KOMENTARZ

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Obszar objęty arkuszem mapy Unisław w podziale fizycznogeograficznym
Polski (Kondracki 1998), położony jest głównie w obrębie dwóch mezoregionów:
Pojezierze Chełmińskie (315.11) i Dolina Fordońska (314.83). Jedynie północnozachodni jego kraniec należy do mezoregionu Wysoczyzna Świecka (314.73) (rys.
1).
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Rysunek 1. Arkusz Unisław: podział fizycznogeograficzny wg Kondrackiego (1998)
Dolina Fordońska stanowi południową część makroregionu Doliny Dolnej
Wisły, rozciągającego się od Bydgoszczy po Gniew. Cechą charakterystyczna
makroregionu jest zmienna szerokość doliny (od 5 do 8 km) i jej strome zbocza.
Dolina Fordońska pierwotnie pełniła funkcje szlaku odprowadzającego wody
glacjofluwialne do Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Prawy brzeg doliny pod
Unisławiem przyjmuje kształt kotlinowego rozszerzenia, obejmującego prawie
wyłącznie terasę zalewową Wisły. Jest to najniższej położny obszar o wysokości nie
przekraczającej 30 m n.p.m. Dno doliny zbudowane jest z urodzajnych mad
rzecznych, miejscami spotykane są piaszczyste kępy z wydmami oraz zabagnienia
(Niewiarowski 1968).
Od strony północno-zachodniej Dolina Dolnej Wisły graniczy z Wysoczyzną
Świecką. Region obejmuje falistą równinę pomiędzy doliną Brdy, a dolną Wisłą.
Jego powierzchnia wynosi około 1170 km2. Rzeźba wysoczyzny jest mało
urozmaicona, a wysokości nie przekraczają 100 m n.p.m.
Pojezierze Chełmińskie wchodzi w skład makroregionu Pojezierze ChełmińskoDobrzyńskie i znajduje się na północ od doliny Drwęcy a na wschód od Doliny
Dolnej Wisły. Utwory powierzchniowe zbudowane są tu z osadów
dennolodowcowych - glin zwałowych fazy poznańsko-dobrzyńskiej (Niewiarowski i
in. 1976). Wysokości bezwzględne na całym analizowanym obszarze są niewielkie i
zawierają się w przedziale 86-100 m n.p.m. W ukształtowaniu terenu wyróżniają się
m.in.: morena płaska i falista, rynny subglacjalne (wykorzystywane przez
współczesne doliny rz. Fryby i Browiny), a w części południowej także równiny
sandrowe. Dominującą jednostką glebową w obrębie Pojezierza Chełmińskiego są
gleby płowe, zajmujące ponad 40% jego powierzchni (Świtoniak 2007). Obszar
zagospodarowany jest głównie rolniczo, a lasów i jezior jest stosunkowo niewiele.
Cechą charakterystyczną obszaru jest występowanie szeregu form różnej
genezy w tym m.in. pochodzenia lodowcowego (wysoczyzny morenowe płaskie i
faliste), wodnolodowcowego (kemy, rynny subglacjalne), eolicznego (równiny
piasków przewianych, wydm) denudacyjnego i rzecznego (dno dolin, terasy).
Większość z wymienionych form była już przedmiotem badań i posiada bogatą
literaturę (m.in. Niewiarowski 1970, Galon 1961,1968; Churska 1967).
W podziale klimatycznym Polski według Wosia (2010) omawiany obszar
zaliczany jest do regionu Mazurskiego Zachodniego. Region charakteryzuje się
jedną z największych wartości usłonecznienia rzeczywistego, wynoszącą średnio
1602 godziny na rok. Na miesiąc czerwiec przypada największa dobowa wartość
usłonecznień rzeczywistego, 7,8 godzin. Najmniejsze wartości tego parametru
obserwowane są w grudniu (średnio jedna godzina na dzień). Średnia roczna
temperatura powietrza w regionie wynosi 7,5⁰C. Najwyższe wartości temperatury
notowane są w lipcu (17,6⁰C) a najniższe w styczniu (-2,5⁰C). Amplituda roczna jest
dość duża i przekracza 20⁰C. Średnia roczna wartość zachmurzenia w regionie
wynosi 67%. W ciągu roku wykazuje ona dość istotne zróżnicowanie, przy czym
najmniejsze wartości, występują w półroczu wiosenno-letnim. W miesiącach
jesiennych i zimowych wartość zachmurzenia wzrasta do odpowiednio 68 i 78%. W
analizowanym regionie notowane są niskie sumy opadów atmosferycznych,
wynoszące średnio 545 mm na rok. W przebiegu rocznym najwyższe wartości
opadu występują latem (211 mm), a najniższe zimą (93 mm). Należy zauważyć, że
opady zimowe są bardziej równomiernie rozłożone w czasie na co wskazuje
najwyższa liczba dni z opadem, wynosząca 49 (przy 40 w miesiącach letnich). Ze
względu na aspekt rolniczy analizowanego obszaru, istotnym elementem
pogodowym są daty pierwszych i ostatnich przymrozków oraz mrozów. W połowie
października notowane są pierwsze dni z przymrozkami, a ich średnia liczba w roku
wynosi 74. Ostatnie przymrozki mogą występować jeszcze w pierwszych dniach
maja. Liczba dni z mrozem jest zdecydowanie mniejsza (43 dni) i trwa znacznie
krócej bo od końca listopada do początków marca.
Według podziału Polski na regiony geobotaniczne (Matuszkiewicz 2008)
analizowany obszar należy do Działu Mazowiecko-Poleskiego (E), Krainy ChełmżyńskoDobrzyńskiej (E.1.), Okręgu Pojezierza Chełmińskiego (E.1.3) i Doliny Dolnej Wisły
(E.1.2). Obejmuje dwa podokręgi Okręgu Doliny Dolnej Wisły (Pruszczański i
Fordoński) i jeden Okręgu Pojezierza Chełmińskiego (Podokręg Chełmżyński).
Cechami charakterystycznymi krainy w obrębie której znajduje się analizowany
obszar są m.in. wyspowe występowanie lasów bukowych; brak kontynentalnych
borów mieszanych zespołu Serratulo-Pinetum; dominujące występowanie grądów w
odmianie mazowieckiej i borów sosnowych (Peucedano-Pinetum) w odmianie
sarmackiej (Matuszkiewicz 1993).
W analizowanym obszarze znajduje się kilka obszarów objętych różną formą
ochrony. Wszystkie one zlokalizowane są w jego zachodniej części a ich utworzenie
w dużej części związane było z ochroną walorów naturalnych i krajobrazowych
doliny Wisły. Największą powierzchnie zajmują dwa parki krajobrazowe: Chełmiński
Park Krajobrazowy i Nadwiślański Park Krajobrazowy. Ponadto znajdują się tu dwa
Specjalne Obszary Ochrony (Solecka Dolina Wisły i Zbocza Płutowskie) i jeden
Obszar Specjalnej Ochrony (Dolina Dolnej Wisły). Na rozpatrywanym obszarze
najwyższą formą ochrony przyrody w postaci rezerwatów objęto dwa obszary:
Rezerwat Płutowo i Linje.
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Informacje o budowie geologicznej zaczerpnięto głównie z objaśnienia do
Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Unisław
(Kozłowska, Kozłowski 1990), a także kilku opracowań literaturowych.
Najstarszymi osadami nawierconymi na badanym obszarze są piaskowce i
iłowce dewonu środkowego. Ich strop występuje na głębokości 5334 metrów. Z
paleozoiku wyróżniono poza wspomnianymi utworami, także osady Permu
(wapienie, piaskowce, anhydryty, dolomity). Brak jest osadów karbonu, czego
przyczyną były wzmożone procesy erozji i dźwigania obszaru jakie miały miejsce w
Cały układ hydrograficzny obszaru arkusza Unisław stanowi rzeka Wisła, która
przecina Dolinę Fordońską. Układ sieci hydrologicznej nawiązuje do rzeźby całego
regionu, który poza doliną stanowi wschodnia część Wysoczyzny Świeckiej
i zachodni fragment Pojezierza Chełmińskiego. Znaczną powierzchnię stanowi
przyrzecze rzeki Wisły oddzielone działem wodnym II rzędu od zlewni Strugi
Niewieścińskiej po zachodniej stronie Doliny Wisły i od zlewni Kanału
Starogrodzkiego po wschodniej stronie. Dno Basenu Unisławskiego porozcinane
jest gęstą siecią rowów melioracyjnych, które przecinają działy wodne II rzędu przez
liczne bramy wodne. Z kolei obszar zachodniego fragmentu Pojezierza
Chełmińskiego odwadniany jest w kierunku północnym przez rzekę Frybę wraz
z kilkoma dopływami (dopływ z Jeziora Papowskiego, dopływ spod Kijewa
Szlacheckiego i dopływ z Bajerzy) i rozdzielony działami III rzędu. Z pozostałych
fragmentów analizowanego obszaru wody odprowadzane są na południe (dopływ z
Otowic, z Siemonia i Przeczna) i ograniczone działem wodnym III i IV rzędu.
W obrębie wydzielonych zlewni, zwłaszcza na Pojezierzu Chełmińskim
występują pojedyncze, izolowane zagłębienia bezodpływowe z przewagą typu
chłonnego.
1.
2.
Jezioro Czyste
36,1
28,5
36,1
32,5
Jezioro Luszkowskie
brak
5,4
brak
6,5
Jezioro Starogrodzkie
3.
18,5
brak
18,5
22,0
Północne
Jezioro Starogrodzkie
4.
brak
brak
brak
8,1
Południowe
5.
Topolno
11,3
9,5
11,3
12,5
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog jezior Polski, według A. Choińskiego, 2006
AJP – Atlas Jezior Polski, według J. Jańczaka, 2007.
Głębokość
średnia
(m)
Głębokość
maksymalna
(m)
Nazwa jeziora lub
zbiornika wodnego
Objętość
(tys. m3)
Powierzchnia (ha)
Lp.
z
planimetr
owania
Rajmund Skowron, Adam Piasecki,
Tabela 2. Zestawienie jezior lub zbiorników wodnych
AJP
Opracował zespół w składzie:
Z kolei rzeka Fryba, zwana w górnym biegu Browiną, odwadnia zachodni fragment
Wysoczyzny Chełmińskiej. W swoim końcowym biegu przyjmuje wody Kanału
Starogrodzkiego w Chełmnie. Odcinek pomiędzy połączeniem obu rzek a ich
ujściem do Wisły nazywany jest Trynką i jest starorzeczem Wisły.
Na analizowanym obszarze występuje jedynie 5 jezior o powierzchni powyżej 1
ha. Są to jeziora pochodzenia polodowcowego o charakterze przepływowym
i różnym stopniu wymiany wody. Największym jeziorem jest Jezioro Czyste o
powierzchni 32,5 ha. Powierzchnia pozostałych jezior zawarta jest od 5,4 do 9,5 ha.
Wszystkie jeziora posiadają bardzo małe głębokości średnie mieszczące się w
przedziale 2,7 - 4,8 m. Największą głębokość maksymalną wynoszącą 11,1 m
posiada Jezioro Czyste oraz Jezioro Topolno 10,4 m. Podstawowe parametry
morfometryczne jezior zestawiono w tabeli 2
KJP
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-97-B
UNISŁAW
tym okresie. Z mezozoiku wyróżniono utwory wszystkich okresów (triasu, jury
i kredy).
Osady paleogenu i neogenu zostały rozpoznane (łącznie) w 77 profilach
otworów wiertniczych, co umożliwiło zebranie dość dużej ilości informacji na ich
temat. Z paleogenu wyróżniono osady oligocenu, których powierzchnia stropowa
występuje na wysokości od 63,7 m p.p.m. do 11,3 m n.p.m., przy czym ich
miąższość nie przekracza 31 metrów. Warstwa ta posiada liczne deformacje i ma
charakter erozyjny. Utwory mioceńskie występują powszechnie na całym terenie
analizowanego obszaru, stanowiąc podłoże osadów czwartorzędowych. W osadach
mioceńskich wyróżniono trzy główne warstwy: adamowskie, środkowopolskie
i poznańskie dolne. W dwóch pierwszych występują przewarstwienia węgla
brunatnego, a także różne osady w tym m.in. piaski kwarcowe, mułki, iły. Warstwa
poznańska dolna występuje jedynie lokalnie, a reprezentowana jest przez iły z
przewarstwieniami mułków. Podobny charakter do ostatniej z opisanych warstw
miocenu, mają osady pliocenu. W tym przypadku dominują iły, a jedynie
sporadycznie pojawiają się przewarstwienia mułków.
Utwory czwartorzędowe pokrywają cały analizowany obszar, a spoczywają na
rzędnych miedzy 41,5 a 110 m n.p.m. Osady największą miąższość posiadają na
obszarach wysoczyznowych, a najmniejszą w obszarze doliny Wisły. Wśród
utworów czwartorzędowych wyróżniono te z epoki plejstocenu i holocenu. Kompleks
osadów plejstoceńskich stanowią osady zlodowacenia Wisły i Odry, a także dwóch
okresów interglacjalnych: mazowieckiego i eemskiego. Utwory wspomnianych
interglacjałów to głównie osady rzeczne trzech facji: korytowej (piaski, żwiry
rzeczne), pozakorytowej (muły, iły) i starorzeczy (iły, gytie). Znaczne
rozprzestrzenienie posiadają piaski i żwiry interglacjału eemskiego. Na wschód od
linii Dąbrowa Chełmińska - Kokocko występują one na całym analizowanym
obszarze. Wymienione utwory charakteryzuje różna granulacja i zmienne, często
znaczące miąższości. Ich akumulacja związana jest z rozwojem kopalnej doliny
eemskiej. Iły i mułki facji pozakorytowej występują podrzędnie.
Zlodowacenie środkowopolskie reprezentowane jest głównie przez gliny
zwałowe, o nieciągłym rozprzestrzenieniu i nieznacznych miąższościach oraz piaski
i żwiry. Na całym obszarze wysoczyzny występują utwory zlodowacenia Wisły.
Reprezentują je trzy poziomy glin zwałowych z bardzo wyraźnie zaznaczającą się
w profilu serią piasków interstadialnych, o miąższości 10 - 40 m, zalegających na
wysokości 40 - 60 m n.p.m. Miąższość analizowanego kompleksu osadów wynosi
około 70 metrów. W dolinie Wisły, stwierdzono jedynie fragmentaryczne
występowanie osadów z tego okresu.
Najmłodszą cześć osadów stanowią utwory holocenu, w tym głównie osady
aluwialne dolin rzecznych (żwiry, piaski, mady i torfy), osady jeziorne i zboczowe. W
dolinie Wisły ich miąższość osiąga około 15 m. Znaczną część doliny zajmują
ponadto równiny torfowe.
IRŚ
KOMENTARZ
1422,7
brak
3,9
brak
11,1
brak
494,5
2,7
5,2
brak
brak
5,0
543,1
4,8
10,4
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
Stany wody na Wiśle opracowano na podstawie 2 najbliżej położonych
posterunków zlokalizowanych na zachód i północ od analizowanego obszaru
(Fordon i Chełmno). Średnie miesięczne i roczne wartości stanów wody na obu
posterunkach z wielolecia 1981-2010, kształtują się podobnie (tab. 3). Najwyższe
wartości w obu przypadkach notowane były na wiosnę (kwiecień), a najniższe
jesienią (październik). Średnia roczna amplituda wynikająca z ekstremalnych
średnich miesięcznych wartości stanów wody, wynosi dla posterunku w Fordonie 157 cm, natomiast w Chełmnie - 160 cm. Najwyższe stany na posterunku
w Fordonie zanotowano w czerwcu 1962 roku – 824 cm, natomiast najniższe we
wrześniu 2003 roku, co daje amplitudę wynoszącą 719 cm. Na posterunku w
Chełmnie najwyższy stan wody wystąpił również w czerwcu 1962 roku – 876 cm,
zaś najniższy w sierpniu 1963 roku – 128 cm. Zakres ten daje amplitudę wynoszącą
748 cm.
Tabela 3. Średnie miesięczne i roczne stany wody na rzece Wisła na wybranych
posterunkach oraz ich średnie roczne amplitudy w latach 1981-2010 (na podstawie
danych IMiGW PIB).
Posterunek
XI XII
I
II
III
IV V VI VII VIII IX X Rok
hydrologiczny
Wisła (Chełmno)
271 287 322 346 383 408
335 301
273
257
248 252
307
Wisła (Fordon)
246 262 300 320 358 380
305 273
245
231
223 224
281
Roczny przebieg charakterystycznych stanów wody na Wiśle w profilach
Fordon i Chełmno w ciągu roku przedstawiono na rysunku 3. Ich przebieg w strefie
stanów niskich i średnich w obu profilach posiada podobny przebieg z maksimum
w marcu i kwietniu i minimum we wrześniu i październiku. Nieco odmienny charakter
dotyczy przebiegu stanów najwyższych (WWW). W ich przebiegu zauważa się 3
maksima: w styczniu, maju i sierpniu. Strefa stanów wysokich zawiera się w
przedziale 400-810 cm, stanów średnich w przedziale 200-320 cm i strefa stanów
niskich w przedziale 105-205 cm. Absolutnie najwyższe stany wody na Wiśle na
posterunku Chełmno wystąpiły w marcu 1946 roku, kiedy osiągnęły 958 cm. Z kolei
najniższy stan wody wystąpił w grudniu 1896 roku i wyniósł 112 cm.
występującą na głębokości 50-100 tworzą piaski eemskie. Charakteryzuje się ona
dobrymi parametrami hydrogeologicznymi i eksploatacyjnymi (wydatki jednostkowe
uzyskiwane z otworów osiągają 20 - 40 m3/h /1m depresji). We wschodniej części
obszaru wysoczyzny obserwowane jest dość istotne pogorszenie parametrów
hydrogeologicznych omawianego poziomu. Wydatki jednostkowe wynoszą od kilka
do ok. 10 m3/h /1m depresji. Poziom dolinny posiada bezpośredni kontakt
hydrauliczny z holoceńskimi aluwialnymi piaskami i żwirami, serią piaszczystą
miocenu, a także lokalnie, piaskami interglacjalnymi i subglacjalnymi starszych
zlodowaceń. Poziom charakteryzuje się zróżnicowanymi, na ogół korzystnymi,
parametrami hydrogeologicznymi i eksploatacyjnymi. Zwierciadło wody podziemnej
występuje dość płytko, na głębokości do 5 m, sporadycznie więcej.
Poziom mioceński występujący głównie w dolinie Wisły, a także w zachodniej i
południowo – zachodniej części obszaru, reprezentowany jest przez tzw. warstwy
adamowskie. Lokalnie stanowi on główny poziom wodonośny (m.in. w rejonie
Dąbrowy Chełmińskiej). Wydajności jednostkowe poziomu są dość niskie i nie
przekraczają 5 m3/h/1m depresji.
Bazą drenażu wód podziemnych w regionie jest Wisła. Dotyczy to zarówno
spływu wód podziemnych jak i powierzchniowych. Ponadto występują lokalne bazy
drenażu wód, do których należy zaliczyć Kanał Starogrodzki wraz z systemem
rowów melioracyjnych. Swym zasięgiem obejmują one płytkie wody gruntowe w
dolinie Wisły.
Wody występujące na obszarze objętym zasięgiem arkusza charakteryzują się
z reguły średnią i niską jakością. Są to wody typu wodorowęglanowo - wapniowego
o odczynie słabo alkalicznym (pH: 7,0 - 8,0). Na całym analizowanym obszarze
stwierdzono przekroczenie dopuszczalnych stężeń żelaza i manganu. Wody
czwartorzędowe poziomu wysoczyznowego i dolinnego różnią się poszczególnymi
wskaźnikami. Wody poziomu dolinnego mają wyższe wartości w zakresie: twardości
ogólnej, suchej pozostałości, siarczanów, chlorków i azotanów. W wodach poziomu
wysoczyznowego wyższe wartości stwierdzono w przypadku żelaza, manganu i
amoniaku.
Jak już wspomniano, na analizowanym obszarze przeważają grunty rolne, a
teren jest dość słabo zurbanizowany. Z tego też względu brak tu obiektów
szczególnie uciążliwych dla wód podziemnych. Niemniej występują tu obszary
szczególnie zagrożone ich zanieczyszczeniem. Takim terenem jest Basen
Unisławski (z odkrytym poziomem wodonośnym), podtapiany w czasie powodzi
wodami pozaklasowymi Wisły i Kanału Starogrodzkiego. Najmniejszym zagrożeniem
charakteryzują się wody poziomu trzeciorzędowego i kredowego, posiadające
pełną izolacje.
W rozpatrywanym obszarze nie występuje żaden posterunek pomiarowy wód
podziemnych Państwowego Instytut Geologicznego PIB. Z tego względu
charakterystykę stanów wód podziemnych przeprowadzono na podstawie najbliżej
położonych posterunków: Janowo i Kornatowo (tab. 5). Pierwszy z wymienionych
posterunków zlokalizowany jest tuż przy południowo-zachodniej granicy
analizowanego obszaru, w dolinie Wisły (arkusz Pruszcz). Posterunek Kornatowo
położony jest na wschód od arkusza Unisław (arkusz Jabłonowo Pomorskie).
Najwyższe stany wód podziemnych na obu posterunkach obserwowane są wiosną.
Na posterunku Janowo maksimum przypada na kwiecień, po czym poziom wody
systematycznie ulega obniżeniu do końca roku hydrologicznego. Na posterunku
Kornatowo wysoki poziom wody utrzymuje się do sierpnia, po czym następuje jego
obniżenie. Poziom najniższy notowany jest tu w lutym (rys. 4).
Tabela 5. Podstawowe informacje o posterunkach hydrogeologicznych
zlokalizowanych w bliskim sąsiedztwie arkusza Unisław
Rzędna
Poziom
Max/min
Rząd/nr
terenu
Głębokość
Miejscowość
średni
poziom
punktu/otworu
(m
otworu
(m)*
(m)**
n.p.m.)
Janowo
II/533/1
52,8
90
20,59
19,54/21,15
Kornatowo
II/1580/1
99
5,9
4,81
1,84/5,65
JCW
Pd
(161)
31
39
*dla posterunku Janowo średni poziom z lat 1985-2013,a dla posterunku Kornatowa z lat 2007-2013
**dla posterunku Janowo wartości max i min poziom z lat 1985-2013,a dla posterunku Kornatowa z
lat 2007-2013
A)
OPADY
1)
Na omawianym obszarze zlokalizowany jest tylko jeden posterunek Instytutu
Meteorologii i Gospodarki Wodnej Państwowego Instytutu Badawczego (IMiGW
PIB), w Unisławiu, na którym notowane są sumy opadów atmosferycznych. W celu
lepszej interpretacji przestrzennej zmienności analizowanego parametru,
wykorzystano także dane z posterunku Falęcin położonego na wschód od
rozpatrywanego obszaru. Na rysunku 2, dla wymienionych posterunków zestawiono
średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych z lat 1983 – 2010.
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
Wstąpienie Polski w struktury Unii Europejskiej spowodowało wdrożenie
przepisów Ramowej Dyrektywy Wodnej. W 2011 roku weszły w życie nowe akty
wykonawcze, w których obecnie obowiązują rozporządzenia Ministra Środowiska.
Podstawą do badań jakości wód płynących był program Państwowego
Monitoringu Środowiska na lata 2011-2013, opracowany przez Wojewódzki
Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy i zatwierdzony przez Głównego
Inspektora Ochrony Środowiska.
Ocenę jakości wód powierzchniowych oraz informacje dotyczące oczyszczalni
ścieków i ilości odprowadzanych ścieków, na obszarze objętym arkuszem mapy
Unisław, przedstawiono w oparciu o dane zawarte w Raportach publikowanych
przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy za lata 20112013.
Lata 2010-2012 stanowią pierwszą część sześcioletniego cyklu
gospodarowania wodami 2010-2015. Celem monitoringu dla wód powierzchniowych
jest uzyskanie szerokiej informacji o stanie ekologicznym i chemicznym dla potrzeb
planowania w gospodarowaniu wodami, stopniu zagrożenia eutrofizacją ze źródeł
komunalnych i rolniczych, a także ocena wymagań określonych dla wód
przeznaczonych dla celów spożywczych, rekreacyjnych i ochrony gatunków
zwierząt wodnych.
Na omawianym obszarze badaniami jakości wody objęto wody rzeki Wisły w
profilu Sartowice (822 km Wisły), wody rzeki Fryby oraz wody Jeziora Czystego.
Ponadto badania takie prowadzono w 2005 i 2006 roku na jeziorach: Czyste
i Starogrodzkim Południowym (tab. 8).
Tabela 8. Jakość wód powierzchniowych
Rok
Stan
Główne parametry
Lp.
Rzeka, jezioro
badań
ekolog.
zanieczyszczeń
2006
3
b.d.
Jezioro Starogrodzkie
1.
Południowe
2005
3
b.d.
2.
P
P
P
SD, PE, N, P
b.d.
O2, N,
Objaśnienia: b.d. – brak danych, SD – widzialność, PE – przewodność elektrolityczna
właściwa, N – azot ogólny, P – fosfor ogólny, O2 – tlen rozpuszczony.
Badania jakości wód rzeki Wisły prowadzone w profilu Sortownice w zakresie
fizykochemicznym wykazały, iż wszystkie analizowane parametry spełniały wymogi
klasy I (z wyjątkiem azotu Kjeldahla i odczynu pH, które nieznacznie przekroczyły
granice klasy I). Jedynie stan sanitarny kształtował się na poziomie
niezadowalającym. Z biegiem rzeki wartości średnioroczne analizowanych
wskaźników fizykochemicznych wykazywały zmniejszenie stężeń, z wyjątkiem
związków rozpuszczonych. Na stanowisku w Sartowicach notowano poprawę
jakości wód w całym analizowanym zakresie, co wskazuje, że źródła
zanieczyszczeń oraz dopływy spływające z terenu województwa kujawskopomorskiego nie wykazywały wyraźnego, negatywnego oddziaływania na
ekosystem rzeki.
Badania jakości rzeki Fryby u ujścia do Wisły przeprowadzone w 2012 roku
wykazały słaby potencjał ekologiczny oraz dobry stan chemiczny i złą ocenę
bakteriologiczną wody.
Z kolei średnie wartości parametrów troficznych w Jeziorze Czyste w 2011
roku przekraczały wartości graniczne dla wód stojących i świadczą o
hipertroficznym charakterze wód tego zbiornika. Porównując wyniki badań jeziora
Czyste z lat 2008 i 2011 należy stwierdzić, że działania zmierzające do poprawy
warunków środowiskowych nie przyniosły spodziewanych rezultatów. Nastąpił
wyraźny wzrost koncentracji związków azotu oraz zwiększyła się produkcja
pierwotna w jeziorze, pomimo spadku zawartości związków fosforu. Stan
ekologiczny jeziora Czystego został oceniony jako zły. Stopień eutrofizacji jego wód
na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska (Dz.U.2002.241.2093) nie
wpłynie na końcową klasyfikację tego zbiornika.
Pozostałe wody powierzchniowe, na obszarze objętym arkuszem mapy
Unisław, nie są objęte badaniami jakości wód dlatego trudno określić stan ich
czystości. W wodach małych cieków oraz rowów melioracyjnych odwadniających
tereny podmokłe, można spodziewać się podwyższonego, z przyczyn naturalnych,
stężenia zawiesin i substancji rozpuszczonej.
Na analizowanym obszarze funkcjonują 2 oczyszczalnie ścieków typu
biologiczno-mechanicznego. Oczyszczalnia w miejscowości Napole prowadzi
oczyszczone wody tranzytowo do rzeki Fryba i dalej do Wisły, w przypadku drugiej,
zlokalizowanej w Unisławiu, odbiornikiem ścieków jest system rowów melioracyjnych
mających swoje ujście do Kanału Starogardzkiego (tab. 9).
Tabela 9. Zestawienie ważniejszych zrzutów ścieków
Lp Miejscowość
2)
222
2011
2006
2005
Jezioro Czyste
Zakład
Rodzaj
ścieków
Ilośćścieków
[m3d-1]
maks/aktualna
Urządzenie
dooczyszcz.
Kierunekzrzutu
1.
Napole
oczyszczalnia
gminna
komunalne
317/150
biol.-mech.
rzekaFryba
2.
Unisław
oczyszczalnia
gminna
komunalne
bd/1800
biol.-mech.
Rowami
melioracyjnymido
Kan.ału
Starogardzkiego
2)
B)
Należy mieć na uwadze, iż ze względu na małe przepływy, niegwarantujące
korzystnego stopnia rozcieńczenia zanieczyszczeń i brak zdolności wód do
samooczyszczania, małe cieki powinny być wykluczone z funkcji odbiorników
ścieków.
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Rysunek 2. Średnie miesięczne sumy opadów w wieloleciu 1981-2010: posterunki Unisław
(1) i Falęcin (2) Średnia roczna suma opadów atmosferycznych na posterunku Unisław,
zlokalizowanym niemal w centrum rozpatrywanego obszaru wynosi 534 mm.
Wartość sumy opadów wzrasta wraz z oddalaniem się na wschód od doliny Wisły.
Na posterunku Falęcin średnia roczna wartość analizowanego parametru jest o
ponad 60 mm wyższa niż na wspomnianym posterunku Unisław. Średnie sumy
miesięczne dla obu posterunków są zbliżone w przypadku miesięcy od października
do kwietnia. W pozostałych miesiącach wartości notowane w Falęcinach są wyższe
o około 10 mm. W obu przypadkach najniższe wartości występują w lutym, a
najwyższe w lipcu.
Na obu stacjach, w tych samych latach wystąpiły ekstremalne sumy roczne
opadów atmosferycznych (tab. 1). Rokiem najbardziej wilgotnym był 2001, kiedy to
odnotowana suma opadów na stacji Unisław i Falęcin wyniosła odpowiednio 819 i
857 mm. Rokiem o najniższej sumie opadów atmosferycznych był rok 1989.
Najniższą wartość odnotowano wówczas w Unisławiu i wyniosła ona zaledwie 282
mm. W Falęcinach w tym samym roku, wartość ta była o niemal 100 mm wyższa
(380 mm).
Tabela 1. Sumy miesięczne opadów IMGW PIB).
Rok
XI XII
hydrologiczny
S
1989
I
II III IV
V
Unisław [mm]
37 39 11 27 25 9 17 17
P 1981-2010 32 39 31 26 35 28 50
M
2001
VI
63
48 55 21 23 62 60 103 114
Falęcin [mm]
S
1989
37 56 10 30 36 12 15 28
P 1983-2010 36 38 28 25 37 33 63 72
M
2001
51 61 12 26 61 71 103 123
VII VIII IX
X
Suma
roczna
Rysunek 3. Zmienność miesięcznych stanów charakterystycznych Wisły w profilu
Fordon (1) i Chełmno (2) za okres 1981- 2010 (dane IMGW)
Stany wody w większości drobnych cieków i rowów melioracyjnych w ciągu
roku charakteryzują, się sinusoidalnym przebiegiem, z jednym wezbraniem
przypadającym na luty-kwiecień i jednym okresem niżówek występującym od
sierpnia do października włącznie. Średnia roczna amplituda stanów wody osiąga
średnio 50-80 cm.
Przepływ wody dla rzeki Wisły przedstawiono dla wartości miesięcznych i
rocznych na posterunku w Toruniu (tab. 4). Zawierają się one w granicach od 679
m3•s-1 we wrześniu do 1530 m3•s-1 w kwietniu. Średni roczny przepływ w Toruniu
wynosi 946 m3•s-1. Na odcinku Wisły objętym arkuszem Unisław średni roczny
przepływ jest z pewnością większy o ok. 44-46 m3•s-1.
Tabela 4. Średnie miesięczne i roczne przepływy wody (m3•s-1) na rzece Wisła na
posterunku w Toruniu w latach 1981-2010
(na podstawie danych IMGW PIB).
Posterunek
XI
XII I
II
III
IV V
VI VII VIII
IX X Rok
hydrologiczny
Wisła (Toruń)
766
841
918
1063 1387 1530 1087 914 781
720
679 670 946
Istotna rolę w reżimie hydrologicznym rzeki Wisły na odcinku objętym analizą
14
30
22 34
282
arkusza odgrywają zjawiska lodowe. Ich przeciętne daty w okresie 1971-2012
85
64
50 31
534
formowały się od 20. grudnia do 21. lutego, trwając średnio 44 dni. Z kolei średnie
145 33 134 21
819
daty występowania pokrywy lodowej przypadają na okres między 13 i 31. stycznia i
26 49 32 49
94 73 59 37
171 31 125 22
380
595
857
trwały 18 dni (Gorączko 2013). Współcześnie zjawiska lodowe pojawiają się coraz
później, kończą się coraz wcześniej i trwają krócej średnio o ponad miesiąc niż
odcinek Wisły powyżej Zbiornika Włocławskiego stał się najbardziej zatorogennym
fragmentem koryta rzecznego w Polsce (Majewski 1985, Grześ 1991). Skutkiem
Analizowany obszar położony jest w całości w dorzeczu Wisły. Rzeka Wisła na
odcinku objętym arkuszem Unisław obejmuje odcinek o długości ok. 13,5 km. Jej
reżim stanów i przepływów wody charakteryzuje się dużą zmiennością i jest
odzwierciedleniem warunków przyrodniczych występującym w całym dorzeczu.
Przegląd mechanizmów decydujących o wahaniach stanów wody i przepływach
wskazuje, że dolna Wisła posiada reżim złożony - deszczowo-śnieżno-gruntowy, w
którym największą rolę odgrywają uwarunkowania środkowej Wisły. Mniejszą rolę
odgrywają dopływy dolnej Wisły (Churski 1993). Zasilanie dolnej Wisły wodami
podziemnymi sięga ok. 70-80%. W dolnym biegu rzeki, poniżej zapory we
Włocławku reżim Wisły jest dodatkowo zakłócany obecnością zbiornika i pracą
elektrowni. Szczególne znaczenie ma przebieg stanów i przepływów w okresie
zlodzenia rzeki i zatorów na Zbiorniku we Włocławku. Obszar wschodniego
fragmentu Wysoczyzny Świeckiej przylegającej do koryta Wisły odwadnia Struga
Niewieścińska, natomiast obszar położony na wschód od tego fragmentu Doliny
Wisły odwadniany jest przez rzekę Frybę. Struga Niewieścińska zbiera wody z
Wysoczyzny Świeckiej poprzez system licznych rowów, a także zasilana jest przez
młaki, wysięki i uchodzi sztucznym rowem do starorzecza Wisły w okolicy Topolna.
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
Prace terenowe w obrębie arkusza Unisław (w tym zdjęcie hydrograficzne)
prowadzone były w lipcu i październiku 2014 roku. Pomiary głębokości zalegania
wód podziemnych w studniach gospodarskich przeprowadzono w lipcu 2014 roku.
Pomiary wód powierzchniowych, w tym głównie pomiary przepływów chwilowych,
wykonano 9 października 2014 roku (tab. 6). Okres kartowania był dość jednorodny
w zakresie warunków meteorologicznych i hydrologicznych. Pod względem
termicznym okres badań nie odbiegał od warunków przeciętnych.
Pod względem warunków atmosferycznych okres prowadzonych prac
terenowych był suchy, z jedynie przelotnymi opadami o niskiej sumie dobowej (nie
większej niż 5 mm). Na tle danych z wielolecia 1981-2010 (stacja meteorologiczna w
Toruniu) warunki zasilania atmosferycznego lipiec-październik 2014 r. sytuowały się
poniżej średniej wieloletniej.
Tabela 6. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych
przed 1970 rokiem. Od 1970 roku w kształtowaniu przebiegu zlodzenia Dolnej Wisły
bardzo ważną rolę odgrywa stopień wodny we Włocławku. Po jego wykonaniu,
WODY POWIERZCHNIOWE
Rysunek 4. Średnie miesięczne stany wód podziemnych z wielolecia na tle wartości
ekstremalnych, posterunek pomiarowy Janowo (A) i Kornatowo (B) PIG PIB
zmian w przebiegu zlodzenia na Dolnej Wiśle po roku 1970 jest zdecydowane
zmniejszenie
ryzyka
wystąpienia
wielkich
powodzi
zatorowych
w
rejonie
Bydgoszczy.
WODY PODZIEMNE
Analizowany obszar według podziału hydrogeologicznego Polski na regiony
wodne (Sadurski, Nowicki 2007) zaliczany jest do prowincji Wisły, region
mazowiecko-mazursko-podlaski, subregion pojezierny. Obszar leży w większości w
obrębie JCWPd o numerze 29. Wschodnia jego część należy do JCWPd o numerze
38 a południowo-zachodnia - 39. Analizowany obszar obejmuje także fragment
dwóch Głównych Zbiorników Wód Podziemnych o numerze 131 (zbiornik
międzymorenowy Chełmno) i 141(Dolna Wisła).
Znaczenie użytkowe posiadają głównie wody piętra czwartorzędowego, a w
mniejszym stopniu – trzeciorzędowego. Wody piętra kredowego nie są
wykorzystywane. W obrębie piętra czwartorzędowego wyróżniono dwa poziomy:
wysoczyznowy i dolinny. W poziomie wysoczyznowym ciągłą warstwę wodonośną,
Objętość przepływu
[m3s-1]
Data pomiaru
Lp.
Rzeka
Profil
1.
Trynka
Dopływ spod
Gzina Dolnego
Fryba
Starogród
0,1
09.10.2014
Błoto
0,1
09.10.2014
Bajerze
0,1
09.10.2014
2.
3.
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
Stan wód podziemnych w regionie kształtował się znacząco poniżej stanów
przeciętnych. Z informacji zawartych w komunikacie o bieżącej sytuacji
hydrogeologicznej Państwowej Służby Hydrogeologicznej PIG dla III i IV kwartału
2014 r. wynika, iż w miesiącach lipiec-październik poziom zwierciadła wód
podziemnych wykazywał nieznaczną tendencje spadkową.
Tabela 7. Wybrane miesięczne stany wód podziemnych na posterunku Janowo i
Kornatowo w roku 2014 na tle średnich z wielolecia 1981-2010
Miejscowość
Numer punktu
Janowo
II/533/1
Kornatowo
II/1580/1
Rok/Okres
pomiaru
Miesiąc
VII
VIII
IX
X
2014
21,11 21,20 21,22
21,24
1981-2010
20,58 20,60 20,62
20,65
2014
5,14 5,30 5,47
5,61
1981-2011
4,63 4,60 4,73
4,92
Stosunki wodne na obszarze objętym arkuszem mapy Unisław zostały w
znacznym stopniu przeobrażone przez człowieka. Zmiany te są pochodną
zabiegów regulacyjnych i melioracyjnych prowadzonych już od XIX wieku.
Przeobrażenia te polegają na:
- budowie kanałów m.in. Starogordzkiego i Cukrowniczego,
- wyprostowaniu i pogłębieniu koryt mniejszych cieków i włączeniu ich do systemu
melioracyjnego,
- budowę sieci rowów odwadniających tereny podmokłe – zwłaszcza w dolinie
Wisły,
- zdrenowaniu niemal całej powierzchni terenu, objętej analizowanym arkuszem,
- zrzuty ścieków komunalnych i przemysłowych do cieków uchodzących
bezpośrednio do Wisły,
- pogorszeniu jakości wód powierzchniowych i podziemnych poprzez dopływ
zanieczyszczeń punktowych i obszarowych (rolniczych),
- uregulowaniu całego dolnego odcinka Wisły (w rozpatrywanym obszarze budowa
ostróg, polderów i wałów przeciwpowodziowych po obu brzegach Wisły,
- zabudowie technicznej koryta Wisły,
- obniżeniu jakości płytkich wód podziemnych w rejonach nieskanalizowanych
osiedli
Literatura
1.
Choiński A., 2006, Katalog jezior Polski, Wyd. Naukowe, Uniwersytet A. Mickiewicza, Poznań.
2.
Churska Z., 1967, Procesy denudacyjne i formy późnoglacjalne i holoceńskie nad dolna Wisłą,
maszynopis, Toruń.
3.
Churski Z., 1993, Reżim Dolnej Wisły, [w:] Z. Churski (red.) Uwarunkowania przyrodnicze i
społeczno-ekonomiczne zagospodarowania Dolnej Wisły, Toruń.
4.
Galon R., 1961, Morfology of the Noteć-Warta (or Toruń-Eberswalde), Ice Marginal Streamway,
Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, nr 29, Warszawa.
5.
Galon R., 1968, Nowe fakty i zagadnienia dotyczące genezy pradoliny Noteci-Warty i dolin z
nią związanych, Prz. Geogr, T. 40, z.4, Warszawa.
6.
Gorączko M., 2013, Zmienność przebiegu zjawisk lodowych na Wiśle w rejonie Bydgoszczy
(Variability of ice phenomena on the Vistula River in the vicinity of Bydgoszcz), Inżynieria i
Kształtowanie Środowiska nr 62, 382–388.
7.
Grześ M. 1991, Zatory i powodzie zatorowe na Dolnej Wiśle, mechanizmy i warunki, IGiPZ
PAN, Warszawa, 184.
8.
Jańczak J., 2007, Atlas Jezior Polski, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
9.
Kozłowska M., Kozłowski I., 1990, Objaśnienia do szczegółowej mapy hydrogeologicznej
Polski 1:50000 arkusz Unisław (281. Szczegółowa mapa hydrogeologiczna Polski 1:50000)
10.
Kondracki J., 1998, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
11.
Majewski W. (red.) 1985, Powódź zatorowa na Wiśle w rejonie Zbiornika Włocławek w zimie
1982 r., WG, Warszawa.
12. Matuszkiewicz J., 2008, Regionalizacja geobotaniczna Polski, IGiPZ PAN, Warszawa.
13. Matuszkiewicz J.M., 1993, Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski, Prace
Geograficzne IGiPZ PAN, 158, 107 s.
14. Niewiarowski W., 1968, Mapa Geomorfologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Unisław, Inst.
Geogr. PAN, Warszawa.
15. Niewiarowski W., 1970, Wydmy Basenu Unisławskiego, Zesz. Nauk. UMK w Toruniu, Nauki
mat.-przyr., z. 26.
16. Niewiarowski W., Pasierbski M., Tomczak A., 1976, Mapa geologiczna Polski w skali 1:200
000. Mapa utworów powierzchniowych, arkusz Toruń.
17. Nowicki Z., Sadurski A., (red.) 2007, Hydrogeologia regionalna Polski. Wyd. PIG. Tom 1.
18. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w latach 2011-2013, 20122014, Inspekcja Ochrony Środowiska, WIOŚ w Bydgoszczy, Biblioteka Monitoringu
Środowiska, Bydgoszcz.
19. Świtoniak M., 2011, Geneza i właściwości gleb płowych wytworzonych z pyłowych osadów
naglinowych na stanowisku Gołoty w obrębie Pojezierza Chełmińskiego [w:] M. Jankowski
(red.) Wybrane problemy genezy, systematyki, użytkowania i ochrony gleb regionu kujawskopomorskiego, Polskie Towarzystwo Substancji Humusowych : Polskie Towarzystwo
Gleboznawcze, Wrocław-Warszawa, 49-64.
20. Woś A., 2010, Klimat Polski w drugiej połowie XX wieku, Wyd. Naukowe UAM, Poznań.
© Copyright by Rajmund Skowron, Adam Piasecki Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu