnego uchylenia
się od analizy ogromnej większości zachowanych ksiąg metrykalnych z parafii położonych na terenie komory jeziorańskiej (przede wszystkim ważne tu były księgi biskupieckie i kolneńskie), lecz także w swojej książce sformułowała wnioski,
Zob.: J. Przeracki, Ludność polska na Warmii, w: Warmia i Mazury. Zarys dziejów, red.
B. Łukaszewicz, Olsztyn 1985, s. 250 i n. oraz 261 i n.
23
190
Jerzy Przeracki
które w tym względzie trudno przyjąć wobec braku możliwości ich kompleksowej
weryfikacji źródłowej, co jest niepowetowną stratą w obliczu nakładu sił i środków
zaangażowanych w powstanie i publikację tej pracy.
Książka składa się z dobrze wprowadzającego w tematykę pracy wstępu, trzech
szczegółowo opracowanych rozdziałów językoznawczych, podsumowania, zasad
opracowania „Słownika nazwisk”, tegoż „Słownika nazwisk” (s. 123–328, to najważniejsza część opracowania), spisu źródeł, wykazu skrótów i bibliografii.
Na pierwszy rzut oka „Słownik nazwisk” – jak zresztą cała książka – wygląda poprawnie. Niestety, jak słusznie mówią przysłowia, „pozory mylą”, bo „nie
wszystko złoto co się świeci”, a „diabeł tkwi w szczegółach”. Już bowiem pobieżne
przejrzenie „Słownika nazwisk” ujawnia liczne błędy literowe w imionach, nazwiskach i określeniach obcojęzycznych. Jestem przekonany, że dużą część tych
potknięć Izy Matusiak-Kempy można było jednak sprostować na etapie redakcji
tekstu, przywołując do porządku chaotyczną i nieuważną autorkę.
Czytelnika poznającego bardzo liczne błędy w „Słowniku nazwisk” naprawdę
ogromnie zdumiewa fakt, że autorka omawianej pracy potrafi każdorazowo „naukowo” wytłumaczyć pochodzenie nawet najbardziej błędnego, a nawet wręcz
nieprawdopodobnego odczytu hasła, nie wyłączając tych, które w rzeczywistości
nie są nazwiskami, lecz wręcz nie mają z nimi absolutnie nic wspólnego. Czytając
„dogłębne” analizy, uwzględniające błędne hasła nazwiskowe i takie, które zostały
uznane za nazwiska wyłącznie wskutek skandalicznego nieprzygotowania autorki
do badań archiwalnych, czytelnika ogarnia momentami pusty śmiech i zastanawia
się, ileż absurdów pomieściła autorka w siedmiu artykułach, napisanych i opublikowanych przed wydaniem monografii na podstawie swoich często wyjątkowo kuriozalnych lekcji nazwisk wielu mieszkańców komornictwa jeziorańskiego. W tym
kontekście ciekawie przedstawia się np. zakończenie rozdziału drugiego, kiedy to
na s. 108 autorka „naukowo” wyjaśnia błędnie odczytane hasła Hangsund (ma być:
Haugrund) i Biskorn (ma być Briskorn), a na 13 nazwisk o nieustalonej genezie
pięć podaje błędnie: Cebel, Cnylich, Czwos, Stmawski oraz Dekawka (mimo że
w „Słowniku nazwisk” jest właściwa wersja: Delawka).
Każdy rozpoczynający naukę najpierw opanowuje elementarz. Takim elementarzem dla osoby podejmującej nowożytne badania archiwalne jest Neografia gotycka Karola Górskiego, w której znajdują się przykłady różnego rodzaju pisma, jakie
można spotkać w starych dokumentach i księgach. Sprawą zupełnie zasadniczą jest
odróżnianie liter (szczególnie wielkich) oraz poznanie skrótów; najważniejszych
można doliczyć się dziesięciu, choć Izie Matusiak-Kempie wystarczyłaby znajomość trzech symboli, oznaczających: brak „-us” na końcu wyrazu/imienia/nazwiska
(jednym z wielu wymownych przykładów jest tu zaczerpnięte z ramsowskiej księgi
zmarłych hasło na s. 214 – Kobusz: Adalberto Kobusz disposito, które w źródle ma oczywiście brzmienie: Adalbertus Kobuss dispositus; podobnie na s. 271
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
191
„Petr Reis” zamiast Petrus Reis), brak litery „m” lub „n” (np. s. 136 „ex Lautre” zamiast ex Lautren, s. 177 „Goldeberg” zamiast D[omi]no Goldenbergk, s. 191 „Petrus Hitzman” zamiast Petrus Hintzman, s. 317 „Johan Wichman” zamiast Johan
Wichmann, ponieważ w tych zapiskach wyraźnie zaznaczono skrót na brak litery
„n”), a także pojawiający się rzadko skrót na brak „-er” (dlatego na s. 162 jedynie
poprawne jest nazwisko Eisenberger, a nie „Eisenberg”). Poza tym autorka zdecydowanie powinna się nauczyć odróżniania ligatury „ae” od liter „a” i „e”, ponieważ
efekty braku tej zupełnie podstawowej umiejętności są w monografii tak nagminne,
że aż porażające. Autorka nie ma żadnego przygotowania językowego (przykłady
podane w dalszych partiach tekstu są aż nadto wymowne), skróty to dla niej czarna
magia (uważa zapewne, że nie musi ich znać, skoro odpisuje podobno d o s ł o w n i e
[wyróżnienie – J. P.] wyławiane ze źródeł informacje), ale – co najgorsze – myli
wielkie litery (szczególnie „G” z „B”, „D” z „R” lub „B”, „F” z „H”, „M” z „N”,
„W” z „M”, „F” z „T” i odwrotnie).
W pracy rażące są zwłaszcza błędne odczyty nazwisk ludzi z minionych wieków, szczególnie tych bardziej znanych i dlatego ujętych w różnych słownikach
i leksykonach – są jawną obrazą ich pamięci. Oto prosty przykład ze s. 265: „Powórski: Georgius Powurski Parochus Fredenburg. ex Flamingensis”. Autorka, nie
odróżniając w tej krótkiej wzmiance kilku liter, zmieniła w taki właśnie sposób
tekst zapisany następująco: Georgius Powarski Parochus Fredenberg[ensis] et Flemingensis; tak więc hasło brzmi: Powarski (druga zapiska przytoczona w książce:
„Georgio Powurski” ma oczywiście brzmienie: Georgius Powarski). Przed zarządzaniem parafią Radostowo-Frączki Jerzy Kaspar Powarski był w latach 1676–
1687 proboszczem parafii Kochanówka. Obejmując ją, rozpoczął nową księgę małżeństw tej parafii takim oto własnoręcznym wpisem: „Liber Copulatorum Anno
D[omi]ni M.DC.LXXVI, XXVta Julii, Die Introductionis meae Inchoatus Per me
GEORGIUM CASP[ARUM] POWARSKY Can[oni]cum Gutstad[iensem] Parochum Stolzenhagen[sem] et Publicum Ap[osto]licum Notarium”24.
Oprócz niewykorzystania znakomitej większości ksiąg metrykalnych, zwraca
uwagę spis źródeł (s. 329–330), który został sporządzony przez autorkę w sposób
zupełnie zdumiewający. Rozumiem, że dla cytowanych w pracy źródeł autorka zastosowała skróty, ale właśnie w spisie źródeł lub w wykazie skrótów powinny one
zostać rozszyfrowane, a księgi te powinny zostać wymienione pod sygnaturami archiwalnymi. Tymczasem Iza Matusiak-Kempa wyszczególniła swoje najważniej AAWO, Ap, Kochanówka E 515, k. 92: początek księgi małżeństw 1676–1791 (pierwsza
część tego poszytu jest księgą chrztów 1653–1658, 1661–1749). Por.: A. Kopiczko, Historia
parafii i kościoła w Kochanówce, Olsztyn 2012, s. 32, tabela 5. Zob. także edycje tego autora oraz słowniki biograficzne kapituł fromborskiej i dobromiejskiej, wymienione w przypisie 28.
24
192
Jerzy Przeracki
sze źródła archiwalne z Archiwum Państwowego w Olsztynie (APO) i z AAWO
(księgi ramsowskie i inne) pod nadanymi przez nią oznaczeniami przyjętymi w tekście pracy. W powiązaniu z tym, że autorka dość swobodnie podchodzi do kwestii zgodności z rzeczywistością przy podawaniu stron/kart cytowanych wzmianek
źródłowych, dotarcie do wielu informacji jest – jakby celowo – utrudnione. Mało
tego, trzy szeroko wykorzystane przez autorkę w latach 2000–2002 księgi z APO
zostały po pewnym czasie przepaginowane przez archiwistów (nie jest winą autorki, że dotychczasowe karty zostały zastąpione przez strony), dlatego wielokrotnie doświadczy zawodu/zdenerwowania badacz, który – idąc za wskazaniami Izy
Matusiak-Kempy – będzie bezskutecznie poszukiwał w księgach z APO podanych
przez nią osób na stronach dwukrotnie pomnożonych przez liczbę kart (logicznie
bowiem karty podane w książce powinny po podwojeniu dać strony aktualnie uwidocznione w tych księgach, jednakże rzeczywistość nie zawsze idzie w parze z tą
zupełnie oczywistą logiką). Podobne niezgodności – przeważnie o jedną lub dwie,
a czasem nawet o trzy strony – serwuje autorka, cytując zapiski z ksiąg ramsowskich i jeziorańskich z AAWO.
Tak więc wymienione na s. 329 trzy księgi jeziorańskie z APO (oznaczone przez
autorkę dla celów publikacji symbolami od A 15 do A 17) mają sygnaturę archiwalną Kammeramt Seeburg 1550/1–3, a w ich tytułach występuje słowo Bischöflichen, a nie „Bischöflischen” (w niektórych hasłach autorka beztrosko podaje także
zupełnie absurdalne symbole: A 11, A 13 i A 14 [!]).
Ponadto naganną praktyką młodych autorów staje się cytowanie w bibliografii
(dla jej „wzbogacenia”, bo ze źródeł tych nie korzystają w swoich pracach) tytułów ksiąg i dokumentów archiwalnych na podstawie katalogu, bez zaglądania do
samych źródeł (choć skrzętnie wpisują swoje nazwiska i tematy prac jako rzekomi
użytkownicy tych archiwaliów). Iza Matusiak-Kempa postąpiła właśnie tak w odniesieniu do należących do Archiwum Biskupiego ksiąg wizytacji parafialnych z zasobu AAWO. I tak księga o sygnaturze AB, B 5 ma tytuł: Acta Visitationum. – Liber
Visitationis generalis, quam fecerunt [RR.] Adamus Steinhallen et Jacobus Holczki,
Canonici Varm[ienses] super ecclesias sub sedibus Roessel, Seeburg, Wartenburg,
Guttstadt, Allenstein et Heilsberg (1609), a nie „[...] facerunt Adamus Steinhalen et
Jacobus Holczki Canonici Varm. (Roessel, Seeburg, Wartemburg, Gutstad, Allenstein,
Heilsberg), 1609”; księga B 18 – Visitatio generalis Ecclesiarum Episcopatus Archipresbyteratibus Heilsberg, Guttstadt et Seeburg subjectarum peracta a D[omino] Bernardo T[heodoro] Barone de Schenk Dec[ano] Can[onico] Varm[iensi] 1726, a nie
„[...] Ecclesiarum Episcopatus Archipresbyteratus Heilsberg [,] Gutstad, Seeburg,
1726”; księga B 97 – Visitationes decanales Decanatus Seeburgensis 1768–1826,
a nie „Visitationes Archipresbyteriales et Acta Decanatus Seeburgensis”.
W dokumentach z Archiwum Biskupiego (należało więc wszystkie poprzedzić
symbolami AB): w Ec 71 rajca jeziorański Piotr Drews był witrykiem (prowizorem) kościoła parafialnego, a nie „członkiem Rady Kościelnej” (dwa stanowiska
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
193
witryków i rada parafialna to dwie odrębne instytucje); w Ec 94 administrator generalny diecezji warmińskiej Jan Jerzy Kunigk wzywa dziedzica Kiersztanowa na
rozprawę sądową (autorka nie wie, że określenie „citiert” oznacza wezwanie przed
sąd, nie można więc napisać: „cytuje Jana Czarlińskiego dziedzica na Kierschdorf”; ponadto Bössau, a nie „Bösau); w Ec 96 podobnie administrator wzywa do
stawienia się w jego sądzie (a nie „cytuje”) geometrę biskupstwa warmińskiego
Jana Melckstocka (a nie „Malekstoka”) w związku z jego zaległościami w opłatach na rzecz Beneficium Troszkianum w kościele parafialnym w Radostowie (a nie
„z powodu zaległych czynszów beneficjum Troskianum”); w Ee 6 z Tejstym (a nie
„z Tejstyn”); w Ee 116 w Wilkiejmach (czyli „w Walkeim”) Stanisławowi Hozjuszowi, staroście/burgrabiemu jeziorańskiemu (a nie „dla Stanisława Hozjusza
burgrabi z Jezioran”); w Ee 118 Sprawozdanie egzekutorów/wykonawców testamentu hrabiego Ludwika Abrahama von Seeguth Stanisławskiego z ich działalności w Tejstymach (a nie „Sprawozdanie wykonawców testamentu grafa v. Seeguth
Stanisławskiego z j e g o d z i a ł a l n o ś c i [wyróżnienie – J. P.]); w Ee 138
chodzi o pozwolenie na rybołówstwo w Jeziorze Luterskim – w dokumencie: in
Lacu nostro Lauteren Cameratus Nostri Seeburgen[sis], a w regeście na kopercie:
in See Lautern (Hof Kläckendorf), nie zaś „w jeziorze Lautreni”.
Księgi parafialne z zasobu AAWO podano na s. 330, tylko że księgi B 1 i B 3
mają sygnaturę archiwalną Biskupiec 1 i Biskupiec 3; księgi Fn 1 i Fn 2 – Franknowo 1 i Franknowo 2; księga Fr 2 – Frączki 2; księgi J 1, 3, 4, 24, 25, 226, 227 i 273
mają przed symbolem liczbowym oznaczenie: Jeziorany; księga R 1 to Ramsowo
35, księga R 2 to Ramsowo 61 (doprowadzona do 4 stycznia 1804, a nie – jak podaje autorka – do 1864 r.), księga R 3 to Ramsowo 52, księga R 4 to Ramsowo 58
(doprowadzona do 3 grudnia 1803, a nie – jak podaje autorka – do 1804 r.), a księga
R 5 to wyjątkowo rzeczywiście Ramsowo 5 (słabo już widoczny tytuł na okładce brzmi: Regestrum Ecclesiae Rams, co może, ale nie musi oznaczać „Rams[oviensis]”, jak chce autorka, ponieważ taki właśnie zapis tej nazwy miejscowej bez
kropki – a więc raczej nie jest to skrót – spotyka się w archiwaliach bardzo często);
księgi Rd 1–5 i 8–10 mają przed symbolem liczbowym oznaczenie: Radostowo
(ponadto tytuły trzech z nich rozpoczęto w książce błędnie: „Liber processum”,
jako że właściwy tytuł brzmi: Liber processuum).
Abstrahując od tego, czego Iza Matusiak-Kempa nie wykorzystała na etapie kwerendy do swojej pracy, zajmijmy się tym, co w niej pomieściła i za co odpowiada.
Jak wspomniałem, w książce występują liczne błędy literowe, potknięcia merytoryczne i językowe. Oto dla przykładu tylko kilka, gdyż cały ich wykaz zajmuje
kilka stron:
– s. 10 i 337 nazwisko profesora Zenona Guldona podano w wersji: Gaulon,
– s. 11 Radostowo to Freudenberg (a nie Freudenburg), natomiast Biskupiec to
Bischofsburg (a nie Bisburg, bo to skrótowy zapis, używany w źródłach z braku/oszczędności miejsca),
194
Jerzy Przeracki
– s. 12 imię biskupa warmińskiego Wacława Leszczyńskiego zmieniono na Jan,
– s. 13/14 w nauce historycznej nic nie wiadomo o „jeziorańskim epizodzie Mikołaja Kopernika, generalnego administratora po śmierci Fabiana Luzjańskiego”
(jako administrator diecezji zjawił się m.in. w Jezioranach, ale co w tym godnego odnotowania?),
– s. 17 koło Jezioran jest wieś Krokowo (a nie Krakowo),
– s. 19 i 329 w Olsztynie obecnie jest Archiwum Archidiecezji Warmińskiej (a nie
Archiwum Diecezjalne),
– s. 23 znakomity językoznawca profesor Stanisław Rospond został „przechrzczony” przez autorkę na Stefana (rozumiem, że autorka nie zna imion lub nazwisk
historyków, ale tak wybitnego i cenionego uczonego ze swojej dziedziny bezsprzecznie powinna znać; czy recenzentki – jeśli czytały pracę – nie miały obowiązku zauważenia tego przykrego błędu?).
Autorka – oprócz błędów literowych – popełnia liczne błędy wynikające ze
wspomnianej już nieznajomości łaciny, ligatury „ae” oraz skrótów i znaków oznaczających brak liter lub sylab (przede wszystkim -us”). Szczególnie uwidacznia
się to w końcówkach imion (a niekiedy i nazwisk) w mianowniku (np. Ambrosy,
Valenty (!) zamiast Ambrosius,Valentinus, a także, co częstsze, kiedy nie znając
skrótu na końcu imienia, oddaje go jako literę „o” – Christiano, Christophoro, Jacobo, Petro, Stephano zamiast Christianus, Christophorus, Jacobus, Petrus, Stephanus) i w dopełniaczu (np. Cornely, Georgy, Gregory, Laurenty zamiast Cornelii,
Georgii, Gregorii, Laurentii). Ponadto, jakby tego było mało, autorka źle odczytuje
powszechnie znane imiona ogólnochrześcijańskie, ze zdumiewającą wprost „inwencją” przestawia w nich litery lub też niepotrzebnie dodaje pojedyncze litery,
a nawet ich zdwojenia. Dość powiedzieć, że np. proste imię „Joannes” ma w tej
książce więcej błędnych wersji odautorskich niż samo liczy liter!
Zauważone błędy i przekłamania w imionach są bardzo, ale to bardzo liczne,
więc dla przykładu podam tu tylko odnoszące się do pierwszych trzech liter alfabetu: Adalberto (s. 189 dwukrotnie i 261 Adalbertus), Adalbrto (s. 154 i 189 Adalbertus), Adreas (s. 172 Andreas), Andrea (s. 123, 126, 129, 139, 140, 142, 145,
163–165 tu dwukrotnie, dwukrotnie 170, trzykrotnie 171, dwukrotnie 173, 176,
179, 183, 185, dwukrotnie 187, 188, 190, dwukrotnie 200, 216, dwukrotnie 223,
225, 242, dwukrotnie 246, dwukrotnie 251, dwukrotnie 252, 254, 255, 257, 258,
263, 266, 269, 271, dwukrotnie 273, 284, dwukrotnie 290, 302, 305, 306, 310, 314,
323, 325, 326 i 328 Andreae), Andrea (s. 207 Andreas), Andrea Kock (s. 255 Andree [sic] Koch), Andrea (s. 252 Adamo Niswandt), Andrea (s. 315 And.), Andreas
Gerigk (s. 173 Andraes Gerigk), Andreas Hock (s. 191 Andraes Haeck), Andreas
Oth (s. 257 Andres Oth), Andrey (s. 272 Andreas), Ands. (s. 305 Ands, bez kropki,
bo to przecież kontrakcja zapisu Andres lub Andreas), Alberten (s. 215 Albertum),
Ambrosy (s. 132 Ambrosii), Antinio (s. 166 Antonio), Antoni (s. 182 i 266 Antonii
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
195
– Vid[ua] p.d. Antonii Preüss), Antonio (s. 208 Antonii), Antonis (s. 146 i 301 Antonio), Antony (s. 167 nie „Antony Fox”, a Antonius Fochs, 225, 297 i 322 Antonii
– tu w haśle Wronowski trzykrotnie), Augustiano (s. 151 Augustinus), Balthasaro
(s. 308 Balthazaro), Balthzar (s. 189 Baltzer), Bartel (s. 248 Barthel), Barthasar
(s. 161 Balthazar), Bartholomei (s. 222 i 274 Bartholomaei), Bartholomeo (s. 247
Barth., a 323 Bartholomaei), Bartholomeus (s. 222 dwukrotnie i 327 Bartholomaeus), Bartholomrus (s. 127 Bartholomaeus), Casimiro (s. 279 Casimir, a 328 Casimirus), Caspri (s. 203 Caspari), Caspro (s. 158, 222, 267, 274 i 320 Casparo),
Casprum (s. 178 Casparum), Casprus (s. 180, 196, 206 i 264 Casparus), Cecylia (s. 276 Coecilia; s. 212 rzeczywiście Cecilia), Christiano (s. 230 Christianus),
Christiany (s. 224 Christianus), Christophorno (s. 248 Christophori), Christophoro
(s. 166 dwukrotnie i 212 dwukrotnie Christophorus i raz Christofferus), Cornely
(s. 193 Cornelii, choć w zapisce niepodanej przez autorkę z księgi A 15: 145 [285]
Corneli [sic] Holtzke).
O zawartości i wartości „Słownika nazwisk” niestety najlepiej świadczy kilka
niezwykle ciekawych – moim zdaniem – przykładów. Chyba szczytem nieuwagi
autorki jest występowanie Jana Bahra/Bähra, sołtysa i ławnika ziemskiego z Franknowa, aż w czterech hasłach: Bachr (s. 126), właściwym Bahr (s. 127), Bihr (s. 135)
i Bohr (s. 137); błędne wersje są oczywiście niezaprzeczalną „zasługą” autorki.
Jedynie poprawne hasło Ganswind/Ganzwind/Gantzwind (s. 171) ma też w monografii swoje „odmiany”, spowodowane błędnymi lekcjami autorki: Banswind
(s. 125), Ganowent (s. 170), Gubenswind (s. 185) i Ranswind (s. 269).
Andrzej Tidman/Tiedman został umieszczony przez autorkę w aż trzech błędnych hasłach: Eidman (s. 162), Fidman (s. 165) i Sidman (s. 286), by w końcu
doczekać się odnotowania w jedynie prawidłowym Tiedman (s. 306).
Oprócz częstego występowania jednej osoby w dwóch hasłach trafiają się i takie postacie, które „wypełniają” aż trzy hasła. Oto proboszcz biesowski Walentyn
Lipiecki – niewystępujący w książce pod swoim właściwym nazwiskiem (!) – jest
zapisany jako Kupiecki (s. 229), Lisiecki (s. 238) i Liśniecki (s. 239), choć wszystkie dotyczące go zapiski pochodzą z tej samej księgi, i to z ciągu jedenastu lat.
Starosta jeziorański Jan Boianecki/Bojanecki, którego nazwisko we właściwym
brzmieniu nie pojawia się w książce (!), występuje w hasłach: Bocianecki (s. 136),
Bożanecki (s. 140) i Kozanecki (s. 219).
Kolejna osoba, ujęta wskutek niewłaściwych odczytów autorki aż w trzech hasłach, to burmistrz jeziorański Piotr Jauch, podany jako Fauch (s. 164), Januch
(s. 197) i wreszcie poprawnie Jauch (s. 198). Sytuacja ta (będąca niejakim postępem w stosunku do dwóch poprzednich przykładów, bo tu chociaż jedna wersja nazwiska jest właściwa) nie powstała – co można by ewentualnie dopuścić, nie znając
źródeł – wskutek obocznych zapisów nazwiska burmistrza (wszystkie informacje
w tych trzech hasłach pochodzą z tej samej księgi).
196
Jerzy Przeracki
Zabawny jest odczyt autorki, który zaowocował hasłem Czwos: Pan Czwos
w Kuckeinach (s. 152), podczas gdy ten spisany po polsku (!) tekst dotyczy: J[aśnie] W[ielmożnego] Pana Quosa w Kuckeimach (czyli dziedzica Droszewa).
Przedstawiciele rodziny Damerau Dąbrowskich zostali przydzieleni do haseł:
Dambrovius (s. 152), Damerau (s. 153) i właściwego Dąbrowski (s. 153–154).
W książce dochodzi do tego, że np. ojciec i syn występują w różnych hasłach.
I tak starosta jeziorański Józef Carnevallibus (należało jednak najpierw podać wersję: Carnevalli) jest w haśle Carnevallibus (s. 147) wraz ze swoim synem, księdzem
Franciszkiem Carnevallim, ale poniżej tenże Franciszek wypełnia hasło Carnnevalli,
powstałe wskutek niewłaściwej lekcji autorki z tej samej księgi, co zapiska o ojcu
i wcześniej o synu w haśle Carnevallibus (Iza Matusiak-Kempa po błędnym haśle
Carnnevalli przytacza przecież sama prawidłowy odczyt nazwiska: Carnevalli).
Jaskrawym przykładem braku myślenia autorki jest hasło Białacka: Sepultus
Casparus Białacka 1755, R 2: 58 (s. 133); w rzeczywistości wzmianka w książce powinna wyglądać tak: Sepultus Casparus Białucha Iuvenis in Caemeterio ad
Ecclesiam Ramsoviensem 1755, R 2: 59 (można dodać, że zmarł on na skutek
przygniecenia przez drzewo w lesie w wieku około 25 lat). Pomijając już kwestię, jak mężczyzna może nazywać się „Białacka”, to na tej samej stronie książki
mamy właściwe dla niego hasło z 1754 r. „Białucha: Caspar p.d. Francisci Białucha Coloni Juvenis” (w księdze chrztów dane jego i chrzestnej podano tak: Caspar
p.d. Francisci Białucha Coloni Filius Iuvenis et Anna Mathiae Siwoń Coloni uxor,
uterque ex Kremersdorff), ale autorka niczego nie widzi (por. Cramarowo 1738,
R 2: 11 Anna Francisci Bialucha Coloni Vxor obiit annorum 46). Miejsce zamieszkania tej rodziny potwierdza zapis z ramsowskiej księgi małżeństw – 1739, R 4: 11
(do którego autorka nie dotarła): „Franciscus Bialucha Colonus ex Cramarowo” to
mieszkaniec komornictwa wartemborskiego (barczewskiego).
Proboszcz Michał Franciszek Lokau (s. 239) niepotrzebnie występuje też na
s. 168 w dziwacznym haśle Franc: Michael Franc (Lokau), sprokurowanym ze
skróconej formy jego drugiego imienia (a jego nazwisko zostało podane w nawiasie jako rzekome miejsce pochodzenia – Tłokowo [!], podczas gdy naprawdę urodził się w Reszlu).
Ławnik ziemski Andrzej Graff z Modlin (s. 179; odnotowana tu lekcja Graafh
jest niepoprawna, bo w źródle zapisano oczywiście: Graff) stał się dla autorki bezzasadną podstawą hasła Gratt (s. 180)25.
Można zrozumieć niedoświadczoną w neografii gotyckiej autorkę, że nazwisko Andrzeja
Graffa, ławnika ziemskiego z Modlin, raz odczytała błędnie: „Gratt”, a to wskutek maniery
pisarza, zapisującego niekiedy dość specyficznie zdwojenie „ff” na końcu słowa w sposób
przypominający zdwojenie „tt”, ale nawet gdyby lekcja autorska „Gratt” była poprawna, to
ów ławnik ziemski powinien być odnotowany w jednym haśle Graff/Gratt (właściwe brzmienie tego hasła to jednak Graff/Graw). O tym, że w księdze z APO zapisano na s. 521 (obecna
531) jednak „Graff”, świadczy bez wątpienia choćby porównanie nazwy wsi „Kunkendorff”
25
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
197
Proboszcz Michał Grzywacz jest we właściwym haśle Grzywacz (s. 185) i niestety również w bezsensownym Gruhwaltz (s. 183).
Te przykłady to jednak tylko wierzchołek góry lodowej, ponieważ błędne lekcje nazwisk dopiero w komplecie mogą zmrozić czytelnika. Oto jedynie początek
tego zestawienia: „Achnik” (zamiast Achcnik/Achtnik/Achtznik; wyjątkowo rzeczywiście pojawia się także wersja Achnik, wyłowiona przez autorkę, ale tu chodzi
o nazwisko Achtsnicht26), „Adelhoft” (zamiast Adelhoff), „Agnitter»g«” (zamiast
Agnitter/Agnitterus), „[Altos]” (zamiast [Altof]), „Angelus” (zamiast Agnellus),
„Baltazar” (zamiast Baltzar/Baltzer), „Bartosz/Bartosch” (zamiast Bartsch), „Baruchowski” (zamiast Bauchowski), „Behrman” (zamiast Bihrman; takie hasło jest
w pracy), „Beick” (zamiast Beich), „Berhard»t«” (zamiast Bernardt), „Berigk”
(zamiast Gerig/Gerigk), „Biberfängerg” (zamiast Biberfänger/Biberfängerus),
„Bihr” (zamiast Bahr/Bähr/Behr), „Biskorn” (zamiast Briskorn), „Bohn” (zamiast
Böhm), „Bohr” (zamiast Bähr), „Bost” (zamiast Boht: Mathaeum Boht ex Lautren, 1686, A 15: 74 [149] lub Dost: Paulo Dost von Lekitten, 1690, A 15: 119
[240]), „Bozowski” (zamiast Brzozowski). „Brands” (zamiast Brandt, bo w lekcji
autorki nazwisko to pojawia się przecież w przypadku zależnym), „Braw” (zamiast
Graw), „Brechtbek” (zamiast Brethbek/Brehtbek), „Brokysky” (zamiast Broliński;
wyjątkowo w księdze Jeziorany 4: 65 jest też wersja Brolięski), „Brucholtz” (zamiast Bauchholz), „Brzeszczyna/Przeszczyna” (zamiast Trzeszczuga; pojawią się
też wersje Trzeczuga i Trzescuga), „Buchotski” (zamiast Buchoffski/Buchowski;
takie hasło jest w monografii), „Buziński” (zamiast Bużeński), „Bykant/Bikant”
(zamiast Bikart/Biekart/Bykart) itd.
z sąsiedniej s. 520 (530), gdzie końcówka tej nazwy jest zapisana identycznie jak w nazwisku
„Graff” (zresztą identycznie końcówka ta jest też odnotowana w tejże księdze na s. 536 [541]
i 539 [543]).
Nie sposób natomiast usprawiedliwić autorki z konsekwentnie błędnego odczytu nazwiska
innego ławnika ziemskiego, Marcina Sporwina/Szporwina z Piszewa, który w księdze z APO
został zapisany wielokrotnie, nigdy jednak jego nazwisko nie pojawia się w wersji odautorskiej „Sprowin”.
26
Autorka błędnie rozwiązuje pojawiający się często przy nazwiskach osób w księdze Jeziorany 3 skrót „Kln” (nieraz mamy zapis: „Köln”) jako „Klakendorf”, podczas gdy chodzi
przecież o [Gross] Köllen, czyli Kolno, gdzie nazwisko Achtsnicht znajdujemy np. w księdze chrztów (AAWO, Ap, Kolno E 205, k. 91v i 95: „Jacobus Achtsnicht inquilinus, Anna
uxor ejus” 24 lutego 1720 ochrzcili w Kellen syna Macieja, a 26 grudnia 1721 – syna Jana)
i w księdze zmarłych (ibidem, Kolno E 213, k. 4: 3 kwietnia 1755 zmarł „Joannes Achtsnicht
inquilinus, annorum 36, dispositus”). Ponadto w księdze Jeziorany 3 po zapisanych tam personaliach są przytaczane miejscowości, ale nie ma przed nimi określenia „ex” lub „in”, podawanego przez autorkę.
Korzystający z edycji powinni też wiedzieć, że wszystkie odsyłacze autorki do zapisek z lat
1691, 1696 i 1707, zamieszczonych jakoby w księdze Radostowo 10 (Rd 10), są błędne,
ponieważ pochodzą z księgi Radostowo 9 (Rd 9), obejmującej lata 1691–1712 (księga Radostowo 10 zawiera rachunki z lat 1738–1748).
198
Jerzy Przeracki
Na osobne odnotowanie i „wyróżnienie” z pewnością „zasługują” według mnie
hasła: Schuss: Valent. Szus (s. 284), Stmawski: Gregory Stmawsky (s. 296) i Stussman: Marten Stussman (s. 298) oraz Jungen: Szmidt Jungen in Prositten (s. 201)
i Szmids: Marten Szmids (s. 300).
„Nazwisko” Schuss jest efektem błędnej lekcji właściwego nazwiska Kuhn:
„[...] Gertrudis dess Seligen Valent[ini] Kuhn nachgelassenen Wittiben [...]”.
„Nazwisko” Stmawski powstało po „odczytaniu” przez autorkę zapiski: „[...] der
Ehrbahrn Gregorii Ertmansky Vndt Joannis Gerigk, Bürgeren Von Bissburgk [...]”.
„Nazwisko” Stussman to wynik błędnego odczytania nazwiska (i niedokładnej lekcji imienia) odnotowanego wcześniej w monografii sołtysa z Olszewnika
i ławnika ziemskiego Kreczmana/Kretzmana: „[...] ist gewesene Merten Kretzman
Schultz vnd Landszep im Selbigen dorff Vndt Zwey Rahtsleute”. W księdze jeziorańskiej z APO (A 15: 58 [115]) czytamy: „Dem Szmid in Prositten 13 mk. Szmids Jungen, Prositten 3 mk.”. Zapiska informuje o należnościach
kowala z Prosit i młodego kowala (najpewniej czeladnika lub ucznia majstra, może
nawet jego syna), ale – wbrew domniemaniu autorki – żadnego nazwiska w tej
wzmiance nie ma. W wyjaśnieniu do tego hasła autorka sama przecież napisała:
„P r z e z w i s k o [wyróżnienie – J. P.] nadawano ze względu na różnicę wieku, np.
między synem a ojcem [...]”.
Z kolei odsyłacz autorki do hasła Szmids (1695, A 15: 145) prowadzi donikąd,
natomiast w tejże księdze pod datą 1681 na obecnej s. 69 mamy fragment dotyczący ustaleń majątkowych po śmierci Grzegorza Bihrmana między wdową Anną
a pięciorgiem dzieci, który można odnieść do postaci odnotowanej w książce:
„Zwischen Merten Szmidts Vndt Michel Adellhofft Huben seind eingelegen [...]”.
Tak więc hasło odautorskie nie jest w pełni poprawne, ponieważ powinno brzmieć:
Szmidt: Merten Szmidt (bo Szmidts to wersja w przypadku zależnym).
O niefrasobliwości w przytaczaniu umiejscowienia wzmianek źródłowych
świadczy choćby podane na s. 249 hasło Muzykowski: Joachimum Muzykowsky
1686, A 15: 81; w rzeczywistości druga część tego zapisu powinna wyglądać tak:
1681, A 15: 22 [42].
Na s. 277 widnieje hasło Rostkowski: Petrus Rostkowski 1700, J 227: 119, ale
księga ta obejmuje przecież lata 1716–1838 (!). Poza tym Piotr Rostkowski (około 1650–1702) był kanonikiem chełmińskim i warmińskim (fromborskim), dlatego łączenie go z komornictwem jeziorańskim to kolejna wpadka metodologiczna
badaczki, wynikająca z braku orientacji w problematyce warmińskiej i literaturze
przedmiotu.
W książce Izy Matusiak-Kempy wszystko jest możliwe – np. umieszczone na
s. 200 hasło John: Marta John, nie dotyczy kobiety, ponieważ powinno brzmieć:
John: Martin John, a hasło ze s. 245 Maurer: Vilchelmus Maurer jest bezsensowne,
ponieważ w przywołanym zapisie źródłowym występuje Gregorius Vilhelmus
Maurer, a więc murarz Grzegorz Wilhelm, odnotowany zresztą na s. 319 we wła-
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
199
ściwym dla niego haśle Wilhelm (pisarz – zapisawszy omyłkowo to nazwisko jako
imię, stąd jego zlatynizowana wersja – od razu spostrzegł swoje przekłamanie i aby
wybrnąć z zaistniałej sytuacji, a nie dokonywać skreśleń w dokumencie urzędowym, dopisał nad tekstem imię, a dla pełnej jasności po zlatynizowanych personaliach murarza podał dodatkowo jego zawód, licząc na inteligencję odbiorców).
Na s. 122 autorka napisała: „Formy nazwisk o tej samej motywacji, lecz innych
wykładnikach słowotwórczych są traktowane jako oddzielne nazwiska, toteż zostały zamieszczone i omówione w oddzielnych artykułach hasłowych. W słowniku
nie stosuje się odsyłaczy”. A przecież jak indeks osób w każdej edycji znakomicie
pomaga wyeliminować błędy i przekłamania w kwestii brzmienia imion i nazwisk,
tak odsyłacze w „Słowniku nazwisk” niewątpliwie pozwoliłyby rozsądnej autorce
uniknąć horrendalnych niekiedy błędów i przekłamań w wielu nieumiejętnie wyekscerpowanych nazwiskach mieszkańców komornictwa jeziorańskiego.
Kolejnym mankamentem „Słownika nazwisk” jest więc problem niepotrzebnego namnażania haseł, będących jedynie inwariantnymi/obocznymi formami tego
samego miana. To tym bardziej denerwujące dla czytelnika oraz nieuzasadnione
i logicznie, i badawczo, że wskutek ewidentnego braku myślenia autorki przy selekcji haseł i znikomej orientacji w badanej problematyce, haseł o tej samej osobie
lub członkach jej rodziny trzeba żmudnie poszukiwać, ponieważ są one „starannie”
rozsiane nie tylko pod tą samą literą, lecz także – wobec błędnych odczytów autorki – w hasłach, po których w żadnym razie nie można by się tego spodziewać.
W moim odczuciu poczynione tu uwagi dotyczą następujących haseł: Andrzejowski/Jędrzej»e«»o«wski, Anhut/Anhutta (w księgach biskupieckich: Anuta),
Bardun/Barduna/Bordi»h«n, Bartnicki/Bartnik, Batron/Patron, jedynie Begel (odczyt Beyel to błąd), Biegalski/Biegała, Bieganowski/Bielanowski, Bierman/Bihrman (wersja Behrman jest błędna), Bojk/Bojkowski, jedynie Brand»t« (Brands to
wersja w przypadku zależnym), tak samo Brauna i Bucholtz (Braunen i Bucholtzen
to wersje w przypadku zależnym), tylko Buchowski (Buchotski to wynik błędnego
odczytu), Carnevalli/Carnevallibus (wersja Carnnevalli to – jak już zaznaczyłem
– skutek błędnej lekcji autorki), Chelch/Kelch (Chelis to błędna lekcja), Cieśnik/
/Cześnik, należało podać dwie wersje źródłowe Creutz/Kreutz, tylko Cudniewski
(Judniewski to błędny odczyt autorki), Czaplicki/Czapliński, Dąbrowski/Dambrovius/Damerau, Domasławski/Domosławski, Draba/Droba, tylko Eichel (Sichel to
błąd), jedynie Eisenberger (Eisenberg to efekt błędnego odczytu), Engli»n«g to
poprawne brzmienie tego hasła, Ertman/Ertmański (Ertmans to wersja w przypadku zależnym), Faran/Faron/Foran, Flanc/Flantz (Hantz to oczywisty błąd), jedynie
Folkman (Tolkman to błędny odczyt), Formański/Furmański, jedynie Frank (Franc
to nieporozumienie, ponieważ – jak wspomniałem – to skrócona wersja imienia
Franc[iscus]), tylko Fritz (Fritzen to wersja w przypadku zależnym), Fig/Fug/
/Funk (Figen to wersja w przypadku zależnym, a poza tym ów Tomasz Fig z Ki-
200
Jerzy Przeracki
kit został przecież odnotowany w hasłach Fug i Funk; w haśle Fug jest też Anna
z Kikit), Galinowski/Kalinowski, Gąska/Gąski, Gedig»k«/Jedi»g«k, jednak dwie
wersje Gebremski/Gembremski, jedynie Geri»g«k (Geriken to wersja w przypadku
zależnym, a Berigk to oczywisty błąd), zapewne Gerlicki/Gerliński, tylko Glaser
(Stahser to nieporozumienie), Gląmba/Gląmbowski, Gniada/Gniadowski, Grabosz/
/Graboś/Grabuś, tylko Grabowski (Grabowsken to wersja w przypadku zależnym),
Graff/Graw (Gratt i Brawen to oczywiste błędy), Gralk/Gralke/Gralki/Gralkowski,
wyłącznie Greiff (Greis»s« i Schweiff to błędne odczyty), Gromnycki/Gromicki
(Gromczycki to błędny odczyt), jedynie Gross (Grossin to wersja w przypadku zależnym), Grunert (Drunert to błąd), tylko Haluk (Halucken to wersja w przypadku
zależnym), Hannau/Hannovius (forma Hannonig jest oczywiście błędna), Hatten/
/Hattyński, Haeck/Heck/Hock, wyłącznie Heinig (Heinigken to wersja w przypadku zależnym), He»i«nrich/Heinrich (książkowe hasło Heinrick to błąd), He»n«nig/
/Henningius (forma Henningig to oczywisty błąd), tylko Hintzman»n« i Hoffman
(Hitzman to wynik błędnej lekcji autorki, a Hoffmans to wersja w przypadku zależnym), Ho»hs«man»n« to poprawne brzmienie hasła (ponieważ nie „Hertruda Homanowa”, a Hertruda Hoosmanowa), Holcki/Hol»t«zk»i«/Holtzer (Holtzl to błąd),
Iwański/Jowański (w obu hasłach ten sam Michał), Jabłonka/Jabłoński, Jakowski/
/Sakowski, Jakubasza/Jakubowski, Jaroszewicz/Joraszewicz/Jaroszewski, wyłącznie Jauch (Fauch i Januch to błędy autorki), wyłącznie Jonig (Sonigk i Tonik to
błędne odczyty autorki), Kalesa/Kulescher/Kulesza (Kalepa to błędna lekcja autorki), Kalina/Kalinowski, Kalks/Kalski (Kalksen to wersja w przypadku zależnym),
tylko Kania (Kanin to wersja w przypadku zależnym), Karkoszka/Karkowski,
Köstlich/Kes»s«ling/Köstling (Kestlich i Kreslingk to wyniki niedokładnych lekcji
autorki), Kleofas/Klomfas, tylko Knobloch (Knoblock, Gnoblock i Schnoblo»c«k
to nieumiejętnie odczytane wersje tego nazwiska), wyłącznie Kołakowski (Kołkowski to błąd), Kosak/Kozak, Kosicki/Kozicki, Krakau/Krokau, Kranch/Krannich (występujący w tym haśle odczyt Krannick to błąd), Kraska/Kraski, Krämer/
/Kremer (Kremers to wersja w przypadku zależnym), Krieger/Krüger (połączenie
takie uzasadnia choćby to, że w drugim haśle nie „Barbara Krügrowa”, lecz Barbara Krigrova), Kruk/Krukowski (Krugle to nieporozumienie, a Kruken to wersja
w przypadku zależnym), tylko Kruszewski (Kruszewsken to wersja w przypadku
zależnym), Kuklik/Kulik, Langhang/Langhanig, jedynie Langhanki (Langhankien
to wersja w przypadku zależnym), Latka/Latki (najwyraźniej chodzi o nazwisko
Łatka), Lemke/Lemki (Lemken to wersja w przypadku zależnym), Lewrik/Lewrig
(rzadko spotyka się wersje Lewerik i Lewerig, ale nigdy Lewring), Lipka/Lipski,
Lisiewski/Liszewski, Łosiewski/Loszewski (to zapewne Łaszewski), zapewne jednak Łowicki/Orlicki, tylko Maduch (Naduch to błędny odczyt), Maluk/Maluka,
Melcher/Melchior, Meller/Mellersch, wyłącznie Mick (Mickle i Muk to błędy
autorki), Nec»z«/Nicz, Nowak/Nowakowski, tylko Nowocień ([Nawoka] to błąd
autorki), Olchowski/Olkowski, Olesz/Oleś, Olszynka/Olszyński, Opakowski/Opę-
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
201
chowski/Opinkowski, Orlicki/Orlik, Pancion/Pantiam/Pantian, tylko Penkert (Penkerts to efekt błędnego odczytu), Plokman/Plo»h«man»n«, Podszadla/Podsiadło
(Poszada to błędny odczyt autorki), jedynie Pokolm (Pokolmin to wersja w przypadku zależnym), wyłącznie Ra»a«d (Kad to błędny odczyt autorki), Raczkowski/
/Raszkowski (Reczkowski to błędny odczyt autorki), Rajkowski/Rejkowski, Rak/
/Rakowski, tylko Reisenberg (Reisenbergs to wersja w przypadku zależnym), Rogal/Rogala/Rogalli, Sakowski/Zakowski (chodzi o nazwisko Żakowski), Salewski/
/Zalewski, [Sarnecki] (takie nazwisko nosili znani ludzie na Warmii, nie zaś „[Szarnecki]”, Schepke/Schepp, Schröter/Schröterus/Szröter (widniejący w ostatnim haśle Tim Szrötterg to w rzeczywistości Sim[on] Szrötterus), Skierd/Scherd (Skierden to wersja w przypadku zależnym, a Skurd to błędna lekcja autorki, podobnie
jak Schkerd w przykładach do pierwszego hasła), Skubs/Skubski (nazwisko to nie
ma nic wspólnego z odczytem odautorskim „Skubiś”), Sobolewski/Soboliński,
Sporwin/Szporwin/Szporwihn (nie zaś „Sprowin”, jak nazwisko to przeinaczyła
autorka), jedynie Stapuhn (Stapunin to nieporozumienie, ponieważ w księdze zapisano: Matthaes Stapunen Huben; natomiast wydaje się, że Zapuhn to wersja oboczna tego nazwiska), Stefanowicz/Stefanowski, Sturman/Sturmański, Such/Zuch
(Szuch to wynik błędnego odczytu), Szyszka/Szyszki/Szyszkowski, tylko Taplik
(Teplik to błędna lekcja autorki), należało podać dwie wersje Taublowski/Tauglowski oraz trzy Tebula/Tibula/Tybula, jedynie Tiedman (Eidman, Fidman i Sidman
to efekty błędnych lekcji), Tondar/Tentara/Tontara/Tentarski/Tontarski (Tandara,
Tondara i Tondason to złe odczyty autorki), jedynie Them/Theem (Themen to wersja w przypadku zależnym), tylkoTitz (Titzen to wersja w przypadku zależnym,
a Litz to błąd autorki), Treig/Traig (Freig to błędny odczyt), jedynie Trwaliński
(Trawaliński to błędna wersja autorki), Troszka/Troszki (wiążące się z nim hasło
Trocki: Cajetanowi von Trotzki nie ma sensu, ponieważ w tym samym dokumencie oprócz tej osoby występuje Joann Ludovicus von Troszki, zapisany powtórnie
także jako von Trotzki), [Tur] ([Turowski] to wynik błędu w odczycie i niewłaściwej jego interpretacji, ponieważ chodzi tu o Annę Turowną), Tyziak/Tyziakowski,
Urban/Urbanek, Uhra/Urowski, Velke/Welki (Velck to błąd, a takie hasło podane
w formie Wielki jest naciągane i nie oddaje specyfiki warmińskiej – np. znany
historyk i wydawca źródeł ksiądz Karol Piotr Wölky), Wasck/Weszki/Waszkowski, tylko Wedig (Wedigle to błędna lekcja zapisu: Wedigk), Weiner/Weinert (tym
bardziej, że w drugim haśle występuje także Veiner), Weis/Weiss (Weissen to wersja w przypadku zależnym), Weissel/Wessel, Wesełkowski/Wesołkowski, Wadrich/
/Wedrich/Widrich (autorka podaje to hasło jako: Wittrich), Wieczorek/Wieczork/
/Wieczorkowski, Wiewióra/Wiewiórski, Wilczuk/Wilczoch (hasło Wilczak to efekt
błędnego odczytu), Wit/ Witt (Witten to wersja w przypadku zależnym), Winderlich/Wunderlich (Wunderlin to błędny odczyt), [Zajączek]/Zajączkowski, Ząbecki/
/Zębowski/Ziembowski, Zielonka/Zielonki, Zimen/Ziemen (Sinen to błąd odczytu,
a forma Zimmen nie pojawia się w żadnej z przytoczonych przez autorkę wzmia-
202
Jerzy Przeracki
nek źródłowych), wyłącznie Zimmerman (Simmerman to wynik nieumiejętnego
odczytu autorki).
Na s. 26–28 Iza Matusiak-Kempa rozważa wątpliwości interpretacyjne i metodologiczne dotyczące zmienności/podobieństwa niektórych nazwisk pojawiających się w wykorzystanym przez nią materiale źródłowym. Wydaje się, że dobrym
przykładem tej zmienności jest nazwisko Skubs (niestety, odczytane przez autorkę
jako „Skubiś”). W ramsowskiej księdze małżeństw w 1740 r. (s. 14) pojawiaja się:
Simon Skupk colonus, Michael Skupk colonus, w 1744 r. (s. 21): Simon Skubs
scultetus, Michael Skubs colonus, w 1746 r. (s. 27): Simon Skubski scultetus,
a w 1760 r. (s. 50): Simon Skupski scultetus. Możemy tu więc zaobserwować ewolucję tego nazwiska w kierunku dodania do niego sufiksu „-ski” (nie ma ono jednak
nic wspólnego z nazwiskiem „Skubiś”). Na marginesie warto dodać, że początkowo Szymon Skupski był sołtysem w Bartołtach Wielkich w komorze wartemborskiej, a dopiero w drugiej połowie XVIII w. przeniósł się na sołectwo w Lesznie
w komorze jeziorańskiej.
Podobną ewolucję można zaobserwować w przypadku nazwiska Tondar/Tentara/Tontara (nie „Tantara/Tondara”, jak chce autorka), które z czasem przybrało
w księgach ramsowskich postać: Tentarski/Tondarski/Tontarski.
Gdyby autorka przeanalizowała biskupieckie księgi metrykalne, znalazłaby tam
klasyczny przykład podobnego „uszlachetniania/uszlachcania” nazwiska. Mianowicie tamtejszy rzemieślnik nazwiskiem Zdun/Zdunk (wyraźnie wskazuje ono na
wykonywany zawód) zmienił je z czasem na Zdunik/Zdunyk, a wchodząc do władz
miejskich (został w końcu burmistrzem Biskupca), zaczął się pisać: Zdanski/Zdański (przedstawiciela tej rodziny, rajcę Józefa, podaje autorka na s. 326 już jako
„Zdanskiego” od 1726 r.)27.
Obecnie przedstawię osoby, które w „Słowniku nazwisk” znalazły się bezzasadnie, ponieważ po prostu nie były mieszkańcami komornictwa jeziorańskiego,
czego Iza Matusiak-Kempa nie zauważyła podczas kwerendy archiwalnej jako zagadnienia według niej zupełnie drugorzędnego (w kilku przypadkach sprawa się
nieco komplikuje, ponieważ zdarza się, że niektóre osoby w świetle wzmianek
odnotowanych w książce nie były w danym momencie mieszkańcami komory
jeziorańskiej, ale po dziesięcioleciach zamieszkały na jej terytorium; dotyczy to
przeważnie duchownych przenoszonych przez władze kościelne do parafii leżących poza badanym obszarem28 oraz urzędników miejskich i wiejskich, głównie
Zob.: G. Lühr, Die Schüler des Rösseler Gymnasiums nach dem Album der marianischen
Kongregation, Zweiter Teil: 1749–1797, ZGAE 1910, t. 17, s. 1–144; edycja zawiera m.in.
2. Anhang. Stammtafel der Familie Zdanski (früher Zdunyk) in Bischofsburg, s. 109–111.
28
Wśród nazwisk wyekscerpowanych szczególnie z księgi Jeziorany 4 mamy bardzo wielu
duchownych, dlatego szkoda, że autorka przy ustalaniu poprawnych wersji ich nazwisk nie
27
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
203
sołtysów, którzy doczekali się jakiegoś awansu; oczywiście mechanizm ten wraz
z jego skutkami działał w obu kierunkach geograficznych).
Oto kilka przykładów. Na s. 314 mamy w haśle Wein: Joannes Wein capell.
Vormidt 1739, J 4: 386; 1745, J 4: 407 (oczywiście: capell[anus] Vormdit[tensis])
– z tego zapisu wynika, że to osoba spoza komory jeziorańskiej. Gdyby jednak autorka uważniej przeglądała księgę Jeziorany 4, to na s. 371 znalazłaby pod 1734 r.
informację: Joannes Wein Capel[lanus] Prosittensis, na s. 383 pod 1738 r.: Joan
Vein Vicarius Meelsaccensis, a na s. 413 pod 1748 r.: D[omi]nus Joannes Wein
Capellanus Wuslaccensis. Z tego wynika, że Jan Wein był początkowo kapłanem
w Prositach w komorze jeziorańskiej, potem w Melzaku (Pieniężnie), skąd przeniesiono go do Ornety, a następnie do Wozławek w komornictwie lidzbarskim. Jednak
zaliczenie tej osoby do mieszkańców komory jeziorańskiej na podstawie podanej
w monografii informacji z 1739 r. jest oczywistym błędem metodologicznym.
Jan Zimen/Ziemen (autorka podaje jego nazwisko w dwóch hasłach: s. 287 –
Sinen, i s. 327 – Zimmen) został słusznie zaliczony do mieszkańców komornictwa
jeziorańskiego na podstawie zapisek, że w 1671 r. był kapłanem w Jezioranach,
a w 1678 r. – proboszczem w Lutrach (jednak – co należy tu zaznaczyć – wcześniej
z Jezioran przeniesiono go do Wartemborka, a potem na probostwo w Butrynach
w komornictwie olsztyńskim).
Ogrodnik Stanisław Słąkowski (s. 290 hasło Słonkowski) występuje w księdze
Jeziorany 4 w latach 1745–1764. Autorka podaje zapiski z lat 1745, 1747, 1757
i 1764, ale poza wzmianką jakoby z 1757 r. z określeniem: „Olitor SeeB” (powinno
być: Seeburgen[sis]) z pozostałych przytacza jedynie imię i nazwisko tej osoby.
Tymczasem na s. 408 (1745) odnotowano: Famatus Stanislaus Sląkowski Olitor
Seeburgen[sis]; na s. 414 (1747): Famatus Stanislaus Sląkowski Olitor Castri Seeburg[ensis], ale na przywołanej przez autorkę s. 444 (1757): D[omi]nus Stanislaus
Sląkowski Olitor Heilsbergen[sis], natomiast na s. 458 (1762) i 462 (1764): D[omi]nus/Dominus Stanislaus Sląkowski Olitor Celsissimi, Heilsbergae. Tak więc
w 1757 r. ogrodnik ten mieszkał w Lidzbarku Warmińskim, co autorka nierzetelnie
zamieniła na Jeziorany, choć na jej usprawiedliwienie trzeba podać, że dwie początkowe adnotacje rzeczywiście dotyczą faktu zamieszkania wspomnianej osoby
w Jezioranach.
Oto jednak niewątpliwi mieszkańcy innych niż jeziorańskie komornictw warmińskich lub przybysze z Księstwa Pruskiego, niesłusznie umieszczeni w „Słowniposiłkowała się znanymi i cenionymi przez historyków słownikami biograficznymi (zatem
wcale nie musiało to być „posunięciem arbitralnym”, jak twierdzi na s. 121, a z pewnością
pozwoliłoby uniknąć wielu błędów): Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, Olsztyn
1996, oraz Słownik biograficzny kapituły kolegiackiej w Dobrym Mieście, Olsztyn 1999,
a przede wszystkim: A. Kopiczko, Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej w latach
1525–1821. Część 2: Słownik, Olsztyn 2000, oraz idem, Katalog duchowieństwa katolickiego
w diecezji warmińskiej (do 1945 roku), Olsztyn 2003.
204
Jerzy Przeracki
ku nazwisk” (tutaj wymienionych udało się zidentyfikować, ale to najpewniej nie
wszystkie „chybione” postacie): s. 124 Stanisław Agnellus (nie Angelus), proboszcz w Lamkowie w komornictwie wartemborskim (barczewskim); s. 124 Maciej Andrzejowski (s. 199 jako Jędrzejowski), młynarz z Borowa w komorze wartemborskiej i jego córka Katarzyna; s. 126 Michał Babiel, komornik z Dobrąga
w komornictwie wartemborskim; s. 126 Antoni Badyński, dziedzic dóbr Maruny
w komornictwie wartemborskim i Pajtuny w olsztyńskim; s. 128 Jakub Barczewski, młynarz z Borowa; s. 128 Jerzy Bartlewski, sołtys z Kromerowa w komorze
wartemborskiej; s. 129 Maciej Bartlewski z Bartołtów Wielkich w komornictwie
wartemborskim; s. 129 Andrzej Bartnik oraz małżeństwo Szymon i Helena Bartnikowie z Kromerowa; s. 129 Marcin Barcz/Bercz, wolny chełmiński z Dobrąga;
s. 130 Tomasz Begel, zagrodnik z Krupolin w komornictwie wartemborskim; s. 131
Mateusz Bekult z Wrzesiny w komorze olsztyńskiej (nazwa miejscowa Schönenberg może odnosić się ewentualnie do Dąbrowy Wysokiej w komorze reszelskiej);
s. 132 Marcin Bendysz z Małych Bartołtów (Bud Bartołeckich) w komornictwie
wartemborskim; s. 132 Jan Berent/Berendt z Południewa w komorze wartemborskiej (jego żona Anna zmarła w Południewie, a została pochowana w Bartołtach
Wielkich); s. 132 Antoni Berendt, rajca lidzbarski (on i Piotr Prengel zostali przecież wyraźnie określeni jako: Raths=Verwandten der Stadt Heilsberg); s. 133 Kaspar Białucha (nie Białacka) z Kromerowa (tej nazwy miejscowej w wersji niemieckiej „Kremersdorff” z całą pewnością nie można odnieść do Kramarzewa
w komorze jeziorańskiej, gdyż spolszczone zapisy dotyczące pochodzenia lub zamieszkania nie tylko tej osoby, lecz także wielu innych brzmią: Cramarowo, Cramorowo lub Cramurowo); s. 136 Bartłomiej Bydrich, młynarz z Bartołtów Wielkich; s. 136 Blelin, doktor medycyny z Tumian w komornictwie wartemborskim;
s. 136 Wawrzyniec Blum z Kiwit („aus Kiwitten”) w komorze lidzbarskiej; s. 136
Jan Boch z Bartołtów Wielkich; s. 137 Albert Mateusz Bogurski, prepozyt dobromiejskiej kapituły kolegiackiej; s. 137 Kazimierz Bogusławski z Bartołtów Wielkich; s. 142 Jan Bręć/Brenć, młynarz z Bartołtów Wielkich; s. 144 Wawrzyniec
Bucholtz, wikariusz fromborski (nie franknowski); s. 146 Jan Antoni Bickart (nie
Bykant), wikariusz fromborski (przedtem – czego autorka nie znalazła – był kapłanem w Radostowie, ale wobec braku tej wzmianki w książce zaliczenie go do
mieszkańców komory jeziorańskiej to błąd metodologiczny); s. 146 Stanisław Bużeński, dziekan kapituły fromborskiej, oficjał, wikariusz generalny diecezji warmińskiej; s. 147 ksiądz Franciszek Carnevalli (nie Carnnevalli), urodzony w Warszawie syn starosty jeziorańskiego Józefa, w 1762 r. kapłan w Krakowie
(„Ill[ustrissi]mus D[omi]nus Franciscus de Carnevalli Capellanus Celsissimi et Rev[erendissi]mi Principis Episcopi Cracovien[sis]”); s. 150 Cygan Stefan Cybuleński z Kierzbunia w komornictwie wartemborskim; s. 152 Jan Czerwieński z Kierzbunia; s. 154 Adalbert Deklerski i kowal Mateusz (nie Maciej) Deklerski (oraz jego
córka Anna) z Bartołtów Wielkich; s. 155 Antoni Franciszek Demuth, proboszcz
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
205
w Świątkach w komornictwie dobromiejskim (smolajneńskim); s. 155 Jan Dębowski/Dembowski, młynarz z Bartołtów Wielkich; s. 156 Jakub Diabełek z Dobrąga;
s. 157 Jan Domanecki, młynarz z Klimkowa w komornictwie wartemborskim i jego
matka Krystyna (syn młynarza Jan Michał był tamże czeladnikiem młynarskim) –
z czasem Jan został młynarzem w Bartołtach Wielkich, gdzie mieszkał także jego
drugi syn Piotr; s. 157 Rozalia Domosławska, córka śp. Macieja karczmarza z Kieżlin, później mieszkanka Południewa (obie wsie leżały w komorze wartemborskiej);
s. 157 Paweł Dost, wolny chełmiński z Dobrąga i jego córka Anna; s. 158 Wawrzyniec Draba i Jakub Draba z Bartołtów Wielkich; s. 160 Wawrzyniec Dzwiech z Południewa; s. 164 Jakub Jan Faliński, lekarz biskupa warmińskiego na zamku lidzbarskim (Cyruleck Ill[ustrissim]i); s. 165 Urszula Tic/Titz (nie Fic) z Schönwald,
a więc ze Szczęsnego w komornictwie olsztyńskim (ewentualnie z Warmian w komornictwie lidzbarskim); s. 166 Mateusz Fitt, sołtys w Stanclewie, a następnie
w Bredynkach (obie wsie leżały w komorze reszelskiej), i Mikołaj Fitt, sołtys
w Bredynkach; s. 166 Antoni Flanc/Flantz, Józef Flanc i Kazimierz Flanc/Flantz
(nie Hantz, jak na s. 187), gospodarze z Bartołtów Wielkich; s. 168 Michał Freyman, dzierżawca z Popowej Góry, dziś zaginionej wsi w komorze wartemborskiej;
s. 174 Geritz z Dobrego Miasta; s. 176 Katarzyna Goczeyna z Bartołtow Wielkich;
s. 177 Cygan Stanisław Gołacki z Kromerowa; s. 177 Adam Gorączewski z Małych Bartołtów (nazwę tę zapisano: „ex Bartułtki”; w innej księdze podano, że pochodzi on z parafii Purda w komorze olsztyńskiej); s. 179 Adam Stanisław Grabowski, biskup warmiński; s. 182 Karol Grochowalski, starosta lidzbarski; s. 183
Andrzej Gross ze wsi Winiec w komornictwie lidzbarskim; s. 183 Andrzej Aleksander Groszkiewicz, prokurator nuncjatury apostolskiej w Warszawie; s. 183 jezuita Antoni Grund/Grundt S[o]c[ie]t[a]tis Jesu; s. 186 Klemens Halman z Braniewa;
s. 188 Jerzy Albert Heid/Heide, wikariusz w Nowym Mieście Braniewie, potem
proboszcz w Grzędzie w komornictwie reszelskim, proboszcz w Kwiecewie w komorze dobromiejskiej i wreszcie archiprezbiter w Lidzbarku Warmińskim (autor
Kroniki lidzbarskiej); s. 189 Jan Henning/Henningius (nie Henningig), proboszcz
w Barczewku w komorze wartemborskiej; s. 191 Franciszek Heyna, pasterz owiec
z Południewa, a później z Bartołtów Wielkich; s. 192 Antoni Ignacy Hoffman, notariusz biskupi na zamku lidzbarskim, kanonik dobromiejski, proboszcz w Długoborze w komornictwie melzackim (pieniężeńskim); s. 192 Jan Hogendorf, proboszcz w Kraszewie w komornictwie lidzbarskim; s. 195 Michał Iwański, kowal
z Bartołtów Wielkich; s. 201 Franciszek Juklewicz, wolny chełmiński z Dobrąga;
s. 201 Michał Junker, sołtys w Nowych Włókach w komornictwie dobromiejskim
(pisarz podał po polsku wyraźnie: w powiecie Guttstadskim); s. 202 Piotr Kaczyński (nie Kuczyński), młynarz z Klimkowa; s. 204 Michał Gabriel Kampowski, proboszcz w Kiwitach; s. 206 Piotr Karwacki z Redykajn (należących ówcześnie do
parafii Brąswałd) w komorze olsztyńskiej; s. 207 Grzegorz Kazubecki, starosta ornecki; s. 210 Piotr Kiwała/Kiwalski, gospodarz z Bartołtów Wielkich; s. 212 To-
206
Jerzy Przeracki
masz Klomfass, zagrodnik z Dobrąga; s. 214 Adalbert Kobuss, gospodarz z Bartołtów Wielkich; s. 214 Ignacy Kocikowski, krawiec z Bartołtów Wielkich; s. 216
Grzegorz Konang z Trutnowa w komorze lidzbarskiej (w księdze bowiem podano:
Von Trautnau, a nie „von Frankau”); s. 216 Jan Konieczka z Mątek w komorze
olsztyńskiej (zresztą przybysz z Księstwa Pruskiego); s. 216 Piotr Korczak (syn
Łukasza: Lucae Filius) z Bartołtów Wielkich; s. 217 św. Stanisław Kostka (!), syn
ziemi mazowieckiej; s. 218 pochodząca z Dobrego Miasta Zuzanna Kot, żona gospodarza z 40huben (Virzighuben), czyli ze Starych Włók w komornictwie wartemborskim lub z Nowych Włók w dobromiejskim; s. 220 Stanisław Krajewski
z Małych Bartołtów; s. 221 Ignacy Kranich (nie Krannick, jak podaje autorka),
sołtys z Wilczkowa w komorze orneckiej (zapis jest wyraźny: „Schultz aus Wulfsdorff Wormditschen CammerAmts”); s. 222 Jan Kremer, wolny chełmiński z Podleśnej w komornictwie dobromiejskim (w księdze podano dobitnie: „aus Klingerswald Guttstädschen Cammer=Ambts); Tomasz Kremer z Dobrąga w komornictwie
wartemborskim i Piotr Krämer/Kremer z Rokitnika w komornictwie lidzbarskim;
s. 223 Andrzej Kremer z Podleśnej; s. 224 Jan Krieger z Biegonit w komorze lidzbarskiej; s. 224 Katarzyna Krogull z Południewa; s. 225 Jakub Królik, początkowo
sołtys z Bartołtów Wielkich, a następnie witryk tamtejszego kościoła; s. 225 Marcin Kruczek, krawiec z Kierzbunia, i Piotr Kruczek, gospodarz, a później komornik
z Tumian; s. 226 Szymon Krzyżanowski z Dobrąga; s. 226 Franciszek Kucewicz,
prowincjał zakonu jezuitów; s. 227 Jan Kucharzewski, wolny chełmiński z Dobrąga (ze względu na tę jego pozycję społeczną przed jego personaliami zapisano:
Honestus); s. 229 Maciej (Matthias, a więc nie Mateusz) Kuna i Michał Kuna
z Zimnowa w komorze wartemborskiej; s. 230 Jan Kurek z Pajtun w komornictwie
olsztyńskim; s. 230 Maciej Kuzina/Kuzyna z Kromerowa; s. 230 Ewa Kwitka (nie
„Kwint”) z Przykopu w komornictwie olsztyńskim (jej ślub ze Stanisławem Piotrowskim z Rynu Reszelskiego odbył się w Borowie); s. 232 Bartłomiej Langhannig z Lidzbarka Warmińskiego; s. 235 znany lidzbarski medyk Andrzej Lepner
(1715–1778) – zresztą w przywołanej przez autorkę zapisce podano to wyraźnie:
„Herrn Doctor Lepner aus Heilsberg vor medicin 41 mk. 8 gr.”; s. 235 Kazimierz
Leszczyński, wolny chełmiński z Dobrąga; s. 235 Wacław Leszczyński, biskup
warmiński; s. 238 Andrzej Lipski z Bartołtów Wielkich; s. 240 Andrzej Łączyński,
dziedzic Szynowa w komorze wartemborskiej (np. 1760, Rd 3: 10, gdzie podano to
dobitnie: „Gnosus D. Andreas Lączinski Bonorum Schönau in Cameratu Vartenburgen. Haeres”); s. 241 Michał Józef Łosiewski/Laszewski/Łaszewski, proboszcz
w Lamkowie; s. 243 Jakub Marcinkowicz, pasterz, a później strażnik leśny z Bartołtów Wielkich; s. 243 Jan Marx/Marsx, sołtys w Kromerowie; s. 245 Józef Materna, sołtys w Klebarku Wielkim w komornictwie olsztyńskim; s. 246 Jan Michałowski, wolny chełmiński z Dobrąga; s. 246 Adalbert Melchior z Dobrąga; s. 247
Kazimierz Miller/Müller, barczewski ławnik i notariusz zamkowy, a później rajca;
s. 248 Piotr Milucki/Miłucki (nie Mitucki) z Samłaków w komorze reszelskiej;
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
207
s. 249 Murzynowski, dziedzic z Sząbruka w komorze olsztyńskiej; s. 251 wdowiec
Andrzej Neubauer/Neybauer, szewc z Bartołtów Wielkich; s. 251 Andrzej Nibus/
/Niebus z Bisztynka w komornictwie lidzbarskim; s. 253 Piotr Nowakowski z Kromerowa; s. 253 Kazimierz Nowocień z Tumian, skąd przeniósł się do Turki w komornictwie wartemborskim; s. 254 Urszula Odętkowska, żona Tomasza, zagrodnika z Południewa; s. 254 Gertruda Oleś, córka Jana, z Kronowa w komorze
wartemborskiej; s. 259 Marcin Paternoster, proboszcz w Rogożu w komorze lidzbarskiej; s. 261 Adalbert Piekarski, młynarz z Bartołtów Wielkich (z czasem przeniósł się do Barczewka); s. 261 Antoni Piekarski, młynarz z Bartołtów Wielkich;
s. 262 Franciszek Piekarski, młynarz z Grabowa w komornictwie wartemborskim;
s. 262 Kaspar Karol Piekut (nie Drekut, jak na s. 158), pisarz, a później także rajca
dobromiejski; s. 262 Stanisław Piotrowski z Rynu Reszelskiego w komorze reszelskiej („ex Szyllen”); s. 262 Piotr Piwko, gospodarz z Bartołtów Wielkich; s. 262
Florian Pilat/Piłat (nie Pilut), wolny chełmiński i wdowiec ze Stryjewa w komorze
reszelskiej; s. 263 Wawrzyniec Wacław (niekiedy Wawrzyniec Józef) Plewkowski,
notariusz konsystorza warmińskiego; s. 266 Piotr Prengel, rajca lidzbarski; s. 268
Michał Stefan Radziejowski, biskup warmiński; s. 268 Andrzej Rafalski z Kierzbunia; s. 277 kanonik fromborski Piotr Rostkowski; s. 277 Ludwik Rosotowski/Rozotowski, młynarz z Klimkowa, a później z Bartołtów Wielkich; s. 278 Jan Rożański,
strażnik leśny z Marun w komornictwie wartemborskim; s. 278 Ewa Rudzińska
z Bartołtów Wielkich; s. 279 rajca wartemborski Krzysztof Ruszaynski/Ruszański;
s. 279 Daniel (to imię autorka pominęła) Józef Ruszkiewicz, świadek wymieniony
w dokumencie wystawionym w Dobrym Mieście (zapewne więc tamtejszy obywatel); s. 279 Barbara Rutkowska z Kierzbunia; s. 280 Jan Sawica/Szawicza/Sawina,
młynarz z Borowa; s. 281 Joachim Adam Sawurski, posiadacz dóbr ziemskich
w komornictwie orneckim; s. 282 Jan Schlichtenberg, dziekan i proboszcz w Lidzbarku Warmińskim w latach 1643–1657 (informacja w monografii pochodzi
z 1648 r., kiedy to sprawował tę godność; przedtem – od 1633 r. – był proboszczem
w Biesowie, ale tej wzmianki brak, dlatego zaliczenie go do mieszkańców komory
jeziorańskiej jest błędem metodologicznym); s. 283 kupiec Michał Schorn, obywatel Starego Miasta Braniewa; s. 284 Jakub Schröter/Schrötter, kanclerz biskupi na
zamku lidzbarskim; s. 284 Zachariasz Jan Szolc, kustosz kanonik fromborski
(w 1686 r. – z tego czasu pochodzi informacja w książce – także wikariusz generalny i oficjał); s. 284 Mikołaj (tego imienia w książce brak) Antoni Schultz/Szulc,
kanonik dobromiejski i fromborski, administrator biskupstwa warmińskiego; s. 285
Marcin Franciszek Schwartz, kolejno kapelan w miejscowościach leżących w komorze lidzbarskiej: Kraszewie, Ignalinie i Lidzbarku Warmińskim, w końcu proboszcz w Kochanówce w tymże komornictwie; s. 288 Andrzej Siwek z Małych
Bartołtów; s. 290 Jan Skubski, krawiec z Bartołtów Wielkich; s. 290 Adalbert
Skwarczyński, notariusz publiczny i kancelista nuncjatury apostolskiej; s. 290 Stefan Skwirawski z Radostów w komorze wartemborskiej; s. 291 Michał Sokołow-
208
Jerzy Przeracki
ski, wolny chełmiński z Dobrąga („in Debring”) i jego syn Józef; s. 292 niejaki
Sosna z Kromerowa i Baltazar Sosna z Dobrąga (autorka nie wyekscerpowała z tejże księgi urodzonego w Dobrągu proboszcza kolneńskiego Mikołaja Tadeusza Sosnowskiego, zapisanego też jako „R[everendus] D[ominus] Sosna”: 1678, R 1: 1v);
s. 296 Adam (nie Andrzej) Steinhalen/Steinhallen, kanonik fromborski; s. 298 Jan
Sturman z Blank („aus Blankenseeh”) w komorze lidzbarskiej; s. 300 Krzysztof
Jan Chryzostom Szembek (nie Szemek), biskup warmiński; s. 298 Jan Suchodolski
z Małych Bartołtów oraz Krzysztof Suchodolski, gospodarz z Bartołtów Wielkich
i jego żona Anna; s. 301 Grzegorz Schuzk/Schuzki (nie Schutzki) z Połapina w komornictwie lidzbarskim; s. 301 Paweł Szweda z Bartołtów Wielkich; s. 301 Tomasz
Szyck z Bartołtów Wielkich; s. 302 Jan Szymański, gospodarz z Bartołtów Wielkich; s. 303 Mikołaj Szyszkowski, biskup warmiński; s. 303 Jan Tontara, wolny
chełmiński z Dobrąga, i s. 308 jego syn Baltazar Tontarski z tejże wsi; s. 304 Piotr
Taublowski/Tauglowski, strażnik leśny z Pieczyska, zaginionej wsi najpewniej
w komornictwie wartemborskim (dlatego pochowano go na cmentarzu przykościelnym w Bartołtach Wielkich); s. 304 Marcin Telman z Kromerowa; s. 305 Marcin Thiel, proboszcz w Wozławkach w komorze lidzbarskiej; s. 309 Florian Trebnitz, starosta wartemborski; s. 310 Chrystian Jan Titius (według autorki Tytius),
proboszcz w Unikowie i Rynie Reszelskim w komornictwie reszelskim; s. 312
Chrystian Wagner/Wegner, kupiec królewiecki; s. 312 wdowiec Stanisław Wasielowski, ślusarz z Księstwa Pruskiego; s. 315 Jan (jego imię zapisano przez dwa „n”:
Johann) Weispferd, szewc z Lidzbarka Warmińskiego („Schumacher in Heilsberg”); s. 316 Krzysztof Wessel, „Bartnik y Lesny Borow Xięzęcich w powiecie
Resselskim”; s. 317 Bartłomiej Wichman z Jarandowa w komorze lidzbarskiej;
s. 317 Antoni Widlicki, posiadacz Kolenka w komornictwie reszelskim; s. 317 Jan
Wieczorkowski z Dobrąga; s. 317 jezuita Tomasz Ujejski (nie Wiejski), prepozyt
kapituły fromborskiej, potem biskup kijowski; s. 318 Stefan Wilczuk/Wylczuk
z Gontarowa (to prawdopodobnie zaginiona miejscowość w komorze wartemborskiej); s. 321 jezuita Albert Kazimierz Włoszkiewicz, rektor kolegium braniewskiego; s. 321 Jan Wojda „auss Workeim Meelsackischen Cammer=Ambts” (pisarz
pomylił się nieco, ponieważ Workiejmy leżały w komornictwie lidzbarskim); s. 325
Andrzej Chryzostom Załuski, biskup warmiński; s. 325 i 326 Andrzej Zawadzki,
gospodarz z Małych Bartołtów/Bud Bartołeckich; s. 327 Maciej Zientek/Ziętek
(nie Ziemtek) syn Franciszka, gospodarza w Prólach w komornictwie wartemborskim; s. 328 Eryk Terencjusz Żuchowski, starosta reszelski.
Sądzę, że warto tu przytoczyć choćby dwa ciekawe, ale i bardzo smutne w swej
wymowie przykłady wyjątkowo błędnych odczytów nazwisk osób mieszkających
poza komornictwem jeziorańskim, a umieszczonych mimo to w książce, oczywiście pod utworzonymi przez autorkę nazwiskami.
Na s. 188 mamy hasło Drekut: Carolus Drekut, a na s. 262 hasło Piekut: Casparus Piekut. Czyż można by przypuszczać, że w obu występuje ta sama osoba?
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
209
A jest to znany historykom rajca i notariusz dobromiejski Kaspar Karol Piekut/Piekutt (1636–1717), zięć malarza i rajcy dobromiejskiego Piotra Andrzeja Kolberga
(1657–1727). W księdze z APO autorka odczytała jego nazwisko zupełnie błędnie
z dokumentu, o którego sporządzenie poproszono Piekuta właśnie w Dobrym Mieście. Poświadczył go następująco: „Casparus Carolus Piekutt Consularis et juratus
Civitatis Guttstadiensis atque ad hanc Sp[cia]liter requisitus Notarius, 1686 die 14
Julii” (autorka podaje datę: „1687”!).
Na s. 217 znajduje się hasło Koseka: Stanislaus Koseka. W jednej z ksiąg ramsowskich z AAWO zapisano wprawdzie naprawdę wyraźnie: „Ex offertoriis paruis
S[ancti] Jacobi et Stan[islai] Kostka”, ale nie dla autorki, która przekręciła nazwisko
jednego z dwóch patronów mniejszych Polski (drugim takim jest św. Andrzej Bobola) oraz patrona młodzieży polskiej (i mojego patrona od bierzmowania) św. Stanisława Kostki (1550–1568), jezuity, zaliczając go bezpodstawnie do grona mieszkańców
komornictwa jeziorańskiego. Bezsensownie odczytane nazwisko autorka próbuje
wywodzić od przymiotnika „kosy ‘krzywy, ukośny, zezowaty’”, co brzmi niemalże
jak samokrytyczny, odautorski komentarz do doprawdy wyjątkowo kuriozalnej lekcji
nazwiska świętego, kanonizowanego w ostatnim dniu 1726 r. Myślę, że to niezwykle
oryginalne „osiągnięcie” autorki z całą pewnością przejdzie do historii antroponimii olsztyńskiej. W porównaniu z książką Aldony Naruszewicz-Duchlińskiej (która
za mieszkańca komornictwa lidzbarskiego uznała św. Michała Archanioła!) w pracy
Izy Matusiak-Kempy można zaobserwować w tym względzie pewien niewielki, ale
zauważalny „postęp”, jakim jest niewątpliwie zejście z wysokich sfer niebieskich na
ziemię w poszukiwaniu ludzi świętych jako mieszkańców badanego terytorium.
Na deser zostawiłem niewątpliwe „rodzynki” ze „Słowika nazwisk” w liczbie
ponad 20. Te hasła, niebędące w żadnym razie – wbrew pobożnym życzeniom Izy
Matusiak-Kempy – nazwiskami, przedstawię tu w kilku grupach tematycznych.
Na początek pięć haseł: Zdanowicz (s. 326), Totus (s. 308), Pauper (s. 260),
Garbn (s. 171) i Gutstad (s. 185).
Hasło Zdanowicz: Joann Zdanowicz pochodzi z ramsowskiej księgi chrztów,
a zostało „pracowicie” wyekscerpowane przez autorkę z tekstu źródłowego: „Catharina Grochaylowa Jam 2da vice scortum, Jacobus Ziembowski Scortator” (rodzice ci ochrzcili syna Jerzego). Uważny czytelnik spyta, gdzie w tej zapisce jest
wymieniony Joann[es] Zdanowicz? Oczywiście nikogo takiego tam nie ma, ale
według autorki personalia te są tu ponoć odnotowane [!]. A co naprawdę tam zapisano? Ano to, że Katarzyna Grochalowa już po raz drugi urodziła nieślubne
dziecko, którego ojcem był Jakub Ziembowski.
Hasło Totus: Paul Totus (Fleming) ma „podstawę” źródłową: „Pagus Totus
Mod[ius] 1 Silig[inis] Et mod[ius] 1 Avenae”. Gdzie tu Paul Totus, wie być może
jedynie sama autorka, bo zapiska ta zawiera tylko informację o tym, że w formie
dziesięciny z całej wsi Frączki zebrano po jednym korcu żyta i owsa!
210
Jerzy Przeracki
Hasło Pauper: fem. Catharina Pauper to nieporozumienie, ponieważ w ramsowskiej księdze zmarłych zapisano: „Catharina Pauper disposita 84 annorum” (na
następnej s. 93 tejże księgi: „Michael Preiss Pauper dispositus 90ta annorum”, na
s. 20: „Michael Wylam Pauper”, na s. 37 „Sepultus Andreas Dąbkowski Pauper” –
co autorka sama podaje na s. 153 swojej pracy; już na s. 1 księgi „Michael pauper”
i „Adam pauper”, a na s. 58: „Sepultus Andreas »Trzcinski« Pauper” (tu proboszcz
dopisał nazwisko, którego początkowo nie znał lub zapomniał). Tak więc określenie nieznanej z nazwiska Katarzyny mianem „uboga” nie mogło posłużyć do
sformułowania hasła nazwiskowego Pauper.
Hasło Garbn: Januar Garbn – niewątpliwie jedno z najbardziej oryginalnych
– powstało po znalezieniu przez autorkę w umowie między spadkobiercami Jana
Wippicha – wdową Gertrudą i pięciorgiem dzieci – informacji: „Notandum, dass
Anno 1695 den 20. Jannuar haben noch die forminder eingebracht Vor 2 pferd
30 mk.” (Podaje
����������������������������������������������������������������������
się do wiadomości [odnotowano], że 20 stycznia 1695 r. opiekunowie prawni przynieśli jeszcze 30 mk. za 2 konie).
Hasło Gutstad: Mauritio Gutstad wiąże się z faktem, że w księdze kilkakrotnie odnotowano różne kwoty pieniężne wypłacane „Panu Maurycemu” w związku z jego podróżami do Dobrego Miasta (Guttstadt), ale niemiecka nazwa tego
miasta nie ma nic wspólnego z nazwiskiem owego człowieka. Tę kwestię bezdyskusyjnie rozstrzyga zapiska z 1688 r.: „Nach Guttstad Herrn Mauritio Berend 18
mk.”. W książce autorka odnotowuje zresztą jego imię i nazwisko z tej zapiski
(wprawdzie z końcówką „-dt”) we właściwym dla tej osoby haśle Berendt (s. 132),
niestety jednak nie wyciąga z tego faktu oczywistego wniosku, że hasło Gutstad
jest bezsensowne.
Mogłoby się wydawać, że faktu uznania św. Stanisława Kostki za mieszkańca
komory jeziorańskiej nic już nie może przebić, ale autorka potrafi jednak zaskoczyć czytelników, o czym przekonują hasła: Baptista (s. 128) i Stuhl (s. 297).
Hasło Baptista: Joannes Babtista (niesłusznie w środku pojawia się litera „b”,
ponieważ taka wersja w przykładach odautorskich nie występuje) budzi nieodparte
pytanie o to, dlaczego w książce nie ma analogicznie hasła Tauffer? Przecież niekiedy datę 24 czerwca (bo o nią tu chodzi) zapisywano w źródłach po łacinie: „auff
Fest Joannis Baptistae”, a niekiedy po niemiecku: „auff dass Fest S[anct] Joannis
des Tauffers” (nie wiem, dlaczego autorka – cytując strony z tą drugą wersją – nie
podaje w tym haśle określenia niemieckiego). Iza Matusiak-Kempa po prostu nie
wie, że w obu tych językach określenia te oznaczają dzień św. Jana Chrzciciela!
Hasło Stuhl: Petri Stuhl poloniście może wydać się poprawne, ale dla historyka
średniowiecza i czasów nowożytnych jest z gruntu podejrzane. O co w nim chodzi
(świadomie nie piszę, o kogo)? Tak po niemiecku zapisywano w źródłach archiwalnych datę 22 lutego! W trzech księgach jeziorańskich z APO termin ten pojawia
się wielokrotnie, a na podanej przez autorkę stronie przedstawiono go nawet w formie rozwiniętej: „[...] auf Sanct Petri Stuhl Feüer=Termin [...]”, choć przeważnie
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
211
pisano: „[...] auf S[anc]t Petri Stuhlfeyer Termin [...]”. Można tu dodać, że po łacinie dzień ten określano: „pro Cathedra S[ancti] Petri”, a w wersji mieszanej: „auf
Cathedra S[anc]t Petri Termin” lub „auf dem Termin Cathedra Petri”. W miastach
hanzeatyckich w tym właśnie dniu odbywała się kiera do władz municypalnych.
Kolejna grupa zawiera 11 haseł powstałych wskutek ewidentnie fałszywych lekcji autorki i braku zrozumienia tekstów w języku niemieckim (źle odczytane słowa
niepotrzebnie posłużyły autorce do utworzenia haseł, które naprawdę nazwiskami
nie są). Odnosi się to do haseł: Butt (s. 146), Crobstnil (s. 150), Focster (s. 167),
Gat (s. 171), Hauptman»n« (s. 187), Jatt (s. 198), Logn (s. 239), Lohn (s. 239), Man
(s. 243), Rosau (s. 276) i Rotz (s. 278).
Hasło Butt: fem. Anna Butt autorka sprokurowała „na podstawie” zapisu: „[...]
Jacob Reisenbergk mit S[ein]e Ehegattin Vnd Kinderen Petro Vndt Jacobo, der
Stifftochter Annae ein Schultzen Gutt Neben darzugehöringen 3 1/2 Cölmischen
freyn Huben so eingelegen seindt [...]”. Informacja ta dotyczy Anny Reisenberg,
pasierbicy Jakuba, i członków jego rodziny, co – znając neografię i niemiecki –
można spostrzec od razu.
Hasło Crobstnil: Justin Crobstnil; Jacobo Crobstnil to szczególne kuriozum.
Przecież przy podziałach spadkowych (wzmianek o nich widziała autorka setki)
jakby w załącznikach zapisywano poszczególne części spadku (Erbtheile), przysługujące konkretnym spadkobiercom. Na przykład: „Justin Erbtheil mk. 500, Antonio der Käuffer Erbtheil mk. 500” lub „Jacobo Erbtheil aus alten Kauff, Laurentio
Erbtheil, Elisabetha[e] Erbtheil, Gertrudi Erbtheil” (każde z nich otrzymało po 17
marek 16 groszy). Trzeba jednak znajomości niemieckiego i neografii, ażeby zrozumieć, że te wzmianki źródłowe nie mogą być podstawą hasła nazwiskowego.
Hasło Focster: fem. Elisabetha Focster zostało utworzone w efekcie błędnej
lekcji prostego rzeczownika, który autorka powinna była zrozumieć z kontekstu,
tym bardziej że słowo to spotykała w księgach APO bardzo często. W źródle bowiem zapisano wyraźnie: „Hans Witten Tochter Elisabethae 15 mk.”, ale autorka
„przechrzciła” Elżbietę Witt, córkę Hansa, na Elżbietę Focster (!), a wyjaśniając
„naukowo” to hasło, odwołała się do miasta „Focstat, dziś Voigtsat w dolnej (!)
Saksonii”. Chyba tylko autorka wie, co może mieć wspólnego fikcyjne hasło Focster z dawną nazwą niemieckiego miasta Focstat (dziś to jednak Voigtstedt), notabene leżącego w Turyngii, a nie w Dolnej Saksonii.
Hasło Gat: fem. Elisabeth Gat; fem Catharina Gat; fem. Elisabetha Gat powstało, bo – jak już wspomniałem – Iza Matusiak-Kempa nie odróżnia liter w tekście
pisanym gotykiem. Pierwsza wzmianka dotyczy ustaleń majątkowych pomiędzy
matką Grzegorza Krogula, Anną, oraz nim i jego rodzeństwem, Jakubem i Elżbietą: „die Elisabeth hat nichts mehr zu forderen, weilen sie vor hero Empfangen
mk. 130 an bahren gelt auch ein pferd, 2 ochsen, 2 Kühe”.
Druga zapiska odnosi się do podziału majątkowego w rodzinie Szymona Bischoffa (występują tu żona Gertruda oraz dzieci: Józef, Katarzyna, Justyna, Anna
212
Jerzy Przeracki
i Elżbieta): „Der Josephus hat bekommen Ein Ochs-Kalb und die Catharina hat
bekommen eine Kühe [...]”.
Trzecia informacja wiąże się z rozstrzygnięciami majątkowymi w rodzinie Antoniego Kleina (zainteresowani to: jego ojciec Piotr oraz dzieci Antoniego – Piotr,
Elżbieta, Anna i Gertruda), a Elżbiety dotyczą dwa ustalenia: „Elisabetha hatt aus
dem Gutt Zum brautschatz auff ihr Erbtheil Voraus bekommen 600 [mk.]” oraz
„Elisabetha hatt auff ihr Muttertheil an Geld empfangen 600 [mk.]” (to bez znaczenia, które z nich wybrała autorka).
Hasło Hauptman»n«: Hauptman; Hauptman in Seeburg dowodzi tego, że autorka nie zna niemieckiego określenia urzędu starosty/burgrabiego (inne to Burggraf,
Burgrab, a łacińskie to capitaneus, burgrabius, burgravius), dlatego ta niemiecka
kalka łacińskiego słowa capitaneus została przyjęta bezmyślnie za nazwisko,
choć w księdze zapisano wyraźnie: „Tit[ulo] Herren Hauptman mk. 7, 10 gr.” oraz
„Hauptman von Seeburg vor Korn restat 3 [mk.] 10 gr.” (nie „in Seeburg”, a von
Seeburg).
Hasło Jatt: Nicolaus Jatt; Laurentius Jatt; fem. Elisabeth Jatt to kolejny widomy
efekt niedokształcenia jezykowo-neograficznego autorki. Pierwszy bowiem zapis
brzmi: „[...] ad S[anctum] Nicolaum hat lassen abgehen [...]” i odnosi się do dominikanina Tomasza Schultza, któremu zezwolono na opuszczenie dotychczasowego
miejsca jego rezydencji na rzecz gdańskiego kościoła pod wezwaniem św. Mikołaja. Drugi – sporządzony w Żegotach – podaje, że wdowa Gertruda po śmierci męża
(jego nazwiska nie zanotowano) dokonała podziału majątkowego z dwoma pasierbami, Piotrem i Wawrzyńcem, oraz z dwoma synami, Szymonem i Michałem,
a także – jak wynika z tekstu dokumentu – z córkami Małgorzatą i Elżbietą. Usta�����
lono m.in.: „Von der andren Ehe Laurentius hatt zu fordren Erb-Geld 97 mk. 9 gr.
13 den.” oraz: „Margaretha und Elisabeth haben an WeissZeig zu bekommen wie
nehmlich: Elisabeth hatt 1 FederBett, 2 Fehl, 3 Kissen ohne Bezug und Margaretha
1 Fehl, 3 Küssen ohne Bezug [tu powtórzono omyłkowo ten zwrot] zu bekom[m]
en, die letzte Kinder bekom[m]en einjedes zum Ausgeding an Geld 40 mk.”. Drugi
cytat dotyczy sumy, jaką Wawrzyniec ma otrzymać po podziale spadku, a także
wyprawy, jaką ma otrzymać Elżbieta (oraz Małgorzata, którą autorka pominęła).
To wszystko nie ma jednak nic wspólnego z wyimaginowanym hasłem Jatt (można
tu dodać, że autorka „twórczo” wykorzystuje swój bezsensowny odczyt, uznając
go na s. 215 nawet za imię: Kołakowski: Jatt Kolakowskj, a przecież zapis źródłowy ma postać: „[...] hatt Kolakowsky freyman von Lekitten [...]”).
Hasła Logn: Valentino Logn oraz Lohn: Joanne Lohn to kontynuacja „popisów” autorki, związanych z nieznajomością niemieckiego. W transakcji pomiędzy
Marcinem Kleinem a Tomaszem Schlegelem zapisano: „Dem Knecht Valentihno
Lohn 31 mk. 10 gr.” (Lohn, a nie „Logn”), natomiast w ustaleniach finansowych
pomiędzy Janem Knorem a czworgiem dzieci śp. Piotra Teschnera: „Annae lohn
7 mk., Joanni Lohn 5 mk., Mathaeo lohn 2 mk., Elizabethae lohn 4 mk.” (autorka
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
213
wybrała do hasła Jana chyba dlatego, że przy jego imieniu odnośny rzeczownik
pisarz rozpoczął wielką literą). Niemieckie słowo Lohn oznacza zapłatę za wykonaną pracę.
Hasło Man: Jacob Man, przywodzące na myśl humor zeszytów szkolnych,
powstało wskutek zupełnego braku zrozumienia przez autorkę tekstu źródłowego. Mianowicie mieszkaniec Kikit Wawrzyniec Königsman miał czterech synów,
z których dwaj, Jan i Kazimierz, pracowali z nim na gospodarstwie, a dwaj pozostali uczyli się, i to ich uposażył ojciec na czas, kiedy się uczyli: „[...] die Zwei
Söhn[e] Michael V[nd] Jacob Wan sie studieren Werden [...]”. Zaimek kiedy
(wann) zauważony przez autorkę przy imieniu Jakuba i rozpoczęty przez pisarza
wielką literą, w połączeniu z błędną lekcją tego króciutkiego słówka (znów dało
o sobie znać nieodróżnianie wielkich liter), doprowadził do utworzenia hasła, które
niewątpliwie powinno znaleźć się na zaszczytnym miejscu w annałach olsztyńskiej
antroponimii.
Hasło Rosau: fem. Anna Rosau dotyczy – wbrew „ustaleniom” autorki – Anny
Vollman, córki śp.Valtena, co można – jeśli się umie – wyczytać z zapiski: „Von
aus Bewilliegung allenn Geschwiester soll die jungste Schwester Anna Voran
50 mk. empfangen”, bo podano tu, że przy podziale spadku po ojcu najpierw
Anna, najmłodsza siostra, ma za zgodą całego rodzeństwa otrzymać swoją część
spadku. Ten szlachetny gest rodzeństwa Anny Vollman (który zapewne miał jej
ułatwić zamążpójście) nie został „doceniony” przez autorkę z braku poprawnego
odczytu i właściwego zrozumienia jednego słowa.
Hasło Rotz: Michał Rotz to przykład błędu autorki, który naprawdę trudno pojąć. Otóż wymieniając i opisując dokładniej umiejscowienie i potoczne określenia
gruntów pozostawionych w spadku przez Michała Otterskiego pięciorgu dzieciom,
jeden z zagonów opisano tak: „Item ein gewend nach Grondach auch die Weise
Rote glot gen[n]ant [...]”, co autorka – wskutek specyficznego dla niej sposobu
odczytywania tekstu źródłowego – „przekuła” na hasło nazwiskowe, którego tam
po prostu nie ma.
Ostatnią grupę osobliwych haseł, określających jakoby mieszkańców komornictwa jeziorańskiego, tworzy sześć „nazwisk”, które autorka powołała do życia
na podstawie imion osób, noszących zupełnie inne nazwiska niż wskazują na to
wyekscerpowane przez nią hasła: Cebel (s. 147), Chrisostom (s. 148), Hedwig
(s. 188), Kargert (s. 205), Mussel (s. 249) i Saturninus (s. 280).
Hasło Cebel: fem. Elizabetha Cebel powstało na bazie zapiski: „[...] Kauffet
Catarina dess Seel[igen] Blass Wichmanss Tochter ein Bau[e]r Erb mit 2 darzu gehörigen Zienss V[nd] Scharwergkss Hub[e]n, von ihrer Mutter undt Geschwiester:
Anna, Elisabeth, Cebel und Heed[vig] vor und umb 200 mk”. Z imienia jednej
ze spadkobierczyń, córki Błażeja Wichmana, autorka bezsensownie „wywiodła”
jakoby nazwisko innej osoby, przydając jej imię „pożyczone” od siostry zapisanej
tuż obok!!!
214
Jerzy Przeracki
Hasło Chrisostom: Anton Chrisostom autorka utworzyła z obu imion szlachcica
Antoniego Chryzostoma von Helden-Gąsiorowskiego.
Hasło Hedwig: Francisco Hedvig powstało również z połączenia imion dwojga
osób, tym razem dzieci Jakuba Wedigka, choć zapis źródłowy jest przecież wyraźny: „Jacobi Wedigk von ihren Ehelichen Kinderen: Francisco, Hedvige und
Susanna [...]”.
Hasło Kargert: fem. Barbara Kargert nawiązuje do poprzednich, ale tu autorka
dodatkowo źle odczytała imię Małgorzaty, jednej z córek Piotra Drewsa z Jezioran: „[...] Barbara, Margaret, Elisabet[h] V[nd] Catharina, Verkäuffern andern
Theilss”.
Hasło Mussel: fem. Agneta Mussel 1693, A 15: 61 ma podobny „rodowód” co
poprzednie (błędnie odczytane jedno z imion, przyjęte wskutek tego za nazwisko),
choć w tym haśle bałamutne są także informacje o dacie i umiejscowieniu w księdze: mianowicie roku sporządzenia dokumentu zapisanego na aktualnej s. 297 brak
(pozostawiono puste miejsce do późniejszego uzupełnienia daty). A zapiska dotyczy Mateusza Skerda/Skierda i jego pięciorga dzieci; imiona dwojga – Agnieszki
i Michała – uznała autorka za podstawę swojego kolejnego nietrafionego hasła.
Oto rzeczony zapis: „[...] Zwieschen Mathess Skerd Kauffern einess undt seinen
Leiblichen 5 Kiendern: Agnetta, Michel, Simon, Anna und Helena vor Kauffern
andern Theilss [...]”.
Hasło Saturninus: Sepultus Andreas Saturninus dotyczy Andrzeja Saturnina
Nycza i jego miejsce jest w haśle Nicz na s. 251 (tam też oczywiście zamiast kuriozalnej wersji „de Budrewicze”, odczytanej tak w innej zapisce, powinno być:
de Bułowicze). A w ramsowskiej księdze zmarłych zapisano: „Sepultus Andreas
Saturninus M[agnifici] D[omini] Godefridi de Bułowicze Nycz Haeredis Ramsoviensis Filius in Ecclesia Ramsoviensi, aetatis annorum 6, unius mensis et 3 septimanarum”.
W kontekście niewłaściwych, często kuriozalnych odautorskich lekcji setek nazwisk oraz świadomej acz nagannej rezygnacji z selekcji obocznych zapisów kolejnych setek (i wskutek tego tworzenia zupełnie niepotrzebnych haseł), wobec braku
myślenia przy weryfikacji wielu osób, a także wobec zaliczenia do mieszkańców
komornictwa jeziorańskiego niemal dwóch setek mieszkańców innych komornictw, jak też ludzi w ogóle spoza Warmii, oraz wobec umieszczenia w „Słowniku nazwisk” dziesiątek absurdalnych haseł niebędących nazwiskami, doprawdy
z mieszanymi uczuciami czyta się „wyjaśnienia” Izy Matusiak-Kempy (s. 21),
dotyczące tego niewątpliwie skrajnie skandalicznego stanu rzeczy: „Starano się
zebrać jak najpełniejszy materiał nazewniczy z terenu komornictwa jeziorańskiego, niejednokrotnie jednak prawidłowe odczytanie nazwisk utrudniały dwa
podstawowe czynniki: stan zachowania księgi oraz trudny do odczytania charakter pisma pisarzy parafialnych. Zapisy nazwisk ujawniają adaptację nazwisk
W sprawie pomijania ksiąg metrykalnych
215
polskich do systemu fonetycznego i ortograficznego niemieckiego oraz nazwisk
niemieckich do fonetyki i pisowni polskiej, dlatego postać hasłowa antroponimów uzyskiwana była drogą weryfikacji pojawiających się kolejnych zapisów
i wariantów graficznych”.
Moim zdaniem, zamiast niepotrzebnie silić się na niestety wyrywkowe opracowanie dotyczące nazwisk mieszkańców jakoby całego komornictwa jeziorańskiego, autorka powinna była z dużo większym pożytkiem zrealizować skromniejszy
temat: „Nazwiska mieszkańców parafii Ramsowo (XVI–XVIII w.)”, ponieważ
wtedy – nie będąc zmuszoną do właściwego ustalenia obszaru tej parafii i wsi należących do niej – być może pełniej, owocniej i sensowniej wykorzystałaby materiał
antroponimiczny zawarty w ramsowskich księgach metrykalnych z AAWO, dużo
łatwiejszy do odczytania niż ten w księgach jeziorańskich z APO. A tak, nie zadawszy sobie trudu sprecyzowania zasięgu tej położonej na obrzeżu komornictwa
jeziorańskiego parafii, Iza Matusiak-Kempa dopuściła się błędnego metodologicznie potraktowania wszystkich wyłuskanych ze źródeł nazwisk z tejże parafii jako
przynależnych mieszkańcom komornictwa jeziorańskiego. Jest to tym bardziej niezrozumiałe, że w księgach ramsowskich (szczególnie w księgach chrztów i małżeństw, choć i w księdze zmarłych często te informacje także są) proboszcz zawsze
wpisywał miejsce chrztu, zaślubin lub pochówku, jak też bardzo często miejsce
zamieszkania/pochodzenia uczestników danej ceremonii. Przy odrobinie chęci
i uważności kwestie te można było i z całą pewnością należało wyłowić z tych źródeł, co byłoby z niewątpliwą korzyścią dla wartości poznawczej i wiarygodności
omawianej książki.
Ile jeszcze musi ukazać się drukiem podobnie siermiężnych merytorycznie prac
jak recenzowana przeze mnie wcześniej książka Aldony Naruszewicz-Duchlińskiej
i omawiana tu edycja Izy Matusiak-Kempy, aby wreszcie nastąpiło otrzeźwienie
i opamiętanie? Uważam, że w żadnym wypadku nie może być cichej zgody na
wmawianie czytelnikom oczywistej nieprawdy co do stanu zachowania źródeł do
badanej problematyki i cząstkowego realizowania tematów w postaci sprytnie acz
fałszywie ufryzowanej na pełne jakoby przedstawienie badanego zagadnienia.
Gdyby obie recenzje wydawnicze pracy Izy Matusiak-Kempy zawierały choćby
połowę zgłoszonych tu uwag, jej edycja mogłaby zostać wydrukowana w formie
możliwej do zaakceptowania. Tymczasem dopuszczono do publikacji, która w takiej postaci książkowej nie powinna i wręcz nie miała prawa w ogóle się ukazać,
chyba że jako przykład tego, jak nie należy wydawać prac językoznawczych. Trudno bowiem wskazać rzecz „przygotowaną” do druku w sposób równie nierzetelny
i niekompetentny.
Recenzje
Czasy Nowożytne
TOM 26
ROK 2013
Almut Bues, Die Apologien Herzog Albrechts, Harassowitz Verlag,
Wiesbaden 2009, ss. 373
Recenzowany tu tom zawiera źródła związane z decyzją ostatniego wielkiego mistrza
Albrechta o przekształceniu państwa zakonnego w Prusach w świeckie księstwo. Stało się
to ostatecznie 8 kwietnia 1525 r., kiedy to książę Albrecht zawarł w Krakowie z Polską
traktat pokojowy i – co więcej – 10 kwietnia 1525 r. na rynku krakowskim złożył hołd
lenny królowi polskiemu Zygmuntowi Staremu oraz przejął Prusy Książęce z rąk polskich
w swoje posiadanie. Stworzył więc w Prusach księstwo dziedziczne. Już 6 lipca 1525 r.
książę Albrecht opowiedział się za reformacją luterańską i w sposób konsekwentny wprowadził ją w swoim kraju. Ta radykalna zmiana opcji politycznej i wyznaniowej władcy Prus
wywołała gwałtowne reakcje na Zachodzie Europy. Książę Albrecht został banitą Rzeszy
w 1532 r. na skutek starań pokrzywdzonego zakonu krzyżackiego, który po sekularyzacji
gałęzi pruskiej nadal był reprezentowany przez mistrza niemieckiego w Rzeszy i mistrza
inflanckiego. W tej sytuacji książę Albrecht podjął akcję w sferze propagandowej, usprawiedliwiając tak daleko idące decyzje. Przygotował w związku z tym w latach 1526, 1530,
1531 i 1532 wiele pism, a nawet kilka ich wersji, tzw. Apologii autorstwa zarówno jego
samego, jak i współpracowników (kanclerzy: Fryderyka Fischera i Jerzego Spielberga, Viperta Schwaba, Jerzego Klinkenberga i humanisty Crotusa Rubenausa). Apologie te omówił w literaturze już wcześniej bardzo szczegółowo Kurt Forstreuter1. Argumentacja księcia
Albrechta sprowadzała się do tezy, że w walce z Polską o zachowanie dziedzictwa zakonu
został on osamotniony. Ani papież, ani cesarz, ani Rzesza nie pośpieszyli mu z pomocą.
W tej sytuacji dla dobra swych poddanych, spragnionych pokoju, i za ich usilnym staraniem
przyjął warunki polskie. Sam nie kierował się przy tym własnymi ambicjami i był moment,
kiedy zrezygnowany, chciał opuścić Prusy. Gdyby on nie przejął Prus, pisał, to przejęłaby
je Polska. W obecnej sytuacji Prusy są nadal dostępne dla szlachty niemieckiej i mogą stanowić – jak dotychczas – jej uposażenie.
Za taką a nie inną decyzją księcia Albrechta przemawiała negatywna ocena postawy
moralnej zakonu oraz wyraźne zeświecczenie jego struktur, zwłaszcza w okresie rządów
ostatnich wielkich mistrzów. Książę Albrecht zarzucał zakonowi chrystianizację Staroprusów orężem, a nie siłą Słowa Bożego. Tutaj nawiązywał niewątpliwie do treści kroniki Piotra z Dusburga spisanej na początku XIV w., której autor przejaskrawiał fizyczne tępienie
Staroprusów. Książę Albrecht, szczególnie pod wpływem Marcina Lutra, wyrzucał współbraciom, ale i samemu sobie, zakłamane przestrzeganie ślubów czystości. Pisał: „jeśli masz
goreć, lepiej ożeń się i nie żyj w zakłamaniu”. Tylko nielicznym jest dana łaska czystości.
K. Forstreuter, Vom Ordenstaat zum Fürstentum, Kitzingen am Main 1950, s. 112–119.
1
220
Recenzje
Zakon jako instytucja przeżył się i jego dalsze istnienie byłoby sprzeczne z Ewangelią.
W XIII i XIV w. zakon stanowił niewątpliwie antemurale christianitatis, ale już w XIV w.
zaczął prowadzić wojny z książętami chrześcijańskimi, z królestwem polskim, a także ze
schrystianizowaną Litwą. W latach dwudziestych XVI w. nikt już nie chciał wstępować do
zakonu. Rzeczywiście, w końcowej fazie istnienia zakonu krzyżackiego w Prusach było już
tylko 50 braci zakonnych, a w okresie apogeum zakonu – 1000. Wreszcie książę Albrecht
pisał sarkastycznie, że w zakonie krzyżackim więcej myślano o własnym żołądku niż
o posłannictwie religijnym. Negatywną opinię o zakonie krzyżackim znajdujemy jeszcze
w końcu XVI w. u kronikarza Kaspra Schütza. Pisał on, że Krzyżacy wymordowali prawie
całkowicie pogańskich Staroprusów. Po podbiciu Prus nadal pustoszyli kraj. Tych, którzy
się uratowali przed zagładą, przymusowo nawracano na chrześcijaństwo. Bracia zakonni
dopuszczali się gwałcenia i mordowania kobiet oraz dzieci. Lekceważyli sądy i utrudniali
dochodzenie do sprawiedliwości, a ludziom kazali gnić w więzieniach, podczas gdy cesarz
niesłusznie faworyzował zakon. Ten opis Schütza był wyraźnie jednostronny i przejaskrawiony2.
W edycji przygotowanej przez Almut Bues, znaną wydawczynię źródeł szesnastowiecznych, znalazły się oprócz wstępu (także w języku polskim) następujące teksty: „Die christliche Verantwortung 1526”, „Die Supplik 1530”, „Das Libell 1531”, „Die Apologie 1532”,
„Schrifstücke und Reden” (tu głównie korespondencja księcia Albrechta z ewangelickimi
książętami niemieckimi i królem polskim). Wartość wydawnictwa podnoszą zamieszczone
w nim ilustracje. Jest to m.in. autograf pisma księcia Albrechta „Eigenhändige Aufzeichnungen Herzog Albrecht zum Libell 1531” (s. 335–350). Edycja tych źródeł była już od
dawna oczekiwana przez badaczy. Dzięki wysiłkowi badawczemu Almut Bues interesujące
ich teksty są im w pełni dostępne. Na okładce książki obok nazwiska edytora powinny pojawić się dwie litery (Hg.), gdyż na podstawie obecnego zapisu czytelnik może sądzić, że
ma do czynienia nie z wydawnictwem źródłowym, lecz z monografią. Na ten uszczerbek
wskazał już inny recenzent tej cennej edycji Edmund Kizik (w „Gdańskim Roczniku Ewangelickim” 2010, vol. 4, s. 219–223).
Janusz Małłek
Toruń
Zob.: K. Friedrich, Inne Prusy. Prusy Królewskie i Polska między wolnością a wolnościami
1569–1772, Poznań 2005, s. 123–124.
2
Recenzje
221
Karol Żojdź, Jan Mierzeński. Klient i rezydent Bogusława Radziwiłła
w latach 1656–1665, Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2012, ss. 138
Lektura pracy, niestety, rozczarowuje, a to przede wszystkim z tego powodu, że tytuł
zamieszczony na stronie tytułowej nie odpowiada zawartości książki. Autor pracy napisał
we wstępie: „Niniejsza praca ma dwóch bohaterów, pierwszym, zdecydowanie uchwytnym
w źródłach jest książę Bogusław Radziwiłł, drugim, jego rezydent i zaufany doradca – marszałek wiłkomierski Jan Mierzeński” (s. 8). Z jednej strony praca miała być więc pierwszą
naukową biografią marszałka wiłkomirskiego Jana Mierzeńskiego, z drugiej zaś autor podkreślił, że postać Mierzeńskiego stanowiła jedynie pretekst do zaprezentowania Bogusława
Radziwiłła w roli patrona (s. 9).
Recenzowana praca składa się ze wstępu, trzech rozdziałów, zakończenia, dwóch aneksów i bibliografii. W rozdziale pierwszym autor omówił podstawowy materiał źródłowy,
który posłużył mu do napisania pracy, a mianowicie listy wymienione między księciem
Bogusławem Radziwiłłem a jego sługą Janem Mierzeńskim. W drugiej części tego rozdziału autor przedstawił kilka uwag natury metodologicznej związanych z klientelizmem.
Rozdział drugi poświęcony został rodzinie Radziwiłłów birżańskich, m.in. ukazaniu podstaw potęgi politycznej i finansowej rodu oraz narodzinom „czarnej legendy” Radziwiłłów.
Dopiero rozdział trzeci odnosi się w pewnym stopniu do tytułu książki, gdyż dowiadujemy
się z niego o dziejach rodziny Mierzeńskich (w zarysie) oraz o życiu i działalności Jana
Mierzeńskiego. Trzeba jednak zaznaczyć, że i w tym rozdziale narracja zbudowana jest
w gruncie rzeczy wokół Radziwiłłów. Na marginesie warto dodać, że żaden z rozdziałów
nie został zatytułowany i o zawartości dowiadujemy się z podpunktów.
Pierwszy z dołączonych do pracy aneksów to itinerarium Jana Mierzeńskiego za lata
1656–1665 (s. 124–125). W aneksie drugim autor opublikował instrukcję, którą otrzymał
porucznik Aleksander Mierzeński od księcia Bogusława Radziwiłła, gdy w jego imieniu
miał pertraktować z przedstawicielami wojska litewskiego na początku 1664 r. Instrukcja
opublikowana została in extenso, autor nie skorzystał z obowiązującej instrukcji wydawniczej dla źródeł historycznych1.
Niektóre fragmenty dla czytelnika niedysponującego obszerną wiedzą faktograficzną
dotyczącą czasów opisywanych w książce mogą być niezrozumiałe i niejasne. Dla przykładu podam, że w zakończeniu (s. 122) pojawia się nazwisko Piotra Gnoińskiego, wobec
którego Bogusław Radziwiłł jako patron nie zachował się tak jak powinien. Autor nie wyjaśnił jednak, o co dokładnie chodziło. Otóż w trakcie bitwy pod Prostkami (8 października
1656) Bogusław Radziwiłł dostał się do niewoli tatarskiej. Z rąk Tatarów został uwolniony
przez pułkownika Gabriela Wojniłłowicza i dostarczony do obozu hetmana Wincentego
Gosiewskiego. Rokowania o wysokość i warunki okupu toczył w imieniu księcia Bogusława chorąży wołkowyski Jan Ogiński. Wysokość okupu ustalono na 15 000 talarów; gotówką wypłacono 28002, a na pozostałą sumę wystawiono oblig, dając Tatarom zakładnika
Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, Wrocław
1953.
2
T. Wasilewski, Radziwiłł Bogusław h. Trąby (1620–1669), w: PSB, t. 30, s. 167.
1
222
Recenzje
w osobie chorążego husarskiego Piotra Gnoińskiego. Losy zakładnika ukazują wyraźnie, że
Bogusław Radziwiłł nie przejmował się zbytnio danym słowem. Gnoiński liczył, że pobyt
w niewoli tatarskiej potrwa jedynie kilka miesięcy, a spędził w niej prawie sześć lat. Radziwiłł bowiem nie kwapił się z zapłaceniem okupu. Gnoiński powrócił do domu dopiero
w lipcu 1662 r.3
Czytając pracę i przeglądając bibliografię, można stwierdzić, że bez problemu można
by ją uzupełnić, brak choćby artykułu Marioli Jarczykowej, o „czarnej legendzie” Janusza
Radziwiłła4.
W zakończeniu pracy autor napisał przede wszystkim o księciu Bogusławie Radziwille,
a nie – jak by się można spodziewać z tytułu pracy – o Janie Mierzeńskim. We wstępie, jak
już wspomniano, Karol Żojdź stwierdził, że praca ma w rzeczywistości dwóch bohaterów.
Na dodatek wdał się również w rozważania na temat stosunku patron – sługa. Nie wyszło
to pracy na dobre; zamiast biografii otrzymaliśmy nieco większy biogram Mierzeńskiego.
Także patronat Bogusława Radziwiłła nadal czeka na swoje opracowanie, podobnie jak
biografia. Po raz kolejny okazało się, że praca, która spełnia – nawet z naddatkiem – wymogi stawiane pracom magisterskim, nie nadaje się do druku jako książka przeznaczona dla
szerszego kręgu czytelników.
Jacek Wijaczka
Toruń
T. Wasilewski, Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, w: Radziwiłł Bogusław, Autobiografia, wstępem poprzedził i oprac. T. Wasilewski, Warszawa 1979, s. 70–71; A. Sajkowski,
W stronę Wiednia, Poznań 1984, s. 189–198; S. Augusiewicz, Prostki 1656, Warszawa 2001,
s. 158–162.
4
M. Jarczykowa, „Czarna legenda” Janusza II Radziwiłła, w: Czasy potopu szwedzkiego
w literaturze polskiej, red. R. Ocieczek, przy współudziale B. Mazurkowej, Katowice 2000,
s. 21–34.
3
Recenzje
223
Rožmberkové. Rod českých velmožů a jeho cesta dĕjinami,
red. Jaroslav Pánek, Národní Památkový Ústav, Územní Odborné
Pracoviště v Českých Budějovicích, České Budĕjovice 2011, ss. 752
Dnia 6 listopada 1611 r. zmarł na swym zamku w Trzeboni Petr Vok z Rožmberka. Tym
samym wymarł wielce zasłużony w dziejach nie tylko Czech, lecz także całej Europy ród
Rożemberków, najbardziej chyba znany czeski ród możnowładczy, którego dzieje niemal
nazajutrz po wymarciu zaczęły obrastać wieloma legendami. W rezultacie, pomijając panujące dynastie Przemysłowców, Luksemburgów i Habsburgów, Rożemberkowie stali się
obiektem zainteresowania, jakim nie cieszył się żaden inny ród czeski. Estymą nie tylko
historyków cieszą się zresztą po czasy nam współczesne. Dowodzi tego choćby ogłoszenie
w Czechach 2011 r., w którym przypadało 400-lecie wygaśnięcia rodu, jako roku Rożemberków. Towarzyszyły temu liczne przedsięwzięcia naukowe i popularyzatorskie, których
kulminacją było otwarcie w maju 2011 r. w praskiej Valdštejnskéj jízdárně wielkiej wystawy „Rožmberkové. Rod českých velmožů a jeho cesta dějinamí”. Wystawie towarzyszyło monumentalne, z wielkim przepychem opublikowane wydawnictwo pod tym samym
tytułem, nad którym pieczę przejęła zasłużona dla ochrony i uprzystępniania dziedzictwa
Rożemberków pracownia Národního památkového ústavu w Czeskich Budziejowicach.
Mimo okolicznościowego charakteru, omawiana publikacja jest w pełni naukowa, kompetentna, a przy tym interdyscyplinarna. Autorami zamieszczonych tu tekstów jest 82 historyków i badaczy innych dziedzin, wywodzących się z Czeskiej Akademii Nauk, praskiego
Uniwersytetu Karola, Uniwersytetu w Pardubicach, Archiwum Państwowego w Trzeboni
i innych ośrodków badawczych. Naukowym redaktorem całości jest Jaroslav Pánek, znany
i ceniony w europejskim – i nie tylko – świecie naukowym historyk, zajmujący się problematyką społecznych i politycznych dziejów Czech w europejskiej rzeczywistości XVI
i XVII stulecia. Znaczącą część wysiłku badawczego poświęcił on właśnie Rożemberkom,
publikując najpierw w 1985 r. dwutomowe Životy posledních Rožmberků autorstwa ich
nadwornego kronikarza Václava Březana, a cztery lata później gruntowną monografię Poslední Rožmberkové. Velmoži české renesance (drugie wydanie w dwu tomach ukazało się
w latach 1996–1998). Praca o Wilhelmie z Rożemberka ukazała się także w przekładzie na
język polski1. Już choćby to stanowi rękojmię wysokiego poziomu recenzowanego tu tego
monumentalnego tomu.
Otwiera go barwna tablica genealogiczna Rożemberków, ukazująca powiązania panów
z Krumlowa i z Rożemberka z innymi rodami czeskimi i zagranicznymi, począwszy od Vítka I z Prčice (1169–1194), stolnika królewskiego, kasztelana kłodzkiego i pracheńskiego.
Znajdziemy tu m.in. Jošta II z Rožmberka (zm. 1467), przeora czeskich joannitów i biskupa
wrocławskiego. Wśród czterech żon Wilhelma z Rożemberka wymieniona jest również Zofia Brandenburska, w której żyłach płynęła krew jagiellońska, była bowiem wnuczką Zygmunta Starego, córką Jadwigi Jagiellonki z jej małżeństwa z Joachimem II, synem elektora
J. Pánek, Wilhelm z Rożemberka. Polityk pojednania, przeł. E. Baron, Opole 2007 (w posłowiu interesujące uwagi W. Kaczorowskiego i M. Kosmana o naukowych zainteresowaniach
i dorobku J. Pánka).
1
224
Recenzje
brandenburskiego. Zasadnicza treść tomu została podzielona na cztery części, w ramach
których wyodrębnione zostały rozdziały i podrozdziały, zawierające bardziej szczegółową
problematykę. W rezultacie układ dzieła, mimo jego objętości i różnorodności nagromadzonej problematyki, pozwala na bezproblemowe dotarcie do interesujących czytelnika treści.
Część pierwsza nosi tytuł „Środowisko społeczne” i dzieli się na siedem rozdziałów.
Najwięcej uwagi jego autorzy poświęcają tu rozważaniom nad miejscem Rożemberków
w czeskich strukturach państwowych i czeskim społeczeństwie stanowym, począwszy od
wspomnianego już Vítka z Prčice. Co bardziej zasłużeni przedstawiciele rodu doczekali
się obszerniejszych biogramów, wśród nich Wilhelm i jego brat Petr Vok Rożemberkowie
(autorem jest Jaroslav Pánek). Znalazły się tu także uwagi na temat motywu jeźdźca na
pieczęciach rodu, obszerniejsze studium poświęcone ich pieczęciom oraz uwagi na temat
testamentu ostatniego z Rożemberków – Petra Voka. Tym ostatnim towarzyszą konstatacje
odnoszące się do proporców pogrzebowych Petra Voka oraz wybitych w związku z jego
śmiercią medali.
Patrząc na portret leżącego na katafalku, zmarłego w 1592 r. Wilhelma Rożemberka
(s. 84–85), warto przypomnieć, że na jego pogrzebie w Pradze 26 października tegoż roku
mowę pogrzebową wygłosił polski jezuita Mikołaj Rakowski (ukazała się potem drukiem).
Poznał on Rożemberka wcześniej, gdy w latach 1588–1589 uczył w ufundowanym przez
burgrabiego praskiego kolegium w Czeskim Krumlowie.
W odrębnych rozdziałach omówiony został rozwój rożemberskiego dominium majątkowego, organizacja administracji i kancelarii związanej z zarządem rozległymi dobrami,
skoncentrowanymi na południu Czech. Jaroslav Čechura zajął się sytuacją mieszczan i innych poddanych w dominium panów z różą w herbie, życiem gospodarczym w miastach,
organizacją samorządu miejskiego, a Václav Rameš omówił rozwój gospodarki rybackiej
w państwie trzebońskim. Ostatnie dwa rozdziały tej części poświęcone zostały gospodarce
finansowej panów z Rożemberka, funkcjonującym w ich dominium w XV i XVI w. mennicom i trudnościom finansowym ostatnich przedstawicieli rodu.
Część druga poświęcona została kształtowaniu się sieci osadniczej w dobrach południowoczeskich wielmożów, ich rezydencjom i dworom. Otwiera tę część rozdział dotyczący
należących do Rożemberków zamków, spośród których na pierwszy plan wysuwa się rezydencja w Czeskim Krumlowie, ale przedmiotem zainteresowania autorów jest także pałac
Rożemberków na praskim Hradzie i zamek w Trzeboni. Vladislav Razím poświęcił swój
wywód miastom i miasteczkom jako głównym punktom zakorzeniania się w dominium
Rożemberków, odrębny artykuł dotyczy rożemberskich klasztorów i nekropolii. Kilku autorów zajęło się omówieniem dworu Rożemberków, jego intelektualnej i kulturalnej atmosfery, szkolnictwa w dominium, zainteresowań alchemią, astrologią i innymi paranaukami.
Nie brak uwag na temat związanej z Rożemberkami literatury, osobne miejsce znalazł nadworny historiograf Václav Březan, interesująco omówione zostały kolekcje biblioteczne
w kilku rezydencjach. Zagadnieniom tym, uzupełnionym rozważaniami na temat kulturalnego środowiska w dominium, poświęcono sporo miejsca (s. 246–373), a wszystko to
wprowadza nas w zasadnicze kwestie czeskiej kultury, zwłaszcza w XVI stuleciu.
Kontynuację tych wątków znajdziemy w części trzeciej, autorstwa kilku historyków
sztuki. Mowa jest tam o architekturze rożemberskich fundacji (świeckich i sakralnych),
o sztukach plastycznych, przede wszystkim o malarstwie, lecz także o ogrodach towarzyszących rezydencjom. Odrębna uwaga poświęcona została wnętrzom rożemberskich sie-
Recenzje
225
dzib, ich umeblowaniu, wyposażeniu w różnorodne przyrządy i narzędzia, odzieży. Sporo
dowiadujemy się też o letnich rezydencjach Rożemberków.
Ostatnia z merytorycznych części publikacji zawiera refleksje odnoszące się do tradycji
i dziedzictwa Rożemberków w następnych pokoleniach. Mowa jest tu o funkcjonowaniu
rodu w świadomości szlachty XVII stulecia, o Schwarzenbergach jako familii uważanej
w XIX w. za dziedziców Rożemberków, wreszcie o obecności panów z Rożemberka we
współczesnej sztuce i kulturze. Wspomniano tu m.in. o polskiej wersji czeskiego filmu Svatba pana Voka (Harem pana Voka), z reprodukcją towarzyszącego filmowi plakatu z 1971 r.
(s. 649). Kilka stron poświęcono charakterystyce koncepcji i przygotowaniu wspomnianej wcześniej wystawy. Część merytoryczną zamyka podzielona na kilka wyodrębnionych
tematycznie działów bibliografia (s. 673–715). Całość wieńczą indeksy: osobowy i nazw
geograficznych.
Kompetentnym i interesująco podanym tekstom towarzyszy bogata szata ilustracyjna,
na którą składa się przede wszystkim ogromna ilość wysokiej klasy fotografii przedstawiających rezydencje Rożemberków, miejsca z nimi związane, fundowane przez nich obiekty
sakralne, zachowane portrety członków rodu, ich klejnoty, wyposażenie ich siedzib. Mnóstwo tu reprodukcji z pochodzących z epoki ksiąg, m.in. omawianiu zaangażowania Wilhelma z Rożemberka w sprawy polskie podczas dwu pierwszych wolnych elekcji towarzyszą
reprodukcje wedut Krakowa i Warszawy z dzieła G. Brauna, F. Hogenberga Civitates Orbis
Terrarum z 1617 r. Nie brakuje reprodukcji dokumentów i akt, a także znakomitej jakości
fotografii pieczęci, ekslibrisów i map.
Omawiane dzieło pod każdym względem uznać należy za wydawnictwo unikatowe.
Przedstawione w nim zostały nie tylko najnowsze rezultaty badań nad Rożemberkami, ich
środowiskiem społecznym, gospodarczym i kulturalnym, lecz także wobec roli, jaką odgrywali oni w Czechach (i poza nimi) otrzymaliśmy w istocie dzieło wprowadzające nas
w zasadnicze wątki dziejów czeskich, zwłaszcza XVI stulecia. Bogactwo materiału ikonograficznego, doskonałej jakości papier, cała szata zewnętrzna czynią z książki wydarzenie
bibliologiczne na skalę europejską.
Henryk Gmiterek
Lublin
226
Recenzje
Johannes Dillinger, Kinder im Hexenprozess. Magie und Kindheit in der
Frühen Neuzeit, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2013, ss. 264
W końcu lat osiemdziesiątych XX w. niemiecki historyk Wolfgang Behringer, jeden
z najbardziej znanych badaczy procesów o czary we wczesnonowożytnej Europie, zauważył, że jak dotąd udział w nich dzieci nie jest bliżej znany szerszemu ogółowi, co jego zdaniem wynikało z tego, że w badaniach nie przywiązywano do tego większej wagi, a właściwie temat ten pomijano1. Behringer uznał to za nieuzasadnione, gdyż rola dzieci w tychże
procesach jest warta uwagi przede wszystkim z dwóch powodów: po pierwsze, z aspektu
psychologii dziecięcej, a po drugie, ponieważ mogła zaowocować informacjami o społecznej pozycji dzieci w ich rodzinach oraz placówkach wychowawczych, a więc tym samym
o sytuacji dzieci w czasach wczesnonowożytnych, o czym niezbyt wiele było wiadomo2.
Dodać trzeba, że dzieci pojawiły się w procesach o czary w podwójnej roli: albo mogły
być o nie oskarżane, albo same mogły wywoływać takie procesy, rzucając oskarżenia na
dorosłych lub na siebie. Ten drugi przypadek Wolfgang Behringer nazwał właściwymi dziecięcymi procesami o czary (Kinderhexenprozesse)3.
Dosyć szybko po opublikowaniu artykułu Wolfganga Behringera znacznie wzrosło
zainteresowanie tą tematyką wśród badaczy. Zaczęły się ukazywać publikacje, spośród
których wymienić można syntetyczną pracę Hartwiga Webera o dziecięcych procesach
o czary, opartą jednak przede wszystkim na materiale źródłowym dotyczącym procesów
przeprowadzonych w Reutlingen4, następnie książkę Kurta Raua dotyczącą procesów
o czary w Augsburgu5 oraz pracę Rainera Becka o trwającym kilka lat procesie z udziałem
dzieci w biskupim mieście Freising6.
Recenzowana praca wpisuje się w ten nurt badań, a jej autor, Johannes Dillinger, jest
jednym z najbardziej znanych niemieckich badaczy procesów o czary w Rzeszy w czasach
wczesnonowożytnych. Praca składa się z czterech rozdziałów oraz z zakończenia i bibliografii. Książka został oparta na źródłach rękopiśmiennych, drukowanych i literaturze
przedmiotu, a chronologicznie obejmuje czasy wczesnonowożytne (XVI–XVIII w.). Celem badawczym postawionym sobie przez autora pracy było przebadanie procesów o czary,
w których centralną postacią jako osoba oskarżona lub głównym świadkiem oskarżenia
było dziecko. Chcąc opisać możliwie wiele wariantów dziecięcych procesów o czary, Dillinger wybrał procesy, w których główną postacią była osoba mająca nie więcej niż 16 lat
W. Behringer, Kinderhexenprozesse. Zur Rolle von Kindern in der Geschichte der Hexenverfolgung, „Zeitschrift für historische Forschung” 1989, t. 16, s. 31.
2
Ibidem, s. 32.
3
Ibidem.
4
H. Weber, Hexenprozesse gegen Kinder, Frankfurt am Main – Leipzig 1991.
5
K. Rau, Augsburger Kinderhexenprozesse 1625–1730, Wien–Köln–Weimar 2006.
6
R. Beck, Mäuselmacher, oder die Imagination des Bösen. Ein Hexenprozess 1715–1723,
München 2011. Wcześniej ukazał się artykuł tego autora: Das Spiel mit dem Teufel. Freisinger Kinderhexenprozesse 1715–1723, „Historische Anthropologie. Kultur – Gesellschaft –
Alltag” R. 10, 2003, z. 3, s. 374–415.
1
Recenzje
227
(s. 21). Przykłady dotyczą jedynie Rzeszy Niemieckiej, tym samym nie mamy więc do
czynienia z syntezą dziecięcych procesów o czary we wczesnonowożytnej Europie.
Rozdział pierwszy jest właściwie wstępem, w którym autor odniósł się do dotychczasowego stanu badań oraz przedstawił własny cel badania. W rozdziale drugim Dillinger
syntetycznie zarysował dotychczasową wiedzę na temat dzieciństwa i wychowania dzieci
w XVI–XVIII w., przedstawił podstawy wiary w magię, przede wszystkim w Europie Zachodniej. Naszkicował również rolę dzieci w wyobrażeniach związanych z magią i czarostwem. Dla zobrazowania swych wywodów posłużył się dwoma konkretnymi przykładami. Pierwszy dotyczył kilkuletniej Angielki Marion Clerk zamieszkałej w Great Ashfiled
w hrabstwie Suffolk (s. 65–69). Postępowanie sądowe przeprowadzono w 1499 r. Drugi
przykład pochodzi z 1805 r., a dotyczył postępowania sądowego, w którym istotną rolę
odegrał dziesięcioletni Johann Heinrich, syn młynarza Hassa ze wsi Richen koło Groß-Umstadt (s. 69–74).
Rozdział trzeci autor poświęcił opisaniu ośmiu konkretnych przykładów dziecięcych
procesów o czary, różniących się jednak od siebie, a obrazujących rolę dzieci w procesach
o czary. Pierwszy przypadek zatytułowany został „dziecko-czarownica i sceptyczna władza świecka”, a dotyczył postępowania sądowego, w którym główną rolę odegrała czteroletnia dziewczynka Anna Maria Huber mająca uczestniczyć w tańcach czarownic. Proces
toczył się w 1663 r. w Roßwalden koło Esslingen (s. 107–123). Drugi przypadek dotyczył
szesnastoletniej Marii Ostertegin, która w lipcu 1613 r. pojawiła się z własnej woli przed
urzędnikami w Ellwangen i dobrowolnie zeznała, że jest czarownicą. Dillinger opisał ten
przypadek jako proces prowadzony „od góry”, czyli wszczęty przez władze. Dodać trzeba,
że Ellwangen był władztwem duchownym, a w latach 1611–1618 odbyły się tam liczne
procesy, w których skazano na śmierć ponad 370 osób, w tym 250 egzekucji przeprowadzono na mieszkańcach samego Ellwangen, liczącego wówczas około 1500 mieszkańców
(s. 125). Również Marię Ostergatin skazano na śmierć po pięciu tygodniach procesu; ścięto
jej głowę, a ciało spalono (s. 134). Z kolei przykładem dotyczącym procesu „od dołu”
były postępowania sądowe, do których dochodziło w wyniku denuncjacji dokonywanych
przez Marię Ulmerin w latach 1594–1608. Pierwsze oskarżenie rzuciła jako dziesięcioletnia dziewczynka (s. 134–149).
Ośmioletni Hans Douck, opowiadając swoim kolegom z łacińskiej szkoły w Schwerinie
w 1643 r., że potrafi czarować, a także obiecując im nauczenie tej sztuki, doprowadził do
postępowania w swojej sprawie. Zakończyło się ono dla niego dosyć szczęśliwie, tylko
bowiem na chłoście (s. 149–164).
Znany już dosyć dobrze w literaturze przedmiotu przypadek miasteczka Annaberg,
w którym w latach 1712–1720 panowała panika związana z czarami7, stał się podstawą do
opisania kolejnego przypadku, tym razem dotyczącego Johanna Gottlieba Adamiego, syna
tamtejszego pastora (s. 165–179). Dillinger wybrał ten przypadek, aby zobrazować przykład udziału dziecka-czarownika w oskarżeniach związanych z chorobami.
Przypadek Andree Vorsthofera, siedmiolatka, który był „dzieckiem ulicy”, a także
osobą rzekomo parającą się czarostwem, posłużył Dillingerowi jako przykład wskazu-
M.in.: G. Rychlak, Hexenfiber im Erzgebirge: die Annaberger Krankheit 1712–1720, Mainz
2009.
7
228
Recenzje
jący, że wagabundów, w tym także dzieci, dosyć często oskarżano o paranie się czarami
(s. 180–190).
Dnia 24 kwietnia 1668 r. na śmierć skazany został jedenastoletni Franz Schneider, który
we wsi Laiz koło Sigmaringen rozbił czaszkę swojej sześciomiesięcznej siostrze Annie
Marii, a kolejną siostrę i brata mocno poranił. Przed sądem twierdził, że uczynił tak z podszeptu szatana, z którym zawarł pakt (s. 190–201).
Ostatni przypadek opisany przez Dillingera dotyczył Adelheit Ahlers, dziewięcioletniej
dziewczynki z miejscowości St. Margarethen w Szlezwiku-Holsztynie. W trakcie zabawy
ze szkolnymi koleżankami miała wyczarować mysz. Dziewczynki opowiedziały o tej umiejętności rodzicom, co doprowadziło w 1694 r. do postępowania sądowego, z Adheleit jako
oskarżoną w roli głównej. Postępowanie zakończyło się dla niej szczęśliwie, sędzia bowiem wprawdzie nie zakwestionował jej winy, ale mając wzgląd na jej prawdziwą skruchę
i żal, które okazała, płacząc przy tym rzewnymi łzami, nakazał ją uwolnić (s. 205).
Opierając się na opisanych przykładach, w rozdziale czwartym Dillinger podjął próbę syntezy, wskazując na wzór i strukturę dziecięcych procesów o czary. Podkreślił m.in.
istotną rolę pochodzenia i otoczenia, w którym przebywały dzieci zamieszane w procesy
o czary. Zauważył, że wielokrotnie dzieci oskarżane lub zeznające w procesach były sierotami lub półsierotami (s. 218), co dało mu asumpt do twierdzenia, że większość z nich żyła
na marginesie ówczesnego społeczeństwa (s. 219).
Dillinger odniósł się też do ustaleń poprzedników, przede wszystkim Hartwiga Webera.
Zakwestionował choćby postawioną przez Webera tezę, że w „micie o czarownicy aktywny
udział dzieci w diabelskich działaniach w ogóle nie był planowany”8. Według Dillingera
było inaczej, gdyż wyobrażenie czarownicy było konglomeratem popularnej wiary w magię
oraz teologicznych znaczeń i maksym, wiara zaś w magię przyznawała dzieciom szczególne w niej miejsce. Z jednej strony bowiem dzieci były ofiarami złych demonów. Również
czarownice nastawały na dzieci, zabijały je, pożerały, części dziecięcych ciał przerabiały na
magiczne środki. Z drugiej zaś strony dzieci miały mieć szczególnie łatwy dostęp do świata
demonów, jasnowidzenia i magicznego uzdrawiania.
Dillinger polemizuje również z tezą postawioną przez Webera, że dzieci biorące udział
w procesach o czary były współodpowiedzialne za polowanie na czarownice. Szczególnie
polemizuje ze stwierdzeniem Webera, że w trakcie prześladowań rzekomych czarownic
dzieci występowały „jako szczególnie agresywni i niebezpieczni denuncjanci”9, a przez
swoje oszczercze pomówienia i oskarżenia często uruchamiały nie tylko pojedyncze procesy, lecz także całą falę. Dillinger stwierdził, że „tak proste, to to nie było” (s. 252). Powołując się na zbadane przez siebie konkretne procesy z udziałem dzieci, doszedł bowiem do
przekonania, że wyłania się z nich całkiem inny obraz, jeśli zwróci się dokładną uwagę na
okoliczności, w których dzieci rzucały oskarżenia. Nie może być również mowy, przynajmniej w większości wypadków, o „agresywnych” lub „oszczerczych” zachowaniach dzieci.
Nie da się też udowodnić chęci celowego szkodzenia (s. 252). To bowiem dorośli czynili z dzieci dzieci-czarownice. Znaczenie dzieci-czarownic polegało, według Dillingera,
przede wszystkim na tym, że swoimi wypowiedziami wydawały się potwierdzać wszystkie
oczekiwania, strach i podejrzenia dorosłych. Dotyczyło to konkretnych podejrzeń o cza H. Weber, Hexenprozesse gegen Kinder, s. 109.
Ibidem.
8
9
Recenzje
229
rostwo skierowanych przeciw już wcześniej pomawianej o to osobie, a także egzystencji
czarownic w ogóle (s. 254). Kiedy jakieś dziecko zeznawało przeciw konkretnej osobie, nie
był to z reguły punkt wyjścia do takiego podejrzenia. Denuncjacje dziecięce nie były prostą subiektywną fantazją ani ujawnieniem się dziecięcego egocentrycznego kaprysu, lecz
raczej odzwierciedleniem już kursującej plotki. Dlatego oskarżenia dzieci traktowane były
przez dorosłych jako bardzo wiarygodne (s. 254).
Ponieważ wybrane przykłady dziecięcych procesów o czary dotyczą jedynie Rzeszy
Niemieckiej w czasach wczesnonowożytnych, nie można traktować pracy Johannesa Dillingera jako syntezy tego problemu w Europie. Praca ta jednak znacząco nas do takiej syntezy przybliża, choć niezbędne będą badania dotyczące pozostałych krajów europejskich.
Jacek Wijaczka
Toruń
Maria Bogucka, Kategorie i funkcje społeczne kultury w perspektywie
historycznej, Oficyna Naukowa, Warszawa 2013, ss. 271
Historia kultury, do lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia traktowana trochę jak
młodsza siostra, a trochę jak Kopciuszek przez starsze siostry – historię polityczną i historię społeczną, stała się obecnie jednym z wiodących nurtów historiografii. Zwrot kulturowy,
jaki się dokonał w naukach społecznych, geografii, ekonomii dotknął również historyków.
Jak wyjaśniał Peter Burke, zmiana była z jednej strony reakcją na tradycyjne podejście do
przeszłości, które pomijało „coś naraz nieuchwytnego i istotnego”1. Z drugiej zaś strony
wprowadzenie podejścia kulturowego stanowiło remedium na dzielenie się historiografii
na wąskie specjalizacje.
Historyk współczesny często sięga do narzędzi i pojęć wykorzystywanych dotąd przez
kulturoznawców i antropologów kulturowych. Niekiedy takie spotkania kilku dyscyplin
przynoszą pożytek, niekiedy jednak historyk potyka się o metodologię innych obszarów
wiedzy. Ostatnio ciekawą analizę zderzenia tradycji historycznej i antropologicznej przedstawił Dariusz Andrzej Sikorski w tekście o wymownym tytule: Jak historyk potyka się
o antropologię historyczną2.
P. Burke, Historia kulturowa. Wprowadzenie, przekł. J. Hunia, Kraków 2012, s. 1–3.
D. A. Sikorski, Jak historyk potyka się o antropologię historyczną. Na marginesie książki
Karoliny Polasik, Antropologiczny rekonesans historyka. Szkice o antropologii historycznej,
Bydgoszcz 2007, „Kwartalnik Historyczny” R. 118, 2011, z. 3, s. 485–510.
1
2
230
Recenzje
Wkraczanie podejścia kulturowego w coraz to nowe obszary historiografii powoduje, że
wszelkie próby porządkowania pojęć, zwłaszcza z perspektywy historyka, należy przyjąć
z uznaniem. Najnowsza książka Marii Boguckiej ma charakter swoistego przewodnika po
historiografii, a zarazem autorskiego komentarza do tematów, które od lat stanowiły zainteresowanie historyków. Autorka, wybitna znawczyni problematyki społeczno-gospodarczej,
obyczajowej, dziejów miast, przedstawiła różnorodne aspekty funkcjonowania kultury
w szerokiej perspektywie, sięgając po przykłady od antyku do dnia dzisiejszego. Oczywiście tak szerokie, globalne ujęcie wymusiło wybór problemów. Wszystkie łączy jednak,
jak określiła to we wstępie sama badaczka, rola kultury jako czynnika tworzącego historię
społeczną wraz z jej mentalnymi implikacjami.
Rozważania rozpoczyna analiza pojęć podstawowych, a mianowicie kultury i cywilizacji w ich rozwoju historycznym. Maria Bogucka przytoczyła definicje, jakie powstawały od
czasów starożytnych do współczesności, przypominając poglądy Cycerona (cultura mentis
– uprawa umysłu), Woltera (kultura jako rezultat wykształcenia, oświecenia), koncepcje
XIX w. (podział na kulturę duchową i materialną). Cechą charakterystyczną dla XX w.
był spór o rozróżnienie kultury i cywilizacji. Oprócz dyskusji semantycznej wykształciły
się odmienne podejścia badawcze, a w konsekwencji różne szkoły formułujące odrębne
stanowiska. Władysław Tatarkiewicz wiązał z kulturą sferę duchowości (nauka, sztuka, literatura), z cywilizacją zaś sferę techniczną. Pojawiały się też poglądy, że kultura i cywilizacja stanowią w gruncie rzeczy jedną, nierozerwalną całość, jak w przypadku Fernanda
Braudela, dla którego cywilizacja była tożsama z kulturą, obejmując sposoby zachowań,
poglądy oraz wytwory – rzeczy. Łączyła zatem zespół niematerialnych i materialnych wytworów człowieka. Sama autorka, nawiązując do tytułu książki, podkreśliła znaczenie jednego z aspektów kultury – społeczne normy zachowań i sposoby bycia, zmienne w czasie
i w przestrzeni geograficznej. Prześledziła i przeanalizowała normy zachowań i sposoby
bycia mieszkańców Europy od antyku do współczesności. Spory o kulturę, a zarazem wzrastające zainteresowanie tym obszarem wiedzy obrazują liczby. O ile w pierwszej połowie
XX stulecia operowano prawie 150 definicjami kultury i cywilizacji, o tyle obecnie jest ich
około 500 – od ekonomii i politologii po antropologię i historię sztuki3.
W kolejnym rozdziale autorka przeszła do charakterystyki drugiego, po kulturze i cywilizacji, zestawu pojęć kluczowych, a mianowicie do kultury elitarnej i ludowej (popularnej – masowej). Ukazała odmienne sposoby uczestnictwa w kulturze w różnych epokach
historycznych, wskazując na determinujące je czynniki społeczne, religijne, etniczne, biologiczne. Mimo wyraźnie zarysowanych granic, obie sfery się przenikały. Przepływ idei
i wzorców powodował naśladownictwo możnych przez warstwy niższe, ale i odwrotnie
– przenoszenie elementów ludowych do kultury elitarnej. Koegzystencja występowała
w epoce średniowiecza, ale w kolejnej, na skutek centralizacji władzy, powstania aparatu
biurokratycznego, przemian religijnych, technologicznych (druk), oddaliła od siebie lud
i elitę. W XX stuleciu nastąpił triumf kultury masowej, popkultury, która dominowała nad
Chris Jenks rozpoczął swą książkę poświęconą różnym kontekstom funkcjonowania kultury
od zdania: „Idea kultury obejmuje taki zakres problemów, procesów, zróżnicowań czy nawet
paradoksów, iż jedynie osoba pewna siebie i kompetentna mogłaby się podjąć mówienia
o niej, a być może tylko głupiec usiłowałby napisać o tym książkę – tak więc zaczynam”.
Por.: Ch. Jenks, Kultura, przekł. W. J. Burszta, Poznań 1999, s. 7.
3
Recenzje
231
kulturą wysoką, elitarną. Dla autorki, wybitnej humanistki, taka dominacja wyznacza kryzys cywilizacji. W tej części Maria Bogucka wyraziła zdecydowane, osobiste sądy: „To
twórcy kiczów, a nie utalentowani twórcy nadają kształt kulturze masowej, mając przy
tym na celu wyłącznie sprzedaż swoich tandetnych produktów. Konsumeryzm rodzi z kolei postawy roszczeniowe, chęć zdobywania środków finansowych na wygodne życie, bez
względu na cenę moralną, jaką za to trzeba zapłacić” (s. 41). I dalej, już w perspektywie
porównawczej, oceniła popkulturę: „a więc masowa kultura w XX wieku to nie spontaniczna twórczość mas ludowych, jak to było w średniowieczu, lecz konsumeryzm, bierność
i spłycenie kryteriów moralnych, rozwój permisywizmu” (s. 41).
Dwa następne rozdziały odwołują się do dziedzin, jakie historycy z powodzeniem ostatnio eksplorują – do twórczości artystycznej i kultury języka. W obu przypadkach wytwory
sztuki i języka ulokowane w kontekście historycznym i społecznym wzbogacają wiedzę
źródłową. Autorka poddała analizie społeczne oddziaływanie sztuki i języka. W tym pierwszym przypadku podkreśliła związek twórczości artystycznej z uwarunkowaniami historycznymi i kontekstem kulturowym (np. rola mecenatu). W okresie nowożytnym sztuka
ilustrowała ważne wydarzenia historyczne. W XIX w. język artystyczny Jana Matejki stał
się uniwersalnym przekazem, bardziej zrozumiałym przez elity i masy niż słowo pisane, co
przyznawał nawet wybitny i poczytny pisarz Józef Ignacy Kraszewski. Zdecydowanie autorka odniosła się do współczesnej sztuki i jej społecznych kontekstów. Podając przykłady
z różnych nurtów pop-artu (sztuka ofiar, konceptualizm), śledząc mody w sztuce z przełomu XX i XXI w., Maria Bogucka doszła do smutnej konkluzji: „Trudno oprzeć się wrażeniu, że pop-art to zbiorowisko osobników krzykliwych, często zaburzonych psychicznie,
zastępujących talent i zdolność do twórczej refleksji dziwacznością pomysłów” (s. 57).
Jednocześnie otrzymujemy analizę kulturowego rozwoju języka i jego funkcji komunikacyjnej. I w tym przypadku nie brak krytycznych sądów nad XX stuleciem i współczesnością, np. na temat wykorzystywania słowa do manipulacji społeczeństwem (systemy totalitarne), do osiągania celów, korzyści (tzw. inteligencja makiaweliczna – rozwój kłamstwa).
Przykładem społecznej funkcji słowa może być tzw. język ekskluzywny, który wykluczał
kobiety ze sfery człowieczeństwa i podkreślał dominację mężczyzn. Autorka przypomniała
wagę Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r., kiedy to „ekskluzywne” stwierdzenie all men
are created equal zostało zastąpione przez „inkluzywne” all human beings are created
equal.
Kolejne rozdziały omawianej książki („Teatralność kultur – gest, śmiech, łzy w życiu
dawnych społeczeństw” oraz „Kultura karnawału w perspektywie historycznej”) łączy wątek teatralizacji życia i pojmowania człowieka w dziejach jako istoty bawiącej się, jak to
nazwał przed laty Johann Huizinga w rozprawie Homo ludens. Otrzymaliśmy prawdziwą
panoramę rytuałów towarzyszących człowiekowi w sytuacjach publicznych, religijnych,
rodzinnych. Autorka ukazała różne funkcje gestu w rozwoju historycznym, jako środka komunikacji, ekspresji uczuć, wyznacznika statusu społecznego. Przypomniała też o początku badań nad gestem i własnych doświadczeniach związanych z przełamywaniem oporów
tradycyjnej historiografii (wystąpienie z listopada 1978 r. na sesji w Instytucie Historii PAN
w Warszawie).
W epoce staropolskiej rozbudowany system gestów był niezbędnym elementem życia
społecznego. Opanowanie gestykulacji było jednym z wyróżników cywilizacji. Emocje
poddane kontroli ujawniano w zależności od sytuacji i potrzeb. Współcześnie gest pozba-
232
Recenzje
wiony został tradycyjnych funkcji społecznych i komunikacyjnych i jak stwierdziła Maria
Bogucka: „Zawładnięcie wyobraźnią masową przez mass media, głównie przez telewizję
i Internet, doprowadziło do błyskawicznego zaniku potrzeby intymności i wstydliwości...
Wydaje się, że w sferze gestu, zwłaszcza gestu emocjonalnego, weszliśmy w epokę dekadencji” (s. 92).
Niektóre rozdziały książki nawiązują do wcześniejszych badań źródłowych autorki,
dlatego mogą być potraktowane jako swego rodzaju głos w dyskusji nad funkcją społeczną
mitu (rozdział: „Mity i stereotypy jako element kultury”), pozycją kobiet w społeczeństwie
i przypisywanymi im rolami w kulturze patriarchalnej (rozdział: „Anatomia kultury patriarchalnej i jej rola w rozwoju społecznym”). Autorka nie unikała przy tym ważnych, ale
trudnych tematów, jak np. rytuał gwałtu, utrwalany jako czynnik zwycięstwa nad wrogiem
i symbol upokorzenia przeciwnika.
Maria Bogucka nawiązała do problemów, jakie stały się wyzwaniem współczesnej cywilizacji. Dzięki historycznej perspektywie obserwujemy początki terroryzmu w postaci
działalności grasujących po średniowiecznej Europie Raubritterów oraz założonej około
1090 r. sekty asasynów. Dzięki znawstwu historii kobiet autorka wprowadziła też nowe
wątki kobiecego terroryzmu, zastanawiając się nad genezą akcji prowadzonych przez czeczeńskie „czarne wdowy” i palestyńskie wojowniczki z Brygady Męczenników.
Z perspektywy historii kobiet autorka przeprowadziła analizę fenomenu kozła ofiarnego (rozdział: „Problematyka kozła ofiarnego na przykładzie szału polowań na czarownice”). I w tym przypadku, wychodząc od historycznych uwarunkowań procesów o czary
i roli, jaką przypisywano kobietom w stosowaniu praktyk magicznych, autorka doszła do
ukazania mechanizmu funkcjonowania kozła ofiarnego we współczesnym świecie. Cechy
psychiczne człowieka (strach, poczucie winy, agresja) powodują, że mechanizm ten obecny
jest do dzisiaj, a uwarunkowania społeczne ciągle obsadzają w tej roli kobiety.
Ostatnie rozdziały poświęcone zostały motywom eschatologicznym obecnym w różnych postaciach i tradycjach od czasów antyku. Autorka przedstawiła więc rytuały związane z życiem i śmiercią – od narodzin po pogrzeb (rozdział: „Kultura życia – kultura śmierci
i ich przemiany w perspektywie historycznej”). Szczególnie interesujący jest rozdział o wizjach końca świata. Maria Bogucka, opierając się w dużym stopniu na wynikach własnych
badań źródłowych, ukazała niepokoje, jakie towarzyszyły ludzkości w okresach przełomu.
Udało się nie tylko udokumentować najważniejsze przepowiednie Wielkiego Sądu i przedstawić sylwetki proroków, lecz przede wszystkim ulokować te wizje w kontekście społecznym i politycznym kolejnych epok.
Książka Marii Boguckiej to nie tylko świetny przewodnik po kategoriach i funkcjach
społecznych kultury, do którego sięgać będą historycy oraz przedstawiciele nauk społecznych. To jednocześnie erudycyjna opowieść historyka o źródłach współczesnych zjawisk
społecznych i przemian kulturowych. To wreszcie osobista refleksja humanisty nad kondycją kulturową Europy i świata na przełomie XX i XXI w.
Stanisław Roszak
Toruń
Recenzje
233
Sarmatismus versus Orientalismus in Mitteleuropa / Sarmatyzm
versus Orientalizm w Europie Środkowej, red. Magdalena Długosz,
Piotr O. Schulz, we współpracy z Martinem Faberem, Frank & Time,
Berlin 2013, ss. 467
Geopolityczne usytuowanie Rzeczypospolitej w okresie nowożytnym sprawia, że w historiografii często podnoszona była kwestia Sarmacji jako państwa łączącego, a zarazem
oddzielającego Zachód i Wschód. Wiele istniejących publikacji zostało poświęconych
orientalizacji Zachodu, okcydentalizacji Wschodu oraz Rzeczypospolitej jako państwa
czerpiącego z dwóch sfer i tworzącego fenomen – zarówno polityczny, jak i kulturowy.
Temat ten jednak wciąż jest interesujący, a badacze często odkrywają go na nowo.
Recenzowana książka jest owocem międzynarodowej konferencji naukowej, która odbyła
się w Zamościu od 9 do 12 grudnia 2010 r., zorganizowanej przez Zakład Porównawczej
Historii Sztuki Instytutu Kulturoznawstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz Muzeum Zamojskie. Temat zarówno konferencji, jak i jej plonu: opublikowanego
zbioru studiów, to sarmatyzm kontra orientalizm. Redaktorzy we wstępie napisali, że: „Niełatwo było doprowadzić do tego naukowego zjazdu, gdy z jednej strony w Polsce myślano
zapewne o jego temacie: »Eh, znowu ten sarmatyzm«, z drugiej zaś w Europie »o co też tu
chodzi? [...]«”. Badacze przyznali, że mylili się w pierwszej kwestii – w polskim środowisku
naukowym z pewnością nie istnieje zjawisko znudzenia się problematyką sarmacką ani kulturą staropolską. Dowodem na to są przede wszystkim: cykliczna sesja „Między Barokiem
a Oświeceniem”1, która od 20 lat skupia badaczy różnych dziedzin, zajmujących się epoką
staropolską, oraz konferencje zatytułowane „Staropolski ogląd świata”2.
Recenzowana publikacja składa się z trzech części: „Sarmatyzm jako fenomen”, „Orient
w Europie i Europa w Oriencie” oraz „Oddziaływania: literatura i sztuka”. Wydawnictwa
pokonferencyjne najczęściej są zróżnicowane tematycznie i metodologicznie, i tak jest
również w tym wypadku. Z uwagi na fakt, że konferencja odbywała się w językach polskim i niemieckim, w takich też zostały opublikowane artykuły. Te w języku polskim mają
niemieckie streszczenia i na odwrót. Do dzisiaj ukazało się dziewięć tomów pokonferencyjnych sesji, każda pod tytułem Między
Barokiem a Oświeceniem, z podtytułami: Nowe spojrzenie na czasy saskie, red. K. Stasiewicz, S. Achremczyk, Olsztyn 1996; Apogeum sarmatyzmu: kultura polska drugiej połowy
XVII wieku, red. K. Stasiewicz, S. Achremczyk, Olsztyn 1997; Obyczaje czasów saskich,
red. K. Stasiewicz, S. Achremczyk, Olsztyn 2000; Sarmacki konterfekt, red. K. Stasiewicz, S. Achremczyk, Olsztyn 2002; Wojny i niepokoje czasów saskich, red. K. Stasiewcz,
S. Achremczyk, Olsztyn 2005; Edukacja, wykształcenie, wiedza, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2005; Radości i troski dnia codziennego, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2006; Staropolski
regionalizm, red. S. Achremczyk, Olsztyn 2008; Wielkie bitwy, red. S. Achremczyk, Olsztyn
2010. W przygotowaniu tom Społeczeństwo stanowe.
2
Plony konferencji to: Staropolski ogląd świata. Materiały z konferencji, Wrocław, 23–24 października 2004, red. B. Rok, F. Wolański, Wrocław 2004; Staropolski ogląd świata. Między
okcydentalizmem a orientalizacją, t. 1: Przestrzeń kontaktów, t. 2: Przestrzeń wyobrażeń, red.
F. Wolański, R. Kołodziej, Toruń 2009; Staropolski ogląd świata. Tożsamość i odmienność,
red. B. Rok, F. Wolański, Wrocław 2011.
1
234
Recenzje
Redaktorzy w praefatio zwrócili uwagę na niekonsekwencje w pojmowaniu „Orientu”.
Można postawić jeszcze śmielsze pytanie: jak rozumieć „sarmatyzm”? Według redaktorów
oraz części niemieckich badaczy „Sarmaci pisali jeszcze po łacinie”. Nie jest to do końca
uzasadniona teza. Należałoby zwrócić uwagę na rękopiśmienne księgi szlacheckie, w których wiele stronic jest zapisanych w języku polskim. Łacina była językiem oficjalnym,
językiem elit3, językiem przestrzeni publicznej. Przestrzeń prywatna wciąż pozostaje zjawiskiem marginalnym dla badaczy, zwłaszcza tych z zagranicy – a szkoda, zważywszy na
fakt, że coraz więcej źródeł dostępnych jest online, w bibliotekach i archiwach cyfrowych.
Artykuły niemieckich badaczy dotyczące „sarmatyzmu jako fenomenu” z pewnością
skłaniają do dyskusji. I tak, studium Thomasa Daidera oscyluje wokół tematu kreacji mitu
fundacyjnego w czasach wczesnonowożytnych. Należy jednak podkreślić, że sarmatyzm
był nie tyle manifestowany, ile przede wszystkim (zwłaszcza w pierwszej fazie istnienia)
kreowany przez historiografów – zgodnie ze słowami Tadeusza Ulewicza: „Historycy tworzą [wyróżnienie – J. O.] dzieje narodu”4. Cieszy odwoływanie się Daidera nie tylko do
kronik (Bielskiego, Miechowity, Gwagnina), lecz także do literatury (Kochanowski), choć
w ostatnim wypadku autor mógł się podeprzeć pracami poświęconymi dorobkowi poety
czarnoleskiego. Należy również pamiętać, że sam Kochanowski był bardzo sceptycznie
nastawiony do legendarnych początków Polski, czemu dał wyraz w rozprawce O Lechu
i Czechu historyja naganiona5.
Także Martina Fabera należy pochwalić za ciekawy i rzetelny dobór źródeł: kronik,
herbarzy, kompendiów wiedzy. W jego artykule ponownie pojawiła się dyskusyjna kwestia stosowania języka łacińskiego przez szlachtę. Autor postawił również tezę, że szlachta
polsko-litewska czuła się przynależna do Europy Zachodniej (pod względem religijnym
i duchowym)6. Biorąc pod uwagę mesjanistyczne zapatrywania Sarmatów, najlepiej ukazane w Psalmodii polskiej Wespazjana Kochowskiego, dumę (czy też megalomanię) z panującego w Rzeczypospolitej ustroju, trudno powiedzieć o przynależności do Zachodu.
Według Sarmatów Rzeczypospolita była idealnym modelem istnienia państwa, oni zaś –
naród wybrany, czuli się lepsi niż wszystkie inne społeczeństwa europejskie. Za fenomen
sarmatyzmu Faber uznał główną zasadę: walkę o uprzywilejowaną pozycję szlachty w Rzeczypospolitej. Można by powiedzieć – walkę o szeroko pojmowane wolności szlacheckie.
Łacina jako język elit, red. J. Axer, Warszawa 2004, passim.
T. Ulewicz, Sarmacja. Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI w., Kraków 2006,
s. 95.
5
J. Kochanowski, O Lechu i Czechu historyja naganiona, w: idem, Dzieła polskie, t. 2, oprac.
J. Krzyżanowski, Warszawa 1969, s. 207–210. O dziełku Kochanowskiego ciekawie wypowiedział się Julian Krzyżanowski: „Rozprawka […] jest pierwszą u nas i na dwa wieki jedyną
próbą podkopania bajek kronikarskich, które były dogmatami zakutych łbów sarmackich nie
tylko w czasach saskich, ale i w epoce Renesansu”; zob.: J. Krzyżanowski, Poeta żywy. Rzecz
o Janie Kochanowskim, Warszawa 1953, s. 16–17.
6
Osobną kwestią pozostaje pojęcie szlachty polskiej i litewskiej – czy można mówić o tożsamości tej grupy? Potwierdzeniem dyskusyjności stwierdzenia mogą być słowa Sigity Maslauskaite (znajdujące się w recenzowanej publikacji), mówiące, że sarmatyzm polski był
deklarowany jako zjawisko pierwotnie słowiańskie, a litewski – o rodowodzie rzymskim.
Por.: D. Kuolys, Sarmatyzm a piśmiennictwo barokowe Wielkiego Księstwa Litewskiego,
„Barok. Historia – Literatura – Sztuka” 1996, nr 2(6) s. 141–153.
3
4
Recenzje
235
Artykuł Piotra O. Scholza najbardziej dotyka tematyki konferencji: Sarmacja między
Wschodem a Zachodem. Autor postawił tezę, że Rzeczypospolita to z jednej strony bastion,
przedmurze świata chrześcijańskiego, łacińskiego, z drugiej – społeczeństwo hołdujące
przysłowiu carpe diem. Jednak wydaje się, że szlachcic epoki staropolskiej bardziej niż na
teraźniejszość nastawiony był na przeszłość – państwa, własnego rodu (stąd liczne legendy herbowe) lub na przyszłość: to, co miał przekazać kolejnym pokoleniom (niezmienny
ustrój, chwałę rodziny).
Z kolei Małgorzata Matusiak dokonała przeglądu badań nad sarmatyzmem w polskim
literaturoznawstwie w XX w., poświęconych rozważaniom nad „europejskim fenomenem
sarmatyzmu”. Autorka przywołała problemy terminologiczne badaczy, czym w ogóle był
sarmatyzm. Nie pominęła też w rozważaniach prac historyków oraz historyków sztuki, którzy położyli kamień węgielny pod badania nad sarmatyzmem, wymieniając m.in. Janusza
Tazbira, Tadeusza Ulewicza, Stanisława Cynarskiego, Janusza Maciejewskiego, Andrzeja
Borowskiego i Tadeusza Mańkowskiego. Wydaje się, że przed laty – mimo że nie istniały
pojęcia inter- i transdyscyplinarności – naukowcy w większym niż dziś stopniu korzystali
z różnorodnych źródeł. Autorka streściła główne tezy poszczególnych badaczy i ich dzieł,
dokonując ich selekcji. Nie zajęła się natomiast myślą literaturoznawczą, tylko szeroko pojętą kulturoznawczą, czego dowodem są przywoływane prace chociażby Kazimierza Maliszewskiego oraz Stanisława Roszaka (niestety, traktowane wybiórczo7). Autorka artykułu
zahaczyła o XXI w., jednak przywołała tylko artykuł Ewy Thompson8.
Druga część tomu oscyluje wokół właściwego tematu konferencji: sarmatyzm versus
orientalizm. Najciekawszy artykuł tej części recenzowanego zbioru wyszedł spod pióra
Paula Srodeckiego. Autor obalił mit o Polsce jako przedmurzu chrześcijaństwa czy też Europy Zachodniej, zwracając uwagę, że każde państwo znajdujące się na styku kultur (także
Węgry, Chorwacja, Skandynawia) stylizowało swój kraj na takie przedmurze w końcu średniowiecza oraz na początku epoki nowożytnej. Autor skupił się na Polsce i na Węgrzech,
dostrzegając ciągłość tej alegorii w XIX, XX, a nawet XXI w. To z pewnością jeden z najbardziej interesujących artykułów, bo redefiniuje mit przedmurza – jako zjawiska nie tylko
sarmackiego, i z pewnością otwiera drzwi do kolejnych dyskusji na ten temat. Ostatnia partia artykułów to poszukiwanie sarmatyzmu w szeroko pojętej literaturze
i sztuce polskiej do XX w. włącznie. Literaturoznawcy (m.in. Anna Pogorzelska i Elżbieta
A. Jurkowska) dokonali wzorcowej analizy dzieł najbardziej sarmackiego polskiego pisarza Wacława Potockiego. Z kolei artykuły Małgorzaty B. Mróz, Sigity Maslauskaite i Piotra
Pękali odnoszą się do malarstwa, nie tylko staropolskiego, lecz także dwudziestowiecznego.
Ciekawe jest stwierdzenie Sigity Maslauskaite, że obraz Andrzeja Stecha „Bitwa pod Chocimiem 1673” „jest charakterystyczny dla sarmatyzmu jako zjawiska przepływu kultury
[wyróżnienie – J. O.] w siedemnastowiecznej Polsce”. Z kolei Małgorzata B. Mróz, analizując obraz Juliusza Kossaka „Jan III Sobieski na Kahlenbergu”, w swych rozważaniach
Brakuje chociażby monografii K. Maliszewskiego, Obraz świata i Rzeczypospolitej w polskich gazetach rękopiśmiennych z okresu późnego baroku. Studium z dziejów kształtowania
się i rozpowszechniania sarmackich stereotypów wiedzy i informacji o „theatrum mundi”,
Toruń 1990.
8
Istotna jest chociażby publikacja Nowoczesność i sarmatyzm, red. P. Czapliński, Poznań
2011.
7
236
Recenzje
mogłaby się podeprzeć artykułem Kazimierza Maliszewskiego Kult Jana III Sobieskiego
i wiktorii wiedeńskiej (1683) w polskiej kulturze i tradycji9.
Książkę wieńczy „wybrana” bibliografia na temat sarmatyzmu zebrana przez Martina
Fabera – „[bibliografia tematu], która wymaga wprawdzie uzupełnień, faktycznie odpowiada jednak, zgodnie z intencją jej autora, koncepcji widzenia sarmatyzmu przede wszystkim
jako ideologii”. Bibliografia ta (podobnie jak wspomniany już artykuł Małgorzaty Matusiak) z pewnością może być zachętą dla zainteresowanych tematem, dopiero co rozpoczynających badania nad kulturą sarmacką. Z pewnością jednak w bibliografii tej jest wiele
braków. Czasem zastanawiająca jest również selekcja prac danego badacza10.
Reasumując, należy stwierdzić, że tematyka publikacji pozostaje otwarta. Cieszy fakt,
że mimo organizowanych konferencji, wydawania kolejnych naukowych prac dyskusja
wciąż kwitnie. Badacze nie tylko odwołują się do nowych źródeł, lecz także odczytują
– wydawałoby się – te już przeanalizowane na nowo. Ważniejszym problemem wydaje
się jednak określenie, czym jest sarmatyzm? Najważniejsze pytanie, interpretowane przez
każdego badacza inaczej, pozostaje bez odpowiedzi – dobrze, że Martin Faber przywołał
problemy definicyjne, podając kwestie podnoszone przez Małgorzatę Elżanowską11. Autorka ta może i ma rację, pisząc: „Wydaje mi się, że ważniejsze niż stworzenie ogólnych pojęć
jest to, ażeby każdy badacz, przystępując do badań, precyzował na swój własny użytek
pewne terminy i pewne definicje, nawet z góry zakładając, że zgody ogólnej nie będzie”12.
Jednak istnieje obawa, że literaturoznawcy, historycy, historycy sztuki, historycy ustroju
itd. będą pracować, zamiast wspólnie, obok siebie. Dlatego też wszelkie interdyscyplinarne
spotkania naukowe są godne pochwały.
Największym zarzutem wobec autorów artykułów jest przede wszystkim brak odwoływania się do źródeł rękopiśmiennych, a to właśnie one w kulturze staropolskiej odgrywały
niezmiernie istotną rolę13. Szkoda, że książka nie została wydana w kooperacji polskiego
wydawnictwa z niemieckim, bo oczywiste jest, że nie trafi do wielu rąk w Polsce. Mimo
niedociągnięć praca z pewnością warta jest uwagi, a nas – potomków dumnych Sarmatów
– wciąż cieszy, gdy Zachód interesuje się naszą historią.
Joanna Orzeł
Toruń
K. Maliszewski, Kult Jana III Sobieskiego i wiktorii wiedeńskiej (1683) w polskiej kulturze
i tradycji, „Czasy Nowożytne” 2010, t. 23, s. 47–62.
10
Jako braki można wskazać chociażby (oprócz wspomnianych już wcześniej) na publikacje:
J. Maślanka, Słowiańskie mity historyczne w literaturze polskiego oświecenia, Wrocław–
Warszawa–Kraków 1968; idem, Literatura a dzieje bajeczne, Warszawa 1990; M. Falińska,
Przeszłość a teraźniejszość. Studium z dziejów świadomości historycznej społeczeństwa staropolskiego, Warszawa 1986.
11
M. Elżanowska, Sarmatyzm a barok – porządkowanie pojęć. Dyskusja, „Ogród. Kwartalnik”
R. 7, 1994, nr 4, s. 48–107.
12
Ibidem, s. 63.
13
Zob.: Staropolska kultura rękopisu, red. H. Dziechcińska, Warszawa 1990; J. Partyka, Rękopisy dworu szlacheckiego doby staropolskiej, Warszawa 1995; S. Roszak, Archiwa sarmackiej
pamięci. Funkcje i znaczenie rękopiśmiennych ksiąg silva rerum w kulturze Rzeczypospolitej
XVIII wieku, Toruń 2004.
9
Recenzje
237
Stéphane Minvielle, La famille en France à l’époque moderne
(XVIe–XVIIIe siècle), Armand Colin, Paris 2010, ss. 299
Recenzowana praca jest drugą książką w dorobku Stefana Minvielle’a1, historyka młodszego pokolenia specjalizującego się w demografii historycznej, do niedawna pracownika naukowego Uniwersytetu Michela de Montaigne w Bordeaux, a obecnie Uniwersytetu
w Nowej Kaledonii. W zamierzeniu autora ma ona stanowić nową próbę syntetycznego
podsumowania dorobku intensywnie prowadzonych od wielu lat badań demograficznych
nad rodziną we Francji wczesnej epoki nowożytnej i zarazem ukazania struktur tej najmniejszej komórki społecznej, tym bardziej, że dotychczasowe całościowe ujęcia problematyki rodzinnej epoki preindustrialnej, cenne i interesujące, takie jak Famille. Parenté,
maison, sexualité dans l’ancienne France autorstwa Jeana-Louisa Flandrina oraz zbiorowe
Histoire de la famille, ukazały się ponad ćwierć wieku temu2. Uzasadniając podjęte wyzwanie naukowe, Minvielle słusznie zwrócił uwagę na postęp, jaki dokonał się ostatnio w badaniach dawnych struktur rodzinnych. Otóż po okresie zauroczenia możliwością poznania
postaw prokreacyjnych i samej rodności, dzięki metodzie Henry-Goubert (rekonstrukcji
rodzin), obecnie nowe pokolenie badaczy w szerszym zakresie zaczęło się odwoływać do
analiz longitudialnych, ujmujących losy indywidualne poszczególnych osób (biografie,
mikrohistorię), dynamicznego śledzenia struktur rodzinnych według pokoleń, nie zapominając przy tym o badaniu wszechstronnych relacji pomiędzy poszczególnymi członkami
grupy rodzinnej.
Autor swoje rozważania, nie licząc uwag wstępnych i konkluzji generalnej oraz bibliografii selektywnej (głównie ostatnich dwóch dekad), zawarł w pięciu dość obszernych
częściach. Bohaterem pierwszej z nich uczynił parę małżeńską, będąc przekonanym, że nikt
inny jak właśnie małżeństwo zajmowało centralne miejsce w przestrzeni rodzinnej i społecznej epoki preindustrialnej. Czytelnik zatem dowiaduje się o rozlicznych strategiach
rodzinnych przy okazji wyboru współmałżonka, zaprojektowanych przez rodziców lub
krewnych, realizowanych w różnych środowiskach społecznych. Ale jednocześnie Stefan
Minvielle zwrócił uwagę, że niejednokrotnie były też one decyzjami samych młodych ludzi, m.in. w XVI stuleciu, zwłaszcza w mniej zamożnych środowiskach tamtejszych miast
i wsi. Dla XVIII w. przywołał z kolei przykład grupy młodych kobiet z Vernon (Francja),
wychodzących za mąż w wieku 20–24 lat, w której co trzecia z nich utraciła już ojca –
38,5%, i matkę – 31%! (s. 24).
Rok wcześniej ukazała się drukiem jego rozprawa doktorska, Dans l’intimité des familles
bordelaises du XVIIIe siècle. Les élites et leur comportements, Bordeuaux 2009, w której
na podstawie 78 000 aktów metrykalnych przedstawił analizę struktur demograficznych
10 000 rodzin elity stolicy Akwitani; zob. recenzję: J.-C. Sangoï, „Annales de Démographie
Historique 1” 2010, s. 270–272.
2
J.-L. Flandrin, Famille. Parenté, maison, sexualité dans l’ancienne France, Paris 1976 (opublikowana w Polsce pt.: Historia rodziny, tł. A. Kuryś, Warszawa 1998, na podstawie uzupełnionego wyd. franc. z 1984 r.); Histoire de la famille, red. A. Burguière, Ch. Klapisch-Zuber,
M. Segalen, F. Zonabend, t. 1–3, Paris 1986.
1
238
Recenzje
W opinii autora, opartej na analizie licznych badań szczegółowych, małżeństwa na wsi
francuskiej charakteryzowały się dużą homogamią społeczną (wsie normandzkie, a także
rejonu Île-de-France) i endogamią terytorialną. Innymi słowy, wieśniacy znajdowali współmałżonka w tej samej lub zbliżonej grupie społeczno-zawodowej i w najbliższym sąsiedztwie, choć w ciągu trzech stuleci i w różnych regionach Francji mogło to wyglądać nieco
inaczej. Z kolei w miastach, zasilanych systematycznie licznymi przybyszami, duża homogamia małżeństw cechowała środowiska znajdujące się na przeciwległych krańcach ówczesnej stratyfikacji społeczno-zawodowej, tj. elity miejskiej i robotników (np. w osiemnastowiecznym Beauvais i Rouen). W najludniejszych ośrodkach municypalnych nowożeńcy
imigranci stanowili od jednej trzeciej (Bordeaux, Lille) nawet do połowy (Lyon, Marsylia,
Rouen) wszystkich nupturientów, co potwierdza dużą ruchliwość terytorialną ówczesnego
społeczeństwa.
Do dotychczasowej wiedzy o późnych ożenkach mężczyzn i zamążpójściach kobiet
we wczesnonowożytnej Francji (średnie wieku – odpowiednio – 28,5 i 26,5 lat) Stefan
Minvielle dodał nową, ważną konstatację: o braku większego zróżnicowania wieku nowożeńców pod względem religijnym (np. rzekome bardzo wczesne zakładanie rodzin wśród
Żydów). Realnym czynnikiem oddziałującym w tym względzie był przede wszystkim
status społeczny przyszłych małżonków. Tutaj również autor zasygnalizował płaszczyznę
różnorakich konfliktów rodzinnych, prowadzących niekiedy do rozpadu małżeństw. W zdecydowanej większości z wnioskiem o separację lub unieważnienie związku występowały
żony doznające przemocy fizycznej od mężów lub skarżące ich o cudzołóstwo, popełnione
zazwyczaj ze służącą (s. 74).
W części drugiej czytelnik znajdzie wielostronne omówienie podstawowej funkcji
biologicznej komórki rodzinnej, jaką jest rodność. Nie brak w niej odwołań do interesującej dyskusji, która przetoczyła się przez Francję dwie dekady wcześniej w środowisku historyków, demografów i lekarzy, zarówno na temat występowania lub nie dawniej
płodności naturalnej i kontroli urodzeń, jak i znaczenia owych terminów. Rozważania
Minvielle’a nie pozostawiają wątpliwości o utrzymywaniu przez tamtejszą ludność świadomych strategii prokreacji, przy czym szczególnie nowatorskie były francuskie środowiska wielkomiejskie, przede wszystkim ich elity. Ale kontrola urodzeń nieobca była
również środowisku chłopów, choć silniej zaznaczyła się dopiero od połowy XVIII w.
Dla przykładu, w rodzinach zamieszkałych w 12 okolicznych wsiach miasta Vernon w latach 1710–1719 rodziło się przeciętnie 6 dzieci, na początku drugiej połowy XVIII w.
już 5,2, a tuż przed rewolucją 1789 r. tylko 4,6 dzieci (s. 91). Co ciekawe, w mniejszym
stopniu ograniczała liczbę potomstwa drobna szlachta mieszkająca we wsiach na prowincji francuskiej.
Sporo uwagi Stefan Minvielle poświęcił także okolicznościom chrztu dziecka, który
zgodnie z postanowieniami soboru trydenckiego powinien nastąpić quam primum, natomiast od obwieszczenia królewskiego z 13 grudnia 1698 r. – w ciągu 24 godzin. Dowiadujemy się zatem nie tylko o tym, czy rodzice stosowali się do tych zaleceń, o doborze
rodziców chrzestnych i popularności imion chrzestnych, lecz także o rozmiarach zjawiska
umieszczania nowo narodzonych dzieci u wiejskich mamek (np. w Rouen dotyczyło ono
około połowy ogółu nowo narodzonych w latach 1740–1789: najwięcej wśród notabli –
71%, sklepikarzy – 64%, rzemieślników – 51%, a nawet wśród robotników – 41%, s. 120),
jak również o skali dzietności nieślubnej i porzucaniu najmłodszych (s. 123–140).
Recenzje
239
Część trzecia jest dobrze i bardzo interesująco napisaną rozprawą o strukturze i wielkości gospodarstw domowych, w której nie zabrakło ukazania miejsca i roli innych mieszkańców ogniska domowego, zarówno spokrewnionych, jak i niespokrewnionych, a także
służących. Przedstawione przez Minvielle’a dane ukazują znaczące zmiany i wahania
w poszczególnych regionach Francji, przy czym gospodarstwa miejskie były zazwyczaj
o wiele mniejsze niż wiejskie. Cechą bowiem charakterystyczną zbiorowości miejskich
był wysoki udział gospodarstw prowadzonych przez osoby samotne, głównie kobiety (np.
w Laon – 25% ogółu gospodarstw, 22% w Reims, 21% w Tuluzie, 17% w Dijon), na ogół
znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej. Dokonując przeglądu systemów miejsc zamieszkania rodzin francuskich, autor podkreślił, że badaniom nad formami gospodarstw
towarzyszą spore różnice, wynikające nie tylko z kondycji społeczno-ekonomicznej szefa gospodarstwa, lecz także z sytuacji gospodarczej regionu, np. występowania kryzysów,
choć przywołane przez niego przynajmniej niektóre dane znane są już z fundamentalnej
pracy Flandrina. Wprawdzie wiedzieliśmy, że we Francji wczesnonowożytnej dominującą formą było gospodarstwo rodziny nuklearnej, ale to Minvielle odkrył np. wśród elit
Bordeaux, w których młodzi po ślubie pozostawali dość często w domu rodziców (wśród
szlachty – 32%, prawników i lekarzy – 23,5%, burżuazji – 19%), tworzyły się tym samym
gospodarstwa rozszerzone lub złożone.
Dużą część rozważań autora zajęła charakterystyka różnorakich więzi rodzinnych,
z których uwagę recenzenta przyciągnęły zwłaszcza te odkrywające rolę i skalę występowania dziadków i innych bliskich krewnych (wujków i ciotek) w danym gospodarstwie
(s. 167–170). Jest to tym cenniejsze, że w ówczesnym reżimie demograficznym, z jakże
wysokim poziomem umieralności, w którym młodzi późno zakładali rodziny, wcale nie
było takie oczywiste spotkanie przedstawicieli trzech pokoleń3.
Podobnie wiele interesujących faktów i ustaleń zawiera część czwarta, którą autor
zatytułował „Rodzina sercem społeczeństwa”, choć w porównaniu z poprzednimi jest
ona najmniej spójna merytorycznie. Oprócz uwypuklenia roli edukacji dzieci i młodzieży
w procesie socjalizacji i obserwacji procesów ruchliwości społeczno-zawodowej między
generacjami, tj. ojcem i synem, znalazły się w niej także rozważania o poziomie życia
materialnego rodziny oraz jej ruchliwości terytorialnej. Wprawdzie autor podkreślił wagę,
jaką od czasów renesansu przykładali rodzice do wykształcenia swoich dzieci, a głównie
chłopców (wspomniał o edukacji domowej, szkołach parafialnych i średnich, m.in. o kolegach jezuickich; przytoczył wskaźnik alfabetyzacji na podstawie podpisów składanych
na kartach parafialnych ksiąg ślubów), lecz przy okazji opisał postawy chłopów francuskich, spotykane nierzadko także w Rzeczypospolitej4, nikłego zainteresowania edukacją
swoich pociech w tym środowisku, z różnych przyczyn, w tym m.in. ekonomicznych
(s. 205). W połowie XVII stulecia w kolegium jezuickim w Châlons-sur-Marne ponad
połowę (55%) uczniów stanowiła młodzież wywodząca się z najbogatszych warstw społeczeństwa francuskiego, dalsze 25% rekrutowało się z kupców, 15% z rzemieślników
i tylko 5% z chłopów.
Zob. na ten temat uwagi P. Lasletta, Le parenté en chiffres, ,,Annales – Économies, Sociétés,
Civilisations’’ 1988, t. 43, nr 1, s. 5–24.
4
Por.: S. Litak, Edukacja początkowa w polskich szkołach w XIII–XVIII wieku, Lublin 2010,
s. 197 n.
3
240
Recenzje
W analizach pokoleniowych opartych na badaniach zależności zachodzących między
odziedziczoną po ojcu a osiągniętą samodzielnie pozycją społeczno-zawodową, swoją
drogą ze wszech miar interesujących i wykorzystujących dane z akt metrykalnych małżeństw, wynika zdecydowanie większa stabilność owej reprodukcji społecznej5 w grupach
stabilnych terytorialnie; większą w małych miastach: 85–90% w Laval, niż w ludniejszych
– 70–75% w Paryżu (s. 210). Z kolei np. w osiemnastowiecznym Bordeuax 62% synów
tamtejszej elity określiło swoją pozycję społeczną, jako taką samą, jaką mieli ich ojcowie.
W pracy o ambicjach syntetycznych trudno jest o przedstawienie wielości zagadnień,
które składają się na obraz poziomu życia materialnego rodziny we Francji zarówno w miastach, jak i we wsiach, i to w ciągu trzech stuleci. Dlatego Stefan Minvielle swoje charakterystyki ograniczył jedynie do zasygnalizowania warunków mieszkaniowych, głównie
liczby izb przypadających na rodzinę, albo też tygodniowych kosztów jej utrzymania, widzianych przez pryzmat wydatków na zakup żywności niż całościowego budżetu. Kończąc
uwagi o czwartej części rozważań, można je podsumować za autorem, że każde miasto
miało swoje własne terytorialne zaplecze demograficzne, z którego rekrutowali się nowi
mieszkańcy, przy czym ów swoisty ,,basen demograficzny” był mniej lub bardziej zależny
od wielkości ośrodka miejskiego i prężności jego gospodarki (s. 245).
Jeszcze bardziej niespójna tematycznie wydaje się ostatnia, najkrótsza zarazem część
recenzowanej książki. Z jednej strony bowiem czytelnik znajdzie ważne, podstawowe informacje o zmianach w poziomie umieralności niemowlęcej, dziecięcej oraz dorosłych,
nierzadko według przynależności zmarłych do określonych grup społeczno-zawodowych,
poprzedzone omówieniem konstrukcji i zastosowania współczynnika kryzysu umieralności autorstwa Jacques’a Dupâquiera6, z drugiej zaś Minvielle usiłował ukazać symptomy
łamania się w rodzinach dotychczasowych konformizmów moralnych i religijnych pod
wpływem wydarzeń rewolucji 1789 r. i jej ustawodawstwa. Mówiąc o swoistej dechrystianizacji, autor przywołał nie tylko nasilające się zjawiska, jak np. odwlekanie chrztów
dzieci w kościołach, wzrost skali poczęć przedmałżeńskich (z 15–20% w końcu XVIII w.
do 25% na początku XIX w.), lecz także zmiany imiennictwa chrzestnego na tzw. rewolucyjne i rosnącą liczbę rozwodów. W latach 1792–1803 właśnie one stały się niejako cechą
charakterystyczną największych miast (na 100 zawartych małżeństw w Paryżu przypadały
prawie 24 rozwody, prawie 14 w Rouen i 10 w Marsylii), gdyż prawie nie występowały na
wsi (1%). Ów odsetek rozwodów wśród chłopów był jeszcze mniejszy we wsiach centralnej Francji w latach 1792–1816 i wynosił zaledwie 0,2% (s. 277–178).
Trudno w ramach recenzji omówić wszystkie ustalenia lub interpretacje autora zawarte
w jego pracy, choć wydaje się, że przy tak postawionym ambitnym celu Stefan Minvielle
mógł się pokusić o przedstawienie cyklu życia rodziny (także jednostki), gdyż podobnie jak
każda inna grupa społeczna, ma ona swoją historię życia i ciągłość związaną z przechodzeniem przez różne fazy egzystencji: od chwili powstania aż do rozpadu.
Autor jednak zdaje się nie zauważać, że przytoczone wyniki badań porównują pozycję ojca
i syna, ale nie z tej samej fazy ich życia. Dla ojców jest to najczęściej szczyt ich karier zawodowych, gdy tymczasem synowie znajdują się na początku drogi życiowej.
6
Szerzej omawiam go w pracy Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa
2009, s. 249 n.
5
Recenzje
241
Oceniając całość, trzeba stwierdzić, że otrzymaliśmy książkę interesującą, przedstawiającą okoliczności powstawania, trwania i rozpadu rodziny we Francji wczesnonowożytnej,
w jasny i syntetyczny sposób, w świetle najnowszych osiągnięć tamtejszej historiografii.
Warto o niej pamiętać nie tylko przy okazji tak niezbędnej komparatystyki, lecz także ze
względu na pojawiające się w opracowaniu Stefana Minvielle’a nowe pytania i odpowiedzi
badawcze. Na marginesie tej książki nasuwa się refleksja, że również analogicznie polskie
badania poświęcone rodzinie w Koronie i na Litwie, sprzęgające perspektywę socjohistoryczną ze statystyką demograficzną, zasługują na próbę ich zbiorczego podsumowania.
Cezary Kuklo
Białystok
Urszula Kosińska, August II w poszukiwaniu sojusznika. Między
aliansem wiedeńskim i hanowerskim (1725–1730), Wydawnictwo Neriton,
Warszawa 2012, ss. 557
Jeden z bardziej popularnych zwrotów spotykanych w recenzjach naukowych brzmi:
„Autor podjął się trudnego zadania”. Jest on często wykorzystywany do ukrycia zakłopotania lub niewiedzy recenzenta. Jednak Urszula Kłosińska podjęła się naprawdę trudnego zadania. Przedstawienie polityki zagranicznej któregokolwiek z liczących się na arenie
międzynarodowej państw w latach 1725–1730 stanowi bardzo trudne wyzwanie. Okres ten,
jak słusznie zauważyła Kosińska, charakteryzował się wyjątkową, nawet jak na standardy
XVIII w., niestabilnością, co było potęgowane przez „czysto utylitarne patrzenie na sojusze” (s. 22) i gotowość ich zmiany w zależności od koniunktury międzynarodowej. Nawet
w tak skomplikowanej sytuacji August II stanowił klasę samą dla siebie. Wynikało to z jego
podwójnej roli elektora saskiego i króla polskiego. Nie był jedyną osobą, która zasiadała
na kilku tronach. Innym władcą niemieckim, który znajdował się w podobnej sytuacji, był
Jerzy I, elektor Hanoweru od 1698 r. i król Wielkiej Brytanii od 1714 r. Było to jednak pozorne podobieństwo. Pozycja międzynarodowa Wielkiej Brytanii, jednego z wielkich mocarstw europejskich, była zasadniczo odmienna niż pozycja Rzeczypospolitej, inne były też
cele polityki zagranicznej Jerzego I i Augusta II. Pierwszy troszczył się głównie o interesy
Hanoweru, próbując wykorzystać do ich obrony potęgę Wielkiej Brytanii. Natomiast drugi koncentrował się na zapewnieniu korony polskiej swojemu synowi i uzyskaniu korony
cesarskiej dla siebie albo dla syna, a gdyby okazało się to niemożliwe, uzyskaniu części
dziedzictwa Habsburgów. Wszystko to działo się w bardzo niepewnej sytuacji międzynarodowej, w której August II musiał manewrować między mocarstwami i w której kolejna
242
Recenzje
wielka wojna, mogąca przynieść katastrofalne następstwa dla Saksonii, wydawała się wisieć na włosku.
Książka podzielona została na dziewięć rozdziałów, podsumowanych w „Zakończeniu”. W pierwszym z nich autorka przedstawiła sytuację międzynarodową w Europie po
zakończeniu wojny północnej, ze szczególnym uwzględnieniem lat 1724–1726, kiedy to
ukształtowały się dwa systemy sojuszy: wiedeński, obejmujący początkowo Austrię i Hiszpanię, oraz hanowerski, do którego należały Wielka Brytania, Francja i Prusy. Zwróciła
uwagę na stale obecny element niepewności, który znalazł wyraz m.in. w wystąpieniu Prus
z ligi hanowerskiej nieco ponad rok po przystąpieniu do niej i podpisaniu traktatu z Austrią
w październiku 1726 r.
W drugim rodziale Kosińska przedstawiła rolę Rzeczypospolitej i Saksonii w polityce
europejskiej we wspomnianym okresie. Zwróciła uwagę nie tylko na podporządkowanie
państwa polsko-litewskiego Rosji, lecz także na jego faktyczne uzależnienie w zakresie
działalności dyplomatycznej od Saksonii. Dostrzegła jednak, że sprawa była dużo bardziej
skomplikowana jeśli chodzi o charakter polityki zagranicznej, pisząc: „Nierozstrzygnięta
pozostaje kwestia, czy kierunek tej polityki był zgodny z polską, czy saską racją stanu, czy
też reprezentował wyłącznie wettyńsko-dynastyczny interes” (s. 58). Podkreśliła też coraz
większe znaczenie sukcesji polskiej w planach Augusta II.
Rozdział trzeci dotyka ważnego problemu, jakim były poglądy czołowych polityków
saskich na kształt polityki zagranicznej elektoratu. Dużą wagę autorka przywiązała do
memoriału Jakuba Heryka Flemminga z 1724 r., stwierdzając, że „tekst może być uznany za miarodajny wykład saskiej strategii” (s. 116). Równocześnie wspomniała o pomysłach innych ministrów saskich, szczególnie przy okazji dylematu, przed którym stanęła
Saksonia w 1725 r. – związać się z ligą wiedeńską, hanowerską, czy próbować zachować
neutralność?
W kolejnym rozdziale autorka szczegółowo omówiła negocjacje między Dreznem
a Wiedniem w latach 1726–1727 nad traktatem, dzięki któremu strona saska w zamian za
akces do ligi wiedeńskiej próbowała doprowadzić do kolejnego związku małżeńskiego
między Wettynami (wnuk Augusta II) a Habsburgami (najstarsza córka cesarza Karola VI,
Maria Teresa). Negocjacje zakończyły się niepowodzeniem, co autorka tłumaczyła głównie
wyraźnym spadkiem znaczenia związku z Saksonią dla Austrii, po pozyskaniu dla sojuszu
wiedeńskiego Prus, Rosji i kilku mniejszych państw niemieckich. Pewną, choć wyraźnie
mniejszą rolę przypisała też cechom charakteru Augusta II, wybujałej ambicji połączonej
z daleko posuniętą ostrożnością i nieufnością, oraz niezbyt zręcznym posunięciom jego
przedstawiciela w Wiedniu, Wicardela de Fleury.
Rozdział piąty stanowi chronologiczną kontynuację, obejmując relacje sasko-austriackie w latach 1727–1729, kiedy to coraz więcej miejsca, szczególnie ze względu na pogarszający się stan zdrowia Augusta II, zajmowała sukcesja polska. Podsumowując stosunki
między Dreznem a Wiedniem w całym okresie, autorka stwierdziła, że miały one kapitalne
znaczenie dla Augusta II. Od poparcia cesarza zależała możliwość realizacji planów dynastycznych i roszczeń terytorialnych elektora.
Następny, szósty rozdział poświęcony jest w całości stosunkom między Saksonią i Rzecząpospolitą a Prusami od 1724 r., sprawie toruńskiej, do 1728 r. Autorka podkreśliła, że
mimo pewnej poprawy wzajemnych relacji, szczególnie od 1727 r., Prusy nadal traktowały Saksonię jako głównego rywala na terenie cesarstwa, a Rzeczpospolitą jako miejsce
Recenzje
243
potencjalnych nabytków terytorialnych. Poprawa stosunków była podyktowana wyłącznie
koniecznością, przede wszystkim stanem relacji między Berlinem a dworami cesarskimi
oraz stosunkiem Wiednia i Petersburga do planów Augusta II.
Siódmy rozdział, niezbyt fortunnie zatytułowany „Ostatnia próba Drezna dogadania się
z Austrią i Prusami (1729–1730)”, dotyczy stosunków między wspomnianymi dworami.
Mimo pewnego ocieplenia w relacjach z Prusami, nie zmieniły one w zasadniczy sposób
stosunku do Saksonii i Rzeczypospolitej, choć przez krótki czas w Berlinie poważnie zastanawiano się nad poparciem kandydatury saskiej do tronu polskiego. Jednak zmiany w sytuacji międzynarodowej przekreśliły te pomysły, wskazując przy okazji na przedmiotowe
traktowanie Saksonii i Rzeczypospolitej przez Prusy. Nie inaczej było w przypadku Austrii,
zainteresowanej głównie akceptacją sankcji pragmatycznej przez Augusta II i pozostaniem
przez niego poza konkurencyjną ligą hanowerską.
W rozdziale ósmym autorka opisała relacje sasko-francuskie w całym okresie 1725–
1730. Podkreśliła, że miały one dwuznaczny charakter. Z jednej strony August II, któremu
zależało na dobrych stosunkach z wszystkimi mocarstwami, był zainteresowany ich polepszeniem. Z drugiej zaś pozostawało kilka bardzo ważnych a nierozstrzygniętych zagadnień,
przede wszystkim stosunek Francji do tak ważnej dla Augusta II sukcesji polskiej. Możliwość zbliżenia z Wersalem była też ograniczona przez dążenie Augusta II do utrzymania jak najlepszych kontaktów z dworem cesarskim. Zły stan relacji między Habsburgami
a Burbonami przekreślał możliwość bliskiego związku Saksonii z Francją.
Wreszcie ostatni, dziewiąty rozdział, poświęcono stosunkom między Saksonią a Rosją
w tym samym czasie. Kosińska zwróciła uwagę, że mimo istnienia sojuszu sasko-rosyjskiego, wzajemne relacje były niezbyt ożywione, a działania Augusta II koncentrowały się na
kwestiach dynastycznych, szczególnie na osadzeniu księcia Maurycego saskiego w Kurlandii i ożenienia go z jedną z księżniczek rosyjskich. Wettyn szukał sprzymierzeńców
w Niemczech – cesarz, król pruski, ewentualnie we Francji, natomiast nie wypracował
planu długofalowej polityki wobec wschodniego sąsiada Rzeczypospolitej. W kilkustronicowym „Zakończeniu” autorka dokonała oceny polityki zagranicznej Augusta II w całym
okresie 1725–1730, ale też wskazała na te obszary badawcze, które jej zdaniem wymagają
albo całkowicie nowych, albo pogłębionych badań, przede wszystkim planów i działań króla oraz jego stronników w Rzeczypospolitej.
Na początku jednego z rozdziałów autorka napisała: „Wyjaśnienie stosunków sasko-polsko-pruskich za panowania Augusta II nie jest sprawą łatwą. Należą one do słabo zbadanych, a brak ten jest szczególnie odczuwalny dla drugiej połowy rządów Wettyna” (s. 255).
Te słowa, z naciskiem na końcowy fragmentu cytatu, można odnieść do większości zagadnień omówionych w książce, ze szczególnym uwzględnieniem relacji między Dreznem
a Wiedniem i Berlinem oraz kształtowaniem polityki zagranicznej Saksonii. Z tej perspektywy mamy do czynienia z bardzo ważną monografią, która w znaczący sposób podnosi
stan wiedzy o polityce zagranicznej Augusta II w latach 1725–1730, zarówno na poziomie
koncepcji, jak i realizacji. Ocena tej polityki ze strony autorki jest negatywna. Stwierdziła
ona, że główny cel Augusta II, „próby [...] znalezienia sojusznika dla idei wzmocnienia
międzynarodowej pozycji Saksonii i Wettynów jako dynastii, [które] miały zapewnić trwałość unii z Rzecząpospolitą, a zarazem zapobiec wciągnięciu w spory między wielkimi
mocarstwami” (s. 517), nie został zrealizowany. Winą obarczyła elektora-króla i jego ministrów, którzy w trakcie ciągłych sporów nie zdołali sformułować jednolitej koncepcji sa-
244
Recenzje
skiej polityki zagranicznej. W rezultacie, jak napisała Kosińska, „ta wielotorowa polityka,
pełna fantastycznych planów, za bardzo bazowała też na krótkoterminowej ocenie sytuacji
politycznej i słusznie może być nazwana polityką życzeniową” (s. 518). Jednak w innych
fragmentach książki autorka zwracała uwagę na warunki zewnętrzne, w których Saksonia prowadziła politykę zagraniczną. I chodzi nie tylko o wspomnianą niestabilną sytuację międzynarodową oraz zmienność przymierzy, lecz także o przedmiotowe traktowanie
Augusta II przez mocarstwa europejskie oraz konieczność pozyskania silnego sojusznika
dla realizacji jego planów. W obcych stolicach zdawano sobie z tego świetnie sprawę, co
bardzo ograniczało możliwość manewru Saksonii. Wskazanie na obydwa elementy, wewnętrzny i zewnętrzny, świadczy o dojrzałości intelektualnej autorki, ale też na pewien brak
konsekwencji. Zawarta w końcowym fragmencie książki bardzo negatywna ocena polityki
zagranicznej Augusta II, pełnej „niestałości, podstępności, awanturniczości i fantasmagorii” (s. 518), powinna być jednak złagodzona. Skoro możliwości Saksonii na arenie międzynarodowej były ograniczone postawą mocarstw, a równocześnie August II szukał sojusznika, który wsparłby jego plany bez utraty niezależności przez elektora, to zrozumiała
staje się elastyczność polityki saskiej, która znalazła wyraz w jej wielotorowości i próbach
wygrywania państw przeciwko sobie. Z perspektywy władców tych państw, i historyków,
może to sprawiać wrażenie chaosu, lecz z perspektywy Drezna było to działanie racjonalne.
Poprzez działania dyplomatyczne starano się zminimalizować różnice potencjałów między
Saksonią a silniejszymi państwami. Ciągłe spory między politykami saskimi o kształt polityki zagranicznej także nie były wówczas niczym nadzwyczajnym, aby wspomnieć „sekret
królewski” Ludwika XV oraz różnice zdań między Jerzym I i jego następcą a ich ministrami na temat kształtu polityki Wielkiej Brytanii. Pozostaje oczywiście pytanie, czy Saksonia,
państwo o średnim potencjale w skali Europy, mogła sobie na takie spory pozwolić. Ocena
polityki zagranicznej Saksonii to jednak sprawa dyskusyjna, a dobrym prawem autorki jest
przedstawienie własnego poglądu i jego obrona, co Kosińska uczyniła z powodzeniem.
Przy uznaniu dla nowatorskiego charakteru wielu fragmentów książki, warto zastanowić się nad jej konstrukcją. Autorka wybrała układ chronologiczno-problemowy i jest to,
biorąc pod uwagę tematykę i wysoki stopień jej skomplikowania, właściwe rozwiązanie.
Uwagi dotyczą natomiast zakresu poruszanych zagadnień, chronologicznego i problemowego. Jeśli data początkowa, 1725 r., jest całkowicie do przyjęcia, to data końcowa, 1730 r.,
budzi wątpliwości, na co wskazała zresztą sama autorka. Oprócz wydarzeń politycznych,
tłumaczy ona taki wybór dążeniem do ograniczenia objętości książki. Czy nie byłoby
jednak z korzyścią dla pracy przesunięcie daty końcowej do śmierci Augusta II, kosztem
zmniejszenia lub opublikowania jako odrębnych artykułów niektórych fragmentów książki,
np. tych dotyczących stosunku Prus do sprawy toruńskiej oraz misji kolejnych dyplomatów
rosyjskich? Kosińska w bardzo szczegółowy sposób przedstawiła zagadnienia. Jest to zrozumiałe w monografiach, ale nie ułatwia lektury i zrozumienia głównych tez książki. Autorka zdawała chyba sobie z tego sprawę, skoro w siedmiu z dziewięciu rozdziałów umieściła
osobne „Podsumowanie”. Mniej detali, szerszy zakres chronologiczny, i mielibyśmy klasyczną pracę z zakresu polityki zagranicznej Augusta II w ostatnich latach jego życia.
Paweł Hanczewski
Toruń
245
Recenzje
Codzienne kłopoty, wielkie interesy i podwójna elekcja.
Korespondencja radziwiłłowskich urzędników z księżną
Anną z Sanguszków Radziwiłłową i jej synem Michałem
Kazimierzem z 1733/1734 roku, wyd. Jerzy Dygdała,
Wydawnictwo DiG, Warszawa 2013, ss. 226
Profesor Jerzy Dygdała od wielu lat zajmuje się historią XVIII w., przede wszystkim
dziejami politycznymi tego stulecia oraz historią społeczną. Ważne miejsce w jego działalności naukowej zajmuje publikacja źródeł z epoki oświecenia. Tym razem do rąk czytelników trafiła edycja zawierająca korespondencję kilku radziwiłłowskich urzędników z księżną Anną z Sanguszków Radziwiłłową i jej synem Michałem Kazimierzem. Korespondencja
ta by nie powstała, gdyby nie fakt, że księżna, nie chcąc bezpośrednio angażować się
w bieżące wydarzenia polityczne związane z bezkrólewiem i elekcją 1733 r., wyjechała
ze swej rezydencji w Białej na Litwie na Pomorze, najpierw do Człuchowa, a następnie
do Gdańska. Na czas swej nieobecności mianowała dwóch komisarzy generalnych, którzy
mieli administrować dobrami. Zostali zobowiązani, aby raz na tydzień przesyłać księżnej
obszerne sprawozdania ze swych czynności oraz informować ją o ważniejszych wydarzeniach w Rzeczypospolitej.
Granice chronologiczne omawianej edycji źródłowej zawarte są listem napisanym 3 lutego 1733 r. i listem z 24 kwietnia 1734 r. W wydawnictwie podanych zostało do druku
119 listów, z których 92 adresowane były do księżny Anny z Sanguszków Radziwiłłowej
(1676–1746), będącej już wówczas wdową po kanclerzu wielkim litewskim Karolu Stanisławie Radziwille (1669–1719). Po śmierci małżonka księżna przejęła zarząd nie tylko
nad licznymi dobrami i królewszczyznami należącymi wcześniej do jej męża, lecz także
nad całym rodem radziwiłłowskim. Adresatem kolejnych 15 listów był syn Anny i Karola
Stanisława Radziwiłła, Michał Kazimierz (1702–1762) zwany Rybeńko. Trzy listy wysłane
zostały do żony Michała Kazimierza, Franciszki Urszuli z Wiśniowieckich (1705–1753).
Dwa następne – do siostry Michała Kazimierza, kasztelanowej trockiej Konstancji Anny
Sapieżyny (1697–1756). Adresatami ostatnich trzech opublikowanych w tomie listów nie
byli już członkowie rodu Radziwiłłów, lecz stolnik, a następnie kasztelan wołyński Michał
Hieronim Czacki (1693–1745?) – dwa listy, oraz intendent warszawskiego pałacu radziwiłłowskiego, Krzysztof Mioduszewski.
Autorami zaś publikowanych listów byli przede wszystkim dwaj urzędnicy radziwiłłowscy, wspomniani już komisarze generalni: Jan Antoni Czarnecki (1700–1774), autor 40
publikowanych listów, choć spuścizna po nim wynosi, jak poinformował wydawca, 384
listy z lat 1721–1751 (s. X). Z kolei 17 listów zostało wysłanych przez Jana Antoniego Siłę
Nowickiego. Natomiast trzeci z korespondentów księżnej Anny Radziwiłłowej, Tomasz
Mogilnicki, był autorem dziewięciu listów opublikowanych w omawianym tomie. Wydawca podał również do druku listy autorstwa Stanisława Michała Grodeckiego (16 listów),
Krzysztofa Mioduszewskiego (25) i Kazimierza Rymszy (8).
Moich zastrzeżeń nie budzi sposób przygotowania do druku listów radziwiłłowskich
korespondentów. Wydawcy źródeł zazwyczaj powołują się przy okazji publikacji źródeł
na instrukcję wydawniczą opublikowaną 60 lat temu pod kierunkiem Kazimierza Lepsze-
246
Recenzje
go1. Jerzy Dygdała tego nie uczynił, stwierdzając, że edycję przygotował na podstawie
własnych doświadczeń edytorskich. A nie są one małe; pomijając pomniejsze edycje,
wspomnieć trzeba, że wydawca omawianej tu korespondencji przygotował i opublikował
sześć tomów Lustracji województw Prus Królewskich 1765 (Toruń 2000–2011). Swoje
dotychczasowe doświadczenia związane z przygotowaniem do druku poprzednich wydawnictw źródłowych zawarł w artykule opublikowanym w tomie o teorii i praktyce edycji polskich źródeł z epoki wczesnonowożytnej2. Według Jerzego Dygdały podstawową
regułą jest zachowanie brzmienia języka źródła, przy zastosowaniu, w miarę możności,
obecnej pisowni i interpunkcji (s. XIX). Przyjęte przez niego uproszczenia przyjętych
w dotychczasowej praktyce zasad edytorskich uważam za bardzo zasadne i całkowicie
podzielam jego poglądy w tej kwestii. Ważniejsze jest wydanie źródła i uprzystępnienie
go szerokiemu kręgowi czytelników, niż dzielnie włosa na czworo w dyskusji, czy zachować reguły zrozumiałe dla coraz mniejszego kręgu osób. Dla historyka najważniejsza,
moim zdaniem, powinna być informacja zawarta w źródle, a nie forma, w jakiej została
ona zapisana.
Recenzowane wydawnictwo źródłowe zawierające listy (będące zarazem relacjami)
urzędników radziwiłłowskich znacząco uzupełnia naszą wiedzę szczegółową w wielu kwestiach, zarówno dotyczących dziejów politycznych (przede wszystkim elekcja), jak i gospodarczych, handlu oraz historii codzienności. Na podstawie tej korespondencji wydawca
choćby postawił nową tezę, że „kandydatura Stanisława Leszczyńskiego do tronu polskiego w 1733 r. nie spotkała się bynajmniej z tak jednomyślnym i entuzjastycznym poparciem całego narodu szlacheckiego, jak dotąd twierdzono w dawnej literaturze przedmiotu”
(s. XIX). Kwestie dotyczące handlu, a zawarte w publikowanych listach, docenił już też
wcześniej sam wydawca, publikując na podstawie materiału znalezionego w korespondencji artykuł poświęcony spławowi towarów z dóbr radziwiłłowskich do Gdańska i Królewca
w 1733 r.3
Publikowany materiał źródłowy poszerza naszą wiedzę również w innych kwestiach.
Wspomnieć można choćby o informacjach dotyczących braci Gdali i Szmoły Ickowicza,
który to był dzierżawcą hrabstwa mirskiego, a następnie pełnił funkcję generalnego kasjera Anny Radziwiłłowej. O obu braciach, a przede wszystkim o Szmojle Ickowiczu pisała
przed ponad 20 laty Teresa Zielińska. Opisywała jednak jego działalność przede wszystkim
w końcu lat trzydziestych i w latach czterdziestych XVIII w.4 Teraz otrzymujemy informacje o działalności Szmojły Ickowicza na początku lat trzydziestych tegoż stulecia. Informacje o wzajemnych kontaktach księżny Anny z Sanguszków Radziwiłłowej z jej żydowskim faktorem uzupełniają także naszą wiedzę na temat stosunków magnacko-żydowskich
Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, Wrocław
1953.
2
J. Dygdała, Z doświadczeń edytora osiemnastowiecznych lustracji i inwentarzy – czy instrukcja wydawnicza jest w ogóle potrzebna?, w: Teoria i praktyka edycji nowożytnych źródeł
w Polsce (XVI–XVIII w.), red. A. Perłakowski, Kraków 2011, s. 143–158.
3
J. Dygdała, Radziwiłłowskie kłopoty ze spławem do Gdańska i Królewca w 1733 roku, „Zapiski Historyczne” 2012, t. 77, z. 3, s. 7–21.
4
T. Zielińska, Kariera i upadek żydowskiego potentata w dobrach radziwiłłowskich w XVIII
wieku, „Kwartalnik Historyczny” R. 98, 1991, nr 3, s. 33–49.
1
Recenzje
247
w Rzeczypospolitej XVIII w., o których pisał przed laty choćby w syntezie tego problemu
Moshe Rosman5. Dodać trzeba, że nie wspominał on w swej pracy ani księżny Radziwiłłowej, ani Ickowicza.
Szkoda, że w omawianej publikacji zabrakło indeksu geograficznego, który byłby bardzo
przydatny dla badaczy szukających informacji dotyczących wsi lub miasteczek wymienionych w korespondencji. Tym bardziej, że wydawca często podaje w przypisach odnoszące
się do nich nowe informacje, oparte na źródłach nie zawsze pochodzących z publikowanej
korespondencji. Moim zdaniem, wszystkie wydawnictwa źródłowe tego typu powinny być
zaopatrzone co najmniej w indeks osobowy i geograficzny.
Z drobiazgów; na s. 39, w liście nr 21 jest: „tak z rozkazu ickowego” oraz „w podaniu
ickowym”. Ickowego i Ickowym powinno być pisane wielką literą, gdyż w obu przypadkach chodzi o nazwisko Szmojły Ickowicza.
Wspomniany kilkakrotnie w tomie porucznik w służbie radziwiłłowskiej, który rozpoczął ją w 1730 r. jako wachmistrz w garnizonie bialskim, a następnie pełniący funkcję
m.in. komendanta twierdzy słuckiej [Johann?] Königseck (m.in. s. XVIII), to być może
pochodzący z Prus Brandenburskich Georg Wilhelm von Königsegg (Königseck), jedyny
syn pułkownika Wilhelma Fabiana von K. Georg Wilhelm właśnie w 1730 r. zrezygnował,
z nieznanych powodów, z pretensji do wsi Nagurren (=Freudenfeld, obecnie Rodina), która
należała mu się po ojcu6. Być może opuścił wówczas Prusy Brandenburskie i wstąpił na
służbę do Radziwiłłów.
Reasumując, otrzymaliśmy bardzo interesujące wydawnictwo źródłowe, uzupełniające naszą wiedzę faktograficzną w wielu kwestiach. Jerzy Dygdała zaś potwierdził fakt,
że należy do wąskiego grona historyków umiejących wydawać źródła historyczne z epoki
wczesnonowożytnej, a zarazem doceniających potrzebę ich wydawania. Praca to żmudna,
a splendory najczęściej żadne.
Jacek Wijaczka
Toruń
Polskie wydanie pracy: M. Rosman, Żydzi pańscy. Stosunki magnacko-żydowskie w Rzeczypospolitej XVIII wieku, przeł. W. Tyszka, Warszawa 2005.
6
Die Kartei Quassowski. Buchstabe Ka–Ko, oprac. W. Schimmelpfennig von der Oye,
B. Gramberg, Hamburg 1991, s. K 464, nr 42.
5
248
Recenzje
Bernhard Struck, Nie Zachód, nie Wschód. Francja i Polska w oczach
niemieckich podróżnych w latach 1750–1850, przekł. Zdzisław Owczarek, Róża Zielnik-Kołodzińska, red. Igor Kąkolewski, Beata Rutkowska, Wydawnictwo Neriton, Muzeum Historii Polski,
Warszawa 2012, ss. 510, tab. 1
Podjęcie tematu podróży do sąsiednich krajów przedsiębranych przez niemieckich podróżników stanowi ciekawą kontynuację bogatej tradycji badań naukowych poświęconych
podróżnictwu, które w niemieckiej historiografii zaowocowały już wieloma cennymi opracowaniami1. Omawiana tu praca porusza zagadnienie podróżnictwa w przełomowym momencie historii, którego cezury czasowe wyznaczają znamienne zjawiska w historii kultury.
Pierwsza z przyjętych przez autora granic chronologicznych odsyła czytelnika do okresu
oświecenia, nierównomiernie zresztą wyglądającego w obydwu analizowanych obszarach
geograficznych. O ile bowiem w Pierwszej Rzeczypospolitej można uznać 1750 r. za jedną
z umownych dat początku oświecenia, to we Francji był to początek apogeum tej epoki,
żeby wspomnieć tylko fakt zapoczątkowania wydawania Wielkiej Encyklopedii Francuskiej (1751). Druga z przyjętych cezur chronologicznych została przez autora uznana za
moment otwierający szeroko rozumianą nowoczesność w kulturze i mentalności.
Lektura tekstu otwiera przed czytelnikiem bogaty obraz analizowanych kwestii imagologicznych. Uzyskuje się praktycznie kompletną wizję świata podróżników niemieckich
na wybranych terenach. Bogactwa przytaczanych relacji w niczym nie uszczupla przyjęte
założenie rezygnacji z wykorzystania rękopiśmiennych relacji podróżnych. Kryterium publikacyjne zakładające szerszą znajomość relacji podróżnych wydanych drukiem odzwierciedla
chęć autora skupienia się na analizie stereotypów wyobrażeniowych wpływających na opinię
publiczną i na jej postrzeganiu kwestii narodowych charakterów Polaków i Francuzów. Analiza treści relacji podróżnych odbywa się na kilku płaszczyznach interpretacyjnych: społeczno-administracyjnej, geograficznej, przyrodniczo-estetycznej i kulturalno-naukowej.
Reprezentatywność badań zapewnia ogromna liczba kilkuset relacji podróżnych, wykorzystanych – w mniejszym lub większym wymiarze – w monografii Strucka. Autor nie
ograniczył się do jednego typu podróży, przedstawiając opinie podróżników wyjeżdżających do Polski i do Francji w różnych celach. Takie podejście metodologiczne zapewnia
pełniejszą argumentację poszczególnych części wywodu oraz bogatszą i różnorodniejszą
bazę sądów, opinii i ocen podróżników. Orientację w tym niezwykle bogatym podróżnym
dossier zapewnia czytelna tabela zamieszczona na końcu książki (s. 435–454), zawierająca
podstawową charakterystykę ponad 120 cytowanych w tekście podróżników. W wykazie
podróżnych ujęto kilka sposobów ich kategoryzacji: chronologiczny, wyznaniowy, edukacyjny, zawodowy, etniczno-geograficzny oraz publikacyjny.
Ustalenia autora wskazują na wykrystalizowanie się w drugiej połowie XVIII w. nowego paradygmatu podróżowania, określonego terminem mieszczańskiej podróży eduka Reiseberichte als Quellen europäischer Kulturgeschichte. Aufgaben und Möglichkeiten der
historischen Reiseforschung, red. A. Mączak, H. J. Teuteberg, Wolfenbüttel 1982; J. Stagl,
Eine Geschichte der Neugier. Die Kunst des Reisens 1550–1800, Wien 2002.
1
Recenzje
249
cyjnej. W swoim dyskursie autor wykorzystał przede wszystkim sprawozdania podróżne
mieszkańców niemieckich miast wyznających głównie protestantyzm. Wyraźna denominacja konfesyjna podróżników implikowała ich postawę wobec innowierczych katolickich mieszkańców Francji i Polski, co owocowało zdecydowanymi i często negatywnymi
ocenami różnych przejawów ich życia i obyczajów. Popularyzacja podróży w niemieckich środowiskach mieszczańskich odbywała się w dużym zakresie na zasadzie promocji
podróży i korzyści z nich płynących w dziełach poświęconych teorii podróży oraz w drukowanych relacjach podróżnych opisujących doświadczenia, przeżycia i odczucia innych
podróżujących. Stanowi to istotną różnicę w porównaniu z realiami polskimi, w których
nawet w pierwszej połowie XIX w. charakterystyczne było pozostawanie większości
sprawozdań podróżnych w rękopisie. W drugiej połowie XVIII w., pod wpływem założeń dydaktyki oświeceniowej, propagowano zalety podróżowania, wydając sporadycznie opisy podróży, które w dużym stopniu były tłumaczeniami dzieł obcych. Proces ten
przybrał na sile na początku następnego stulecia, jednak nie na tyle, żeby zdystansować
rękopiśmienny obieg relacji podróżnych. Z tego względu w warunkach polskich, inaczej
niż w Niemczech, trudno jest mówić o istnieniu świadomości podróżnej w szerszej opinii
publicznej.
Kolejnym atutem książki jest wskazanie wyraźnych cezur chronologicznych, stanowiących wyraźne granice w sposobie postrzegania przede wszystkim ziem polskich. Autor na
tle wypowiedzi podróżników wskazał również ciekawe zjawisko kreacji autostereotypów
niemieckich budowanych na zasadzie antytezy do negatywnych ocen obiektów swojej obserwacji. Autor sięgnął także po teksty apodemiczne, co jest tym bardziej zrozumiałe i w zasadzie niezbędne, że literatura dotycząca sztuki podróżowania jest w zasadzie niemieckim
wynalazkiem, który od drugiej połowy XVI w. kultywowano w środowiskach naukowych
niemieckich, przede wszystkim protestanckich, uniwersytetów2.
Trójdzielna struktura tekstu przynosi ciekawy podział rozpatrywanych zagadnień, ujętych w kluczu problemowym. Część pierwsza dotyczy społecznej stratyfikacji podróżników
oraz dywersyfikacji celów i typów podróży przywoływanych w tekście. Autor przedstawił
kwestie pochodzenia społecznego podróżników oraz ich typologii wyznaniowej i zawodowej. Uwydatniony został także w tym miejscu socjologiczny aspekt podróży, a w zasadzie jej oddziaływania społecznego w postaci analizy zjawiska publikacyjnych cykli relacji
podróżniczych oraz ich wpływu na opinie publiczną. Druga część pierwszego rozdziału
poświęcona została omówieniu różnorodnych aspektów zjawiska podróżnictwa, odczytywanego za pomocą różnych sensów i praktycznych uwarunkowań podróży (np. stan usług
w gospodach). Ważną kwestią jest poddanie refleksji przebiegu szlaków podróżnych, odzwierciedlających cele i charakter poszczególnych podróży oraz pozwalających na wykreślenie mentalnej mapy kontynentu europejskiego, wyznaczającej miejsca i trasy warte odwiedzenia ze względu na kulturowo-poznawczą atrakcyjność.
Rozważania drugiego rozdziału koncentrują się na pojęciu przestrzeni podróży3, ujętej
w czterech szczegółowych paragrafach, które pomagają lepiej zdiagnozować ten kluczowy
Por.: M. Bratuń, Ars apodemica. Narodziny, rozwój, zmierzch, w: Wędrować, pielgrzymować,
być turystą. Podróż w dyskursach kultury, red. P. Kowalski, Opole 2003, s. 67–76.
3
W literaturze polskiej warto skonfrontować to zagadnienie z podobnym opracowaniem dotyczącym realiów polskich w XVIII w.; F. Wolański, Europa jako punkt odniesienia dla po2
250
Recenzje
dla zjawiska podróży problem. Antynomię wieś – miasto i różnice w ich postrzeganiu oddają kolejne podrozdziały. Zagadnienia ułożone zostały w schemat dwóch wyraźnie rzucających się w oczy płaszczyzn interpretacji: integralności geograficznej dwóch tytułowych
państw oraz kwestii występowania granic i pograniczy. Drugą parą dopełniających się zagadnień, jaka się wyraźnie zarysowuje, jest centrum – prowincja (peryferie). W tym kontekście cenne są spostrzeżenia autora o ambiwalencji postaw i opinii podróżników, którzy
na ziemiach polskich, od początku XIX w., łatwo ferowali negatywne oceny, natomiast we
Francji towarzyszyło im niezmiennie poczucie kulturowej niższości w porównaniu z ojczyzną oświecenia.
Problemem chyba najważniejszym dla nowożytnych podróżników było uchwycenie
głównych wyznaczników obrazu świata. Trzeci rozdział pracy autorstwa Strucka rozpatruje właśnie to zagadnienie w ujęciu personalnym, w kilku zasadniczych odsłonach.
Autora interesowali tutaj ludzie, mieszkańcy dwóch krajów (a od 1795 r. – III rozbioru
Polski, już tylko Francji i obszaru geograficznych ziem polskich) w sensie etnicznym. Ta
część przedstawia powolną i mozolną ewolucję społeczeństw w kierunku nowoczesnych
form organizacji społecznej, jaka dokonywała się na dwóch biegunach niemieckich zainteresowań (w Polsce i we Francji). Nieodłącznym zagadnieniem wydaje się tutaj trafnie
umieszczony podrozdział poświęcony obrazowi dworów monarszych, ocenom polskich
i francuskich dążeń reformatorskich oraz ruchów rewolucyjnych, kształtowaniu się systemów politycznych i ich postrzeganiu przez podróżnych. Ostatni paragraf trzeciej części
odwołuje się do stworzonej w nowożytności koncepcji icones animorum, polegającej na
opisywaniu najbardziej charakterystycznych i reprezentatywnych cech dla każdego narodu, wyszczególniających zarówno główne zalety narodowe, jak i wady. Rodzenie się stereotypów, spośród których niektóre dotyczące Polaków są aktualne do dziś, ujawnia także
komparatystyczny wymiar tych badań, dający odpowiedź na pytanie o korzenie niektórych
stereotypowych przekonań.
W analizie porównawczej podróży niemieckich do Francji i Polski autor zauważył ważną prawidłowość, obowiązującą do późnych dekad XVIII w. Polegała ona na stosunkowo
niewielkiej popularności Polski jako kraju atrakcyjnego turystycznie. Użyto nawet sformułowania terra incognita. Rzeczywiście, w porównaniu do realiów francuskich frekwencja
niemieckich podróży na ziemie polskie do lat osiemdziesiątych XVIII w. była dość niska.
Jednak należy zauważyć, że spora liczba zachowanych relacji podróżnych, wydanych drukiem w części lub całości, wskazuje, że już w XVII w. (a zatem w epoce, której praca ta
nie obejmuje) ziemie polskie stanowiły obszar zwiedzania także dla podróżników niemieckich4. Autor sformułował konkluzję, że główną przyczyną tak małej liczby niemieckich
podróży w kierunku wschodnim był niski poziom infrastruktury podróżnej. Zgadzając się
w pełni z tą tezą, można jeszcze wskazać inne przyczyny niewielkiej popularności wśród
podróżników ziem polskich, a mianowicie ich nieobecność w standardowym itinerarium
szlacheckich Grand Tour (Kavalierstour), które obejmowało tereny zachodniej i południostrzegania przestrzeni geograficznej przez szlachtę polską osiemnastego wieku w świetle relacji podróżniczych i geograficznych, Wrocław 2002.
4
Cudzoziemcy o Polsce. Relacje i opinie (wiek X–XIX), oprac. J. Gintel, t. 1–2, Kraków 1971;
X. Liske, Cudzoziemcy w Polsce, Lwów 1876; T. Chynczewska-Hennel, Rzeczpospolita
XVII w. w oczach cudzoziemców, Wrocław 1993.
Recenzje
251
wej Europy5. Docelowe obszary wielkich podróży szlachty, arystokracji i patrycjatu krajów
zachodnioeuropejskich stanowiły głównie Włochy i Francja. Ziemie polskie nie były objęte
szlakami tych zwyczajowych wypraw edukacyjno-poznawczych. Poza tym stosunkowo niską atrakcyjność turystyczną tych ziem tłumaczy wpływ innych czynników, takich jak brak
renomowanych w skali europejskiej uniwersytetów i akademii, mała liczba towarzystw naukowych oraz archaiczny już w zasadzie w drugiej połowie XVIII w. polski ustrój. Wszystko to nie zachęcało do podróży w tym kierunku.
Sposób prowadzenia wywodu przez Strucka znamionuje przywiązywanie dużej wagi
do dyskursu historyczno-geograficznego. Autor za pomocą kategorii kierunków geograficznych przedstawił specyfikację przynależności cywilizacyjno-kulturowej Francji i Polski,
a także poszczególnych prowincji tych krajów, zauważalną w opinii niemieckich podróżników. Posłużenie się takim paradygmatem do scharakteryzowania mentalności podróżników daje ciekawe rezultaty. Odniesienia bowiem do położenia geograficznego niemieckich
sąsiadów implikują bardzo mocno sposób myślenia podróżników, często wyrażający się
w użyciu myślowego skrótu (w dużym stopniu historycznie i kulturowo uzasadnionego),
identyfikującego Francję i Polskę jako dwa bieguny usytuowane po przeciwległych krańcach ziem niemieckich. Użycie pary niezwykle nośnych znaczeniowo pojęć centrum – prowincja w odniesieniu do tych krajów tłumaczy wiele postaw i poglądów podróżujących
Niemców. W tekście zwraca także uwagę związanie poszczególnych pól i obiektów obserwacji z ważnymi w dziejach obydwu krajów wydarzeniami historycznymi (rozbiory Polski,
insurekcja kościuszkowska, powstanie listopadowe, Wielka Rewolucja Francuska, okres
napoleoński).
Autor sporo uwagi poświęcił zagadnieniu negatywnego stereotypu polnische Wirtschaft,
tłumaczącego zły stan i niski poziom rozwoju cywilizacyjnego wielu polskich miejscowości. Pojęcie to rozciągnął zresztą na opłakany stan lub brak infrastruktury podróżnej (np.
gospód), niski poziom agrokultury oraz rozliczne cechy charakterologiczne Polaków, takie
jak lenistwo, pijaństwo, niski poziom higieny i czystości domów. Wyraźna cezura w rozwoju tego stereotypu, wprowadzonego do literatury przez Johana Georga Forstera, sytuuje się
około 1800 r., kiedy to polnische Wirtschaft stało się maksymalnie zgeneralizowanym wytłumaczeniem warunków życia na ziemiach polskich, sięgającym po cały arsenał narodowych wad charakterologicznych. Jednocześnie autor wskazał obiektywnie, że stereotyp ten,
wprawdzie często powielany, nie był jednak wyłącznym sposobem postrzegania polskiej
rzeczywistości. Autor przytoczył również pozytywne wypowiedzi na temat Polaków oraz
określił przyczyny np. serwilistycznej postawy Polaków, którą związał z wielowiekową stanową strukturą społeczną, istnieniem poddaństwa i pańszczyzny oraz tragedią rozbiorów
i wreszcie antypolską polityką zaborców (w tym względzie najchętniej odwoływano się do
przykładów zaczerpniętych z terenów zaboru rosyjskiego). Jednocześnie autor przedstawił
też pozytywne opinie, które rejestrują zarówno pochwały polskich realiów, jak i nadzieje na zmiany w przyszłości (reformy Sejmu Wielkiego) oraz powszechne występowanie
pozytywnych cech charakterologicznych, przejawiających się w praktycznych działaniach
Więcej na ten temat zob.: Ch. Hibbert, The Grand Tour, London 1969; E. Chaney, The Evolution of the Grand Tour. Anglo-Italian Cultural Relations since the Renaissance, London
2002; W. E. Mead, The Grand Tour in the Eighteenth Century, Boston 1914; J. Black, The
British and the Grand Tour, London 1985.
5
252
Recenzje
i życiu codziennym Polaków na obszarach, na których przyznano im pewną dozę wolności
i swobody (przykład chłopów w części zaboru austriackiego). Diagnoza o jednoznacznym
polskim nieporządku i niedbalstwie nie jest jednostronna, lecz została ukazana w dychotomicznej refleksji, na tle francuskich realiów. Analizując niemieckie sprawozdania podróżne,
autor odkrył wiele podobnych, negatywnie nacechowanych wypowiedzi dotyczących Francuzów, oddających takie powszechnie występujące cechy francuskiego charakteru narodowego jak lekkomyślność, nieobyczajność, brud i nieporządek w domach. Negatywne oceny
podróżników nie zdominowały dyskursu Strucka, który chętnie wymienił też pozytywne
oceny mieszkańców Polski i Francji, przypisując im podobne cnoty, takie jak chociażby
bohaterstwo, umiłowanie wolności i skłonność do zrywów rewolucyjnych oraz powstań
wyzwoleńczych.
W rezultacie czytelnik otrzymuje ciekawe i cenne opracowanie historycznie ważnego
zagadnienia postrzegania przez podróżników z niemieckiego kręgu kulturowego ich zachodnich i wschodnich sąsiadów. Praca okaże się zapewne wartościowym opracowaniem
także dla wielu historyków. Wskazuje bowiem obszernie zebrany materiał źródłowy, który
może chociażby posłużyć w dalszych badaniach dotyczących niemieckich relacji podróżnych, które pozostały w rękopisie, oraz skonfrontować obraz świata w nich zawarty ze sposobem opisu rzeczywistości w relacjach wydrukowanych. Dałoby to również przynajmniej
częściową odpowiedź na problem istnienia i rozmiarów wpływu opinii publicznej na kształt
relacji podróżnych. Innymi słowy, zasadne wydaje się pytanie, czy autorzy rozmyślnie piszący swoje sprawozdania podróżne z przeznaczeniem do druku kreowali obraz innych
państw i narodów z większym uwzględnieniem klimatu kulturowego, opinii publicznej
i oczekiwań społecznych, niż podróżnicy, którzy swoje sprawozdania kierowali wyłącznie
do odbiorców z kręgu rodzinno-sąsiedzkiego.
Rozważania Strucka sytuują się w przełomowym oraz niezwykle istotnym dla kształtu kultury europejskiej okresie drugiej połowy XVIII i pierwszej połowy XIX w. Analiza
fazy przejściowej w kontekście obrazu świata wykreowanego na kartach relacji podróżnych
przynosi w rezultacie wiele wniosków, osadzonych głęboko w strukturze społecznej, politycznej i kulturowej lat 1750–1850. Zakrojona na czas trwania stulecia epoka przejściowa, obrazująca przemianę stylu myślenia w późnej nowożytności i we wczesnym okresie
ery nowoczesności, przynosi wiele spostrzeżeń podróżników patrzących z pozycji gości
i obcokrajowców. Dawało to często skutki w postaci powierzchownych i generalizujących
ocen, braku głębszego zrozumienia realiów i uwarunkowań lokalnych oraz subiektywnego patrzenia wyłącznie z własnej perspektywy. Jednak jednocześnie drobiazgowość wielu
opisów sugeruje dociekliwość obserwacyjną oraz chęć obiektywnej oceny realiów polskich
i francuskich, co nierzadko prowadziło do korekty nieprzychylnych opinii, powszechnie
występujących w niemieckiej literaturze i publicystyce.
Praktyczne konstatacje wyciągnięte przez autora charakteryzują poziom życia i mentalności na ziemiach polskich i we Francji, a pośrednio także w Niemczech. Autor wskazał także na ewolucję niemieckich stereotypów narodowościowych dotyczących Polaków
i Francuzów, która dokonywała się na tle ważnych wydarzeń i procesów historycznych.
Wartość syntezy Strucka polega przede wszystkim na doskonałym udokumentowaniu stawianych tez oraz na swobodzie przechodzenia do kolejnych zagadnień, stanowiących de
facto logiczną kontynuację poprzednich rozważań. Także komparatystyczne ujęcie obrazu
Polski i Francji przynosi wiele cennych uwag i dementuje jednoznacznie negatywny stereo-
Recenzje
253
typ polskiej mentalności i kultury na tle Francji i jej mieszkańców. Bogactwo i różnorodność analizowanych w tej pracy aspektów poznawczych nawiązuje do barokowego w swej
istocie ideału wielowymiarowego opisania imago mundi. Obraz świata, a właściwie Francji
i Polski oraz ich mieszkańców, mimo że wykreowany już u progu nowoczesności (w epoce
oświecenia i romantyzmu), zawdzięcza wiele poprzedniej epoce wczesnonowożytnej i wykazuje z nią wiele podobieństw, dowodząc po raz kolejny ciągłości historii kultury. Wydaje
się, że dla czytelnika polskiego szczególnie wartościowe będą rozdziały i akapity poświęcone spojrzeniu na ostatnie półwiecze istnienia Pierwszej Rzeczypospolitej oraz Polaków
żyjących pod zaborami.
Adam Kucharski
Toruń
Jan Karnowski, Aleksander Majkowski. Wspomnienia – listy – uwagi,
oprac. i wstęp Józef Borzyszkowski, Instytut Kaszubski, Zrzeszenie
Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 2012, ss. 320
Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie w 100-lecie powołania swego poprzednika, Towarzystwa Młodokaszubów, opublikowało wybór rękopisów jego ideologa Jana Karnowskiego,
dotyczących głównie przywódcy tej organizacji, Aleksandra Majkowskiego. Wyboru dokonał i doskonałym wstępem wprowadził czytelnika w tamtejsze czasy Józef Borzyszkowski,
wybitny historyk, pomorzoznawca, m.in. autor wspaniałej biografii Majkowskiego.
We wstępie zapoznajemy się z obszernymi cytatami zasad programowych ruchu młodokaszubskiego, opublikowanych w 1909 r. w czasopiśmie „Gryf”, z poglądami Majkowskiego na sytuację Kaszub przed ponad wiekiem oraz z jego oceną działalności Floriana Ceynowy i Hieronima Derdowskiego. Uznając ich dyskusyjność, autor wstępu uzupełnił
je cytatem z artykułu Majkowskiego z 1912 r., który oddaje najważniejsze cele statutowe
Towarzystwa Młodokaszubów, będące niemal w całości powtórzone w statucie egzystującego dziś Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego.
Kolejny cytat z wywodów Majkowskiego jest niejako odpowiedzią na zarzuty formowane pod jego adresem przez ówczesne polskie elity polityczne Prus Zachodnich jako separatysty kaszubskiego.
Omówiono także historiografię dotyczącą regionalizmu kaszubskiego, w której kontekście Józef Borzyszkowski zaproponował „widzieć i studiować” opublikowane wspomnienia Jana Karnowskiego.
254
Recenzje
W wydaniu starano się wiernie odtworzyć tekst, z drobnymi poprawkami interpunkcyjnymi i dotyczącymi prawidłowego zapisu nazwisk, w przypisach zaś przybliżono niemal
wszystkie wymieniane postacie oraz instytucje, z podaniem literatury ich dotyczącej, a która została krótko scharakteryzowana we wstępie.
Oryginalny tekst Jana Karnowskiego wzbogacono ilustracjami zdjęć i dokumentów,
które pochodzą ze zbiorów prywatnych oraz ze zbiorów Instytutu Kaszubskiego.
Zasadniczy zrąb wydawnictwa stanowią właśnie teksty Jana Karnowskiego, podzielone na dwie części. Pierwsza, zatytułowana „1908–1912. Okres młodokaszubski”, dotyczy
genezy Towarzystwa Młodokaszubów, redagowania „Gryfa” i jego wydawnictwa, współpracy z tym czasopismem, zjazdu Młodokaszubów w 1910 i w 1912 r. oraz reakcji na te
wydarzenia ze strony ówczesnej polskiej prasy Prus Zachodnich i Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Część druga obejmuje okres 1918–1926 i nosi tytuł „Zygzaki”. Karnowski
opisał w niej sytuację Kaszub i Pomorza u zarania odzyskanej niepodległości, a zwłaszcza
problemy administrowania tym terenem przez ludzi z innych dzielnic, uwzględniając w tej
kwestii rolę i stanowisko Aleksandra Majkowskiego.
Kolejno dowiadujemy się o ukonstytuowaniu w czerwcu 1920 r. z inicjatywy Majkowskiego Rady Pomorskiej, działającej do grudnia 1921 r., mającej wzmocnić polskość
dzielnicy pomorskiej „pod względem ekonomicznym, kulturalnym i oświatowym” oraz jej
perypetie w kontaktach z centralnym szczeblem administracyjnym. Śledzimy zorganizowanie przez tę instytucję Wystawy Sztuk Pięknych w Grudziądzu, ukazującej dorobek wielu
pomorskich artystów i niejako wyrosłe z tego w sierpniu 1921 r. Stowarzyszenie Artystów
Pomorskich, które jednak nie rozwinęło skrzydeł.
Endecja – Narodowa Partia Robotnicza – Polskie Stronnictwo Ludowe – Piast, ten dylemat wyboru przez Pomorzan – Kaszubów określonej linii politycznej naświetlony krótko
przez Karnowskiego w kolejnym rozdziale drugiej części, daje nam czytelny obraz sytuacji
po 1920 r. na interesującym nas terenie.
Przy omawianiu zagadnień związanych z powstałym w 1921 r. w Toruniu Bractwem
Pomorskim, mającym na celu rozwój kultury polskiej na Pomorzu, Jan Karnowski poinformował o planowanym przez Aleksandra Majkowskiego założeniu tajnego Towarzystwa
Kaszubów oraz o dylematach Pomorzan w jesiennych wyborach do sejmu w 1922 r.
Przy omawianiu wszystkich tych zagadnień Karnowski przytoczył dotyczącą ich swoją
korespondencję z Majkowskim, i nie tylko. Ciekawa jest korespondencja dwóch wspomnianych Kaszubów na temat wznowienia w lipcu 1921 r. wydawania czasopisma „Gryf”
w drukarni toruńskiej S. Buszczyńskiego i realizacji tego do września 1922 r.
W obfitym aneksie do zasadniczego tekstu zamieszczono artykuł Aleksandra Majkowskiego „Zorze kaszubskie”, traktujący o odrodzeniu się „ducha kaszubskiego” na Jeziorze
Wdzydzkim oraz „Młodokaszebji”, wreszcie jego „Wspomnienia moje”. Do aneksu dodano też Karnowskiego „Założenie Koła Kaszubologów” z dzieła „Moja droga kaszubska”
i sporo artykułów z „Gryfa” dotyczących programu Towarzystwa Młodokaszubów, stosunku do niego władz pruskich i Polaków z innych dzielnic.
Rdzeniem omawianej pozycji są, jak stwierdziłem, wspomnienia Jana Karnowskiego,
ale łącznie z zamieszczonymi w aneksie tekstami zyskujemy przegląd ówczesnych poglądów czołowych kaszubologów oraz realiów, w jakich działali.
Bardzo bogato i rzetelnie opracowane przypisy dają w sposób czytelny, konkretny
i obiektywny opis sylwetek osób, instytucji, określeń i pojęć, przywołanych w zasadniczej
Recenzje
255
treści. Interesujące i bogate ilustracje przybliżają nam nie tylko bohaterów tej opowieści,
lecz także ich prace (rękopisy), wydawnictwa przez nich kierowane, czasopisma, artykuły.
Trafne umieszczenie ich w tekście sprawia wrażenie, że wraz z bohaterami widzimy niejako tamtejszą rzeczywistość.
Doskonale wydana publikacja, łącząc w udany sposób treść źródłową z interpretacyjną,
poszerza naszą wiedzę o działalności ówczesnej młodej inteligencji kaszubskiej, jej współpracy ze środowiskami narodowo-polskimi, także poza Pomorzem, w realiach prusko-niemieckiego cesarstwa oraz scalanego po rozdarciu obszaru Rzeczypospolitej.
Szczepan Wierzchosławski
Toruń
Czasy Nowożytne
TOM 26
ROK 2013
N o t y o a u t o r a ch
BOGUCKA MARIA – prof. dr hab., jest członkiem czynnym PAU, honorowym człon­
kiem PTH i Międzynarodowej Komisji Dziejów Miast, doktorem honoris causa Uniwer­
sytetu Gdańskiego, laureatką wielu nagród i wyróżnień (m.in. nagrody Fundacji Alfreda Jurzykowskiego w Nowym Jorku w 1996 r. i Premiera RP w 1999 r.). Przez ponad 50 lat była
związana z IH PAN. Brała udział w licznych międzynarodowych kongresach i konferen­
cjach, wykładała gościnnie na uniwersytetach w Uppsali i Sztokholmie, Kopenhadze, Bruk­
seli, Genewie, Lejdzie, Antwerpii, Gandawie, Bielefeld. Autorka ponad 1200 publikacji
naukowych wydanych w Polsce i zagranicą (w tym 40 książek). Specjalizuje się w historii
społecznej i szeroko pojętej historii kultury (życie codzienne, obyczaje, mentalność, prob­
lemy gender studies). Zajmuje się także zagadnieniami teoretyczno-metodologicznymi.
Chachaj Marian (ur. 1946) – dr hab., prof. UMCS, pracuje w IH UMCS w Lublinie. Badacz staropolskiej kultury, a szczególnie wykształcenia różnych warstw społecznych
i stosunków kulturalnych polsko-włoskich. Główne publikacje: Zagraniczna edukacja Radziwiłłów od początku XVI do połowy XVII wieku, Lublin 1995; Związki kulturalne Sieny
i Polski do końca XVIII wieku. Staropolscy studenci i podróżnicy w Sienie. Sieneńczycy i ich
dzieła w Polsce, Lublin 1998.
Hinc Alina – dr, adiunkt w Zakładzie Historii Polski XIX i XX wieku IH UAM
w Poznaniu. Zakres jej zainteresowań badawczych obejmuje historię historiografii, dzieje
ziem polskich pod zaborami, ze szczególnym uwzględnieniem procesu kształtowania się
świadomości narodowej ludności polskiej i niemieckiej w Poznańskiem w XIX i na początku XX w., oraz regionalizm. Autorka książki Obraz dziejów ojczystych w pozaszkolnej
edukacji historycznej społeczeństwa polskiego w Wielkim Księstwie Poznańskim w I połowie XIX wieku, Poznań 2007.
Kamieński Andrzej (ur. 1962) – dr hab., prof., pracownik naukowy IH PAN
w Warszawie. Badacz dziejów politycznych i ustrojowych Brandenburgii-Prus, Pomorza,
Wielkopolski i Śląska, a także stosunków polsko-niemieckich w XVI–XVIII w. Główne
publikacje: Stany Prus Książęcych wobec rządów brandenburskich w drugiej połowie XVII
wieku, Olsztyn 1995; Historia Prus, t. 1: Dzieje Brandenburgii-Prus na progu czasów nowożytnych (1500–1701), Poznań 2001 (wspólnie z B. Wachowiakiem); Polska a Brandenburgia-Prusy w drugiej połowie XVII wieku. Dzieje polityczne, Poznań 2002.
Kucharski Adam (ur. 1974) – dr nauk humanistycznych, historyk i historyk sztuki, absolwent UMK w Toruniu (2001, 2002). Prowadzi badania z zakresu dziejów nowożytnych, dotyczące historii podróży, historii kultury i kontaktów polsko-hiszpańskich. Jest
autorem książki Hiszpania i Hiszpanie w relacjach Polaków (2007).
258
Noty o autorach
Lorens Beata – dr, adiunkt w Zakładzie Historii Nowożytnej w IH Uniwersytetu
Rzeszowskiego. Główne kierunki badań: stosunki religijno-etniczne na pograniczu polsko-ukraińskim w okresie nowożytnym, dzieje bazylianów prowincji koronnej w XVIII w.,
historia oświaty. Najważniejsze publikacje: Bractwa cerkiewne w eparchii przemyskiej
w XVII i XVIII wieku, Rzeszów 2005; Ksiądz Wojciech Michna (1820–1893), Rzeszów
2008.
SALMONOWICZ STANISŁAW – em. prof. IH PAN i UMK w Toruniu, członek czynny PAU. Historyk prawa i kultury, specjalność: historia Pomorza, historia Prus, najnowsza
historia Polski. Główne publikacje: Prawo karne oświeconego absolutyzmu, 1966; Toruń­
skie Gimnazjum Akademickie w l. 1681–1817, 1973; Fryderyk Wielki, 1 wyd. 1981; Prusy.
Dzieje państwa i społeczeństwa, 1 wyd. 1987; Polskie Państwo Podziemne. Z dziejów walki
cywilnej 1939–1945, 1994.
Adres: ul. Konopnickiej 29/4, 87–100 Toruń.
Wierzchosławski Szczepan – prof. dr hab., zatrudniony w Instytucie Historii
i Archiwistyki UMK w Toruniu oraz w IH PAN w Warszawie. Badacz historii ziem polskich XIX i na początku XX stulecia, zwłaszcza Pomorza od Gryfii po Królewiec, elit politycznych i społecznych, procesu modernizacji społeczeństwa polskiego. Kieruje pracami
nad piątym tomem syntezy Historia Pomorza, obejmującym lata 1918–1945. Opublikował
m.in.: Elity polskiego ruchu narodowego w Poznańskiem i w Prusach Zachodnich w latach
1850–1914, Toruń 1992; Ignacy Łyskowski 1820–1886. Polityk i publicysta, pierwszy prezes Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toruń 2000; Orzeł czarny i orzeł biały. Problemy
modernizacji społeczeństwa polskiego prowincji Prusy Zachodnie w XIX i na początku XX
wieku, Olsztyn 2011.
WIJACZKA JACEK (ur. 1960) – prof. zw. dr hab. w Instytucie Historii i Archiwi­styki
UMK w Toruniu. Badacz dziejów Prus Książęcych i Królewskich w XVI–XVIII w., stosunków polsko-niemieckich w czasach wczesnonowożytnych, procesów o czary, a także
dziejów Żydów w Rzeczypospolitej w czasach nowożytnych. Opublikował m.in.: Sto­sunki
dyplomatyczne Polski z Rzeszą Niemiecką w czasach panowania cesarza Karola V (1519–
1556), Kielce 1998; Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI–
XVIII wieku, Toruń 2007; Albrecht von Brandenburg-Ansbach (1490–1568). Ostatni mistrz
zakonu krzyżackiego i pierwszy książę „w Prusiech”, Olsztyn 2010; Historia powszechna.
Wiek XVI–XVIII, Warszawa 2012 (współautor: Krzysztof Mikulski).
Czasy Nowożytne
TOM 26
ROK 2013
N o ta e d y t o r s k a
Autorzy chcący opublikować artykuł lub artykuł recenzyjny powinni na adres redakcji
przesłać lub dostarczyć osobiście jeden egzemplarz wydruku komputerowego oraz zapisu
na płycie CD w programie Word dla Windows. Nie należy tekstów formatować.
Ponadto należy spełnić następujące wymagania edytorskie:
– Objętość artykułu maksymalnie 40 stron, czcionka (Times New Roman) tekstu głów­
nego 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.
– Przypisy zamieszczone na dole strony, ze skrótami w języku łacińskim (ibidem, item),
czcionka (Times New Roman) tekstu przypisu 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.
– Przypisy odwołujące się do niepublikowanych źródeł archiwalnych winny zawierać
nazwę archiwum, nazwę zespołu archiwalnego, sygnaturę, stronę, kartę, tytuł doku­
mentu (wszystko pisane bez kursywy), np.:
1. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Urząd Wojewódzki Pomorski w Bydgoszczy,
sygn. 928, k. 33, Konsystorz Polskiego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego do
Wojewody Pomorskiego w Bydgoszczy.
2. Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Administracji Publicznej, Departament Wy­
znaniowy, sygn. 1057, s. 19–20, ks. J. Szeruda, ks. Z. Michelis do MAP.
– Przypisy odwołujące się do książek pojedynczych autorów, jak też o nierozdzielnym
autorstwie, winny zawierać: autora (autorów), tytuł książki (kursywą), miejsce i rok
wydania, stronę, np.:
3. S. Salmonowicz, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego. Studia z dziejów prusko-pomorskich, Olsztyn 1992, s. 21–22.
4.Z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy o mordy rytualne w Polsce w XVI—XVIII wieku,
Kielce 1995, s. 16.
– Przypisy odwołujące się do prac zbiorowych winny zawierać: autora wewnętrznego
opracowania, tytuł wewnętrznego opracowania (kursywą), tytuł książki, w której zo­
stało ono umieszczone, redaktora lub tego, kto ją opracował, miejsce i rok wydania,
stronę, np.:
5. J. Maciuszko, Protestanckie wzorce osobowości — uwagi o środowisku pastorskim,
w: Doskonałość, zbawienie, rodzina. Z badań nad protestantyzmem, red. Z. Pasek,
Kraków 2005, s. 69–78.
– Przypisy odwołujące się do czasopism naukowych winny zawierać: autora, tytuł arty­
kułu (kursywą), tytuł czasopisma (w cudzysłowie) ew. rocznik, rok publikacji, kolejny
tom (ew. numer, zeszyt) oraz stronę, np.:
6. S. Salmonowicz, Z problematyki procesów o czary. Uwagi na marginesie najnowszej literatury, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1961, t. 13, z. 2, s. 209–221.
7. A. Wyrobisz, Mieszczanie w opinii staropolskich literatów, „Przegląd Historyczny”
R. 2, 1991, z. 1, s. 51–57.
260
Nota edytorska
– Przypisy źródłowe z odwołaniem się do wytworów prasowych winny zawierać: autora,
tytuł artykułu (kursywą), tytuł gazety (w cudzysłowie), datę publikacji (dla dzienników
i tygodników rok, numer, dzień i miesiąc, pisany słownie); dla miesięczników i kwar­
talników rok i miesiąc, kolejny numer, opcjonalnie stronę, np.:
8. R. Daniłowicz, Ziemia Marszałka, „Rzeczpospolita” 2007, nr 263 (7860) z 10–11
listopada.
9.T. M. Płużański, Gen. August Emil Fieldorf. Miejsce pogrzebania nieznane, mor­
dercy nieosądzeni, „Gazeta Polska” 2007, nr 46 (747) z 14 listopada, s. 26–27.
10.J. Zabielski, Żołnierze tragicznej sprawy. Narodowe Siły Zbrojne, „Myśl.pl. Pismo
narodowo-konserwatywne” 2007, nr 6, s. 32–42.
– W przypisach odwołujących się do już podanego źródła należy się posłużyć łacińskimi
skrótami (ibidem, idem, eadem).
– W przypadku odwoływania się np. do wielu prac jednego autora należy stosować następujący schemat: imię i nazwisko autora, skrót tytułu (bez wielokropka) pisany kursywą,
strona; np. odwołanie do pozycji z przykładu 3:
11.S. Salmonowicz, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego, s. 21–22.
12.Ibidem, s. 156.
– Przy artykule recenzyjnym należy podać imię i nazwisko autora recenzowanej książki
oraz pełny tytuł danej publikacji, nazwę wydawnictwa, miejsce i rok wydania oraz liczbę stron.
– Fragmenty cytatów wykorzystywanych w tekście należy pisać w cudzysłowie, bez kur­
sywy.
– Do artykułu powinno być dołączone streszczenie w języku angielskim lub francuskim
albo niemieckim, ewentualnie – jeśli jest to uzasadnione tematyką tekstu – w języku
rosyjskim (również tytułu artykułu), o objętości nie przekraczającej 1/2 strony, czcionka
tekstu 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.
–Ewentualne (niezbędne) materiały graficzne winny być przygotowane w taki sposób,
aby nadawały się bezpośrednio do reprodukcji.
– Oprócz artykułu prosimy o dostarczenie krótkiego biogramu (według wzoru w Notach
o Autorach).
Recenzenci
prof. dr Hans-Jürgen Bömelburg (Giessen), dr hab. Marian Chachaj, prof. UMCS (Lublin)
prof. dr hab. Andrzej Chwalba (Kraków), prof. dr Iwan Michelangelo D’Aprile (Potsdam)
prof. dr hab. Jerzy Dygdała (Warszawa–Toruń), prof. dr Karin Friedrich (Aberdeen)
dr hab. Stefan Gąsiorowski (Kraków), prof. dr hab. Henryk Gmiterek (Lublin)
dr hab. Andrzej Kamieński, prof. PAN (Poznań), prof. dr hab. Edmund Kizik (Gdańsk)
dr hab. Michał Kopczyński, prof. UW (Warszawa), prof. dr hab. Cezary Kuklo (Białystok)
prof. dr hab. Janusz Małłek (Toruń), prof. dr hab. Włodzimierz Mędrzecki (Warszawa)
prof. dr hab. Krzysztof Mikulski (Toruń), prof. dr hab. Zdzisław Noga (Kraków)
dr hab. Wojciech Saletra, prof. UJK (Kielce), prof. dr hab. Stanisław Salmonowicz (Toruń)
prof. dr hab. Szczepan Wierzchosławski (Toruń), prof. dr hab. Edward Włodarczyk (Szczecin)
Opracowanie redakcyjne
Małgorzata Piątkowska
Korekta
Anna Kurska
Tłumaczenia
Igor Kąkolewski
Projekt okładki
Marek Moćko
Skład i formatowanie komputerowe
Józef Bąkowski
Copyright © by Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Historycznego
Stowarzyszenie „Czasy Nowożytne”
Nakład 200 egzemplarzy