Pola elekt romagnetyczne: leczq czy zabijajq?

Pola elekt romagnetyczne: leczq czy zabijajq?

Pola
elektromagnetyczne:
leczq czy zabijajq?
MARCIN EUKASZEWICZ,
DARIUSZ SZTAFROWSKI
P
ostqp technologiczny pociqga za sobq
ciqgly wzrost ilosci zr6del emitujqcych
pola i fale elektromagnetyczne, ktore przyczyniajq siq do powstawania tak zwanego
smogu elekromagnetycznego. rodl la mi fa1
elektromagnetycznych sq miqdzy innyrni
stacje telefonii komorkowej (fot. I), nadajniki radiowe i telewizyjne (fot. 2) oraz urzqdzenia radarowe. Wytwarzajq one fale elektromagnetyczne wsokiej czqstotliwosci.
Dla nizszych czqstotliwosci (50 Hz) zrodlami pol elektromagnetycznych sq wszystkie
urzqdzenia elektryczne, od zarowki poczqwszy, poprzez urzqdzenia elektryczne
powszechnego ukytku, jak odkurzacz, maszynka do golenia, na sieciach przesylow c h wsokiego napiqcia konczqc (fot. 3,
fot. 4).
Linie napowietrzne wsokiego napiqcia
oraz stacje przekainikowe telefonii komor-
kowej nalezq do tych zrodel emisji pola
elektrornagnetycznego, ktore wzbudzajq
najwiqcej obaw. Ludzi zawsze niepokojq siq
czy przebywanie w bezposrednim zasiqgu
tych zrode1 promieniowania elektromagnetycznego ma w p 1 p na ich zdrowie teraz
lub w przyszlosci.
Mr zalei;nobci od czqstotliw~oici,
natqienia
oraz czasu ekspozycji pola (fale) mogq zabic istotq 57vq IV ulamku sekundy, ale mogq one rowniez w?wlerac p o q - t y n e skutki
na organizm czlowieka, przyczyniajqc siq
np. do walki z niektoqmi schorzeniami.
Aycie powstawalo w naturalnym polu
elektrycznym i magnetycznp naszego g l e
bu. Wartosci natqzen naturalnych pol elektrycznych. jakim sq poddawanc organizmy
zywe, waha siq ~vzaleinosci od ~vai-unktin
atmosferycznych ~vprzedzialc od 0.1 k\. nl
podczas ladnej pogod?-:\v \va~.unkacll11u~
rzo~vychjego ~ l n t ~ i c n imoil,
c,
\\/~,o\nuc
do 2 0 L\ m. Pole* ma<11c~1!cz11~~,
\ \ /;~lci.nct
<ci I N I poloi.rs~~ii~
~ C I ) < I . ~ ~ ~ I ( . L I11.
I ( k1017.111
~~[J
\iy /najclu,jcm!-. za~vicra~ i ~v
e przeclziale
1vartosc.iintlukcji magnet!.cznyj 40-80 pT.
Pojqcie pola jest dla zjawisk elektromagnetycznvch terminein podstawo\r7ml, lecz
jcdnoczesrlie trvdnym do zrozumienia. Ar.
thur Haas zdefiniowal pole fizyczne w nastqpujqcy, przejrzysty sposob: ,,Przez pole
rozumiemy obszar. wewnqtrz ktorego kazdemu okreilonemu punktowi mozna przyporzqdkowac wart056 pewnej ~vielkosci;
wal-toscta zmienia siq na ogol w sposob ciqgly od punktu do punktu."
Pola elektryczne i magnetyczne sq polarni wektorowynli i w odroznieniu od pol
skalarnych (np. pole temperatur), w okreSlonym punkcie oprcicz ~vai-toscimusimy
rowniez znac kierunek oraz z n ~ o ~t v e k t e
ra. W przypadku pola elekti?;cznego bqdq
to linie ..\r-ychodzqce" od ladunku elektrycznego dodatniego i .,~rchodzqce"do ladunku o przeciwnym znaku Ipomijajqc
prz-ypadek pola elektrycznego jako skladw
wej pola elektromagnelycznego, w ktoiym
to przypadku pole to jest bezzrodlowe, a linie pola tworzq linie zamkniqte). Linie
u1tp przypadku mogq obrazowac tor ladunku, ktory moze byi. przyciqgany lub odpychany ocl danego ladunku w zaleznosci
od jego znaku. W przypadku pola magnetycznego linie sil pola sq zawsze liniami zamkniqtymi - wynika to z faktu, ze nie istniejq IF przyrodzie pojedyncze bieguny inagnehczne.
Pole elektryczne (magnetyczne)jest odiniennym stanem przestrzeni, w ktorej rozgi?~vajqsiq skomplikowane zjawiska (nawet ~vproini - stqd, jak widzimy, proinia
nie jest ..pustaV!).Pole elektryczne (magnetyczne) jest rowniei czyms realnym, tak sarno jak ciala mate~ialne.Moiemy je postrzegac jako jednq z najbardziej prostych form
znanej czlo~viekowienergii.
W zaleinosci od czqstotliwosci pole elektromagnetyczne moiemy mierzyc przy pw
mocy roinych wielkosci. Pole elektroma-
gnetyczne o czqstotliwosci 50 Hz jest polem
jest przewaznie bezbronny i niescviadomy
quasi stacjonarnyin - wolnozmiennyn~ jego istnienia. Na szczqscie tylko nieliczne
(ELF - czqstotliwosci bardzo niskie), dlatego
formy energii wystqpu~jqcew Srodowisku
mozemy rozpat~yvai.
je jako dwie niezaleinaturalnym majq destruktywny wpIyw na
organizm czlowieka.
ne skladowe:
skladowq pola elektrycznego E (V/m)
Jezeli pola magnetyczne i elektryczne sq
- u jej zrodla leiy napiqcie panujqce w o b
..niezauwazalne" dla zmyslow czto~vieka,to
wodzie;
moie w ogole na niego nie dzialajq? Czym
skladowq magnetycznq H (A/m) - ktora
sq pola elektryczne i magnetyczne. skoro
nikt ich nigdy nie widzial, nie slyszal, nie
jest skutkiem plynqcego prqdu;
lub jako indukcjq pola magnehcznego B
czul ...l
~ryraianqw teslach (T).
Wszystkie zjawiska sq opisane przez funWraz ze wzrostem czqstotliwosci pola
damentalne dla elektromagnetyzmu rowelektromagnetyczne zaczynajq ujawniac
nania, sformulowane w 1864 roku przez Jaswe wlasnosci falowe. Od czqstotliwo~ci100
mesa C. Maxwella. Wyrazajq one zalezne
kHz mowimy o promieniowaniu elektrosci zachodzqce porniqdzy polem elektiyczmagnetyczn!?n. Do czqstotliwosci 300 MHz
nym i magnetycznym. Przytaczajqc tylko
pola clcklro~nagnehcznerllozemy scharakprzydatne nam fakty o rowniach Mmvella.
tcr!-zo\va~ I)l'zrz pomiar natqienia pola
rnozemy powiedziet:
r~Ic~kt~?-cz~~r~go
E I \ mi jest to zakres fa1 ra- przeplywo~rlprqdu przez przewodnik
tlio\\-?ch I H F
c/~asttrtli~\.osci
radio~ve). towarzyszy oplatajqce go pole magnetycz\\' l)~.zr~tIziiilc
o(1 : ~ O O\11b rlo :300 GHz pole
ne. ktcirego linie tworzq zamkniqte krzywe,
r l c k t ~ ~ o r n a g ~ ~ r r.ozpl.zc5lrzcnia
~ t > ~ c z ~ ~ ~ ~ sic
pole magnetyczne jest polenl bez-irodle
~v pchtaci mikrofal (\IF- mikrol'alci. Intenn?.rn. co oznacza, i e \v przyrodzie nie ~ q s)~vnosCpromicnio\\ania inik~~ofalo~v(>gostel~u,ii~
pujcd~nczeodizolowane bieguny
mozemy micrzyc jako gqstosi. stru~nieniil niagnct>.cznc(linie sil pola hvorzq zawsze
energii S, tzw. gqstosi. mocy (\V:m2).a pct
zainknic.tc krz!-\ve).
chlanianie go przez osrodki materialne
pole elekt17-cznemoze by6 bezzrodlowe
okreslamy przy pomocy wspolczynnika
i moze polrstac konsekwencji zmieniajqSAR (z ang. SperiJir ilbsorptio~~
Rntu), ktory
cego siq w czasie pola magnetycznego lub
jest konsekwencjq istnienia ladunku elekokresla absorpcjq promieniowania PEM
trycznego.
przez dany osrodek w czasie. Wspomniec
naleiy, i e pole elektromagnetyczne o czq
Podstawowym wnioskiem wynikajqc.ym
stotlicvosci 50 Hz roumiez uykazuje wlasnw
z rownan Maxwella jest istnienie w przyre
sci falowe, lecz w tp przypadku fala ma
dzie fa1 elektromagnetycznych (EM),ktore
dlugosC 6000 lull, nie jest wiqc porownywalzostaly odluyte doswiadczalnie 1886 roku
na z rozmiarem zadnego organizmu zyveprzez Heinricha Hertza.
Jest to moment narodzin nowych techne
go, dlatego jego skladowq elektrycznq i magnehcznq rozpatrujemy niezaleinie.
logii w zakresie lqcznosci, przesylania i wyCzlowiek, podobnie jak wiqkszosc orgainiany informacji, w konsekwencji czego
nizinow iyjqcych na ziemi, nie odczulva istsrodoct~skonaturalne zostalo wypelnione
nienia zarowno stalych pol elektrycznvch
ogromnq ilosciq zrodel promieniowania
jak i mag'netycznych. Zmienne pola eleMre
elektromagnetycznego uyiszych czqstotlimagnetyczne docieraly do Zienli z kosmosu
wosci. Podczas rozchodzenia siq w przetylko w ograniczonej ilosci, pomijajqc przestrzeni fale EM nie potrzebujq iadnego s r e
dowiska materialnego, a w prozni rozche
dzial fa1 elektromagnetycznych z zakresu
widma widzialnego. Pola te to~varzyszqordzq siq z najwiqkszq prqdkosciq 300 000
ganizmom i y y n od poczqtku ich istniekm/s. W kazdym innym srodowisku fala
nia i na pewno mialy decydujqcy wplyw na
EM ma mniejszq prqdkosc. Wynika to z fakrozwoj iycia na Ziemi. Organizm ludzki
tu, ze materia zakloca rozchodzenie siq fali
jest zdolny do detekcji jed.ynie w wqskim
EM pochlaniajqc jq, tak wiqc rowniez orgazakresie fa1 elektromagnetycznych z przenizmy kywe pochlaniajq fale elekromagnedzialu dlugosci fali od 300 do 760 nm, More
tyczne. Fale te rozprzestrzeniajq siq w postasq rejestrowane przez siatkowkq oka, oraz
ci nieustannie zmieniajqcego siq w czasie
promieniowania podczerwonego odczuwapola elektrycznego w magnetyczne i na odnego jako cieplo przez receptory skory.
wrot - pozostajqc jakby w niekonczqcym siq
tancu skladowych elektxycznej oraz magneZmysly iviqkszosci organizmow iywych nie
tycznej. W wielu zjawiskach zachodzqcych
sq przystosowane do detekcji pola magnetycznego i elektrycznego ani promieniowaw przyrodzie moiemy dopatrzyc siq pode
nia elektromagnetycznego zarowmo jonizubienstw. Rozchodzenie siq fali elektromagnetycznej przypomina przemianq pokolen
jqcego, jak i niejonizujqcego.
To co dla naszego wzroku i pozostalych
w biologii. Co drugie pokolenie jest podob
ne do siebie, tak jak u roSlin gametofit zazmyslow wydaje siq pustkq, tak naprawdq
wypelnione jest ogromnq ilosciq rbinych
wsze wystqpuje w nastqpnym pokoleniu po
saproficie i 11iceljerscc. W propagacji fali elekform energii - moze to i dobrze, ze ich nie
tromagnetycznej jest tak samo - potomwidzimy, bo widok bylby przypuszczalnie
stwern zmiennego pola elektrycznego jest
przeraiajqcy. Czlowiek znajdujqcy siq w zazmienne pole magnetyczne i dopiero nasiqgu dzialania takiego promieniowania
-
-
-
AURA 10/2006 - 5
stqpnc pokolcnic ot!ja\via sit' pono\vnic
w postaci pola clclit~yczncgo.Falc elekt~yczne i magnctyczne nie mogq \vystqpowac oddzielnie. lecz tylko w s.yrnbiozie. Zatem termin ,.fala elektromagnctyczna" jest jak najbardziej adehvatny do zachodzqqch procesow fizycznych. Natqienie fali elektromagnetyczilej maleje wraz ze wzrostem odle
glolci. Gdy na drodze fali EM pojawi siq cialo materialne, wowczas czqsc encrgii fali zct
stanie pochloniqta. Jesli bqdzie to przewodnik, poptynie w nim prqd zmienny i po odpowiednim wzmocnieniu moiemy danq fa1q EM zamienic w diwiqk lub obraz.
W przypadku organizmow iyrc?ich czqsc
energii fali zostanie pochloniqta i zamienie
na na inne formy energii. Organizmy iywe
sq ukladami z l o z o n p i z cia1 stalych i c i e
czy. W wiqkszosci sq to zwiqzki organiczne,
w ktoych zachodzq procesy biochemiczne
i biodynamiczne. Wszystkie tkanki w c h e
dzqce w sklad organizmow ipvych przejawiajq zarowno wlasciwosci magnetyczne.
jak i e l e k t ~ c z n e .
Charakter oddzialyvania pola elektromagnetycznego na organizmy iy\ve zaleiy
od czqstotliwosci pola, w ktorego zasiqgu
siq one znajdujq. Dla pol elektromagnetycznych z zakresu wyiszych czqstotliwosci (np.
zakres mikrofal) dominujqce oddzialywanie ma charakter termiczny. przejawiajqcy
siq we wzroicie ternperatu1-y obiektu poddanego takiemu dzialaniu jak to ma miejsce w kuchence mikrofalowej.
P1.q nii.;z!-ch czq~totli\\rosciacl~
zlnicnilc
pola clekt~.omagnctyczncpowodujq przep l y prqdu przez organizmy iywe. Prqd
plynqcy bqdzie pochodzil od skladowej
wektora gqstosci prqdu, wywolanej zmiennym polern elektycznym oraz wektora g p
stoici prqdu. wywolanej z m i e n n p polem
magnetycznym. Calko\vity prqd bqdzie sumq pochodzqcq od obu skladonych. Ponadto pod wplywem zewnqtrznego pola elektromagnetycznego w organizmach i w c h
obserwujeniy miqdzy i n n p i : magnetyzacjq. dzialanie na molekulv diamagnetyczne, dzialanie na ciekle krysztaly w organizmie, dzialanie na wodq, w p i p na depolayzacjq kornorek, dzialanie na elementy
piezoelektyczne i magnetostykcyjne. dzialanie sily Lorentza, efekt Zeemana.
Ze wzglqdu na wspomniane powyiej oddzialpania, we wszystkich krajach w p r e
wadza siq ustawy majqce na celu ograniczanie ekspozycji ludzi na dzialanie tych pol.
Aktualnie obowiqzujqcym w Polsce aktem
prawnyn, okreslajqcym miqdzy innymi dm
puszczalne poziomy pol elektromagnetycznych o czqstotliwosci 50 Hz, jest rozporzqdzenie Ministra Ochrony ~rodowiskaz 30
paidziernika 2003 r. Naleiy podkreslic, i e
uleglo ono zaostrzeniu, obniiajqc dopuszczalne natqzenie dla zmiennego pola magnetycznego H o czqstotliwosci sieciowej 50
Hz z wal-tosci 80 Ajm do 60 Aim w miejscach dostqpnych dla ludzi i ekspozycji bez
ograniczeri czasowych. Dla skladowej E pct
la elektiycznego ustawodawca wprowadzil
nastqpujqce ograniczenia:
10 kVjni dla obszar6w ogolnie dostqp11ychdla ludzi.
1 kVjm dla obszarow. gdzie mogq byc z l e
kalizowane obiekty ukytecznosci publicznej i pod zabudowq.
Porowujqc po+sze war-tosci naleky zauwazyc, i e sq one zbieine z wiqkszosciq
norm ustanowionych w Europie.
Jak kaide irodlo energii, pole clektromagnetyczne stanowi potencjalne zag'roienie. Efekt jego dzialania moic byf. \v zaleinosci od rodzaju pola. bartlzo rtikny. Na
przyklad zmienne pole magnctyczne
o war-toici indukcji po-6cj
10 mT \\ystqpujqce w okolicach glo\r.!-. po\votlujc zaburzenia widzenia. kttirc. ol?jn\viajq siq
w postaci blysk6w. mroczkti\v i mctamorfopsji (zaburzenie \vitlzcni;~ksztaltow).
Wraz ze wzrostcm indukcji pola magnetycznego o b j a w ~tc na>il;!i;~siq. Przy wartosci powybcj 100 mT ne\tc.puje chwilowe
zaniewidzcnic. ktc)~.csgoprzyczynq jest
dzialanie zmicnncgo pols magnetycznego na siatkti~vkeoka. Icsl ono porownywalne ze skutkiem \po,irzrnia nieuzbrojonym okiem \\.pl.o>lI l n mocne irodlo swiatla. Rti\vnici stale pola magnetyczne nie
sq obojctnc tlla ol.gnnizmu. Odnotowano
~vielcrtiin\ch rcakcji biomagnetycznych
(np. z\vol~~ic.t~ic
czasu reakcji i zmiany zaObjawy te nypisu c~ncc~I'alogral'icznego).
stqpujq \\' j)~'~!.l~atlku
ekspozycji organi-
zmow zywych na natqzenia pol rzqdu 10'107A/m.
Bardzo silny impuls elektomagnetyczny
znajduje w biologii coraz wiqcej zastosowan. W biologii molekularnej trudno sobie
dzisiaj wyobrazic transformacjq komorek
bez urzqdzenia do elektroporacji. Wylade
wanie okolo 1 kV/cm trwajqce pare milise
kund, przez krotkotnuaiq perforacje biony
umozli\\~aitprowadzenie do komorek n e
wego materiaiu genetycznego. Inne zaste
sowanie silny impuls EM znajdzie w przyszlosci prawdopodobnie, w poiqczeniu z innymi czynnikami, w procesie pasteryzacji
lub sterylizacji.
Jezeli dost latwo jest jednoznacznie wykazac wpIyw na organizmy kyve bardzo silnego pola elektromagnetycznego. to kontrowersyjne sq i t ~ n i k badan
i
nad dlugcr
tnvaiq ekspozl.cja na slabc polc clcktroma
gnetyczne. Slcktorc. bariania cpiticmiolo
gicznc \t-\-karuja.zc cilugotnt alt, pneb\-it-a
nie it- potlit-! i\,on>m~polu 1np. \t bc,zpm
srcdnim \ a ~ c d ~ t t tlinii
i c i t ~ s o h e g onapie
cia) moie b\.c zitiqzane z pod~tyzszon~m
ryzykiem zachorowania na niektore nowm
twory, np. bialaczkq. Bardzo blisko silnego
pola elektromagnetycznego przez dluzszy
czas przebywa doSc nieliczna grupa ludzi.
Trudno rowniez odtworzyc podobne warunki w laboratorium w celu przeprowadzenia badan na zwierzqtach. Dlatego tez
poszukuje siq roinorodnych metod i obiektow eksperynlentalnych, aby wyjasnic m e
chanizm dziaiania pola EM na organizmy
iywe. Dose dobrym obiektem sq rosliny,
ktore powszechnie rosnq w poblizu linii
wysokiego napiqcia, a w przeciwienstwie
do zwierzqt nie mogq siq przemieszczac.
Ostatnio wykazano, i e dosc dobrym parametrem pomiarv stresu moze byc pomiar
asymetrii. W normalnych warunkach
wszystkie organizmy dqiq do idealnej symetrii. U cziowieka lewa poiowa twarzy
zwykle prawie nie roini siq od prawej. U r e
Slin w pewnym zakresie zaburzenie syme
trii odzwierciedlajq stres Srodowiskowy,
ktory moze zostae trwale uwieczniony
w budowie najbardziej diugowiecznych r e
Slin. takich jak sekwoja czy oliwka, nawet
na tysiqce lat. Wykazano, ze rosliny blisko
zrodei silnego pola EM charakteryzujq siq
wiqkszq asymetriq.
Oczywiscie nie mozna siq dopattywac tylko negatywnych skutkow oddzialywania
tych pol na Srodowisko. Pod wpIjwem wolno zmiennego pola magnetycznego nastqpuje szybsza regeneracja tkanek miqkkich,
obse~uwjemyszybszy zrost kosci, jak rowniez pola z tego zakresu czqstotliwosci wykazujq dziaianie przeciwobrzqkowe. prze
ciwzapalne oraz przeciwb6lowe. Korzystny
i t p h ~ vpol z tego zakresu czqstotliwosciodnotoivano iv leczeniu, miqdzy innymi takich zc.spnloit cl~oroboit~ch
jak:
choroh\- n,~r.zatlu171chu- osteoporoza,
chorol)n n\\rodnrcnioi\-a oraz stany zapalnc, hlait ( I \ \ .
chorob, uhlariu nei-it-oivcgo- iv stanach
po udarach mozgoit~ch.migrcnach i naczynioruchowych bolach gioit?. stivardnieniu rozsianym, w zaburzeniach cq.11nosci nerwow czaszkowych i obwodowych,
choroby narzqdu wzroku - choroby infekcyjne rogowki, zanik n e r w wzroke
wego, endoluynooftalmopatie,
choroby gornych drog oddechowych, siuchu i pIuc,
choroby ukiadu krqzenia - nadcisnienie
tqtnicze. choroba niedoluwienna serca,
zaburzenia W m u serca,
choroby skory i tkanek miqkkich - infekcje bakteryjne skory oraz tkanek miqkkich, leczenie bliznowcow, owrzodzen
i zmian troficznych podudzi.
Organizmy zjwe same generujq pole
elektromagnetyczne, bez ktorego nie moglyby funkcjonowac. Dlatego t e obecnie
~
pola magnetyczne coraz czqsciej wykorq-
stywane sq w lecznictwie, a korzysci z ich
stosowania sq niepodwazalne i naleiy ocze
kiwac, ze w najblizszyrn czasie wykorzystanie ich w terapii i diagnostyce bqdzie siq
zwiqkszac. Dobrym przykiadem jest serce.
ZnajomoSc reakcji serca na impulsy elektryczne pozwala medycynie przediuiyc iycie wielu ludziom przez wszczepienie rozrusznika serca. Innym przykiadem jest rozwoj neurologii oparty na pomiarze pol elektromagnetycznych generowanych przez
mozg. W oddzialach szpitalnych stosujq
cych takq metodq diagnostyki nie mozna
u M a c telefonow komorkowych. ktore zakiocajq pole wytwarzane przez mozg. P r e
wadzone sq prace nad technikami TMS
(transcranial magnetic stimulutiot~)i MCT
(magnetocon~~ulsiue
therapy),rvykorzystujqcych wolnozmienne pole magnetyczne.
TMS jest technikq opartq na przezczaszke
wej stymulacji magnetycznej i ma sluzyc
miqdq inn-mi do leczenia zespolow d e p r ~
sljnych oraz choroby Parkinsona. TechniLa ta znajduje siq obecnie w fazie eksperyrnentalnej.
\\'iele potencjalnie korzystnych zastose
\van ivciqi oczekuje na przebadanie, a obecnie znajduje zastosoivanie it8medvc-ynie alternatynej. Do najbardziej rozpowszechnionych rnoiemy zaliczyc leczenie swiatlem
s p o l a r y z o w a n ~oraz leczenie magnetostymulacjq aplikowanq przy ukyciu materacy
generujqcych sIabe impulsy elektromagne
tyczne, Morej wartoic skiadowej magnetycznej zawiera siq w przedziale od 30pT
do 100pT. Rozwoj nowych technologii daje
czlowiekowi olbrzymie korzysci, ale niesie
rowniez ~yzykodla Srodowiska. Rozwoj m e
toryzacji mial zapobiec zanieczyszczeniu
miast odchodami nvierzqt, ale jednoczesnie
spowodowal problemy nviqzane z nadmiernq emisjq spalin. Zastosowanie pola elektre
magnetycznego rowniez musi bvc nieustanie badane pod kqtem wp@u na Srodowisko. Ochrona srodonlska, poza zbieraniem
smieci w lesie, musi zaczqc siqgac po wyke
rzystanie potcinego potencjah naukowego.
ktory bqdzie chronil srodowisko przed n i e
widocznlmi cqnnikami. Niestety wzrost
ilosci parametrow definiujqcych zdrowe
srodowisko \tiqze siq ze znacznym w z r e
stem kosztoit,.rednak ponoszenie ich wydaje siq jak najbardziej uzasadnione.
I l l Da\v\on T i V . Caputa K. Stuchly bW.: Magnetic
field exposures for UK live-line workers. Phys Med
Hir11. 2002 Apr 7: 47 (7):995-1032.
121 Fe>nman R. P.. Leihton R. B.. Sands XI.: Fcynmana
hlady z l i ~ k i\Varsza\va
.
PLVX 1974
131 P~la\vskiA,: Podstawy biofizyki. U'arszawa.
PZ\\Z 1985.
141 Rozporzqdzenie hlinistra Ochrony Srodowiska.
7 d n ~ :30
n paidzie~nika2003 r. wspral%ledopuszczaln)rh
poziomtk\ pdl clektnrrnagnetycznych \v Srodo\%lskuoraz
\p~~b(rboivspt.a\vdzania
dotmymania tych pozionid\\.
Dr hab. Marcin Lukasze\\icz - Uniwersytet \Vroctaivski. Inshtut Genehki i Milil'obiologii:mgr Dariusz Szta
frowski - Politechnika Wrocla\vska, lnshrtut Energcelekt~yki.Zaklad Elektroenergelyki Przemvslowej.
AURA 10/2006 - 7