Polityka i środki zwalczania bezrobocia
Transkrypt
Polityka i środki zwalczania bezrobocia
PRZYKŁADOWE OPRACOWANIE Polityka i środki zwalczania bezrobocia W Unii Europejskiej Autor: Dr Maria W…… Wrocław 2006 Nasze opracowania stanowią wzorce dla wykonania własnych prac magisterskich, licencjackich, dyplomowych, referatów i innych. Zastrzegamy sobie, że powinny one być wykorzystywane jedynie zgodnie z przepisami obowiązującego prawa - tzn. ustawy o prawie autorskim i z poszanowaniem art. 272 k.k. oraz wymogów uczelni w tej kwestii. Opracowywane przez nas wzorce stanowią zatem jedynie materiał, który może posłużyć do napisania WŁASNEJ pracy. Spis treści: Wstęp .......................................................................................................................................... 3 Rozdział I. Polityka społeczna a istota i mechanizm wspólnego rynku pracy ........................... 4 1.1. Miejsce i rola polityki społecznej w życiu społeczeństwa. .............................................. 4 1.2. Zagrożenia społeczne i ich rodzaje .................................................................................. 6 1.3. Bezrobocie jako jedno z zagrożeń społecznych ............................................................... 8 1.4. Polityka zatrudnienia i wspólny rynek pracy w Unii Europejskiej ................................ 12 1.4.1. Cztery filary polityki zatrudnienia w Unii europejskiej........................................... 23 1.4.2. Instrumenty polityki zatrudnienia ............................................................................ 25 1.5. Przepływ pracowników w Unii Europejskiej ................................................................ 27 1.6. Wspólny rynek pracy ..................................................................................................... 29 1.7. Zastosowanie zasady swobody przepływu osób w praktyce. ........................................ 30 Rozdział II. Źródła i skala bezrobocia w wybranych krajach Unii Europejskiej ..................... 35 2.1. Bezrobocie w Wielkiej Brytanii ..................................................................................... 39 2.2. Walka z bezrobociem w Holandii .................................................................................. 41 2.3. Dania .............................................................................................................................. 42 Rozdział III. Instrumenty przeciwdziałania bezrobociu w Unii Europejskiej ......................... 44 Zakończenie ............................................................................................................................. 51 Bibliografia............................................................................................................................... 54 1 Spis ilustracji Spis tabel: Tabela 1. Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990-2005 (bezrobocie rejestrowane) ............ 35 Tabela 2. Średnie bezrobocie w piętnastu krajach Unii Europejskiej w 2004r. ...................... 37 Spis rysunków: Rysunek 1. Podaż pracy ........................................................................................................... 17 Rysunek 2. Statystyka bezrobocia – województwa. Stan na dzień 28.02.2005r...................... 36 Rysunek 4. Bezrobocie w krajach Unii w porównaniu z Polską.............................................. 38 Rysunek 5. Stopa bezrobocia w krajach Unii Europejskiej w poszczególnych latach 19952000 ................................................................................................................................... 38 2 Wstęp Przedmiotem analizy niniejszego opracowania jest polityka i środki zwalczania bezrobocia w Unii Europejskiej. Bezrobocie jest uważane za jeden z największych problemów społecznych naszych czasów. Ponadto jest zjawiskiem, które może dotknąć każdego bez wyjątku na pewnym etapie życia. W naszym kraju, pomimo pewnych starań podejmowanych w ciągu ostatnich 15 lat, zjawiska tego nie udaje się opanować. Co jest zatem przyczyną, że innym krajom się udaje a nam nie? Czy wejście w struktury unijne pomoże w jakiś sposób nad nim zapanować. Chęć odpowiedzi na te pytania badawcze skłoniła autorkę do zajęcia się tym tematem. Polityka na rzecz maksymalnie wysokiego poziomu zatrudnienia (zwana w skrócie polityką zatrudnienia) jest jedną z najnowszych form wspólnej polityki Wspólnoty Europejskiej. Wyrosła ona na gruncie polityki społecznej. Podniesienie polityki zatrudnienia do wyższej rangi i nadanie jej charakteru priorytetowego nastąpiło dopiero pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Miejsce polityka zatrudnienia w kontekście spraw polityki społecznej i rynku pracy przedstawiono w rozdziale pierwszym. W rozdziale kolejnym opisano sytuację dotyczącą problemu bezrobocia w wybranych krajach Wspólnoty. Przeanalizowano także sposoby radzenia sobie z tym zjawiskiem w poszczególnych krajach. W rozdziale ostatnim opisano instrumenty polityki zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu. Praca została napisana na podstawie studiów literatury przedmiotu i badań przeprowadzonych na ten temat przez innych autorów i ośrodki badawcze. Ze względu na charakter danych i dostępność badań przeprowadzonych przez profesjonalne instytucje nie było potrzeby prowadzić badań pierwotnych. Autorka zdaje sobie sprawę, że nie wyczerpała tematu, jednak ma nadzieję , że udało jej się rzucić pewne światło na kwestie rozwiązywania problemu w Unii Europejskiej 3 Rozdział I. Polityka społeczna a istota i mechanizm wspólnego rynku pracy Aby mówić o polityce i środkach zwalczania bezrobocia w Unii Europejskiej warto najpierw zastanowić się nad tym, jakie mechanizmy tu działają. Bezrobocie jest zjawiskiem społecznym, a więc jest przedmiotem zainteresowania polityki społecznej zarówno na poziomie państwa, jak i wspólnego rynku. Bezrobocie jest też swego rodzaju zagrożeniem społecznym i także z tego względu jest przedmiotem zainteresowania tej polityki. Warto najpierw zatem przyjrzeć się roli polityki społecznej w życiu społeczeństwa i samym zagrożeniom społecznym. 1.1. Miejsce i rola polityki społecznej w życiu społeczeństwa. Polityka społeczna to jedna z najbardziej kontrowersyjnych dziedzin polityki prowadzonej przez poszczególne ekipy rządzące. Jest ona też najczęściej poruszanym tematem przez wszelkiego rodzaju media, ponieważ może dotyczyć w zasadzie każdego z nas. W związku z częstotliwością pojawiania się tego pojęcia w różnych źródłach, jego zakres interpretacyjny jest dosyć szeroki, spróbuję się więc skoncentrować na uściśleniu samej definicji polityki społecznej. Najogólniej rzecz pojmując, polityka społeczna to działalność państwa podstawowych aspektów życia ludności . Tak właśnie rozumiemy to pojęcia najczęściej. Pamiętajmy jednak, ż polityka społeczna to także nauka. Tak więc termin ten ma podwójne znaczenie; jest to więc1: działalność określonych podmiotów państwa i organizacji pozarządowych, których celem jest rozwiązywanie kwestii społecznych, kategoria naukowa – system wiedzy o działaniach, których celem szczegółowymjest wyrównywanie położenia życiowegoludzi najsłabszych socjalnie, a celem ogólnym kształtowanie humanistycznego rozwoju. Polityka społeczna to także swego rodzaju parasol ochronny dla społeczeństwa. Jednakże można wyróżnić różne modele polityki społecznej2 w zależności od zakresu opieki sprawowanej przez państwo nad obywatelem: 1 Władysław Ratyński: „Problemy i dylematy polityki społeczej w Polsce”, Difin, Warszawa 2003, str. 20. Stanisława Golinowska: „Polityka społeczna. Koncepcje-instytucje-koszty”, POLTEXT, Warszawa 2000, str.11-13. 2 4 - w modelu liberalnym państwo ogranicza się do przeciwdziałania ubóstwu grup szczególnie narażonych, o których wiadomo, że nie będą umiały sobie poradzić. Pomoc ta ject minimalna, wyraźnie adresowana do konkretnych grup, związana z e sprawdzaniem dochodów i kontrolowaniem adresów . Ta filozofia (tzw. welfare state) wywodzi się z angielskiego ustawodawstwa dla ubogich i została w pełni urzeczywistniona w Wielkiej Brytanii w latach czterdziestych dwudziestego wieku w programie Baveridge’a. - Model motywacyjny przyjmuje założenie, ze polityka społeczna jest nieodzownym elementem ładu ekonomicznego i politycznego, ponieważ podnosi wydajność i umacnia przywiązanie do pracy , jak również poprawia kwalifikacje pracowników, pozwala na utrzymanie pokoju społecznego oraz niezbędnej równowagi między pracą i kapitałem. W tym ujęciu polityka społeczan zajmuje się przede wszystkim kształtowaniem motywacyjnych i równoważących stosunków społecznych, łagodząc zakłócenia i destrukcyjne nastroje. Jej narzędziami są przede wszystkim samorządy, odpowiednio ułożone stosunki przemysłowe oraz inne instytucje życia społecznego (np. Kościół , stowarzyszenia, fundacje itp.) - W modelu redystrybucyjnym cele społeczne państwa są najszersze. W tym ujęciu zakłada się bowiem znaczne wyrównanie nie tylko szans, ale także dobrobytu na zasadzie szerokiej redystrybycji dochodów. Model ten jest szeroko stosowany w krajach skandynawskich, a szczególnie w Szwecji. W toku rozwoju polityka społeczna wypracowała pewien katalog celów i społecznie oczekiwanych wartości a także działań podporządkowanych ich osiągnięciu będących wyrazem etycznych form współżycia ludzi w społeczeństwie i zapewniających spokój społeczny. Pomimo różnic w poszczególnych krajach i systemach społeczno-politycznych na różnych etapach rozwoju cywilizacyjnego tychże krajów można wyodrębnić pewne wspólne wartości powszechnie spotykane o znacznym stopniu inwersalności. Są to3: bezpieczeństwo socjalne – obejmujące zapewnienie dochodów i usług w sytuacji wystąpienia ryzyka socjalnego: choroby, wypadku, inwalidztwa, starości śmierci, bezrobocia. Regulowana redystrybucja dochodów mająca na celu realizację tych wartości, co jest wyrazem solidarności społeczeństwa w działaniach na rzecz łagodzenia ryzyka socjalnego. Wszyscy opłacają składki ubezpieczeniowe lub podatki, aby ci, którzy znaleźli się w potrzebie mogli uzyskać odpowiednią pomoc dochodową. 3 Władysław Ratyński: „Problemy i dylematy polityki społeczej w polsce”, Difin, Warszawa 2003, str. 12-13. 5 Inwestycje w człowieka (human capital)- polegają na tworzeniu równych szans rozwoju ludzi. Stanowią one nie tylko wartość z katalogu praw człowieka, tzn. prawo do rozwoju i zdobywania kwalifikacji, lecz także są czynnikiem rozwoju ekonomicznego. Pokój społeczny – jest podstawą stabilizacji życiowej ludzi, współpracy w osiąganiu celów dotyczących różnych zbiorowości, tolerancji dla różnic kulturowych i religijnych między ludźmi. Jego wartość wzrasta w miarę osiągania dobrobytu i stabilizacji społecznej. Dla realizacji tej funkcji polityki społecznej prowadzi się politykę podziału dochodów zapewniającą funkcjonalną równość w społeczeństwie, pozwalającą na harmonijną współpracę i współżycie ludzi. Życie rodzinne - warunkuje ilościowy i jakościowy rozwój demograficzny społeczeństw. Rodzina może pełnić różnorakie funkcje- według O.G. Ogborna4 można je podzielić na ekonomiczne, społeczne i psychologiczne, natomiast współcześni socjologowie wyróżniają aż dziesięć różnych funkcji5: materialno-ekonomiczną, opiekuńczo-zabezpieczającą, prokreacyjną, seksualną, legalizacyjno-kontrolną, socjalizacyjną, klasową, kulturową, rekreacyjno-towarzyską i emocjonalno-ekspresyjną. Wymienione funkcje łączą się ze sobą różnymi typami więzi zarówno wewnątrz rodzin, jak również a innymi zbiorowościami. Podsumowując rodzina jest bardzo ważnym elementem życia każdej jednostki a także społeczeństwa. 1.2. Zagrożenia społeczne i ich rodzaje Gospodarka rynkowa powoduje wiele zagrożeń, które przejściowo lub trwale naruszają uprawnienia obywatelskie i mają negatywny wpływ na kondycję społeczeństwa. Mogą one dotyczyć jednostek, grup społecznych, , rodzin a nawet instytucji i regionów kraju. Za zagrożenie społeczne6 uważa się najczęściej przekroczenie obowiązujących norm społecznych z jednoczesnym zastrzeżeniem, że tkwi w nich pewien stopień szkodliwości. Są to zjawiska dynamiczne i należy dostrzegać ich konsekwencje, które mogą być dostrzegalne dopiero po pewnym czasie.. Zawsze jednak przeciwstawiają się one postępowi społecznemu lub go hamują ponieważ są niezgodne z jego prawami lub naruszają podstawy życia społecznego. Istotnym elementem jest zobiektywizowana ocena społeczna, które zjawiska i w jakim stopniu będą stanowić zagrożenie i jakie środki należy podjąć, aby mu zapobiec. 4 Lucyna Frąckiewicz;”Polityka społeczna”, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1998, str. 37. Ibidem 6 Lucyna Frąckiewicz: Polityka społeczna”, op. cit., str. 188. 5 6 Pomimo trudności w ocenie co jest zagrożeniem społecznym, istnieją takie zjawiska, które bez wątpienia można do nich zaliczyć. Są to: alkoholizm, narkomania, brak poczucia bezpieczeństwa socjalnego, bezrobocie , rozkład rodziny, , dewastacja środowiska naturalnego (zanieczyszczenie powietrza wody, gleby, chemizacja rolnictwa), niedostateczna lub niedostępna opieka lecznicza , rehabilitacyjna czy profilaktyczna. Mogą one prowadzić do schorzeń somatycznych, a nawet do zachowań autodestrukcyjnych – samobójstw, które powinny być rozpatrywane w kontekście stosunków społecznych prowadzących do określonych zachowań. Niektóre z zagrożeń lub ich konsekwencji doczekały się uregulowań prawnych .Ustawy określają odpowiednie sankcje mające przeciwdziałać tym zagrożeniom. Istnieje jednak poważna trudność w likwidacji tych zjawisk wyłącznie na drodze legislacyjnej. Akty prawne dotyczą zresztą tylko niektórych odczuwanych przez społeczeństwo uciążliwości . Do zagrożeń możemy także bowiem zaliczyć dysfunkcyjność różnych urzędów i instytucji. Nadmierna biurokracja, złe funkcjonowanie placówek ochrony zdrowia , niekompetencyjność, łapownictwo mogą być odczuwane jako przejawy patologii społecznej instytucji o decydujących dla obywateli skutkach, doprowadzając do poczucia zniechęcenia, zagrożenia, powodując obciążenie jakości życia, budząc niezadowolenie, a w skrajnych wypadkach stanowiąc czynniki konfliktogenne. Wiąże się z tym powstanie napięć psychicznych, , nieobojętnych dla zdrowia. Zagrożenie społeczne mogą stanowić także konsekwencje niedostosowania pracowników do wykonywanej pracy – pomijanie kwalifikacji psychofizycznych w momencie przyjmowania do pracy oraz zmieniająca się wraz z procesem starzenia wydajność pracownika może kończyć się wysoką zachorowalnością i czasem nawet trwałą niezdolnością do pracy. Jeśli chodzi o klasyfikację zagrożeń społecznych to w literaturze przedmiotu istnieje duża rozbieżność. Często stosuje się podział dychotomiczny na : karalne (podlegające sankcjom prawnym) niekaralne (nie podlegające sankcjom prawnym, lecz naruszające zasady współżycia społecznego). 7 1.3. Bezrobocie jako jedno z zagrożeń społecznych Bezrobocie7 to zjawisko polegające na tym, że pewna część ludzi zdolnych do pracy, poszukujących pracy i akceptujących istniejący poziom wynagrodzenia nie znajduje zatrudnienia. Według Międzynarodowej Organizacji Pracy, której definicję bezrobocia honorują badania statystyczne prowadzone w krajach Europy w ramach systemu Eurostat, osoba bezrobotna to ta, która w tygodniu, w którym przeprowadzono badanie, nie wykonywała pracy zarobkowej dłużej niż przez godzinę. Pojęcie bezrobotnego definiuje ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy8. Jest ona zgodna z pojęciem bezrobotnego w prawodawstwie unijnym. Zgodnie z nią status bezrobotnego posiada osoba, która: 1. Nie jest zatrudniona i nie wykonuje innej pracy zarobkowej. 2. Jest zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy, obowiązującym w danym zawodzie lub służbie albo innej pracy zarobkowej. 3. Która nie uczy się w szkole, z wyjątkiem szkół dla dorosłych lub szkół wyższych w systemie wieczorowym albo zaocznym. 4. Ukończyła 18 lat. 5. Kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat. 6. Nie nabyła prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej, renty socjalnej albo po ustaniu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, zaprzestaniu prowadzenia pozarolniczej działalności, nie pobiera zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku chorobowego lub macierzyńskiego. 7. Nie jest właścicielem lub posiadaczem samoistnym lub zależnym nieruchomości rolnej o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe, lub nie podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w gospodarstwie rolnym o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 2 ha przeliczeniowe. 8. Nie uzyskuje przychodów podlegających opodatkowaniu podatkiem dochodowym z działów specjalnych produkcji rolnej, chyba że dochód z działów 7 Opracowano na podstawie informacji uzyskanych w internecie: www. money.pl, Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 24 kwietnia 2004 roku (Dz. U. Nr 99 poz. 1001). 8 8 specjalnych produkcji rolnej, obliczony dla ustalenia podatku dochodowego od osób fizycznych, nie przekracza wysokości przeciętnego dochodu z pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych z 2 ha przeliczeniowych, ustalonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, na podstawie przepisów o podatku rolnym, lub nie podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu z tytułu stałej pracy jako współmałżonek lub domownik w takim gospodarstwie. 9. Nie podjęła pozarolniczej działalności od dnia wskazanego w zgłoszeniu do ewidencji do dnia wyrejestrowania tej działalności albo nie podlega na podstawie odrębnych przepisów obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, z wyjątkiem ubezpieczenia społecznego rolników. 10. Jest osobą niepełnosprawną, której stan zdrowia pozwala na podjęcie zatrudnienia co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie. 11. Nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wolności. 12. Nie uzyskuje miesięcznie przychodu w wysokości przekraczającej połowę minimalnego wynagrodzenia za pracę, z wyłączeniem przychodów uzyskanych z tytułu odsetek lub innych przychodów od środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych. 13. Nie pobiera, na podstawie przepisów o pomocy społecznej, zasiłku stałego. 14. Nie pobiera, na podstawie przepisów o świadczeniach rodzinnych, świadczenia pielęgnacyjnego lub dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych na skutek upływu ustawowego okresu jego pobierania. Nie pobiera po ustaniu zatrudnienia świadczenia szkoleniowego. (art. 2 ust. 1 pkt 2). Bezrobotny traci status osoby bezrobotnej, w przypadku, gdy: 1. Nie spełnia warunków określonych przez rzeczoną ustawę dla osoby bezrobotnej. 2. Otrzymał pożyczkę z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych lub instytucji z udziałem środków publicznych na podjęcie działalności pozarolniczej lub rolniczej. 3. Odmówił, bez uzasadnionej przyczyny, przyjęcia propozycji odpowiedniego zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, wykonywania prac 9 interwencyjnych lub robót publicznych, albo udziału w szkoleniu, stażu , przygotowaniu zawodowym w miejscu pracy (pozbawienie statusu bezrobotnego następuje na okres 90 dni). Nie stawił się w powiatowym urzędzie w wyznaczonym terminie i nie 4. powiadomił w okresie do 5 dni o uzasadnionej przyczynie tego niestawiennictwa (pozbawienie statusu bezrobotnego następuje na okres 3 miesięcy od dnia niestawienia się w powiatowym urzędzie pracy). Odmówił poddania się badaniom lekarskim lub psychologicznym, 5. mającym na celu ustalenie zdolności do pracy (pozbawienie statusu bezrobotnego następuje na okres 3 miesięcy od dnia tej odmowy). Bezrobotny złożył taki wniosek. (art. 33 ust. 4). 6. Bezrobocie można rozpatrywać w skali makro i mikro. Z bezrobociem w skali makro mamy do czynienia w sytuacji, gdy na określonym obszarze geograficznym znaczna liczba osób zdolnych do podjęcia pracy pozostaje poza zatrudnieniem. Natomiast bezrobociem w skali mikro jest utrata pracy z powodu braku kwalifikacji lub innych umiejętności pozwalających objąć i utrzymać stanowisko. Podstawowym miernikiem poziomu bezrobocia jest stopa bezrobocia 9, czyli ukazywana w procentach relacja pomiędzy liczbą zarejestrowanych osób bezrobotnych a liczbą osób czynnych zawodowo (to jest zdolnych w prawnie określonych warunkach do podjęcia pracy). Ta ostatnia grupa obejmuje wszystkich zdolnych do pracy w wieku od 15 do 65 (kobiety do 60) roku życia - to znaczy także bezrobotnych. Osoby nie osiągające lub przekraczające wymienione granice wieku stanowią odrębne kategorie, nie związane z pojęciami bezrobocia. Bezrobocie może mieć różny charakter, stąd warto dokonać jego klasyfikacji. Bezrobocie10 można dzielić według różnych kryteriów. Najpopularniejszy podział to podział według trwania, tzn. na : bezrobocie dłogookresowe – jest przedmiotem zainteresowania zarówno w sferze teorii, jak i praktyki społecznej; dotyczy osób pozostających bez pracy od 6 do 12 miesięcy. Może przekształcić się w bezrobocie długotrwałe, ponieważ dłuższe pozostawanie bez pracy powoduje zmniejszenie szans na ponowne zatrudnienie. bezrobocie krótkookresowe (frykcyjne, fluktuacyjne lub przejściowe) – trwa zazwyczaj do 3 miesięcy i jest związane z przestrzennym przemieszczaniem się 9 10 dane dotyczące stopy bezrobocia przedstawia tabela. Lucyna Frąckiewicz: Polityka społeczna”, op. cit., str. 165-172 10 pracowników, poszukiwaniem dogodniejszych warunków pracy, przejściowym zaburzeniem w bilansowaniu podaży i popytu pracowników o określonych kwalifikacjach i innymi krótkotrwałymi sytuacjami na rynku pracy. Rozmiary tego bezrobocia są na ogół nieduże i sięgają 3-5%. bezrobocie średniookresowe - od 3 do 12 miesięcy bez zatrudnienia. W zależności od przyczyn występowania wyróżnia się: bezrobocie strukturalne, wynika z nieaktywności struktury podaży siły roboczej i popytu na nią na rynku pracy. Wynikać może również z szybkich zmian strukturalnych zachodzących w gospodarce, za którymi nie nadąża szkolnictwo zawodowe i ogólne. Bezrobocie strukturalne występuje także, gdy zasoby kapitałowe są niewystarczalne dla zatrudnienia zasobów pracy bezrobocie technologiczne wynika z postępu technicznego, automatyzacji i mechanizacji procesów wytwórczych, które mają charakter praco-oszczędny. Pojawia się, gdy tempo wzrostu gospodarczego jest niskie, a inwestycje mają charakter modernizacyjny, prowadząc do wzrostu i unowocześnienia produkcji przy spadku zatrudnienia, bezrobocie koniunkturalne wywoływane jest spadkiem popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego, który powoduje zbyt małe wykorzystanie zdolności produkcyjnych przedsiębiorstw. Poziom popytu jest poddany stałym wahaniom cyklu koniunkturalnego, jakim podlega gospodarka. W fazach wysokiej koniunktury popyt rozszerza się i bezrobocie spada nawet do poziomu bezrobocia naturalnego bezrobocie frykcyjne jest rezultatem ruchu zatrudnionych na rynku pracy; dotyczy ludzi zmieniających zawód, pracę, przenoszących się do innej miejscowości; bezrobocie sezonowe jest efektem wahań aktywności gospodarczej w różnych porach roku, spowodowanych zmianą warunków klimatycznych W zależności na formę występowania wyróżnia się: bezrobocie ukryte to pewna - nieokreślona - liczba osób, które w myśl ustawy nie mogą zarejestrować się jako bezrobotne, albo wykonywana przez nich praca nie jest niezbędna z punktu widzenia zatrudniającego. Występuje głównie na wsi (nadmiar rąk do pracy, dawniej - przerost administracji). bezrobocie rejestrowane to liczba osób bezrobotnych, czyli posiadających określone w ustawie cechy i zarejestrowanych w urzędach pracy. 11 Przyczyny bezrobocia mogą być różne. Do najczęściej spotykanych można zalczyć: likwidację niektórych gałęzi przemysłu np. górnictwa zmniejszenie popytu na konkretne dobra czy usługi ograniczanie produkcji brak informacji o miejscach pracy brak mobilności przeniesienie zakładu do innego rejonu niedostosowane do potrzeb rynku wykształcenia pracowników zmiany w technologii wysokie obciążenia fiskalne Skutki bezrobocia dotyczą nie tylko jednostek nim dotkniętych lecz także całego społeczeństwa, dlatego jest ono uznawane za zagrożenie społeczne. Do najistotniejszych z nich należą: niewykorzystany, nieproduktywny potencjał ludzki znaczne koszty materialne związane z utrzymaniem bezrobotnych oraz służb zajmujących się ich problemami i obsługą spadek dochodów rodzin, rozszerzenie się społecznych kręgów ubóstwa degradacja psychiczna i moralna osób pozostających bez pracy (poczucie beznadziejności, pesymizm, uczucie społecznej bezużyteczności) zjawiska patologii społecznej - alkoholizm, narkomania, przestępczość itd. utrata kwalifikacji. 1.4. Polityka zatrudnienia i wspólny rynek pracy w Unii Europejskiej Rynek pracy to wszystkie procesy, ich formy i obszary geograficzne występowania związane z zatrudnianiem pracowników, uwarunkowania prawne i procedury negocjacji warunków tego zatrudniania a w konsekwencji: czysta wymiana posiadanych indywidualnie umiejętności na pieniądze11. Stronę popytową rynku pracy reprezentują pracodawcy. Zgodnie z art. 3 KP pracodawcą jest jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają one pracowników. Pracodawca jest bardzo ważnym 11 CASE - Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych przygotowało wspólnie z Programem Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) Raport o Rozwoju Społecznym. Polska 2004 -W Trosce o Pracę 12 elementem rynku pracy To on daje zatrudnienie, płaci zobowiązania podatkowe związane z miejscem pracy i wynagrodzenie. Pracodawca stawia wymagania kandydatom na pracowników i pracownikom12. Kolejnym ważnym elementem rynku pracy są pracownicy. To od nich zależy dobra kondycja firmy i jej pozycja na rynku. Wykonując pracę pracownicy produkują dobra lub świadczą usługi, pobierając za to wynagrodzenie. W ramach swojej pracy pracownik posiada prawa (np. prawo do urlopu) i obowiązki. Stronę podażową rynku pracy reprezentuje także wiele osób mogących potencjalnie świadczyć pracę obecnie lub w przyszłości. Należą do nich: Bezrobotni , czyli: 1. obywatele polscy zamieszkali w Polsce, poszukujący i podejmujący zatrudnienie lub inną pracę zarobkową na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz zatrudnienie lub inną pracę zarobkową za granicą u pracodawców zagranicznych lub 2. cudzoziemcy przebywający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i posiadający zezwolenie na osiedlenie się lub którym nadano status uchodźcy w Rzeczypospolitej Polskiej, poszukujący i podejmujących zatrudnienie lub inną pracę zarobkową na terytorium Polski, jeżeli: nie są zatrudnieni i nie wykonują innej pracy zarobkowej, są zdolni i gotowi do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie, nie uczą się w szkole w systemie dziennym, są zarejestrowani we właściwym dla miejsca zameldowania (stałego lub czasowego) powiatowym urzędzie pracy. Absolwenci, tzn. osoby bezrobotne, które w okresie do upływu 12 miesięcy od dnia określonego w dyplomie, świadectwie ukończenia szkoły lub zaświadczeniu o ukończeniu kursu, jeżeli są: a) absolwentem, który uczęszczał w systemie dziennym do ponadpodstawowej oraz ponadgimnazjalnej szkoły publicznej lub niepublicznej o uprawnieniach szkoły publicznej albo do szkoły wyższej, b) absolwentem studiów podyplomowych lub doktoranckich, podjętych w okresie 6 miesięcy od dnia ukończenia szkoły wyższej, 12 ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy(Dz. U. Nr 99 z 2004r., poz. 1001 ) 13 c) absolwentem szkoły, o której mowa w lit. a), do której uczęszczał w systemie wieczorowym lub zaocznym, jeżeli w ostatnich 12 miesiącach trwania nauki nie był zatrudniony, d) absolwentem co najmniej 12-miesięcznego przygotowania zawodowego, odbytego w ramach Ochotniczych Hufców Pracy, e) absolwentem kursów zawodowych, trwających co najmniej 24 miesiące, jeżeli w okresie ostatnich 12 miesięcy ich trwania nie był zatrudniony, f) absolwentem szkoły specjalnej, g) niepełnosprawnym, który uzyskał uprawnienia do wykonywania zawodu, Pracodawcą jest jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają one pracowników. Ludność aktywna zawodowo to część społeczeństwa w wieku 15 lat i więcej, zdolna do wykonywania zajęć zarobkowych i: wykonująca pracę, która przynosi zarobek lub dochód bez względu na miejsce i czas trwania tej pracy, bezpłatnie pomagająca w prowadzeniu rodzinnej działalności gospodarczej, poszukująca pracy i zdolna do jej podjęcia (bezrobotni). Zatrudnieni (pracownicy najemni) w gospodarce narodowej to: osoby zatrudnione na podstawie stosunku pracy na czas określony i nie określony, w pełnym i niepełnym wymiarze czasu pracy; Do pracowników najemnych zalicza się osoby: zatrudnione na podstawie umowy o pracę, zatrudnione na podstawie powołania, wyboru lub mianowania, pracujące w zakładach pracy w formie zorganizowanych grup roboczych (np. jednostki wojskowe, junacy obrony cywilnej, junacy straży przemysłowej i pożarnej). Poszukujący pracy to osoby nie zatrudnione poszukujące zatrudnienia oraz osoby zatrudnione zgłaszającą zamiar i gotowość podjęcia zatrudnienia w wyższym wymiarze czasu pracy albo dodatkowego lub innego zatrudnienia, zarejestrowane w powiatowym urzędzie pracy. Kolejną grupę stanowi ludność bierna zawodowo to część społeczeństwa w wieku 15 lat i więcej, nie pracująca i nie będąca bezrobotną; wśród ludności biernej zawodowo wyróżnia się następujące kategorie: 14 osoby otrzymujące emeryturę, rentę, alimenty, stypendium, pomoc opieki społecznej lub posiadające inne nie zarobkowe źródło utrzymania, uczniów, którzy zawarli z zakładem pracy umowę o pracę na okres nauki zawodu lub przyuczenia do określonej pracy, osoby odbywające karę pozbawienia wolności, osoby przebywające w domach opieki, zakonników i zakonnice, osoby uzyskujące dochód m.in. z dzierżawy, wynajmu lokali, sprzedaży rzeczy własnych, bądź z kapitału, osoby przebywające na urlopie wychowawczym, osoby pozostające na utrzymaniu innych osób. Praca jest jednym z czynników produkcji sprzedawanych przez gospodarstwa domowe przedsiębiorstwom. Jest jednak czynnikiem produkcji o specyficznych własnościach. Trzeba bowiem zwrócić uwagę na fakt, że praca jest dla większości gospodarstw domowych jedynym posiadanym czynnikiem produkcji, a więc większość gospodarstw domowych jedyne środki przeznaczane na konsumpcję będzie uzyskiwać ze sprzedaży pracy w postaci dochodu z pracy. Oznacza to, że większość gospodarstw domowych nie będzie w pełni suwerenna w swoich decyzjach odnośnie wielkości podaży pracy, ponieważ będą one musiały sprzedać co najmniej taką ilość pracy, aby zapewnić sobie konsumpcję na poziomie minimum biologicznego13. Po drugie zwrócić należy uwagę na substytucję między dochodem uzyskiwanym z pracy a czasem wolnym. Można postawić tezę, że podobnie jak w przypadku dóbr materialnych, również krzywa obojętności łącząca kombinacje ilości czasu wolnego i wysokości dochodu z pracy dające gospodarstwu domowemu tę samą użyteczność jest nachylona ujemnie i wypukła w stronę środka układu współrzędnych. Zgodzić się bowiem można, że typowe gospodarstwo domowe będzie uważać za możliwą rezygnację z części czasu wolnego wówczas, gdy zostanie to zrekompensowane wzrostem dochodu. Ponadto, rezygnacja z kolejnej jednostki czasu wolnego będzie musiała być rekompensowana coraz większym przyrostem dochodu. 13 Polityka społeczna wobec reform. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej Ustronie Wielkopolskie , czerwiec 2003” Akademia Ekonomiczna Katowice, Katowice 2003 15 Po trzecie wreszcie, oferentom większości dóbr nie sprawia różnicy, w jaki sposób nabywca będzie korzystał z kupionego dobra. Tymczasem dla oferenta pracy nie jest na ogół obojętne, w jaki sposób nabywca jego pracy będzie ją wykorzystywał. Sprzedaż pracy przynosi oferentowi oprócz dochodu również różnego rodzaju korzyści lub niekorzyści. Liczy się dla oferenta pracy również np. to, z jakim wysiłkiem związane będzie wykonywanie tej pracy, w jakich warunkach będzie ona wykonywana, jak duże jest ryzyko utraty zdrowia lub życia, jak dużą ponosi się odpowiedzialność z tytułu wykonywanej pracy, czy jest ona interesująca i satysfakcjonująca, jakie stosunki ludzkie panują w przedsiębiorstwie, czy duże jest ryzyko utraty pracy itp. W rezultacie podaż pracy zarówno pojedynczego gospodarstwa domowego, jak i ogólnogospodarcza, nie będą zależeć wyłącznie od ceny pracy, czyli np. stawki płacy, jak to było typowe dla innych czynników produkcji. W przypadku pracy podaż będzie czasami maleć wraz ze wzrostem stawki płacy, kształtując się według pewnej charakterystycznej krzywej. Przy bardzo niskiej stawce płacy gospodarstwo domowe zmuszone jest przeznaczać na pracę maksymalną możliwą ilość godzin na dobę , ponieważ pracując mniej nie uzyskiwałoby dochodu zapewniającego przeżycia. W miarę wzrostu stawki godzinowej, jeżeli utrzymuje się ona jednak na niskim poziomie, gospodarstwo domowe będzie przeznaczać na pracę mniejszą ilość czasu, gdyż zwiększona trochę stawka godzinowa pozwoli przy krótszym czasie pracy uzyskać dochód zapewniający konsumpcję na poziomie minimum biologicznego, nie będzie jednak na tyle wysoka, aby dochód uzyskany dzięki utrzymaniu dotychczasowego czasu pracy pozwolił na konsumpcję zaspokajającą nie tylko podstawowe potrzeby14. Struktura rynku pracy zmienia się radykalnie na całym świecie i tak drastycznych przemian nie notowano od okresu rewolucji przemysłowej w XIX. W dłuższym okresie czasu - jak wynika z podobnego raportu UNDP opublikowanego w roku 2002 - w gospodarce opartej na wiedzy i w rezultacie wprowadzania zaawansowanych technik informatycznych, zapotrzebowanie na prace produkcyjną będzie się nadal istotnie zmniejszać. Nastąpi natomiast szybki rozwój sektora usług - przede wszystkim w obsłudze działalności gospodarczej, ochronie zdrowia i służbach socjalnych, informatyce, edukacji, także ochronie bezpieczeństwa - i tu należy szukać zatrudnienia. Wszystkie te zmiany skutkują poważnymi trudnościami dostosowawczymi i powodują napięcia społeczne. Utrzymujące się wysokie zróżnicowanie społeczne, kulturowe i ekonomiczne sprawia, że coraz częściej mamy do czynienia ze zjawiskiem społecznego wykluczenia; czyli z wyłączeniem ludzi z aktywności, ich społeczną izolacją, oraz uniemożliwieniem rozwoju ludzkiej osobowości. Można się 16 spodziewać, że w wyniku akcesji do Unii Europejskiej oraz utrzymywania się obecnego ożywienia gospodarczego sytuacja będzie się poprawiać, ale - przede wszystkim ze względu na strukturalny charakter uwarunkowań - efekty nie będą szybkie, i mało prawdopodobne jest osiągniecie standardów europejskich (stopa bezrobocia poniżej 10%) w okresie najbliższych 4-5 lat15. Rysunek 1. Podaż pracy stawka płacy w zł/h 16 h czas przeznaczany na pracę w ciągu doby w godzinach Źródło: Polityka społeczna wobec reform. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej Ustronie Wielkopolskie czerwiec 2003” Akademia Ekonomiczna Katowice, Katowice 2003 Dopiero dalszy wzrost stawki godzinowej pozwala na zaspokojenie, w przypadku zwiększonego nakładu pracy, potrzeb ponadpodstawowych i stanowi wobec tego motywację do zwiększania podaży pracy. Gdy jednak stawka płacy wzrośnie na tyle, że również zaspokojenie tego typu potrzeb staje się możliwe przy skróceniu czasu pracy - podaż pracy ponownie maleje. Kolejny wzrost podaży pracy może wystąpić przy wzroście stawki 14 Ibidem Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych przygotowało wspólnie z Programem Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) Raport o Rozwoju Społecznym. Polska 2004 -W Trosce o Pracę 15 17 płacy do poziomu umożliwiającego konsumpcję także dóbr luksusowych, jednak i w tym przypadku przy bardzo wysokiej stawce płacy - mimo jej wzrostu - nastąpi spadek podaży pracy16. Praca odgrywa doniosłą rolę w życiu człowieka i społeczeństwa. Zdaniem M. Kabaja odgrywa ona trzy podstawowe, współzależne funkcje: czynnika tworzenia produktu społecznego (funkcja ekonomiczna), środka uzyskiwania dochodów (funkcja dochodowa), środka zaspokojenia aspiracji zawodowych i społecznych (funkcja społeczna).17 Na funkcję ekonomiczną pracy składa się tworzenie nowych wartości umożliwiających wzrost produkcji dóbr i usług oraz przyczynia się do wzrostu dobrobytu społecznego. Praca jest zatem aktywnym czynnikiem procesu gospodarczego. To natomiast, iż ludzie pracują głównie po to, aby uzyskiwać niezbędne do życia dochody, wynika z funkcji dochodowej pracy. To dochody z pracy stanowią główne źródło utrzymania i w taki sposób ludzie uczestniczą zarówno w podziale jak i w tworzeniu dochodu narodowego. Funkcja społeczna pracy jest formą realizacji zawodowych aspiracji oraz społecznej potrzeby pracy. Bezrobocie jest przeciwstawieństwem pracy. Jest to zjawisko polegające na braku pracy dla osób poszukujących i zdolnych do pracy. Dlatego też utrzymanie wysokiego poziomu zatrudnienia jest jednym z priorytetów Wspólnoty Europejskiej. Polityka na rzecz maksymalnie wysokiego poziomu zatrudnienia (nazywana skrótowo polityką zatrudnienia) jest jedną z nowych form wspólnej polityki Unii Europejskiej. Jest ona regulowana następującymi aktami prawnymi prawa wspólnotowego18: art. 2, art. 3. ust. 1 pkt i-j, art. 125-130, art. 136-148, art. 158-162 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską [wersja skonsolidowana (ujednolicona) po Traktacie Nicejskim] art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej [wersja skonsolidowana (ujednolicona) po Traktacie Nicejskim] Celem polityki zatrudnienia jest realizacja wysokiego poziomu zatrudnienia poprzez koordynację i uzupełnianie polityk zatrudnienia państw członkowskich, oraz prowadzone w 16 17 Ibidem R.Glikman, M. Kabaj, "Ciągłość i transformacja gospodarki", Key Text, w-wa 1997, s. 122. 18 ramach wspólnej strategii zatrudnienia państw członkowskich i Wspólnoty. Wysoki poziom zatrudnienia jest uwzględniany także przy definiowaniu i wdrażaniu innych polityk i działań Wspólnoty. Celem polityki zatrudnienia w dziedzinie spraw społecznych jest promocja zatrudnienia, poprawa warunków życia i pracy, tak aby umożliwić ich wyrównanie z jednoczesnym zachowaniem postępu, zapewnić odpowiednią ochronę socjalną, dialog między partnerami społecznymi, rozwój zasobów ludzkich, pozwalający podnosić i utrzymać wysoki poziom zatrudnienia oraz przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu. Realizując te cele, Wspólnota wspiera i uzupełnia działania państw członkowskich w takich dziedzinach, jak: poprawa otoczenia pracy, mająca na celu ochronę zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, warunki pracy, bezpieczeństwo socjalne i ochrona socjalna pracowników, ochrona pracowników w przypadku wypowiedzenia umowy o pracę, informacja i konsultacja pracownicza, reprezentacja i zbiorowa ochrona interesów pracowników i pracodawców, w tym współdecydowania, warunki zatrudnienia obywateli państw trzecich przebywających legalnie na terytorium Wspólnoty, integracja osób wyłączonych z rynku pracy, równość mężczyzn i kobiet w odniesieniu do ich szans na rynku pracy i traktowania w miejscu pracy, zwalczanie wykluczenia społecznego, modernizacja systemów ochrony socjalnej. Wywodzi się ona z polityki społecznej i była traktowana do niedawna jako jej część składowa. Obecnie nadaną jej wyższą rangę i priorytetowy charakter. Nastąpiło dopiero w wyniku ewjścia w życie Traktatu Amsterdamskiego19, w którym wprowadzono specjalny rozdział20 poświęcony zatrudnieniu. Zatrudnienie zostało zaliczone do celów wspólnotowych, 18 Cztery swobody, czyli jak funkcjonuje Jednolity Rynek Unii Europejskiej, praca zbiorowa, Biblioteczka przedsiębiorcy, Fundacja na Rzecz Uniwersytetu Śląskiego i Rozwoju Samorządności Wśród Młodzieży, Katowice 2004 19 podpisany 2 października 1997 r., wszedł w życie 1 maja 1999 r. 20 tytuł VIII - art. 125-130 19 będących "przedmiotem wspólnej troski"21. Od tego czasu problematyka zatrudnienia jest brana pod uwagę przy kształtowaniu wszelkiego rodzaju wspólnej polityki Unii Europejskiej. Ważnym momentem dla kierunku stworzenia wspólnej strategii na rzecz zatrudnienia było opublikowanie w 1993 r. przez Komisję Wspólnot Europejskich tzw. Białej Księgi pt. "Wzrost, konkurencyjność, zatrudnienie" (Growth, Competitivness and Employment). Zawartą tu ocenę sytuacji oraz propozycje Komisji zaakceptowała Rada Europy w Brukseli, w grudniu 1993 r. Następnie Komisja została zobowiązana do przygotowania i przedstawienia na kolejnym szczycie Wspólnoty Europejskiej w Essen , planu działania na poziomie Wspólnoty i poziomie narodowym, mającego na celu odwrócenie w krótkim czasie niekorzystnych tendencji w dziedzinie bezrobocia. Plan ten, uwzględniający po raz pierwszy wiele aspektów polityki zatrudnienia, w tym m.in. współpracę między państwami członkowskimi, usprawnienie funkcjonowania europejskiego rynku pracy , inwestowanie w edukację i szkolenie zawodowe, wprowadzenie wysokich standardów w dziedzinie pracy, oraz zwiększenie mobilności pracowników, zapewnienie równych szans kobietom i mężczyznom w dostępie do rynku pracy itd., został przyjęty w Essen przez Radę Europejską. Realizując strategię zwalczania bezrobocia, Komisja Wspólnot Europejskich wystąpiła w 1996 r. z ważną inicjatywą zawarcia tzw. paktu zaufania (Action for Employment in Europe: a Confidence Pact). Propozycja ta miała na celu zmobilizowanie wszystkich stron, mających wpływ na zatrudnienie (Wspólnotę, czynniki na szczeblach krajowych i lokalnych oraz partnerów społecznych), do działań prowadzących do wzrostu zatrudnienia. Liczono na możliwy efekt mnożnikowy takich wspólnych akcji. Zamiarem Komisji było zmierzenie się z problemem bezrobocia w kontekście średnio- i długookresowego rozwoju społecznego i gospodarczego Wspólnoty22. Kolejny szczyt poświęcony zatrudnieniu miał miejsce w Luksemburgu w 1997 r. Już po podpisaniu, lećz jeszcze przez wejściem w życie Traktatu Amsterdamskiego (stworzył on formalne postawy do wspólnej polityki w dziedzinie zatrudnienia) w listopadzie 1997 r., w Luksemburgu odbyło się nadzwyczajne posiedzenie Rady Europejskiej poświęcone zwalczaniu bezrobocia. Spotkanie to zainicjowało tzw. proces luksemburski (The Luxembourg Process) - kompleksową strategię Wspólnoty Europejskiej w sferze zatrudnienia. Nawiązuje ona w dużym stopniu do ustaleń szczytu WE w Essen i zakłada koordynowanie polityki zatrudnienia prowadzonej przez państwa członkowskie za pomocą 21 art. 2 Traktatu o WE ABC Unii Europejskiej.Polityka zatrudnienia Unii Europejskiej, Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce, Warszawa 2004, s. 5 22 20 wytycznych w dziedzinie zatrudnienia (employment guidelines) opracowywanych przez Komisję Europejską i zatwierdzanych przez Radę Europejską oraz krajowych planów działań (National Action Plans) przygotowywanych przez rządy poszczególnych krajów. Wnioski płynące ze wspólnej analizy realizacji tych planów są uwzględniane w dorocznych, wspólnych raportach na temat zatrudnienia oraz przy opracowywaniu wytycznych na kolejny rok23. Wytyczne w dziedzinie zatrudnienia opierają się na tzw. czterech filarach, za które uznano: zdolność do uzyskania zatrudnienia; przedsiębiorczość; zdolność adaptacyjną ze strony pracodawców i pracowników; równość szans. Szczyty w Cardiff i Kolonii (w czerwcu 1999 r.) to miejsca, gdzie wspólna strategia WE w dziedzinie zatrudnienia została rozwinięta i skonsolidowana. Na posiedzeniu w Cardiff Rada Europy zwróciła uwagę na znaczenie trwałego i zrównoważonego wzrostu gospodarczego w tworzeniu sprzyjających warunków na rynku pracy. Postanowiono zatem wzmocnić skoordynowaną strategię zatrudnienia z głębokimi reformami o charakterze makroekonomicznym. Uznano, iż sprawą o pierwszorzędnym znaczeniu jest podniesienie konkurencyjności gospodarek państw członkowskich oraz zwiększenie efektywności funkcjonowania wspólnego rynku towarów, usług i kapitału. Przyjęto za cel maksymalne odbiurokratyzowanie gospodarki na szczeblach krajowym i wspólnotowym, tak aby zmniejszyć obciążenie małych, utrzymujących liczne miejsca pracy firm i ułatwić powstawanie nowych przedsiębiorstw. Działania wynikające z takiego podejścia określane są jako "proces z Cardiff" (The Cardiff Process)24 . Na szczycie UE w Kolonii uzgodniono natomiast Europejski Pakt na rzecz Zatrudnienia (European Employment Pact), który ma stwarzać dogodną platformę dialogu wszystkich stron zaangażowanych w konstruowanie i realizację polityki makroekonomicznej, z myślą o pobudzeniu wzrostu gospodarczego i procesu tworzenia miejsc pracy. Pakt zwraca uwagę na: potrzebę odpowiednio zróżnicowanej, zrównoważonej polityki makroekonomicznej, w tym: polityki finansowej, która musi uwzględniać rygory stabilizacji wynikające z Unii Gospodarczej i Walutowej, a zarazem kierować fundusze publiczne na inwestycje oraz tworzenie konkurencyjnych miejsc pracy; utrzymywanie podwyżek płac w odpowiedniej proporcji do wzrostu wydajności; oraz politykę pieniężną ukierunkowaną na 23 Ibidem 21 stabilność cen. Podkreślono też potrzebę ścisłego dialogu na tematy związane z polityką fiskalną i pieniężną pomiędzy parterami społecznymi a władzami. Działania podejmowane na podstawie tych założeń określane są jako "proces z Kolonii" (The Cologne Process)25. Podczas spotkania w Kolonii Rada Europejska postanowiła, iż wszystkie szkoły w Unii Europejskiej uzyskają jak najszybciej dostęp do Internetu. W opracowanych przez Komisję wytycznych w dziedzinie zatrudnienia na 2000 r. znalazł się zapis, iż dostęp ten powinien zostać zapewniony wszystkim uczniom do 2002 r., a równocześnie nauczyciele powinni zostać odpowiednio przeszkoleni, aby mogli uczyć nowych umiejętności. Zaopatrzenie szkół w odpowiedni sprzęt ma się zaś odbywać na zasadach partnerstwa sektora publicznego i prywatnego. Szanse i zagrożenia w dziedzinie zatrudnienia, związane z szybkim rozwojem technologii informatycznych i telekomunikacyjnych stały się jednym z głównych tematów nadzwyczajnego szczytu UE w Lizbonie, w marcu 2000 r., poświęconego zatrudnieniu, reformom gospodarczym i spójności społecznej. Rada Europejska przyjęła na nim strategiczny cel technologicznych na na nadchodzącą rzecz uzyskania dekadę: przez wykorzystanie gospodarkę zachodzących europejską zmian maksymalnej konkurencyjności i szybkiego tempa wzrostu (co najmniej 3 proc. rocznie), tak aby stworzyć dogodne warunki do pełnego zatrudnienia i zwiększenia stopnia regionalnej spójności w UE. Rada Europejska uznała za możliwe zwiększenie do 2010 r. średniej stopy zatrudnienia w Unii Europejskiej z obecnych 61 proc. do 70 proc., a wśród kobiet z 51 proc. obecnie do ponad 60 proc. Kluczem do zapewnienia Europie odpowiedniej pozycji konkurencyjnej w świecie i zdecydowanej poprawy sytuacji w dziedzinie zatrudnienia ma się stać kształcenie ustawiczne wszystkich Europejczyków oraz stworzenie europejskiej strefy badań i nauki26. Komisja Europejska przedstawiła w kwietniu 2003 r. projekt wytycznych w dziedzinie zatrudnienia na lata 2003-2005 (zgodnie z zasadami przyjętymi w marcu 2003 Radę Europejską), które zostały zatwierdzone przez Radę 22 lipca 2003 roku 27 .Wytyczne zostały uproszczone i określały 10 priorytetowych działań28: aktywne i prewencyjne działania na rzecz bezrobotnych i biernych zawodowo tworzenie miejsc pracy i wspieranie przedsiębiorczości wzmacnianie możliwości adaptacyjnych i mobilności na rynku pracy 24 Ibidem Ibidem 26 Ibidem 27 Decyzja Rady nr 578/2003 25 22 wzmacnianie rozwoju kapitału ludzkiego oraz kształcenia ustawicznego zwiększanie zasobów pracy i promowanie pozostawania na rynku pracy osób starszych równość płci na rynku pracy wzmacnianie integracji i zwalczanie dyskryminacji osób będących w niekorzystnej sytuacji na rynku pracy rozwijanie finansowych zachęt dla podejmowania zatrudnienia ograniczanie szarej strefy w zatrudnieniu zwalczanie regionalnych dysproporcji w zatrudnieniu Na wiosennej sesji (26 marca 2004r.) Rada Europejska podkreśliła konieczność podjęcia efektywnych działań mających na celu tworzenie nowych i lepszych miejsc pracy. W związku z tym, w kwietniu 2004 r. Komisja przedstawiła komunikat COM(2004) 239 Strengthening the implementation of the European Employment Strategy (Bardziej skuteczne wdrażanie europejskiej strategii zatrudnienia), zawierający projekt wytycznych w dziedzinie polityk zatrudnienia w krajach członkowskich, oraz szczegółowe rekomendacje dla każdego z państw członkowskich UE. Obecne zasady europejskiej strategii zatrudnienia zostaną poddane średniookresowej ocenie w 2006 r. Na wiosennej sesji Rady Europejskiej 26 marca 2004 r., Komisja i Rada przedstawiły wspólny raport dotyczący zatrudnienia, opracowany na podstawie raportu Grupy Zadaniowej ds. Europejskiego Zatrudnienia (European Employment Taskforce) kierowanej przez Wima Koka. Zgodnie z dokumentem, aby zwiększyć produktywność i zatrudnienie, państwa członkowskie i partnerzy społeczni powinni zapewnić priorytetowe traktowanie następujących kwestii: zwiększonej zdolności do dostosowania się pracowników i przedsiębiorstw; przyciągnięcia większej liczby ludzi na rynek pracy; skuteczniejszego inwestowania w kapitał ludzki; zapewnienia sprawnego wprowadzenia w życie reform poprzez lepsze zarządzanie29. 1.4.1. Cztery filary polityki zatrudnienia w Unii europejskiej Polityka zatrudnienia w Unii Europejskiej opiera się na koncepcji czterech filarów, z których każdy dysponuje stosownymi narzędziami do realizacji wytyczonej polityki. Z 28 Kłos B., Zrewidowana Europejska Strategia Zatrudnienia, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, Informacja nr 974, lipiec 2003 29 Ibidem 23 biegiem czasu poszczególne filary są tylko uzupełniane i rozbudowywane. A zatem wyróżnia się:30 Filar 1 - Zdolność do uzyskania zatrudnienia. W ramach tego filaru państwa członkowskie UE zwalczają bezrobocie wśród młodzieży oraz bezrobocie długookresowe. Na nadzwyczajnym szczycie w Lizbonie postanowiono, iż ciągu pięciu lat wszystkie państwa członkowskie mają być zdolne do umożliwienia nowego startu wszystkim młodym ludziom poszukującym pracy, przed upływem sześciu miesięcy pozostawania przez nich bez pracy, a wszystkim dorosłym - przed upływem roku. Ten nowy start może polegać na podjęciu nauki, przeszkoleniu, praktykach zawodowych, uzyskaniu docelowej pracy itd.Również w ramach pierwszego filaru mieści się decyzja stopniowego przechodzenia od pasywnych do aktywnych metod zwalczania bezrobocia. Państwa członkowskie UE postanowiły stworzyć możliwości korzystania z aktywnych form zwalczania bezrobocia co najmniej dla 20 proc. bezrobotnych. Działania wyłącznie po stronie rządu nie są jednak wystarczające dla uzyskania pożądanych rezultatów. Dlatego też zachęca się partnerów społecznych, na różnych szczeblach, do zawierania stosownych porozumień mających na względzie zwiększenie możliwości szkolenia, zdobywania doświadczeń w pracy, praktyki itd., a także tworzenia możliwości kształcenia ustawicznego.Kolejnym kierunkiem działań jest ułatwienie młodzieży przejścia od nauki na rynek pracy. W tym celu niezbędna jest poprawa jakości systemów nauczania i wyposażenie uczniów w umiejętności, które umożliwią im dostosowanie się do zmian zachodzących w technologii i w otoczeniu gospodarczym. Filar 2: Przedsiębiorczość. Drugi filar polityki zatrudnienia wywodzi się ze zrozumienia, iż stworzenie większej liczby lepszych miejsc pracy wymaga korzystnego klimatu dla rozwoju biznesu. Spectrum możliwych w tym kontekście działań jest więc bardzo szerokie, poczynając od ułatwienia podejmowania działalności gospodarczej (m.in. poprzez lepszy dostęp europejskich firm do kapitału ryzyka, nowe linie kredytowe oferowane przez Europejski Bank Inwestycyjny, zniesienie różnych formalności biurokratycznych, stworzenie zachęt - również podatkowych - dla samozatrudnienia itd.), poprzez zbadanie i wykorzystanie wszelkich możliwości tworzenia miejsc pracy na szczeblu lokalnym, m.in. w celu zaspokojenia potrzeb miejscowych społeczności, a 30 ABC Unii Europejskiej.Polityka zatrudnienia Unii Europejskiej, Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce, Warszawa 2004, s. 5 24 kończąc na odpowiednim dostosowaniu systemu podatkowego do potrzeb tworzenia zatrudnienia31. Filar 3: Zdolność adaptacyjna. Dążenie do pełnego zatrudnienia wymaga większej niż obecnie zdolności adaptacyjnej do nowych warunków zarówno po stronie pracodawców, jak i pracowników. Trzeci filar polityki zatrudnienia koncentruje się więc na umiejętnościach adaptacyjnych obu stron do zmian zachodzących w technologii i na rynku, przeprowadzeniu restrukturyzacji i tworzeniu nowych produktów oraz usług, zmianach organizacji pracy, metod pracy i rodzajów umów o pracę, a także gotowości do organizowania oraz uczestniczenia w szkoleniach. W ramach tego filaru dąży się do osiągnięcia nowego poziomu równowagi pomiędzy zgłaszaną przez biznes potrzebą uelastycznienia stosunku pracy, a potrzebą bezpieczeństwa ze strony pracowników. Partnerzy społeczni są więc zachęcani do zawierania różnego rodzaju porozumień stwarzających podstawę do unowocześnienia organizacji pracy, w tym wprowadzenia elastycznych umów o pracę, a rządy państw członkowskich są zobowiązane, ze swej strony, do wprowadzania do swego porządku prawnego bardziej elastycznych rozwiązań odnoszących się do pracy32. Filar 4: Równość szans. Czwarty filar ma na celu wspomaganie zmian zachodzących w europejskich społeczeństwach w kierunku pełnego przestrzegania zasady równości płci w odniesieniu do pracy. Efektem tych zmian powinno być zwiększenie aktywności zawodowej kobiet, a więc wzrost stopy zatrudnienia kobiet. Ma to istotne znaczenie w kontekście starzenia się europejskich społeczeństw i obaw o trwałość systemów emerytalnych. Chodzi też o lepsze zrównoważenie udziału kobiet w zatrudnieniu w poszczególnych sektorach gospodarki. Do ważnych kierunków działań w ramach czwartego filaru należy rozwój usług zapewniających opiekę nad dziećmi i osobami starszymi, a także wszelkie programy ułatwiające kobietom powrót, po dłuższej przerwie, do aktywności zawodowej. Poza zapewnieniem równości szans kobiet i mężczyzn, w czwartym filarze mieszczą się również działania na rzecz integracji społecznej i zwiększenia aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych. 1.4.2. Instrumenty polityki zatrudnienia Realizując politykę zatrudnienia, Unia Europejska wykorzystuje przede wszystkim środki 31 32 Ibidem Ibidem 25 pochodzące z Funduszy Strukturalnych, a zwłaszcza Europejskiego Funduszu Socjalnego. W latach 1994-1999 łączne transfery z Funduszy Strukturalnych przekroczyły 141 mld euro, w tym z Europejskiego Funduszu Socjalnego wyniosły ok. 40 mld euro. Dofinansowywano m.in. projekty mające na celu33 : zwalczanie długotrwałego bezrobocia i zjawiska tzw. wypadania z rynku pracy, rozwój rynku pracy, podnoszenie kwalifikacji , ułatwianie dostępu do pracy zwłaszcza w odniesieniu do młodzieży, przestrzeganie równości szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy, ułatwianie pracownikom dostosowania się do zmian w środowisku pracy, w związku z szybkim postępem technologicznym. Zgodnie z Zarządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1784/1999 z 12 lipca 1999 r. Europejski Fundusz Socjalny pozostanie głównym źródłem środków na realizację polityki zatrudnienia w okresie budżetowym 2000-2006. Poprzednich kilka inicjatyw wspólnotowych zastąpiono - zgodnie z zamierzeniem lepszej koordynacji działań i koncentracji środków - jedną nową inicjatywą – EQUAL (zostanie ona omówiona w dalszej części pracy). Jest ona realizowana w partnerstwie z państwami członkowskimi, a stosowna kwota zarezerwowana w budżecie Europejskiego Funduszu Socjalnego wynosi 2,85 mld euro. Z Funduszu tego finansowane są także: projekty pilotażowe w dziedzinie zatrudnienia , m.in. związane z możliwościami informatycznymi, projekty innowacyjne na szczeblu lokalnym, projekty z udziałem partnerów społecznych itd.). Państwa wspólnoty prowadzą też program MISEP (Mutual information system on employment policies - System wzajemnego informowania się o polityce zatrudnienia) oraz program Sysdem (European system of documentation on employment - Europejski system dokumentacji zatrudnienia). W styczniu 2000 r. stworzony został Komitet ds. Zatrudnienia (Employment Committee), który zastąpił istniejący wcześniej Komitet ds. Zatrudnienia i Rynku Pracy (Employment and the Labour Market Committee)34. W jego skład wchodzą po dwie osoby z 33 Cztery swobody, czyli jak funkcjonuje Jednolity Rynek Unii Europejskiej, praca zbiorowa, Biblioteczka przedsiębiorcy, Fundacja na Rzecz Uniwersytetu Śląskiego i Rozwoju Samorządności Wśród Młodzieży, Katowice 2004 rozdział III 34 Na mocy Traktatu Amsterdamskiego 26 każdego państwa członkowskiego i z Komisji Europejskiej. Komitet ma on charakter doradczy, zaś jego głównym zadaniem jest dbanie o koordynację polityki zatrudnienia państw członkowskich w Unii Europejskiej. 1.5. Przepływ pracowników w Unii Europejskiej Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską zniósł na jej trenie wszelkie przeszkody ograniczające swobodny przepływ osób. Obywatelstwo UE daje jej mieszkańcom prawo do swobodnego przemieszczania się 35 . Prawo to przysługuje osobom będącymbędącym36: pracownikami najemnymi, osobami korzystającymi z prawa do tworzenia przedsiębiorstw , osobami świadczącymi usługi na obszarze Wspólnot. Zasada swobodnego przepływu osób traktowana jest uważana za ważne prawo socjalne przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości. Jako jedna z podstawowych zasad prawa wspólnotowego konkretyzacja uregulowań prawnych dotyczących pracowników znajduje się w artykułach 39-42. Zgodnie z Art. 39 Traktatu Ustanawiającego Wspólnotę Europejską, swoboda przepływu pracowników obejmuje eliminację wszelkich przejawów dyskryminacji ze względu na narodowość pomiędzy pracownikami Państw Członkowskich w odniesieniu do zatrudnienia, płac i innych warunków pracy. Prawa wynikające z tego artykułu przysługują zarówno pracownikom jak i ich rodzinom, choć akty prawne Unii Europejskiej (a w zasadzie Wspólnot Europejskich, ponieważ UE utworzona na podstawie Traktatu z Maastricht nie posiada osobowości prawnej) nie definiują pojęcia pracownik. Pewną definicję wprowadził Europejski Trybunał Sprawiedliwości uznając, iż podstawową cechą wyróżniającą pracownika jest wykonywanie usługi o pewnej wartości ekonomicznej dla lub pod kierunkiem innych w celach zarobkowych.37 35 obywatelstwo unijne jest nową instytucją w systemie prawa europejskiego i zostało ustanowione na mocy Art. 8 TWE 36 Cztery swobody, czyli jak funkcjonuje Jednolity Rynek Unii Europejskiej, praca zbiorowa, Biblioteczka przedsiębiorcy, Fundacja na Rzecz Uniwersytetu Śląskiego i Rozwoju Samorządności Wśród Młodzieży, Katowice 2004 rozdział III 37 Ibidem 27 Podstawy traktatowe, dotyczące prawa do swobodnego przepływu siły roboczej, mają rozwinięcie w aktach wykonawczych Unii Europejskiej, wsparto je także poprzez dodatkowe regulacje dotyczące koordynacji ubezpieczeń społecznych, wzajemnego uznawania dyplomów i koordynacji narodowych systemów uzyskiwania kwalifikacji zawodowych. Jest to tzw. prawo pochodne. Początkowo swoboda przepływu osób dotyczyła w zasadzie tylko osób aktywnych ekonomicznie. Dopiero później , bo pod koniec lat 80-tych, odpowiednie regulacje przyjęte. rozszerzyły jej stosowanie na osoby nieczynne ekonomicznie: studentów (jeśli zostaną przyjęci na studia i wykażą się posiadaniem ubezpieczenia oraz wystarczających środków, by podczas swojego pobytu nie stać się ciężarem dla systemu zaopatrzenia społecznego przyjmującego państwa), emerytów (jeśli otrzymują wystarczającą emeryturę i są ubezpieczeni) oraz pozostałych obywateli państw członkowskich (jeśli posiadają wystarczające środki na utrzymanie i są ubezpieczeni). Bardzo ważnym prawem uzupełniającym swobodny przepływ pracowników jest swoboda pobytu w celu zatrudnienia zgodnie z przepisami krajowymi państwa przyjmującego oraz dostęp do mieszkań i posiadania ich na własność. Omawiana swoboda dotyczy nie tylko pracowników najemnych. Każdy obywatel Unii Europejskiej korzysta także z prawa do osiedlania się, podejmowania działalności gospodarczej lub świadczenia usług na obszarze Wspólnot. Szczególnie działalność gospodarcza może wiązać się z przepływem siły roboczej w formie samozatrudnienia, wykonywania wolnego zawodu lub świadczenia usług. Prawną podstawą polskich stosunków z Unią Europejską jest Układ Europejski podpisany w 1991 r. W rozdziale zatytułowanym "Zakładanie przedsiębiorstw" wprowadza on swobodę prowadzenia działalności gospodarczej: po wejściu w życie Układu każde Państwo Członkowskie zapewni - w odniesieniu do zakładania na swoim terytorium przedsiębiorstw przez przedsiębiorstwa i obywateli polskich oraz w odniesieniu do działalności tych przedsiębiorstw - traktowanie nie mniej korzystne niż traktowanie własnych przedsiębiorstw i obywateli 38. A zatem z tego zapisu wyraźnie wynika prawo także polskich obywateli do podejmowania na terenie Wspólnoty działalności gospodarczej w formie samozatrudnienia, do tworzenia i kierowania przedsięwzięciami, szczególnie przedsiębiorstwami, które wymagają efektywnej, czyli osobistej kontroli. 38 Układ Europejski Art. 44 p 3 z 1991r. 28 1.6. Wspólny rynek pracy Realizacja zasady swobodnego przepływu siły roboczej, prowadząca do migracji pracowników w obrębie państw członkowskich UE, wpływa na funkcjonowanie rynku pracy i przedsiębiorstw w tych państwach. Faktem jest, że swobodny przepływ siły roboczej prowadzi do integracji rynków pracy. Pracodawcy oferujący zatrudnienie stanowią stronę popytową na tych rynkach. 39 Integracja przybierać może następujące formy: strefy wolnego przemieszczania się siły roboczej , oraz unii rynków pracy . Obie formy oznaczają swobodę podejmowania pracy przez obywateli krajów Unii w każdym kraju członkowskim. Strefy wolnego przemieszczania się siły roboczej charakteryzują się jednak tym, że kraje członkowskie mogą ustalać swoje dowolne warunki wobec obywateli państw trzecich, którzy w związku z tym nie nabywają automatycznie prawa do zatrudnienia w krajach członkowskich. W przypadku unii rynków pracy kompetencje te są przesunięte na rzecz Unii. Aby rynki pracy były w pełni zintegrowane, zachodzi konieczność koordynacji polityki socjalnej i podatkowej. Im większe są różnice płac w krajach, których rynki pracy podlegają integracji i większe są różnice w ich poziomie bezrobocia, tym przepływ siły roboczej będzie większy. Swobodny przepływ siły roboczej powoduje, że kraje emigracyjne mogą liczyć na złagodzenie bezrobocia, gdyż wspólny rynek dąży do stanu równowagi. Wiąże się to z faktem, że część siły roboczej, zachęcona wyższymi płacami w innych państwach, decyduje się na pracę za granicą. Dzięki temu, kraje emigracyjne uzyskują pewne zmniejszenie obciążenia budżetów z tytułu wypłaty zasiłków dla bezrobotnych. Kolejną korzyścią są też przekazy płac z zagranicy , co powoduje pozytywny wpływ na bilans płatniczy, oraz w pewnym stopniu podniesienie jakości siły roboczej - zakładając, że emigranci po jakimś czasie wrócą do kraju wraz z nowymi umiejętnościami i że je faktycznie nabędą. Jakość siły roboczej ma duże znaczenie dla przedsiębiorców - im jest wyższa, tym niższe są koszty działalności firm. Dzieje się tak dzięki lepszej alokacji czynników produkcji. Kosztem 39 Z. Sadowski, T. Wach: „ Leksykon pracy, bezrobocia i zabezpieczenia społecznego”, Poradnik 154, Warszawa 2003, s.32 29 natomiast swobodnego przepływu siły roboczej mogą być za to wyjazdy pracowników wysoko wykwalifikowanych. Korzyści z realizacji zasady swobody przepływu osób dla krajów imigracyjnych dla krajów emigracyjnych sprowadzają się zatem do: korzyści dla pracodawców - zwiększona przez przyjazdy pracowników cudzoziemskich podaż pracy prowadzi do obniżenia stawek płac miejscowej siły roboczej, tym samym zmniejszając koszty działalności przedsiębiorstw. pracownicy cudzoziemscy często dysponują umiejętnościami rzadko spotykanymi na miejscowym rynku pracy (i są w stanie sprzedać te umiejętności za niższą cenę), Koszty, w przypadku krajów imigracyjnych, ponosi przede wszystkim miejscowa siła robocza (spadek płac). 1.7. Zastosowanie zasady swobody przepływu osób w praktyce. Warunki członkowstwa Polski w Unii Europejskiej obejmują ogół zagadnień dotyczących wzajemnego uznawania kwalifikacji zawodowych, swobodnego przepływu pracowników, zachowania ich praw do emerytur dodatkowych, a także kwestie koordynacji systemów zabezpieczeń społecznych i praw obywatelskich, w tym prawa pobytu i praw wyborczych. Jeśli jednak chodzi o dostęp do unijnego rynku pracy, na wniosek UE ustanowiony został, okres przejściowy w tzw. formule „2+3+2”. Ogranicza on możliwość zatrudniania obywateli nowych państw przystępujących w krajach członkowskich UE. W praktyce oznacza to, że po dwóch pierwszych latach okresu przejściowego obecne kraje UE będą mogły znieść istniejące ograniczenia w dostępie do rynku pracy lub, w przypadku zakłóceń na ich rynkach pracy, zdecydować o dalszym przedłużeniu (na kolejne 3 lata) okresu przejściowego. Oznacza to również, że Polska może stosować podobne ograniczenia wobec obywateli obecnych państwa członkowskich UE. Ponadto w trakcie trwania okresu przejściowego obywatele nowo przyjętych państw członkowskich będą mogli skorzystać z rozwiązania dającego im pierwszeństwo w dostępie do rynków pracy Unii przed obywatelami krajów trzecich, tj. nie należących do UE. Po dwóch latach okres przejściowy może być przedłużony o kolejne trzy lata. Po pięciu latach możliwe jest wydłużenie okresu przejściowego o następne dwa lata, jeżeli 30 zainteresowane kraje członkowskie uzasadnią, że napływ siły roboczej z nowych krajów członkowskich powoduje zakłócenia na ich rynku pracy. W przypadku Niemiec i Austrii okres przejściowy dotyczy także świadczenia usług przez pracowników z nowych państw członkowskich w niektórych sektorach gospodarki (w szczególności w budownictwie). Decyzja co do stosowania ograniczeń w swobodnym podejmowaniu pracy przez obywateli nowych państw członkowskich zależy od każdego z obecnych krajów z osobna. Królestwo Niderlandów, Szwecja, Dania, Irlandia i Wielka Brytania wyraziły gotowość do otwarcia swoich rynków pracy już z chwilą naszej akcesji do UE. Część państw UE zadeklarowała liberalizację rynku pracy już po dwóch latach naszego członkostwa. Polska zaakceptowała także dorobek prawny UE (acquis communautaire) w dziedzinie wzajemnego uznawania kwalifikacji i tytułów zawodowych40. W celu zapewnienia odpowiedniej koordynacji systemów ubezpieczeń społecznych Polska zobowiązała się do podjęcia działań usprawniających struktury administracyjne, co umożliwi bardziej efektywne wdrażanie regulacji w tej dziedzinie41. Tym niemniej Układ Europejski, regulujący obecne stosunki między Polską a Unią Europejską, w odniesieniu do zasady swobodnego przepływu pracowników, zakładania przedsiębiorstw i świadczenia usług przewiduje, że42: traktowanie pracowników, posiadających polskie obywatelstwo, legalnie zatrud-nionych na terytorium Państwa Członkowskiego, będzie wolne od dyskryminacji wynikającej z obywatelstwa co do warunków pracy, wynagradzania lub zwalniania w porównaniu z obywatelami tego państwa, legalnie przebywający małżonkowie i dzieci pracowników legalnie zatrudnionych na terytorium Państwa Członkowskiego, z wyjątkiem pracowników sezonowych oraz pracowników zatrudnionych na podstawie umów dwustronnych, określonych w Artykule 41, o ile powyższe umowy nie stanowią inaczej, będą mieli dostęp do rynku pracy danego Państwa Członkowskiego w okresie trwania legalnego zatrudnienia tego pracownika. Polska, uwzględniając sytuację i uwarunkowania wewnętrzne, zgodzi się na traktowanie określone w pkt. 1 pracowników będących obywatelami Państwa 40 Raport na temat rezultatów negocjacji o członkostwo Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej” z 17 grudnia 2002 r. Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa styczeń 2003 r., 41 Rezultaty negocjacji o członkostwo Polski w Unii Europejskiej i wstępna ocena ich skutków gospodarczospołecznych , Raport Rządowego Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa styczeń 2003 r., rozdział V 42 Układ Europejski , Art. 37 31 Członkowskiego, zatrudnionych legalnie na terytorium Polski, jak również ich małżonków i dzieci przebywających na jej terytorium". Art. 37 nie dotyczy osób przebywających w danym kraju na podstawie wizy turystycznej bądź nie posiadających zezwolenia na podjęcie pracy zarobkowej. Art. 41 Układu Europejskiego reguluje Kwestie uzyskiwania przez obywateli polskich prawa do pracy na terenie państw członkowskich Wspólnot. Warto go zacytować w całości: 1. Biorąc pod uwagę sytuację na rynku pracy w Państwie Członkowskim i zgodnie z ustawodawstwem i przepisami obowiązującymi w tym państwie w dziedzinie przepływu pracowników: istniejące ułatwienia w dostępie do rynku dla pracowników polskich, przyznane przez Państwa Członkowskie na mocy umów dwustronnych, powinny być utrzymane i - jeśli to możliwe - rozszerzone, pozostałe Państwa Członkowskie przychylnie rozważą możliwość zawarcia podobnych umów. 2. Rada Stowarzyszenia rozpatrzy przyznanie innych udogodnień, w tym łatwiejszego dostępu do szkolenia zawodowego, zgodnie z przepisami i procedurami obowiązującymi w Państwach Członkowskich, przy uwzględnieniu sytuacji na rynku pracy w Państwach Członkowskich i we Wspólnotach. 3. Państwa Członkowskie rozpatrzą możliwość przyznania pozwoleń na pracę obywatelom polskim mającym już pozwolenia na pobyt stały w danym Państwie Członkowskim, z wyłączeniem tych obywateli polskich, którzy przybyli w celach turystycznych lub z wizytą. Uzyskiwanie przez polskich obywateli prawa do pracy na terenie państw członkowskich Wspólnot artykuł ten uzależnia od warunków panujących na lokalnych rynkach pracy. Rozstrzygać to będą same kraje członkowskie, a nie Wspólnoty. Zawierane są zatem z Polską umowy dwustronne. Największe znaczenie ma w tym wypadku umowa z RFN z 31 stycznia 1990 r. w sprawie zatrudnienia polskich pracowników w ramach umów o dzieło. Pozostałe umowy dwustronne, przewidujące możliwość pracy Polaków w krajach UE to43: 43 Cztery swobody, czyli jak funkcjonuje Jednolity Rynek Unii Europejskiej, praca zbiorowa, Biblioteczka przedsiębiorcy, Fundacja na Rzecz Uniwersytetu Śląskiego i Rozwoju Samorządności Wśród Młodzieży, Katowice 2004, rozdział III 32 Umowa między Rządem RP i Rządem RFN w sprawie zatrudnienia pracowników w celu podnoszenia ich kwalifikacji zawodowych i językowych, z dnia 7 czerwca 1990 r., Umowa między Rządem RP i Rządem Republiki Francuskiej w sprawie wymiany stażów zawodowych, z dnia 29 września 1990 r., Umowa między Rządem RP i Rządem Republiki Francuskiej o zatrudnieniu pracowników sezonowych, z dnia 20 maja 1992 r. Umowa między Rządem RP i Rządem Wielkiego Księstwa Luksemburga w sprawie wymiany stażystów, z dnia 29 października. Oświadczenie Ministra Pracy RP i Federalnego Ministra Pracy i Polityki Socjalnej RFN z dnia 8 grudnia 1990 r., stwarzająca możliwość indywidualnego zatrudniania się Polaków u pracodawców niemieckich, Umowa między Rządem RP i Królestwem Belgii w sprawie zatrudnienia stażystów, z dnia 4 października 1990 r. Wyjazdy polskich pracowników do pracy za granicę w oparciu o powyższe umowy realizowane są na podstawie bezpośredniego imiennego wskazania danego pracownika przez pracodawcę zagranicznego .Procedura jest następująca: firma występuje z wnioskiem o zatrudnienie konkretnego pracownika polskiego do właściwego dla niej urzędu pracy. po wydaniu pozytywnej decyzji (zgody na zatrudnienie), dokumenty przekazywane są do Departamentu Migracji Zarobkowej Krajowego Urzędu Pracy w Warszawie i dalej do wojewódzkiego urzędu pracy, właściwego dla miejsca zamieszkania pracownika. Osobnym problemem jest wprowadzanie przez UE równych wynagrodzeń pracowników miejscowych i obcokrajowców. Urzeczywistnianie tej zasady napotyka opory wynikające z unijnych obaw o napływ taniej siły roboczej z Europy Środkowej. Obawy te na razie skutecznie eliminują konkurencję pracowników z tych krajów.44 W przypadku Polski istnieje ryzyko, że w związku z zasadą swobodnego przepływu siły roboczej można, staniemy się krajem eksportującym pracowników, szczególnie wykwalifikowanych. Wynika to z dysproporcji w płacach u nas i w krajach UE i poziomu bezrobocia w naszym kraju. Dysproporcje te zostały pokazane w punkcie 1.1. 44 Ibidem 33 Można co prawda liczyć na złagodzenie bezrobocia i zmniejszenie obciążeń budżetu z tytułu wypłaty zasiłków dla bezrobotnych. Polscy przedsiębiorcy mogliby natomiast skorzystać, zatrudniając pracowników, którym udało się podnieść kwalifikacje lub uzyskać za granicą rzadkie na naszym rynku pracy umiejętności. Przyczyniłoby się to do poprawy konkurencyjności polskich firm, tak ważnej w obliczu integracji z Unią. Niestety należy się również liczyć z kosztami wyjazdów pracowników wysoko wykwalifikowanych, co jest tym bardziej prawdopodobne, że w Unii Europejskiej popyt na pracę nisko kwalifikowaną spada. Każde państwo Unii Europejskiej ma swoje własne procedury zatrudniania pracowników. Nie ma jednolitego systemu charakterystycznego dla Unii. Najbardziej rygorystyczne zasady przyjmowania pracowników z "nowej Unii" ma Austria, której przepisy mówią, że obcokrajowcy mogą stanowić tam jedynie 8 proc. siły roboczej kraju. Wiele państw stosuje zasadę, że przyjęcie pracowników-obcokrajowców może nastąpić jedynie w przypadku, gdy nie ma chętnych na dany rodzaj pracy wśród obywateli tego kraju. Innymi słowy, pracodawca, który chce zatrudnić obcokrajowca, najpierw musi udowodnić, że wśród bezrobotnych rodaków nie ma takiego specjalisty, który mógłby wykonywać dany zawód. Z drugiej strony, kraje Unii Europejskiej uważają bezrobocie za problem społecznogospodarczym na tyle poważny , że będą starały się chronić swoje rynki pracy. Należy się więc liczyć z faktem, że niektóre kraje będą domagać się długich okresów przejściowych na wprowadzenie zasady swobody przepływu osób. 34 Rozdział II. Źródła i skala bezrobocia w wybranych krajach Unii Europejskiej Wydatki na ochronę socjalną wynoszą w krajach Wspólnoty średnio blisko 25 % PKB. Najmniej wydają Portugalczycy, najwięcej natomiast Holendrzy. Co szósty mieszkaniec Unii żyje w stanie ubóstwa - jego dochody są niższe od 50 proc. średniego dochodu osiąganego przez ludność poszczególnych państw Unii. Bezrobocie w krajach Piętnastki wynosi średnio 9 proc. Najwyższe jest w Hiszpanii 22 proc; najniższe w krajach Beneluxu i w Austrii. Koszty pracy kształtują się rozmaicie, w zależności od kraju - np. Grek zarabia zwykle jedną trzecią sumy, którą dostaje Niemiec45. Dla porównania stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990-200546 została zaprezentowana poniżej ( wg danych Głównego Urzędu statystycznego). Tabela 1. Stopa bezrobocia w Polsce w latach 1990-2005 (bezrobocie rejestrowane) lata styczeń luty marze kwiecie c ń maj czerwie c lipiec sierpie wrzesie październi listopa grudzie ń ń k d ń 1990 0,3 0,8 1,5 1,9 2,4 3,1 3,8 4,5 5 5,5 5,9 6,5 1991 6,6 6,8 7,1 7,3 7,7 8,4 9,4 9,8 10,5 10,8 11,1 12,2 1992 12,1 12,4 12,1 12,2 12,3 12,6 13,1 13,4 13,6 13,5 13,5 14,3 1993 14,2 14,4 14,4 14,4 14,3 14,8 15,4 15,4 15,4 15,3 15,5 16,4 1994 16,7 16,8 16,7 16,4 16,2 16,6 16,9 16,8 16,5 16,2 16,1 16 1995 16,1 15,9 15,5 15,2 14,8 15,2 15,3 15,2 15 14,7 14,7 14,9 1996 15,4 15,5 15,4 15,1 14,7 14,3 14,1 13,8 13,5 13,2 13,3 13,2 1997 13,1 13 12,6 12,1 11,7 11,6 11,3 11,0 10,6 10,3 10,3 10,3 1998 10,7 10,6 10,4 10,0 9,7 9,6 9,5 9,6 9,7 9,9 10,4 1999 11,4 11,9 12,0 11,8 11,6 11,6 11,8 11,9 12,1 12,2 12,5 13,1 2000 13,7 14,0 14,0 13,8 13,6 13,6 13,8 13,9 14,0 14,1 14,5 15,1 2001 15,7 15,9 16,1 16,0 15,9 15,9 16,0 16,2 16,3 16,4 16,8 17,5 18,1 18,2 18,2 17,9 17,3 17,4 17,5 17,5 17,6 17,5 17,8 18,0 20,1 20,2 20,1 19,9 19,2 19,4 19,4 19,5 19,5 19,5 19,7 20,0 18,6 18,7 18,6 18,3 17,9 17,7 17,7 17,6 17,5 17,4 17,6 18,0 9,6 2002 * a) b) 2003 * 45 46 http://euro.pap.com.pl/cgi-bin/europap.pl?grupa=2&ID=15 Udział zarejestrowanych bezrobotnych w cywilnej ludności aktywnej zawodowo 35 a) 20,6 20,7 20,6 20,3 19,8 19,7 19,6 19,5 19,4 19,3 19,5 20,0 2004 20,6 20,6 20,5 19,9 19,5 19,4 19,3 19,1 18,9 18,7 18,7 19,1 2005 19,5 19,4 19,3 b) Źródło: http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/praca_ludnosc/stopa_bezrobocia/ *) Dane prezentowane w wariancie: a) opracowane zostały z wykorzystaniem wyników Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonego w 1996 r., b) w wariancie b) wykorzystano wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań oraz Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonych w 2002 r. Stopa bezrobocia na dzień 30 marca 2005r. - 19,3 %. Wartość wskaźnika stopy bezrobocia w poszczególnych województwach przedstawiono na mapie poniżej. Rysunek 2. Statystyka bezrobocia – województwa. Stan na dzień 28.02.2005r. Źródło: http://www.bezrobocie.net/ Dane te warto porównać z wartościami stopy bezrobocia z pozostałych krajów unijnych. Aby nie były to dane oderwane od rzeczywistości poszczególnych krajów, 36 wskaźniki te zaprezentowano na tle takich wartości jak liczba mieszkańców poszczególnych krajów i ich obszar . Średnie bezrobocie w piętnastu krajach Unii Europejskiej wynosi 8%. Tabela 2. Średnie bezrobocie w piętnastu krajach Unii Europejskiej w 2004r. Kraj Ludność Obszar (km 2 ) Bezrobocie (%) » Austria 8139299 83849 4,4 » Belgia 10182034 30514 8,5 » Dania 5340000 43094 6,1 » Finlandia 5183545 3381005 8,9 » Francja 59303800 551500 9,4 » Grecja 10626000 131944 9,4 » Hiszpania 39470000 504879 11,2 » Holandia 16122638 41526 4,5 » Irlandia 3900000 70280 4,5 » Luksemburg 442972 2586 4,0 » Niemcy 82087361 357021 9,3 » Portugalia 9918040 92391 6,8 » Szwecja 8911296 449964 6,4 58830000 244820 5,1 57298000 301230 8,5 » Wielka Brytania » Włochy Źródło: Państwa w Unii Europejskiej, Puls Biznesu, http://www.pb.pl/content.aspx?sid=6664&guid=cd70c22b-110b-427f-b3bb03c44208fd5a Według danych GUS, bezrobocie w krajach Unii w porównaniu z Polską przedstawia się jak na poniższym diagramie. 37 Rysunek 3. Bezrobocie w krajach Unii w porównaniu z Polską Źródło:www.gus.pl Stopa bezrobocia w krajach Unii Europejskiej w poszczególnych latach 1995-2000 została przedstawiona poniżej. Jak widać ulegała ona cały czas systematycznemu obniżaniu. Na tle innych krajów Polska została zaznaczona kolorem białym i wyłamuje się ona z ogólnej tendencji europejskiej. Rysunek 4. Stopa bezrobocia w krajach Unii Europejskiej w poszczególnych latach 1995-2000 Źródło: www.tvp.pl/pulsbiznesu Jak widać, mimo iż w Unii Europejskiej bezrobocie jest uznawane za poważny problem społeczny, jest ono mniej więcej trzykrotnie niższe niż w Polsce. Nawet w regionach Polski, gdzie ma ono najniższy poziom i tak jest nieporównywalnie wysokie. Nasuwa to zatem wniosek, że w ramach wspólnego rynku nadmiar siły roboczej z Polski 38 będzie odpływał do krajów unijnych, gdyż każdy rynek dąży w naturalny sposób do uzyskania stany równowagi między podażą a popytem. Wiele krajów europejskich osiągnęło w różny sposób sukcesy w walce z bezrobociem. Istniało jednak zawsze kilka elementów wspólnych: dobra polityka makroekonomiczna, koordynacja polityki społecznej, fiskalnej i zatrudnienia, decentralizacja negocjacji płacowych oraz wzrost elastyczności rynku pracy. O krajach Unii Europejskiej mówi się często, że mają spore problemy z rynkiem pracy i nie są dobrym przykładem dla innych, zwłaszcza w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi, uważanymi zawsze za wzorzec sukcesu w walce z bezrobociem. Jednak należy wziąć pod uwagę, sytuacja we Wspólnocie jest zróżnicowana, a część krajów potrafiła ostatnio bardzo efektywnie zwiększyć zatrudnienie. Jeśli porównać to z polskimi osiągnięciami (rys. 4) widać, że unijna strategia zatrudnienia sprawdza się również jako całość, bo stopa bezrobocia w całej Unii w zasadzie nie przekracza obecnie 9 %. 2.1. Bezrobocie w Wielkiej Brytanii Wielka Brytania jest krajem wielonarodowościowym, zamieszkanym przez 4 gł. grupy nar., zachowujące wiele odrębności etnicznych i kulturowych. Anglicy stanowią ok. 76% ogółu ludności, Szkoci - 9%, Irlandczycy - 4% i Walijczycy - ok. 5%; w Szkocji, Walii i Irlandii Pn. Oprócz języka ang., są używane języki celt. Liczba osób posługujących się językiem szkoc., walijskim i irl. systematycznie maleje. Około 6% mieszkańców Wielkiej Brytanii to imigranci z krajów eur. (Żydzi, Włosi, Polacy), z Azji (Indusi - najliczniejsi wśród ludności napływowej, Pakistańczycy, Arabowie, Cypryjczycy), Afryki (gł. Wsch.) i Ameryki Środk. był związany z rozpadem imperium bryt. Od pocz. lat 90. zwiększa się liczba imigrantów z Hongkongu i RPA. Większość Brytyjczyków to chrześcijanie; 1990 anglikanie (wyznawcy nar. Kościoła anglik.) stanowili 20,2% ogółu wierzących, prezbiterianie (członkowie prezbiteriańskiego Kościoła szkoc.) - 14,2%, katolicy (najliczniejsi w Szkocji i Irlandii Pn.) - 21,4%, ponadto metodyści (5,3%) i baptyści (2,6%); wsród ludności napływowej dominują muzułmanie (10,9% ogółu wierzących), sikhowie (4,3%) i hindusi (1,5%); ok. 16% ludności nie określa przynależności wyznaniowej. Postępujący proces starzenia się społeczeństwa (ok. 19% ludności w wieku do 14 lat, ponad 65% w wieku 15-64 lata i ok. 16% w wieku powyżej 64 lat - 1991), spowodowany jest niskim przyrostem naturalnym i wydłużającym się czasem życia (mężczyźni 73 lata, kobiety 78 lat). W 39 strukturze płci występuje liczebna przewaga kobiet nad mężczyznami (104 kobiet na 100 mężczyzn). Władze Wielkiej Brytanii w celu walki z bezrobociem zdecydowały się na głębokie reformy systemu podatkowego i polityki socjalnej. Znacząco obniżono i uproszczono podatek dochodowy od osób fizycznych, zlikwidowano podatek od zysków kapitałowych, obniżono podatek od zysków przedsiębiorstw. W zamian zwiększono podatki pośrednie, głównie VAT. Podobnie jak w USA, w Wielkiej Brytanii istnieje ujemny podatek dochodowy od osób fizycznych, mający zwiększać motywację do podejmowania pracy. Zasiłek dla bezrobotnych uniezależniono od dochodów. Jego wysokość zależy jedynie od wieku i sytuacji rodzinnej bezrobotnego. Skrócono też o połowę czas jego wypłacania - obecnie wynosi pół roku47. Ponadto istnieje wiele specjalnych programów mających stanowić dodatkowe bodźce do szukania pracy,: np.: wypłaty pewnych kwot w gotówce w momencie znalezienia pracy po długim okresie bezrobocia, zwrot kosztów dojazdu na rozmowę kwalifikacyjną czy pożyczki na podnoszenie kwalifikacji. Reformy w Wielkiej Brytanii nie były jednak łatwe. Kosztem większej elastyczności rynku pracy jest wzrost niepewności zatrudnienia (obecnie jest to problem 75 - 85 proc. pracujących, niezależnie od poziomu kwalifikacji) oraz istotne zwiększenie nierówności zarobków48. Rząd Wielkiej Brytanii podejmuje ciągle działania mające na celu zwiększenie zatrudnienia. Do ostatnich inicjatyw należy plan stworzenia 5 tys. nowych miejsc zatrudnienia w branży IT, będący próbą przywrócenia do pracy osób od dawna bezrobotnych. Inicjatywa ta nosi nazwę Ambicja: IT W jej ramach rząd pokryje koszty szkoleń informatycznych dla ponad 7,5 tys. osób. W drugiej fazie programu firmy, takie jak Microsoft, Cisco Systems czy British Telecommunications, stworzą 5 tys. nowych miejsc pracy, oferując zarobki na poziomie 1520 tys. GBP (21-28 tys. USD) rocznie. Szkolenia będą oferowane w pierwszej kolejności osobom pozbawionym pracy przez ostatnie 1,5 roku, młodym ludziom pozostającym bez pracy przez ostatnie pół roku lub dłużej oraz rodzicom samotnie wychowującym dzieci. Zdaniem G Browna kanclerza skarbu Wielkiej Brytanii, w ciągu najbliższych pięciu lat 90% wszystkich stanowisk będzie wymagać posiadania umiejętności z dziedziny technologii informatycznych. Dla porównania, w tym roku umiejętności takie wymagane są na 70% stanowisk, w roku 1992 - na zaledwie 25%. Celem programu Ambicja: IT jest 47 48 http://www.bezrobocie.net/ue_wyjazd.php www.rzeczpospolita.pl 40 umożliwienie osobom bezrobotnym znalezienia zatrudnienia w firmach, które mają problemy z rekrutacją wyszkolonych techników ze znajomością technologii informatycznych. Popyt na tych ostatnich wzrośnie w ciągu następnych trzech lat o 25% . Rząd brytyjski zamierza również udostępnić wybranym grupom szeroko- i wąskopasmowy dostęp do Internetu, możliwość komunikacji satelitarnej oraz platformy umożliwiające odbiór telewizji cyfrowej. Osoby, które otrzymają odpowiedni sprzęt, mogą także liczyć na szkolenia i wsparcie techniczne ze strony organizatorów inicjatywy Ambition: IT. Będą też dysponować dostępem do specjalnie zaprojektowanej strony internetowej, mającej na celu zachęcanie uczestników programu do wykorzystania możliwości nauki i poszukiwania pracy za pośrednictwem Internetu. Rząd brytyjski funduje także komputery dla 12 tys. szkół i domów w środowiskach marginesu społecznego w całej Wielkiej Brytanii, co ma celu zmniejszenie podziałów tworzących się w społeczeństwie informacyjnym49. 2.2. Walka z bezrobociem w Holandii W Holandii aktywnych zawodowo jest 6,6 miliona mężczyzn i kobiet, z czego około 2/3 zatrudnionych jest w sektorze usług, 25% w przemyśle, a 5% w rolnictwie. Sektor usług jest, podobnie jak we wszystkich krajach zachodnich, jednym z ważniejszych sektorów gospodarki. Świadczone usługi przez firmy holenderskie poza granicami Niderlandów, generują ponad połowę holenderskiego PKB (Produktu Krajowego Brutto). Przedsiębiorstwa handlowe i transportowe nastawione są przede wszystkim na świadczenie usług za granicą. Głównym obszarem aktywności firm oferujących usługi dla biznesu (np. usługi komputerowe, biura pośrednictwa pracy, księgowość), sektora komunikacyjnego oraz banków i firm ubezpieczeniowych pozostaje wciąż jeszcze rynek wewnętrzny50. W Holandii walkę z wysokim bezrobociem udało się wygrać przy pełnym przyzwoleniu społecznym na rządowe reformy i na zwolnienie tempa wzrostu płac. Dzięki temu między początkiem lat 80. a połową 90. bezrobocie spadło z ponad 10 proc. do około 6 proc. Eksperci są zdania, że holenderskie sukcesy są w dużej mierze wynikiem szybkiego rozpowszechnienia się pracy w niepełnym wymiarze godzin. W 1996 roku taką pracę wykonywało prawie 40 proc. zatrudnionych, ponad dwa razy więcej niż w Niemczech. 49 Popiołek E. , Rządowy program Ambicja: IT w Wielkiej Brytanii, http://www.jobuniverse.pl/artykuly/8220.html 50 www.uwoj.wroc.pl/zalaczniki/rynek_uslug_w_NL.pdf 41 Wzrost zatrudnienia nie wynika jednak wyłącznie z innego podziału istniejącej puli miejsc pracy. Także liczba osób zatrudnionych w pełnym wymiarze godzin rośnie. Jest to między innymi efekt reform w postaci obniżenia wydatków państwa i podatków, a także ustabilizowania waluty (jeszcze przed wejściem Holandii do strefy euro). Ważnym elementem holenderskiej strategii gospodarczej jest polityka umiarkowanego wzrostu płac, zaakceptowana przez pracodawców i związki zawodowe. W Holandii bardzo popularne jest również tzw. elastyczne zatrudnienie - okresowe lub o zmiennym czasie pracy, bez standardowej umowy o pracę. Dzięki temu bezrobocie jest tu niskie pomimo wysokich podatków i składek ubezpieczeniowych, hojnych zasiłków dla bezrobotnych, a także silnej ochrony prawnej przed zwolnieniami. Udowadnia to, że możliwe jest ograniczenie liczby osób bez pracy przy zachowaniu tzw. państwa dobrobytu51. Od wstąpienia do Unii Polaków obowiązuje dwuletni okres przejściowy, który uniemożliwia im swobodne podejmowanie pracy w Holandii. Jeszcze w tym roku rząd Holandii oceni zasadność wprowadzenia okresu przejściowego. Jeśli stwierdzi, że nie musimy się obawiać polskich pracowników, wtedy rynek pracy w Holandii zostanie otwarty. 2.3. Dania Duński rynek pracy jest stosunkowo zamknięty dla pracowników z innych krajów. Podobnie jak w innych krajach skandynawskich bezrobocie jest bardzo niskie, utrzymuje się na poziomie około 5%. Duński tydzień pracy wynosi ok. 35 godzin dla kobiet , natomiast dla mężczyzn 41 godzin. Różnica w tygodniowym czasie pracy wynika z polityki, jaką Dania prowadzi wobec rodziny. Krótszy czas pracy umożliwia kobietom pogodzenie życia zawodowego z rodzinnym52. W Danii spadek bezrobocia nie był efektem jednolitej strategii zatrudnienia, ale złożyły się na niego trzy niezależne przyczyny: zmniejszająca obciążenia fiskalne reforma systemu podatkowego, reforma polityki zatrudnienia oraz polityka umiarkowanego wzrostu płac mimo szybkiego wzrostu gospodarczego. Reforma podatków zakładała zmniejszenie podatku dochodowego oraz wprowadzenie bodźców do inwestowania. Zmiany w polityce zatrudnienia polegały na stworzeniu programów aktywizacji bezrobotnych, redystrybucji pracy za pomocą programów urlopowych oraz systemu wcześniejszych emerytur. Organizacje zarówno pracodawców, jak i pracobiorców są tu bardzo silne, a negocjacje płacowe odbywają się na każdym szczeblu. Rząd interweniuje w ostateczności, ale 51 52 www.gazetaprawna.pl 42 jego reakcje bywają zdecydowane. Niezbyt silna jest za to prawna ochrona przed zwolnieniami. Nie ma też żadnych ograniczeń co do nadgodzin lub pracy w niepełnym wymiarze godzin53. Poziom zabezpieczenia socjalnego jest tu wysoki, sięga równowartości około 20 proc. PKB rocznie. Okres wypłacania zasiłku należy do najdłuższych w Europie i wynosi pięć lat. Jego poziom natomiast to 90 proc. poprzednich dochodów. we wszystkich krajach OECD jest niższy. Również wydatki na politykę rynku pracy należą tu do najwyższych w Europie - w 1997 roku odpowiadały 5,8 proc. PKB. Duńska strategia zatrudnienia jest kosztowna, ale także przynosi pożądane efekty54. 53 54 Ibidem http://www.rzeczpospolita.pl/serwisy/ 43 Rozdział III. Instrumenty przeciwdziałania bezrobociu w Unii Europejskiej Europejski Fundusz Społeczny ( w skrócie EFS, ang. European Social Fund - ESF) jest najważniejszym instrumentem Unii Europejskiej w zakresie przeciwdziałania bezrobociu i rozwoju zasobów ludzkich. Zadania Europejskiego Funduszu Społecznego precyzuje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1784/1999/WE. Zgodnie z nim działania w ramach EFS powinny być zorientowane na zapobieganie i przeciwdziałanie bezrobociu oraz na rozwijanie potencjału kadrowego i integrację społeczną rynku pracy. Rozporządzenie 1784/99 określa również obszary wsparcia w ramach, których koncentruje się pomoc EFS oraz definiuje kryteria kwalifikujące do objęcia pomocą strukturalną55. Jego celem jest wsparcie rozwoju społeczno-gospodarczego i spójności Unii Europejskij poprzez inwestycje w kapitał ludzki. Europejski Fundusz Społeczny działa w ramach czterech filarów polityki zatrudnienia56: 1. Poprawa zatrudnialności (employability), które opiera się na działaniach na rzecz zwiększenia szans obywateli do znalezienia i utrzymania pracy. 2. Rozwój przedsiębiorczości (entrepreneurship) obejmujący działania na rzecz powstawania i ułatwienia warunków prowadzenia przedsiębiorstwa. 3. Promocja potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw ( adaptability), czyli ułatwienie warunków prowadzenia przedsiębiorstw i działania na rzecz rozwoju potencjału przedsiębiorstw do tworzenia miejsc pracy, uelastycznienie rynku pracy. 4. Promocja równości szans (equal opportunities) obejmująca działania na rzecz zapewnienia równego dostępu obywateli do rozwoju osobistego na rynku pracy, zwłaszcza na rzecz zapewnienia równości kobiet i mężczyzn. Wyróżnia się pięć obszarów wsparcia , jakie udziela Europejski Fundusz Społeczny 57 : 1. Aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu. W ramach tego obszaru znajdują się: aktywizacja zawodowa bezrobotnych bezrobotnych osób zagrożonych utratą pracy, przeciwdziałanie bezrobociu, zwłaszcza 55 http://www.efs.gov.pl/ http://www.europa.korba.pl/pieniadze/fundusze_strukturalne/ 57 Ibidem 56 44 długookresowemu wśród młodzieży. Formy przeciwdziałania to np. szkolenia, staże, poradnictwo, tymczasowe zatrudnienie. 2. Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Są to działania na rzecz takich grup jak niepełnosprawni, „trudna młodzież”, repatrianci, uchodźcy, więźniowie. Dąży się do promowania równości dostępu do rynku pracy. 3. Kształcenie ustawiczne. Ten obszar obejmuje promocję i doskonalenie szkoleń zawodowych i umiejętności zawodowych oraz podnoszenie kwalifikacji. Popiera się uzupełnianie braków w edukacji i powszechne kształcenie dorosłych. Jego formy to np. kursy zawodowe i językowe. 4. Doskonalenie kadr gospodarki (promocja potencjału adaptacyjnego) oraz rozwój przedsiębiorczości. Jednym aspektem jest kształcenie zasobów ludzkich w firmach już istniejących, drugim – pomaganie osobom rozpoczynającym działalność gospodarczą. 5. Równość szans. Integracja i reintegracja kobiet na rynku pracy. Działania w ramach tego obszaru nakierowane są na zwiększenie uczestnictwa i dostępu kobiet do rynku pracy. Dąży się do eliminacji wszelkich form dyskryminowania, finansuje działania dodatkowe, jak np. opieka nad dziećmi. Ponadto, w ramach EFS wspierane są kwestie horyzontalne (wspólne dla całego obszaru Unii i jej poszczególnych członków) dotyczące rozwoju lokalnego, równości szans, rozwoju społeczeństwa informacyjnego oraz zrównoważonego rozwoju58. Podejmowane działania z zakresu rozwoju lokalnego mają przyczynić się, między innymi, do wzmocnienia więzi wewnętrznej wspólnot lokalnych, poprawy jakości życia społeczności oraz zwiększenia zaangażowania mieszkańców i władz lokalnych w rozwój społeczno-gospodarczy regionu poprzez realizację działań opartych na zasadzie partnerstwa. Kwestia równości szans stanowi istotny element wszystkich realizowanych działań. Odnosi się ona w szczególności do promowania równych szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy, do wyrównywania szans edukacyjnych i szans na rynku pracy osób narażonych na wykluczenie społeczne, osób zamieszkałych na terenach wiejskich i zaniedbanych oraz osób niepełnosprawnych. Rozwój społeczeństwa informacyjnego oznacza działania skierowane na podwyższenie poziomu technologicznego poprzez podnoszenie umiejętności korzystania z nowoczesnych technik informacyjno-komunikacyjnych, aktualizowanie wiedzy o 45 nowoczesnych formach zarządzania i organizacji pracy oraz podwyższanie poziomu wykształcenia społeczeństwa. Instrumenty , za pomocą których działa Europejski Fundusz Społeczny to, m.in.: - kształcenie i szkolenie zawodowe, - tworzenie nowych źródeł zatrudnienia, - zindywidualizowane doradztwo (coaching), - subsydiowanie zatrudnienia, - -poradnictwo, doradztwo zawodowe, pośrednictwo, - dotacje dla starterów. Pomoc obejmuje przykładowo inicjatywy w dziedzinach59: * organizacji szkoleń rozwijających umiejętności zawodowe zwiększające możliwości pracowników na rynku pracy, * ulepszania systemów powszechnego kształcenia oraz dostosowywania ich do zapotrzebowania na rynku pracy, * kształcenia kadr, ekspertów i personelu dydaktycznego, * wspierania pośrednictwa pracy, doradztwa i informacji zawodowej, * wspierania tworzenia nowych miejsc pracy, w szczególnosci zatrudnienia w sektorze malych i średnich przedsiębiorstw, * wyrównywania szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy, walkę z dyskryminacją zawodową, * pracy na rzecz grup defaworyzowanych, * badań naukowych, * promocji nowych technologii, * pomocy technicznej. Europejski Fundusz Społeczny współfinansuje w Polsce60: 1. Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Zasobów Ludzkich 2. Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego Polska po wstąpieniu do UE, może również (w przedziale lat 2004-2006) otrzymać pomoc od Europejskiego Funduszu Społecznego w wysokości 2-3 mld euro. Do korzystania z tych funduszy należy się jednak przygotować. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej już w 1998r. stworzyło Departament Programów Przedakcesyjnych i Strukturalnych, który jest 58 http://www.efs.gov.pl/ http://www.fs.ngo.pl/labeo/app/cms/x/16922 60 Ibidem 59 46 odpowiedzialny za całokształt przygotowań do EFS. W styczniu 2000 Rada Ministrów przyjęła „Narodową Strategię Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich 2000-2006”, która może stanowić bazę dla programowania działań EFS. Realizacji Europejskiej Strategii Zatrudnienia i wytycznych służy także współfinansowana z EFS Inicjatywa Wspólnotowa EQUAL. Inicjatywa ta jest poświęcona przeciwdziałaniu dyskryminacji i nierówności na rynku pracy. Inicjatywa Wspólnotowa Equal jest częścią strategii Unii Europejskiej na rzecz stworzenia większej liczby lepszych miejsc pracy i zapewnienia szerokiego do nich dostępu i ma na celu testowanie i popieranie – w drodze współpracy transnarodowej – nowych sposobów zwalczania wszystkich form dyskryminacji i nierówności na rynku pracy, zarówno wobec osób zatrudnionych, jak i poszukujących pracy. EQUAL obejmuje także działania na rzecz społecznej i zawodowej integracji osób ubiegających się o azyl. Program ten stanowi uzupełnienie narodowej strategii zatrudnienia. Equal stwarza możliwości identyfikacji i przewidywania zmian na rynku pracy, jak też wyposaża w nowe narzędzia monitorowania, zapobiegania i rozwiązywania wykrytych problemów. Ogólne zasady wdrażania obejmują: 1.) Podejście tematyczne (Thematic approach) 2.) Partnerstwa na rzecz Rozwoju (Development Partnerships – DPs) 3.) Zaangażowanie grup dyskryminowanych (Empowerment) 4.) Współpraca transnarodowa (Transnational co-operation) 5.) Innowacyjność (Innovation) 6.) Adaptacja rezultatów do głównego nurtu polityki (Mainstreaming) Te zasady określają zarówno sposób wdrażania Inicjatywy Equal, jak też stanowią kryteria zawiązywania Partnerstw na rzecz Rozwoju. W programie EQUAL znajduje odzwierciedlenie dziewięć tematów priorytetowych, podzielonych na pięć grup. Są to61: Zdolność do zatrudnienia, który obejmuje: 1. Ułatwianie wchodzenia i powrotu na rynek pracy celem promowania rynku pracy otwartego dla wszystkich. 2. Zwalczanie rasizmu i ksenofobii w miejscu pracy. Przedsiębiorczość: 3. Zapewnienie powszechnego dostępu do tworzenia biznesu 61 taka punktacja może dziwić, lecz jest to sposób numerowania ogólnie przyjęty w literaturze, źródło: http://www.equal.gov.pl 47 4. Umocnienie „gospodarki społecznej” (tzw. trzeciego sektora), w szczególności usług na rzecz społeczności lokalnych oraz poprawa jakości miejsc pracy „gospodarce społecznej”. Zdolności przystosowawcze 5. Wspieranie kształcenia się przez całe życie i integracyjnych form organizacji pracy sprzyjających zatrudnianiu i utrzymywaniu zatrudnienia osób doznających dyskryminacji i nierówności na rynku pracy. 6. Wspieranie zdolności przystosowawczych przedsiębiorstw i pracowników do zmian strukturalnych w gospodarce oraz wykorzystania technologii informatycznej i innych nowych technologii. Równość szans dla kobiet i mężczyzn 7. Godzenie życia rodzinnego i zawodowego, jak również ponowna integracja mężczyzn i kobiet, którzy opuścili rynek pracy, poprzez wdrażanie bardziej elastycznych i efektywnych form organizacji pracy oraz działań towarzyszących. 8. Ograniczenie nierówności w traktowaniu płci [gender gap] i przeciwdziałanie segregacji zawodowej [job desegregation]. Osoby ubiegające się o azyl (status uchodźcy) 9. Pomoc w integracji osób ubiegających się o status uchodźcy. Zależnie od statusu urzędowego danej osoby ubiegającej się o azyl – co jest sprawą niezwykle złożoną, z istotnymi różnicami pomiędzy państwami członkowskimi – pomoc może dotyczyć nowych sposobów ułatwiania dostępu do rynku pracy lub zapewnienia szkolenia tym, których wnioski zostały odrzucone, zanim opuszczą oni kraj. W ramach każdej dziedziny tematycznej program EQUAL będzie finansował cztery działania62: Działanie 1: tworzenie Partnerstw na rzecz Rozwoju i współpraca transnarodowa; Działanie 2: realizacja programów działania Partnerstw na rzecz Rozwoju; Działanie 3: tworzenie sieci tematycznych, upowszechnianie wzorów dobrej praktyki i oddziaływanie na politykę państwa; Działanie 4: pomoc techniczna wspierająca działania 1, 2 i 3. Program Equal działa już z powodzeniem w innych krajach Wspólnoty. Za przykład nich posłuży jego realizacja w Finlandii63.W wyniku analizy sytuacji na rynku pracy w 62 63 Ibidem Ibidem 48 kontekście dyskryminacji i nierówności fińskie Ministerstwo Pracy zdecydowało się na wybór następujących działań: 1. Priorytet: Zdolność do bycia zatrudnionym (38% środków) Działanie 1. Umożliwienie wejścia i powrotu na rynek pracy tym, którzy mają z tym problemy. Celem działania jest znalezienie metody zwalczania wykluczenia społecznego i zwiększenia zaangażowania w odniesieniu do osób długotrwale bezrobotnych, najstarszych osób w wieku produkcyjnym, młodzieży z problemami w nauce, osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (m.in. samotnych, niepełnosprawnych, imigrantów, mniejszości etnicznych). Działanie uwzględnia różnice na rynku pracy wynikające z lokalizacji Partnerstwa, tj. sytuację obszarów wiejskich, centrów wzrostu gospodarczego, wielkich miast. Działanie 2. Zwalczanie rasizmu i ksenofobii na rynku pracy. Celem działania jest polepszenie warunków zatrudnienia dla imigrantów i tradycyjnych mniejszości etnicznych we współpracy z partnerami społecznymi i sektorem przedsiębiorczości. 2. Priorytet: Przedsiębiorczość (20 % środków) Działanie 1. Wzmocnienie gospodarki społecznej (trzeciego sektora), w szczególności usług sektora użyteczności publicznej w kontekście polepszenia jakości miejsc pracy. Celem działania jest stworzenie strategii rozwoju gospodarki społecznej na poziomie krajowym (rozwój ducha przedsiębiorczości, przedsiębiorstw i warunków działania przedsiębiorstw w trzecim sektorze). 3. Priorytet: Adaptacyjność (30 % środków) Działanie 1. Wsparcie zdolności przystosowawczych przedsiębiorstw i ich pracowników do strukturalnych zmian gospodarczych przy wykorzystaniu informacji i nowych technologii. Celem działania jest rozszerzenie zastosowania technologii informacyjnych do utrzymania i kreowania nowych miejsc pracy (programy szkoleniowe i plany działań dla MŚP i ich pracowników, którzy nie spełniają warunków odpowiadających zapotrzebowaniom społeczeństwa informacyjnego i gwałtownej internacjonalizacji życia zawodowego). 4. Priorytet: Równe szanse kobiet i mężczyzn (10 % środków) Działanie 1. Niwelowanie różnic płci i segregacji zawodowej w tradycyjnym podziale pracy. Celem działania jest testowanie nowych metod i rozwiązań modelowych służących eliminacji nierówności kobiet i mężczyzn w dostępie do zawodów i stanowisk. 49 5. Priorytet (2 % środków): Integracja społeczna i zawodowa osób ubiegających się o status uchodźcy. Grupami docelowymi są zarówno imigranci ubiegający się o status uchodźcy, jak i rodowici obywatele państwa. Zapoznanie obywateli z sytuacją i problemami imigrantów polepszy stosunki etniczne w społeczeństwie. Budżet Inicjatywy Equal w Finlandii wynosi 68 mln Euro na cały okres programowania. Zaplanowano, że w pierwszej rundzie (tj. w konkursie projektów na lata 2001 – 2003) zostanie wybranych około 30 Partnerstw na rzecz Rozwoju. 50 Zakończenie Po przeanalizowaniu danych zawartych w niniejszej pracy nasuwają się pytaniae: W jaki sposób członkostwo w UE może wpłynąć na sytuację na rynku pracy? Punktem wyjścia do otrzymania odpowiedzi na te pytania jest zastanowienie się na ile Unia Europejska zajmuje się sprawami związanymi z polityką zatrudnienia i polityką społeczną. Unia powinna być przecież organizacją międzynarodową, która przede wszystkim troszczy się o zapewnienie pracy obywatelom jej państw członkowskich. Celem zasadniczym działań każdego państwa na świecie jest dążenie do pełnego, racjonalnego i swobodnie wybieralnego zatrudnienia, co oznacza, że każde państwo ma obowiązek walczyć z bezrobociem. Nie wszystkim jednak państwom udaje się tego dokonać w praktyce. Takie zapisy znajdują się także w Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy. Prawo Unii Europejskiej dopowiada do tych fundamentów z jednej strony konieczność wspierania „wykwalifikowanej, wyszkolonej i zdolnej do adaptacji siły roboczej”. To nakłada na państwa członkowskie UE obowiązek uruchomiania takich działań w zakresie polityki zatrudnienia, które promować będą aktywne formy walki z bezrobociem ze szczególnym naciskiem na tworzenie ofert edukacyjnych, które umożliwiają stałe dostosowanie umiejętności pracowników do potrzeb rynkowych. Jak zatem w praktyce wyglądają działania krajowe i europejskie w zakresie polityki zatrudnienia i jak to może wpłynąć na sytuację przeciętnego Polaka na rynku pracy? Przede wszystkim Polska jako jeden z krajów członkowskich UE, od 1 maja 2004 roku powinna realizować narodową strategię zatrudnienia w oparciu o europejskie filary w tym obszarze, którymi są: szczególny nacisk na osiąganie pełnej zdolności zatrudnienia zwłaszcza grup prawdopodobnie mających trudności (kobiety, osoby długotrwale bezrobotne, młodzież, absolwenci szkół i uczelni, osoby niepełnosprawne); promocja przedsiębiorczości, czyli samodzielnego prowadzenia działalności gospodarczej; dążenie do osiągania pełnej zdolności adaptacyjnej i mobilności (dostosowanie umiejętności pracownika do wymagań rynku pracy i świadomość konieczności poszukiwania pracy nie tylko w swoim miejscu zamieszkania) wyrównywanie szans na rynku pracy poprzez zakaz dyskryminacji kogokolwiek ze względu na płeć, stopień sprawności fizycznej, pochodzenie społeczne czy orientację seksualną. 51 Wiele działań w tym zakresie zostało już przez nasz kraj podjętych. Oprócz dostosowania założeń krajowej polityki zatrudnienia, istotnym elementem działań wspólnotowych jest działający na obszarze wszystkich państw członkowskich system informacyjny o nazwie Europejskie Systemy Zatrudnienia (ESZ), na który składają się struktury krajowych instytucji pośrednictwa pracy. Od 1 maja tego roku polskie urzędy pracy i niepubliczne agencje pośrednictwa pracy będą włączone w ten system na takich samych zasadach jak ich europejskie odpowiedniki. To oznacza, że wszystkie oferty pracy oraz informacje o warunkach socjalnych w przyszłym miejscu pracy będą udostępniane zainteresowanym w tym samym czasie, co w pozostałych państwach członkowskich. Unia Europejska w zakresie koordynacji polityki zatrudnienia nie reguluje instrumentów polityki krajowej w zakresie systemów świadczeń socjalnych. Wspiera z kolei aktywne formy walki z bezrobociem poprzez programy edukacyjne (Socrates, Leonardo da Vinci, Młodzież) oraz Europejski Fundusz Społeczny (jeden z czterech Funduszy Strukturalnych), które realizują instytucje oświatowe, szkoleniowe oraz instytucje rynku pracy. Z programów edukacyjnych Polska korzysta już od 1998 roku, a z Europejskiego Funduszu Społecznego oraz pozostałych Funduszy Strukturalnych – od 1 maja 2004 roku. Najbardziej doraźnym jednak środkiem i interesującym dla przeciętnego obywatela jest kwestia swobodnego przepływu osób, w ramach którego obywatele państw członkowskich mogą wyjeżdżać do innego państwa i podejmować tam pracę bez żadnych ograniczeń, a także korzystać z gwarancji socjalnych w zakresie równego traktowania, warunków zatrudniania oraz bezpieczeństwa i higieny pracy. Podstawą podejmowania pracy w innym państwie członkowskim jest uznawanie polskich kwalifikacji zawodowych. Tę kwestię reguluje prawo wspólnotowe w przypadku zawodów takich jak lekarze, pielęgniarki, prawnicy i nauczyciele, które figurują na liście tzw. zawodów regulowanych . To oznacza, że polskie dyplomy zawodowe są uznawane bez żadnych przeszkód na terenie całej UE. Zawody, które nie znalazły się na liście ministerialnej są objęte standardowymi procedurami, polegającymi na weryfikacji umiejętności poświadczonych dyplomem w drodze przeprowadzonych przez właściwą instytucję w danym państwie tzw. testów umiejętności lub skierowania na staż adaptacyjny. Dla polskich absolwentów i bezrobotnych istotna jest nie tylko informacja na temat reguł podejmowania pracy za granicą, ale też dostęp do możliwości stwarzanych przez fundusze strukturalne UE, które będą dostępne od 1 maja 2004 roku. Dwa fundusze – Europejski Fundusz Społeczny i Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego – mają za zadanie współfinansować projekty z zakresu aktywnych form wspierania walki 52 z bezrobociem, integrację i reintegrację grup społecznych szczególnego ryzyka (długotrwale bezrobotni, niepełnosprawni, młodzież, kobiety), wspieranie przedsiębiorczości poprzez edukację, a także dostosowanie ofert placówek oświatowych i szkoleniowych do wymagań rynku pracy. Wśród proponowanych form wsparcia znajdują się szkolenia specjalistyczne dla bezrobotnych i zagrożonych bezrobociem, pośrednictwo w poszukiwaniu pracy, kształcenie ustawiczne, tworzenie czasowych ośrodków opieki nad dziećmi w ramach projektów szkoleniowych dla kobiet, staże dla uczniów, studentów i absolwentów szkół średnich i wyższych, a także studia podyplomowe dla kadr zarządzających małych i średnich przedsiębiorstw. W praktyce widać, że podejmuje się wiele działań mający na celu aktywną walkę z bezrobociem, które są współfinansowane ze środków unijnych, tak więc akcesja jest sporą szansą dla polskiego rynku pracy. Minęło jednak jeszcze zbyt mało czasu, aby odczuć wyraźne zmiany. Dopiero w ciągu ostatnich 12 miesięcy poziom bezrobocia zaczął się stabilizować i w niewielkim stopniu spadać. Jest to pozytywny sygnał, gdyż na przestrzeni ostatniej blisko dekady cały czas rósł. Konieczność dostosowania się przez państwo do prowadzenia polityki prozatrudnieniowej, zmusza nasze rządy do zajęcia się wreszcie tym poważnym problemem społecznym, zamiast utrzymywania na siłę określonej wysokości wskaźników, na których społeczeństwu zupełnie nie zależy. 53 Bibliografia Literatura: 1) ABC Unii Europejskiej.Polityka zatrudnienia Unii Europejskiej, Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce, Warszawa 2004, 2) Analiza i ocena wpływu integracji Polski z Unią Europejską w sferze społecznoekonomicznej, Raport Podzespołu Zadaniowego nr 29 powołanego przez KIE (Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa styczeń 1998) 3) Biała Księga. Polska - Unia Europejska. Opracowania i Analizy. Seria: Gospodarka, Urząd Rady Ministrów, Biuro ds. Integracji Europejskiej oraz Pomocy Zagranicznej, Wwa 1993: 4) CASE - Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych przygotowało wspólnie z Programem Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) Raport o Rozwoju Społecznym. Polska 2004 -W Trosce o Pracę 5) Cztery swobody, czyli jak funkcjonuje Jednolity Rynek Unii Europejskiej, praca zbiorowa, Biblioteczka przedsiębiorcy, Fundacja na Rzecz Uniwersytetu Śląskiego i Rozwoju Samorządności Wśród Młodzieży, Katowice 2004 6) Edukacja w zmieniającym się społeczeństwie, Wyd. MEN 7) Europejski fin de siécle - przeobrażenia struktur międzynarodowych, Włodzimierz Anioł, Wydawnictwo Naukowe Scholar 8) Europejskie prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, red. Ludwika Florek, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, W-wa 1996 9) Europejskie prawo pracy w polskiej perspektywie, Roger Blanplain, Maria Matey, Instytut Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1993 10) FrąckiewiczL. ,Polityka społeczna, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1998, 11) Glikman R., M. Kabaj, "Ciągłość i transformacja gospodarki", Key Text, w-wa 1997, 54 12) GolinowskaS.Polityka społeczna. Koncepcje-instytucje-koszty, POLTEXT, Warszawa 2000, 13) Kłos B., Zrewidowana Europejska Strategia Zatrudnienia, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, Informacja nr 974, lipiec 2003 14) Nowy ład pracy w Polsce i w Europie, red. Maria Matey, Fundacja Promocji Prawa Europejskiego, Wydawnictwo Naukowe Scholar 15) Podstawowe dokumenty Rady Europy z dziedziny polityki społecznej, Fundacja Promocji Prawa Europejskiego, Wydawnictwo Naukowe Scholar 16) Polityka społeczna wobec reform. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej Ustronie Wielkopolskie , czerwiec 2003” Akademia Ekonomiczna Katowice, Katowice 2003 17) Polskie prawo pracy w okresie transformacji w oświetleniu praw wspólnotowego, red. Henryk Lewandowski, Fundacja Promocji Prawa Europejskiego, Wydawnictwo Naukowe Scholar 18) Popiołek E. , Rządowy program Ambicja: IT w Wielkiej Brytanii, http://www.jobuniverse.pl/artykuly/8220.html 19) Prawo zabezpieczenia społecznego w Europie i w Polsce, Fundacja Promocji Prawa Europejskiego, Wydawnictwo Naukowe Scholar 20) Raport na temat rezultatów negocjacji o członkostwo Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej” z 17 grudnia 2002 r. Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa styczeń 2003 r., 21) RatyńskiW., Problemy i dylematy polityki społeczej w Polsce, Difin, Warszawa 2003, 22) RatyńskiW., Problemy i dylematy polityki społeczej w Polsce, Difin, Warszawa 2003, str. 12-13. 55 23) Rezultaty negocjacji o członkostwo Polski w Unii Europejskiej i wstępna ocena ich skutków gospodarczo-społecznych , Raport Rządowego Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa styczeń 2003 r., rozdział V 24) Sadowski Z., Wach T., Leksykon pracy, bezrobocia i zabezpieczenia społecznego, Poradnik 154, Warszawa 2003, 25) Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 24 kwietnia 2004 roku (Dz. U. Nr 99 poz. 1001). 26) ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy(Dz. U. Nr 99 z 2004r., poz. 1001 ) 27) Wejście do Unii Europejskiej a wzrost gospodarczy, tłumienie bezrobocia i poprawa warunków bytowych ludności, Raport nr 23, Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów, Warszawa 1997 28) Zbiorowe stosunki pracy w perspektywie integracji europejskiej, red. Wiesława Kozek, Fundacja Promocji Prawa Europejskiego, Wydawnictwo Naukowe Scholar Strony www: 1) http://euro.pap.com.pl/cgi-bin/europap.pl?grupa=2&ID=15 2) http://www.bezrobocie.net/ue_wyjazd.php 3) http://www.efs.gov.pl/ 4) http://www.efs.gov.pl/ 5) http://www.equal.gov.pl 6) http://www.europa.korba.pl/pieniadze/fundusze_strukturalne/ 7) http://www.fs.ngo.pl/labeo/app/cms/x/16922 8) http://www.gazetaprawna.pl 9) http://www.rzeczpospolita.pl 56 10) http://www.rzeczpospolita.pl/serwisy/ 11) http://www.uwoj.wroc.pl/zalaczniki/rynek_uslug_w_NL.pdf 57