Ostatnie dwa lata ycia Prof. Moj esza Schorra

1
Przedmowa
Przedwojenna Polska miała czterech wielkich ydowskich historyków: Moj esza Schorra1
[1874-1941], Meira Bałabana [1877-1942], Ignacego Schippera [1884-1943] i Emmanuela
Ringenbluma [1900-1944]. Wszyscy oni pochodzili z Galicji i aden nie prze ył II Wojny
wiatowej. Schipper i Ringenblum zgin li z r k nazistów, Bałaban zmarł na atak serca w 1942
r., Schorr za na zesłaniu w Uzbekistanie, po prawie dwuletnim przebywaniu w radzieckich
wi zieniach. Tragiczna ironi losu było, e trzech pierwszych, znajduj cych si na terytorium
okupowanym przez Niemców, prze yło Schorra. Niniejsza publikacja akt procesu Schorra,
przechowywanych w Centralnym Archiwum Federalnej Słu by Bezpiecze stwa [FSB] w
Moskwie, umo liwia wyja nienie szczegółów jego pobytu w wi zieniu.
Moj esz Schorr urodził si w Przemy lu (Galicja). Kształcił si w
ydowskim Seminarium
2
Teologicznym znanym jako Seminarium Rabinackie w Wiedniu , a tak e na uniwersytetach:
Jana Kazimierza we Lwowie, Berli skim i Wiede skim. W roku 1900 otrzymał dyplom rabina.
1
W wielu rosyjskoj zycznych ródłach oraz encyklopediach nazwisko historyka pisze si z pojedynczym „r” w
niniejszej publikacji b dziemy pisa z podwójnym „r” na laduj c publikowane dokumenty oraz łaci sk pisowni
nazwiska Schorr.
Na temat Schorra patrz : Schorr, Moses // Encyklopedia Judaica.Vol.14.Col..997-998; Schorr, Moj esz // Polski
Słownik Biograficzny. Vol.35, Warszawa- Kraków, 1994, s. 603-604 ; Ksi ga jubileuszowa ku czci Prof. Dr.
Moj esza Schora. Warszawa,1935 [artykuły M. Balabana i M. Dawida]; Kowec Mada’ i le-zecher Mosze Schorr
[1945], ix-xiii; Gruenbam [ed.] Y. Encyklopedia szel galujot, 1953, Vol. 1, P. 303-304; Guzik J. Mosche Schorr //
Mirsky S.K [ed.]. Iszim u-dmujot be-chochmat Jisrael be-Ejropa ha-mizrachit lifnej szekiata. 1959, P. 207-222;
Zakharii R. Moses Schorr and Meir Balaban: Forgotten Eastern European Jewish Historians, M..A. Thesis. Central
European University. Budapest, 1998; Goldberg J. Moses Schorr – Pioner der Erforschung der Geschichte der
polnischen Juden // Judaica. 1995, Vol. 51 [2]. P.83-96; Schorr Mosze// Mała Encyklopedia ydowska, T. 10, Str.
289-290. Autorzy publikacji wyra aj wdzi czno profesorowi Szymonowi Rudnickiemu [Warszawa] za cenne
krytyczne uwagi i skorygowanie danych biograficznych dotycz cych niektórych osób, a tak e doktorowi
Abrahamowi Grinbaumowi [Jerozolima] za bibliograficzne uwagi.
2
Israelitisch – Theologische Lehranstalt –powstał w roku 1893, istniał do roku 1938.
2
W roku 1898 Uniwersytet Jana Kazimierza uhonorował go stopniem doktora filozofii. Od roku
1899 Schorr wykładał nauki judaistyczne w
ydowskim Seminarium Nauczycielskim we
Lwowie, od roku 1910 nauczał j zyków semickich oraz historii Staro ytnego Wschodu na
Uniwersytecie Jana Kazimierza jako tzw. priwat-docent3 [od 1915 r – profesor].
W roku 1923 zaproponowano Schorrowi posad rabina w Wielkiej Synagodze w Warszawie
przy ulicy Tłomackie4. W roku 1925 otrzymał tytuł profesora semitystyki na Uniwersytecie
Warszawskim, jako jeden z nielicznych polskich ydów uhonorowanych tym tytułem. W roku
1928 Schorr został jednym z zało ycieli warszawskiego Instytutu Nauk Judaistycznych5, gdzie
wykładał Tanach i hebrajski, jednocze nie pełni c funkcje dyrektora. Jako historyk, Schorr
prowadził badania na temat organizacji wspólnot i urz dów polskich ydów6, historii ydów w
rodzinnym Przemy lu7. Jego prace z semitologii dotyczyły praktyki prawnej w staro ytnej
społeczno ci babilo skiej [„Akty prawne staro ytnego Babilonu”; ,, ródła prawa cywilnego i
karnego w staro ytnym Babilonie”]8. W uznaniu osi gni
członka
Polskiej
naukowych Schorra powołano na
Akademii Umiej tno ci, niejednokrotnie
odznaczany był
równie
wyró nieniami naukowymi.
Schorr był członkiem Rabinackiej Rady Warszawy, przewodnicz cym warszawskiego
Komitetu Pomocy Ofiarom Kryzysu9, przewodnicz cym Pa stwowej Komisji Egzaminacyjnej
dla
gimnazjalnych
nauczycieli
przewodnicz cego w kilku
halachy
(prawa
ydowskiego),
a
tak e
zast pc
ydowskich organizacjach społecznych, dobroczynnych i
kulturalnych – zarówno ogólnopolskich jak i warszawskich.
Formalnie nie był członkiem adnej partii, chocia zwi zany był z ruchami syjonistycznymi.
Ze wzgl du na uznanie w rodowisku ydowskim, w roku 1935 Schorr został powołany na
3
Tytuł nieetatowego wykładowcy wy szej uczelni równoznaczny docentowi.
Wielka Synagoga przy ulicy Tłomackie zbudowana została w 1878 r. i zburzona przez nazistów 16 maja 1943 r.,
po zduszeniu powstania w warszawskim getcie. Nabo e stwa odbywały si w obrz dku reformowanym, na ile
pozwalała ortodoksyjna tradycja. Kazania były odczytywane po polsku. chór składał si wył cznie z m czyzn, na
organach grano tylko podczas lubów. Synagoga słu yła liberalnej inteligencji, oraz przedstawicielom klasy
redniej wy szej.
5
Instytut Nauk Judaistycznych został otwarty w 1928 r.
6
Organizacja ydów w Polsce od najdawniejszych czasów a do 1772 r. // Kwartalnik historyczny 1899, Vol.13,
P.485- 529b 734- 775; Wewn trzna organizacja ydów w Polsce // Ksi ki Wschodu, Ks.9, 1900, C.138- 163, Ks
11, str. 94 – 115; Ks.12, str. 21-46. Ponadto, w „Ksi kach Wschodu” opublikowano prac Schorra „Główne
zjazdy ydowskich wspólnot w Polsce” [Ks.1,1901,str.61-80; Ks.2, Str.36-59].
7
ydzi w Przemy lu do ko ca XVIII wieku, Lwów,1903.
8
Altbabylonische Rechtsurkunden aus der Zeit der I. Babylonischen Dynastie [Sitzungsberichte der Wiener
Akademie der Wissenschaften], 1907-1910, Vols.1-3; Urkunden des altbabylonischen Zivil und Prozessrechts,
Leipzig, 1913.
9
Centralny ydowski Komitet Pomocy [Centraler Jidiszer Hilf–Komitet] powstał w roku 1926, aby pomaga
ofiarom kryzysu ekonomicznego. Komitet udzielał po yczek bankrutuj cym handlowcom i przedsi biorcom na
rozpocz cie nowej działalno ci, zapobiegał eksmisjom, rozdzielał ywno oraz odzie . W czasie swojego
istnienia [do 1938 r.] Komitet pomógł 23,000 rodzinom.
4
3
członka polskiego senatu i zajmował to stanowisko do roku 1938. Senat był drug izb
polskiego parlamentu i, w odró nieniu od sejmu, jedna trzecia jego składu nie była wybierana
ale naznaczana przez prezydenta [Rozdz. 47 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej].
W drugiej połowie lat 30-tych w Polsce, polityka pa stwa popierała emigracj
ograniczała
udział
trzymilionowej
społeczno ci
ydowskiej
w
yciu
ydowsk , oraz
politycznym,
ekonomicznym i kulturalnym. Ju na pocz tku lat 20-tych raczej nie zatrudniano
ydów w
pa stwowych urz dach. W tym samym czasie na wy szych uczelniach wprowadzono numerus
clausus dla studentów ydowskich. W roku 1926 został on zniesiony, a w drugiej połowie lat
30-tych wprowadzony ponownie10. Narastał bojkot ydowskich towarów i usług, na równi z
nadu yciami i cz stymi pogromami. Kryzys doprowadził do bankructwa tysi cy handlowców,
a tak e proletaryzacji i zubo enia ludno ci
ydowskiej11. Antysemityzm w relacjach
społecznych, panuj cy równie w ród inteligencji i studentów, przewy szał ten praktykowany
przez organy publiczne i pa stwowe. W ród niemieckiej społeczno ci w Polsce coraz cz stsze
były postawy pronazistowskie, zwi zane z doj ciem Hitlera do władzy; ustały wi c kontakty
polityczne pomi dzy mniejszo ci niemieck a
ydami. W tych warunkach Prof. Moj esz
Schorr, jako senator i uznany autorytet polskich
ydów, cz sto wyst pował przeciwko
antysemityzmowi, dyskryminacji i naruszaniu ich praw obywatelskich.
Pierwszego wrze nia 1939 roku armia niemiecka wkroczyła do Polski, szesnastego wrze nia
otoczyła Warszaw . Osiemnastego wrze nia rz d polski uciekł do Rumunii, a nast pnie do
Pary a. Siedemnastego wrze nia, na mocy paktu Ribbentrop – Mołotow, Armia Czerwona
wtargn ła do Polski od wschodu anektuj c zajmowane rejony Polski [w terminologii
sowieckiej- Zachodni Białoru i Ukrain ]. Schorr wiedział, e Niemcy nie oszcz dz go
poniewa był ydowskim działaczem społecznym, który wyst pował w Senacie przeciwko
faszyzmowi12, dlatego te z on Tamar [Tatian ]13, uciekł z Warszawy na wschód. Wówczas
na zachodnim Wołyniu przebywała ju córka Felicja14 z trojgiem dzieci – dwójk własnych i
10
O numerus clausus patrz: Rudnicki S. From „ Numerus Clausus” to „Numerus Nullus”// Polin 1987,
Vol.2.P.246-268.
11
Patrz., na przykład : Mendelsohn E. The Jews of Central Europe between the World Wars. Indiana University
Press. Bloomington, 1983,P. 73-76.
12
Patrz: zeznania Schorra w ledztwie, sprawa Nr.391 oskar enie Schorra Moj esza, syna Ozjasza, Centralne
Archiwum FSB RF, R-38952 (były archiwalny Nr. 90 3807), L. 20. Dalej: Sprawa Schorra.
13
Tamar (Tatiana) Schorr - córka mieszka ca Wilna, kupca, bankiera i syjonisty Jakuba Benjakoba ( Ben-Jakob
1858 – 1926). Gdy Hercel przebywał w Wilnie (1903) syjoni ci urz dzili przyj cie na jego cze w posiadło ci
Benjakoba. Tamar wyjechała z m em z Warszawy tu przed wej ciem Niemców do miasta. Po aresztowaniu
m a w Ostrogu odnalazła go we lwowskim wi zieniu. W kwietniu 1944 roku, w Vittel, Tamar targn ła si na
swoje ycie, (południowa Francja) (patrz ni ej). (Informacja, otrzymana przez autorów od Jehoszuy, syna M.
Schorra, z jego prywatnego archiwum w Jerozolimie. Dalej: Archiwum J. Schorra.)
14
Felicja (Cypora, 1910 – 1984) – po uko czeniu szkoły redniej wyszła za m za Maksa, Kohna (Kohena),
przemysłowca i zast pc Honorowego Konsula Szwecji w Lodzi. Przed wojn , kiedy jej m przebywał w
4
synem siostry, Soni15. Nawet je eli Schorr nie miał zapewnionej przyszło ci pod rz dami
władzy radzieckiej, miał przynajmniej nadziej , e uratuj si
ona, córka i wnuki.
Siódmego wrze nia 1939 roku Schorrowie wyjechali z Warszawy, 27 wrze nia dotarli do
Ostroga16. Pojawienie si Schorra w mie cie zostało wkrótce odnotowane i 9 pa dziernika
został on aresztowany17. W wi zieniu w Ostrogu przebywał przez tydzie , potem tyle samo był
przetrzymywany w Łucku, a 24 pa dziernika został przewieziony do Lwowa. W wi zieniu
Schorr był zmuszony do wypełnienia ankiety. Został sfotografowany, odebrano mu przedmioty
osobiste: złoty zegarek, wieczne pióro, scyzoryk, portfel, plik zdj
oraz grzebie z futerałem18.
Pierwsze, krótkie przesłuchanie, z 14 pa dziernika 1939 roku, prawdopodobnie odbyło si w
Ostrogu. Schorr był pytany kiedy, kto i dlaczego wyznaczył go na polskiego senatora; od
którego roku pełnił obowi zki rabina; do jakich partii nale ał. Jak zwykle pytano o krewnych
zagranic . Schorr odpowiadał, e prezydent Mo cicki19 wyznaczył go na senatora jako rabina
Warszawy nienale cego do adnej partii politycznej. Oficer ledczy podkre lił w protokole
słowa Schorra dotycz ce sprawowania urz du rabina od 1923 roku oraz mówi ce o
mał e stwie jego córki Zofii, mieszkaj cej w Pary u, z urz dnikiem polskiego Ministerstwa
Sprawiedliwo ci20. Oficer ledczy okre lił przynale no
„klasow ” aresztowanego i odesłał do
Łucka pod nadzór Słu b Bezpiecze stwa Pa stwowego.
Londynie ona razem ze swoimi synami Ickiem Jakubem i Stefanem Amirem, oraz synem Soni, Piotrem
Benjaminem, wyjechała z Zakopanego na Woły . Po wybuchu wojny doł czyli do niej rodzice. Po aresztowaniu
ojca, Felicja z dzie mi i matk przeniosła si do Lwowa, gdzie pracowała jako kelnerka. Zrezygnowała z ucieczki
z chłopcami do Rumunii za wzgl du na aresztowanego ojca. Razem z dzie mi doczekała ko ca okupacji w Vittel;
po wojnie zamieszkali w Pary u, sk d wyjechali do Nowego Jorku. Felicja utrzymywała si z handlu perłami w
Japonii, oraz w Izraelu. Po mierci m a, z którym po wojnie nie mieszkała, powtórnie wyszła za m [1982]
[Archiwum J. Schorra].
15
Sonia ( Sofia, Zofia - Sara, 1907-1961) studiowała germanistyk i poezj na Uniwersytetach w Warszawie i
Berlinie. Wyszła za m
za Artura Millera, prawnika, wysokiego urz dnika polskiego Ministerstwa
Sprawiedliwo ci. W roku 1939 wyjechała do Pary a, gdzie uczyła si kapelusznictwa. W czasie wojny, po
cz stych przeprowadzkach (południowa Francja, Hiszpania, Portugalia) wyjechała wraz z m em do Nowego
Yorku. Oboje walczyli o uratowanie rodziców i krewnych, którzy pozostali na terytorium okupowanym. Udało
im si załatwi dla nich paszporty Kostaryki i Nikaragui co uratowało Felicj i dzieci ( Archiwum J. Schorra ).
16
Tak jest w dokumentach procesu Schorra ( Sprawa Schorra. L .26). Według J. Schorra rodzice wyjechali z
Warszawy ostatnim poci giem, spotkali si 8 wrze nia w Równem z Felicj i dzie mi. Nast pnie wyjechali razem
do Ostroga ( Archiwum J. Schorra), polskiego miasta na zachodnim Wołyniu, przy granicy z ZSRR. Gdy wojska
radzieckie zaj ły Ostrog w mie cie znajdowało si 10,5 tys. ydów.( Mała encyklopedia ydowska. Vol. 6,218).
17
Sprawa Schorra L.26 według innych, widocznie niedokładnych danych, został aresztowany „podczas
przemieszczania si z Warszawy do Ostroga” (W tym e L.4 ) według słów J. Schorra, w Ostrogu dwaj ydzi
powiedzieli ojcu, e w mie cie znajduje si chory Jakub Appenszlak, redaktor warszawskiej gazety ydowskiej
„Nasz Przegl d”, który chce go widzie . Schorr wyszedł z nimi i nie wrócił. Widocznie wtedy został aresztowany,
natomiast Appenszlaka nie było wówczas w mie cie.( Archiwum J. Schorra).
18
Sprawa Schorra L. 6-7, 10, 12-13
19
Mo cicki Ignacy (1867 – 1946) – profesor chemii, działacz polityczny. Do roku 1914 był mało znanym
członkiem PPS (Polskiej Partii Socjalistycznej). Po przewrocie majowym Mo cicki został prezydentem Polski
(11.07.1926) i pełnił t funkcj do 1939 r., kiedy to zamieszkał w Szwajcarii.
20
Sprawa Schorra. L. 16-17.
5
Pi tnastego pa dziernika upowa niony podporucznik Pa stwowego Bezpiecze stwa 2-go
wydziału UGB21 UNKWD USSR Imiarek22 stwierdził,
e Schorr jest podejrzany o
„prowadzenie karygodnej działalno ci w stosunku do komunistów oraz osób sympatyzuj cych
z władz radzieck ”, a było to wykroczenie z paragrafu 54, punktu 13 Kodeksu Prawa USSR23.
Nie mo e on „ukrywa si przed ledztwem i s dem i dlatego powinien zosta w areszcie w
Łuckim wi zieniu”. Nast pnego dnia wojskowy prokurator uznał to oskar enie24. Nast pnego
dnia starszy porucznik PB Matwiejew kontynuował przesłuchanie. Wyja nił szczegóły kariery
naukowej Schorra, po czym pytał o jego działalno
zawsze broniłem praw i kultury
w senacie. Odpowied Schorra – „Ja
ydowskiego narodu” – oficer
ledczy podkre lił na
25
czerwono jako dowód winy. Dziewi tego listopada, ju we Lwowskim wi zieniu nr 2, oficer
ledczy
abski przesłuchiwał Schorra przez cztery godziny, po czym sporz dził
jednostronicowy raport. Oczywi cie nie wszystko co działo si
odnotowane w raporcie26. Oficer
na przesłuchaniu zostało
ledczy chciał wymóc na Schorze przyznanie si
do
działalno ci antykomunistycznej i antyradzieckiej, któremu to oskar eniu przesłuchiwany
kategorycznie zaprzeczał.
Nie bior c tego pod uwag , oficer ledczy zapisał, e Schorr „b d c w polskim parlamencie
[senacie], jednocze nie b d c rabinem, prowadził karygodn
21
polityk
w stosunku do
2 wydział UGB w roku 1939. Tajny Wydział Polityczny (SPO) Zarz du Bezpiecze stwa Pa stwowego. SPO
prowadził walk z wrogimi partiami politycznymi oraz elementami antyradzieckimi. Kokurin A.I.,Pietrow N.W.
(Sporz dzili) // Łubianka: WCK-OGPU-NKWD-MGB-MWD-KGB, 1917 –1960. Przewodnik. M., 1997,
str.12,21.
22
Wi kszo dokumentów w sprawie przeciwko Schorrowi, które dotarły do autorów niniejszej publikacji,
przepisał Władimir Prichodko (patrz ni ej), a tylko kilka stronic zostało skopiowanych. Kserokopie te zrobił
pracownik archiwum FSB, który według instrukcji nie skopiował numeru sprawy, numerów archiwalnych
dokumentacji, ani nazwisk oficerów ledczych i prokuratorów prowadz cych spraw Schorra. Prichodko dopisał
r cznie cz
tych informacji.
Wówczas stopie starszego porucznika PB odpowiadał wojskowemu stopniu majora; kapitan PB odpowiadał
wojskowemu pułkownikowi. (Łubianka S.14 )
23
Artykuł 54 UK USSR odpowiadał Artykułowi 58 UK RSFSR. Ust p 13 brzmiał: ”aktywne działania lub
aktywna walka przeciwko klasie robotniczej i ruchowi rewolucyjnemu, przejawione na odpowiedzialnym albo
tajnym stanowisku w ustroju carskim czy za rz dów kontrrewolucyjnych w okresie wojny domowej”. Na mocy
tego artykułu skazywano na od trzech lat pozbawienia wolno ci do rozstrzelania.
24
Sprawa Schorra .L. 1-2.
25
Jak wy ej.L. 18 – 19.
26
Mo liwe jest, e przesłuchiwanie trwało znacznie dłu ej. W raporcie czas trwania przesłuchiwania jest
przeprawiony z 19:00 na 14:30. Ta korekta nasuwa pytanie na ile w ogóle mo na ufa dokumentom ledczym
ko ca lat 30-tych. Na przykład, nie mamy pewno ci, czy nie zmuszano Schorra do składania okre lonych zezna
lub czy przeprowadzano przesłuchania, które nie zostały pó niej nieudokumentowane. Tym bardziej nie wiemy na
ile raporty te odzwierciedlaj prawdziwe dialogi pomi dzy ledczym a aresztowanym. Oficerowie ledczy
najcz ciej sporz dzali raporty po zako czeniu przesłuchania, z pami ci i z wygodn dla siebie korekt , a pó niej
dawali do podpisu aresztowanym. Z drugiej strony, w 1939 r. fala wielkiego terroru, oraz samowola organów
ledczych zacz ły si zmniejsza . Ponadto, jako znana osobisto , wzbudzał zainteresowanie zagranic . Mo na
przypuszcza , e kierownictwo Bezpieki pragn ło nie tylko wytoczy proces Schorrowi, ale tak e otrzyma od
niego informacje na temat ycia społecznego w przedwojennej Polsce. Bior c powy sze pod uwag , mamy
nadziej , e publikowane raporty przynajmniej w pewnej mierze odzwierciedlaj to, co naprawd działo si na
przesłuchaniach.
6
komunistów oraz sympatyzuj cych z władz
radzieck ” i postanowił poci gn
go do
27
odpowiedzialno ci z par. 54 p.13 .
Drugiego grudnia ten sam
Tym razem
abski przeprowadził nast pne półtoragodzinne przesłuchanie28.
dał informacji o stosunkach Schorra z prezydentem. Na pytanie o działalno
w
senacie, Schorr odpowiadał, e postulował za:
a) udost pnieniem ydom prawa do nauki na wy szych uczelniach29;
b) udost pnieniem kredytów pa stwowych ydom - handlowcom;
c) przyznaniem ubogim ydom pomocy materialnej na ochron zdrowia;
Schorr tłumaczył, e nie osi gn ł niczego w senacie gdy nikt nie popierał jego postulatów.
Ponownie zaprzeczył,
e jako senator wyst pował przeciwko klasie robotniczej oraz
Zwi zkowi Radzieckiemu. Tak naprawd , b d c niezbyt aktywnym działaczem politycznym w
targanej przez konflikty Polsce, Schorr czasami wyst pował przeciwko politycznemu
ekstremizmowi, zarówno prawicy jak i lewicy. Tak na przykład w swojej mowie w Senacie 9
marca 1936 roku Schorr powiedział;
„Dyktatura lewicy, podsycana przez Wschód, wyci ga r k
do dyktatury prawicy,
podtrzymywanej przez zachodniego s siada, w celu wyrwania władzy z r k prawowitego rz du
przy u yciu terroru. Jedni nastawiaj ludno
przeciwko bur uazji, przypisuj c jej całe zło, inni
przeciwko ydom, obwiniaj c ich za wszystko. Te dwa obozy s zgodne co do taktyki dywersji
i u ycia siły, jako rodków na drodze do osi gni cia władzy.(...) Bolszewizm komunistów i
bolszewizm narodowych socjalistów, dla których charakterystyczna jest dyktatura partii i jej
władza, nie s w Europie fenomenem wi kszym, ni parlamentarna demokracja Francji, Anglii,
Belgii i innych pa stw europejskich, w których nie ma antysemityzmu...”30
Nale y zauwa y , e celem tej oraz innych wypowiedzi Schorra był jednak antysemityzm ze
strony prawicy. Ze wzgl du na konserwatywny skład senatu, porównywał ekstremistów
prawicowych do lewicowych aby zdyskredytowa
tych pierwszych i udowodni ,
e
antysemityzm zagra a stabilno ci pa stwa. We wcze niejszym swoim wyst pieniu, z 24
czerwca 1936 r., Schorr tłumaczy wzrost popularno ci komunizmu w ród polskich ydów jako
skutek narastaj cego antysemityzmu i braku równouprawnienia. Przy tym o wiadcza:
„My, ydzi, walczymy z komunizmem tak samo jak z antysemityzmem, dlatego e jest
on wrogiem wszystkich religii i d e narodowo ciowych, a to znaczy, e naszej religii i
27
Sprawa Schorra. L.10, 21.
Jak wy ej. L.22
29
ydów dyskryminowano na wy szych uczelniach, gdzie pozwalano im zajmowa tylko wyznaczone miejsca. Po
raz pierwszy getto ławkowe wyznaczono ydom na Politechnice Lwowskiej w grudniu 1935 roku. We wrze niu
1937 roku Minister O wiaty zezwolił rektorom na wprowadzenie podobnych praktyk na innych uczelniach.
Niektórzy ydowscy studenci odmawiali zajmowania miejsc w getcie ławkowym i podczas zaj po prostu stali,
za co niejednokrotnie ich bito. ( Melzer E. Antisemitism in the Last Years of the Second Polish Republic //
Gutman Y., Mendelsohn E., Reinharz J.,Shmeruk Ch. (Eds.). The Jews of Poland Between Two World Wars. P.
130; Witz-Margulies B. Jan Kazimierz University 1936-1939: A Memoir // Polin. Vol. 14.P.224-225).
28
7
naszych narodowych idei. O wiadczam tu, z tej trybuny, e my
ydzi jeste my przeciwko
komunizmowi i akceptujemy wszelkie rodki, które wybierze pa stwo do wykorzenienia ruchu
komunistycznego”31.
Widocznie urz dnik Departamentu Pa stwowego USA Kordell Hall opierał si na tym oraz
podobnych o wiadczeniach Schorra, kiedy pisał do znanego ameryka skiego ydowskiego
działacza Cyrusa Adlera, e Schorr jest os dzony „za jego szczer opozycj do komunizmu w
czasie, kiedy mieszkał w byłym pa stwie polskim”32
Z drugiej strony radzieccy oficerowie ledczy nie mieli w r kach ani tekstów przemówie
Schorra,
ani
zezna
wiadków,
potwierdzaj cych
oskar enie
go
o
działalno
antykomunistyczn . Na podstawie przesłuchania 2 grudnia (które niczego nie wykazało) oficer
ledczy starał si u prokuratora obwodu lwowskiego o przedłu enie ledztwa i przetrzymanie
Schorra w areszcie przez miesi c, a do 2 stycznia 1940 r.33
abski pisał, e „karygodna polityka (Schorra) w stosunku do członków i sympatyków partii
komunistycznej” jest udowodniona. Uwa ał, e nale y wyja ni tylko szczegóły dotycz ce
zwi zków Schorra z polskimi urz dnikami pa stwowymi: Mo cickim, Beckiem34 i innymi.
Pro ba została rozpatrzona pozytywnie.
Min ły jeszcze dwa miesi ce, w ci gu których Schorr nie był przesłuchiwany.
3 lutego 1940 r. oficer ledczy Lwowskiego Zarz du NKWD Łopunow, na mocy rozkazu
zast pcy komitetu ludowego Spraw Wewn trznych ZSSR, W.N. Merkułowa, wysłał
aresztowanego oraz akta sprawy do Moskwy w celu kontynuacji ledztwa35. Schorr został
wysłany konwojem do Moskwy, do 1-go spec-wydziału NKWD ZSRR. W towarzysz cej
dokumentacji odnotowano „zdrowy”36. Dwudziestego pierwszego marca 1940 r., po dotarciu
30
Sprawozdanie Stenograficzne Senatu, posiedzenie z 9 marca, 1936, P. 71
Sprawozdanie Stenograficzne Senatu, posiedzenie z 24 czerwca, 1936, P. 85-86.
32
List z 15.02.1940 // Archiwum J. Schorra.
33
Sprawa Schorra .L.70
34
Beck Józef (1894-1944 ), pułkownik – Minister Spraw Zagranicznych Polski od 1932 po 1939 r., protegowany
Piłsudskiego. Był zwolennikiem przyjaznych stosunków z Niemcami i nieust pliwo ci w stosunku do Zwi zku
Radzieckiego.
35
* Sprawa Schorra . L.71
Merkułow W.N. (1895-1953). Członek RKP(b) od 1925r. W roku 1921 rozpocz ł karier w KC Tbilisi.
Prawdopodobnie to bliskie stosunki z L. Beri sprawiły, e we wrze niu 1938 r. został wybrany na zast pc
naczelnika Głównego Zarz du Bezpiecze stwa Pa stwowego (GUGB) NKWD ZSSR, a po trzech miesi cach – na
zast pc Komisarza Narodowego Spraw Wewn trznych ZSSR i naczelnika GUGB. W lutym – czerwcu 1941 r. i
latach 1943-1946 Merkułow pełnił obowi zki Komisarza Narodowego Bezpiecze stwa Pa stwowego. Został
rozstrzelany w roku 1953 (Jwkin W.J. Władza Pa stwowa ZSSR: Wy sze organy władzy i Zarz dzania oraz
kierownictwo, 1923-1991 lata M.,1999,str.419-420) Widocznie rozkaz Merkułowa dotyczył nie tylko Schorra, ale
i innych aresztowanych tej kategorii.
36
Sprawa Schorra. L.14
31
8
do moskiewskiego wi zienia butyrskiego, zdj to odciski palców Schorra i wypełniono now
ankiet .37
Kontynuacj
ledztwa powierzono oficerowi ledczemu 2-go wydziału GUB, podporucznikowi
GB Krykowskiemu. Krykowski przej ł ledztwo38 26-go marca, a ju 2 kwietnia przesłuchanie
Schorra trwało, z przerw , od 10:15 do 21:40. (patrz Dokument 1)
Oficerów ledczych najbardziej interesowały powi zania Schorra z JOINTem39. Porucznik
Hamaziuk, starszy pełnomocnik 2-go wydziału GUGB wyst pił do prokuratora ZSRR o
przedłu enie ledztwa. Był on obecny tak e na pierwszym przesłuchaniu, gdzie odnotował:
„ustalono zwi zki Schorra z elementami kontrrewolucyjnymi zagranic , oraz ameryka sk
organizacj JOINT prowadz c szpiegowsk działalno
w ZSRR”40. Ósmego maja 1940 r.
Merkułow przychylił si do pro by.
Nast pne przesłuchanie odbyło si po pi ciu i pół miesi cach, 17 wrze nia. Prowadził je
Hamaziuk. Pytania
ledczych, oraz ich uwagi odnotowane w protokołach, wyra nie
wskazywały na starania d
ce do udowodnienia Schorrowi, jako
a) senatorowi Sejmu Polskiego;
b) zagorzałemu syjoni cie;
c) rabinowi Wielkiej Synagogi Warszawskiej;
d) działaczowi społecznemu w zarz dach organizacji ydowskich,
działalno ci nacjonalistycznej, antykomunistycznej, oraz antyradzieckiej.
Wskazywało na to utrzymywanie kontaktów z zachodnimi organizacjami
ydowskimi
nios cymi pomoc socjaln , w pierwszej kolejno ci z JOINTem, która w ZSSR była uwa ana za
organizacj szpiegowsk . (patrz Dokumenty 1 i 2). Nie udało si jednak zdoby ani adnych
dowodów pisemnych na temat działalno ci antyradzieckiej Schorra, ani
adnych zezna
wiadków. Schorr zaprzeczał ka demu punktowi oskar enia. Trzeba zauwa y , e protokoły
przesłucha sprawiaj wra enie, jakby oficerowie ledczy usiłowali nie tylko zdemaskowa
Schorra, ale tak e zebra informacje na temat ycia społeczno – politycznego ydów polskich,
partii ydowskich, oraz społecznych działaczy ydowskich. Schorr odpowiadał na wszystkie
pytania, ale nie było w jego odpowiedziach szczegółowych informacji o konkretnych osobach,
37
Sprawa Schorra. L.7,8.100. Pierwsz ankiet Schorr wypełnił osobi cie.
Jak wy ej. L.72
39
Ameryka ski Zjednoczony Komitet ydowski (JOINT) powstał w roku 1914 w celu pomocy ydom –
uciekinierom z czasów I wojny wiatowej, którzy nadal cierpieli bied w wielu pa stwach. JOINT brał udział w
dofinansowywaniu TOZu, oraz CENTOSu od pocz tku 1938 r.; po 1 wrze nia 1939 r, rodki przekazane polskim
ydom przekroczyły 2 miliony USD.
40
Sprawa Schora L.73
38
9
ani o tych, którzy mogli si wówczas znajdowa na terytorium okupowanym przez ZSSR.
Najwyra niej zdawał on sobie spraw ,
e jego zeznania mog
by
wykorzystane do
represjonowania innych osób. Nie podał nawet adresów córek w Pary u.
Pod tym wzgl dem ciekawe jest porównanie zachowania Schorra na ledztwie z zachowaniem
Menachema Begina (1913 – 1922), członka KC organizacji syjonistów – rewizjonistów Polski i
szefa Bejtar, jej oddziału młodzie owego. Z rozpocz ciem wojny Begin uciekł do Wilna i we
wrze niu 1940 roku został tam aresztowany przez władze radzieckie. Prawdopodobnie z
powodu młodego wieku on, podobnie jak wielu innych, nie rozumiał do ko ca istoty re imu
radzieckiego. Podczas ledztwa, Begin nie tylko szczegółowo opowiadał o działalno ci swojej
partii, ale tak e podawał imiona towarzyszy wraz z ich adresami w Wilnie i Kownie. Na
przykład, na pytanie s dziego ledczego: „Kogo z członków partii syjonistów – rewizjonistów i
polskiej organizacji Bejtar, zamieszkałych obecnie w Wilnie, Pan zna?”, Begin podał 13
nazwisk, w tym: „Grajew, 60 lat, członek partii rewizjonistów, mieszka w Wilnie, ulica
Teatralna, dom 5 lub 8 Hercog (imienia nie pami tam), lat 35, członek partii rewizjonistów,
mieszka w Wilnie, Radneslauta 5”41, itd. Zauwa my, e Begin, tak jak Schorr, na cały szereg
pyta odpowiadał „nie pami tam”, jednak to, co sobie przypomniał mogło zaszkodzi jego
towarzyszom.
Na wniosek s dziów ledczych, ledztwo kilka razy było przedłu ane. Od sierpnia było to
zatwierdzane przez prokuratora ZSRR Boczkowa42. Wtedy to stało si co niespodziewanego:
obro ca Schorra zrezygnował. Prokurator wojskowy Kulczycki, który jeszcze w sierpniu 1940
r. zgodził si
na przedłu enie ledztwa, we wrze niu napisał do Boczkowa: „Wyra am
sprzeciw.”
Schorr w czasie trwania ledztwa od dziesi tego pa dziernika 1939 r. był przesłuchiwany raz.
Oprócz jego sytuacji społecznej nie znaleziono
materiałów. „Pozostawiam waszemu rozpatrzeniu”
adnych innych kompromituj cych go
43
– oczywi cie Boczkow zgodził si na
przedłu enie ledztwa i tym razem. Kiedy w ko cu listopada zwrócono si do Kulczyckiego z
41
Begin M. Be-leilot lewanim. Dvir, 1995, P. 92-93
Sprawa Schorra. L. 73-78.
Boczkow Wiktor Michajłowicz (1900-1981), od sierpnia 1940 r.do listopada 1943 r. prokurator ZSRR. Nie miał
wykształcenia prawniczego; uko czył Akademi Wojskow RKKA im.M.W.Frunze (1938). Pocz tkowo był
wojskowym, od listopada 1938r. był szefem Głównego Zarz du Wi ziennego NKWD. Miesi c pó niej – szefem
4-go (specjalnego) wydziału GUGB NKWD ZSRR. Był prokuratorem, a nast pnie stał na czele zarz du wojsk
eskortowych NKWD (MSW) ZSRR. Od 1951 r. był zast pc szefa Głównego Zarz du Obozów (GULAG). W
1959r. przeszedł do rezerwy.(Władza pa stwowa w ZSSR.1999.C.230)
43
Sprawa Schorra L. 79-80
42
10
wnioskiem o kolejne przedłu enie, ten sprzeciwił si znowu: „sprawa Schorra le y długo
nieruszana”44.
Znowu przedłu enie ledztwa, a to znaczy, e areszt Schorra był zatwierdzany.
Tymczasem stan zdrowia Schorra pogorszył si . Przyzwyczajony do lepszych warunków
starszy człowiek szczególnie ci ko znosił trudy ycia w radzieckim wi zieniu tym bardziej, e
od dawna nie dostawał paczek. W wi zieniu radzieckim bez paczek od krewnych trudno było
prze y b d c nawet w pełni sił. Poza tym, jako wierz cy
Schorr widocznie nie mógł je
yd i rabin – nawet liberalny –
wszystkiego co podawano wi niom (o przestrzeganiu koszeru
nie było nawet mowy) i to uszczuplało i tak skromne racje ywno ciowe. B d c w wi zieniu
butyrskim, ju w kwietniu Schorr zwrócił si do władz wi ziennych (z podaniem w j zyku
polskim) by zwrócono mu zabrane we Lwowie 75 rubli, „dlatego, e jestem w podeszłym
wieku – 66 lat, potrzebuj dodatkowej ywno ci ze wzgl du na stan zdrowia”45. Całe miesi ce
prowadzono z lwowskim wi zieniem bezowocn korespondencj o przesłaniu do Moskwy
rzeczy Schorra, ł cznie z pieni dzmi i złotym zegarkiem z wygrawerowanym imieniem,
skradzionym przez stra ników wi ziennych.
Zdrowie aresztowanego cały czas si pogarszało. Ogl dziny lekarskie 14 sierpnia 1940 r.
wykazały, e Schorr ma „nabrzmiał twarz”, „szmery w płucach”, niewydolno
wie cow i
sercow . Uznano za nieprzydatnego do pracy fizycznej. Nast pne badania medyczne 7
kwietnia 1941r. wykazały przesuni cie granic serca, nadci nienie krwi –220/105, wiszcz cy
oddech. Lekarz postawił diagnoz : „mia d yca, nadci nienie, niewydolno
mi nia
46
sercowego” . W takim wła nie stanie znajdował si Schorr, kiedy sprawa była zako czona i
12 kwietnia 1941r. sformułowano akt oskar enia ( Dokument 3), w którym zarzucano mu
obron interesów ydowskiej bur uazji. Całe uzasadnienie zajmowało pół strony. Kwalifikacja
czynu (§ 58 ust 13) nie została zmieniona. Prokurator Kulczycki zgodził si
z aktem
oskar enia, a szef 3 (tajnego politycznego) zarz du NKGB ZSRR starszy major GB Gorli ski47
zatwierdził go.
Po miesi cu narada specjalna przy NKWD ZSRR wydała wyrok – pi
lat zesłania do
Uzbekistanu (Dokument 4). W wyroku w ogóle nie wspomniano o podstawie oskar enia.
Napisano, e Schorr zostaje zesłany jako element społecznie niebezpieczny. Mo na tylko si
domy la , co konkretnie – nieobecno
44
znamion przest pstwa, stan fizyczny i zaawansowany
Jak wy ej, L.81 –82
Jak wy ej. L.26-27, 83-89
46
Jak wy ej. L.92
47
N.D.Gorli ski (1907-1965), starszy major GB odpowiadał wojskowemu generał-majorowi,Gorli ski dosłu ył
si stopnia generała – porucznika (Łubianka. S.73,109,123,133)
45
11
wiek, czy te presja mi dzynarodowa – było przyczyn tak łagodnego wyroku. Nie ma
w tpliwo ci jednak,
e działalno
Schorra w Polsce nie podlegała orzecznictwu s du
radzieckiego, co nie poruszyło członków Narady Specjalnej.
7 czerwca Schorr został przetransportowany do Taszkientu48. Choremu trudno było znie
podró , zapewne te bardzo prze ywał losy swoich bliskich, którzy pozostali we Lwowie.
Wszystko to razem – podró , napi cie nerwowe, post puj ca choroba układu kr enia i gor cy
klimat obwodu chorezmskiego przyspieszyły jego mier . Schorr zmarł 10 lipca 1941 r.
(Dokument 5). Jego grób nie zachował si
49
.
Walka o uwolnienie Moj esza Schorra rozpocz ła si
prawdopodobnie jeszcze w pa dzierniku. Ju
niedługo po jego aresztowaniu,
w listopadzie 1939 r. Agencja
ydowska
zwróciła si do głównego rabina Sztokholmu M. Erenprajza z pro b o pomoc w wywiezieniu
Schorra do Szwecji (kraju neutralnego) gdzie wydano by całej rodzinie certyfikat na wyjazd do
Palestyny. Agencja
ydowska nie miała mo liwo ci zwrócenia si bezpo rednio do rz du
50
radzieckiego . Jednocze nie, działaj c na tymczasowy rz d polski znajduj cy si wtedy w
Pary u, starano si o przyznanie mu obywatelstwa brytyjskiego51. Główny rabin Erec Izrael,
Icchak Hercog próbował doprowadzi do tego w Londynie, niestety bezskutecznie52. W tym
samym czasie w lutym 1940r. rektor Uniwersytetu Hebrajskiego, Jehuda Magnes, wysłał przez
ameryka ski konsulat w Jerozolimie list z pro b o stawiennictwo w obronie Schorra53 do
ambasadora USA w Moskwie.
Nie wiedział prawdopodobnie,
e Departament Stanu ju
odmówił wstawiennictwa za
Schorrem jako obywatelem nie ameryka skim. Na pocz tku kwietnia 1940 r. syn, Jehoszua
Schorr, student politechniki w Hajfie i jeden z najaktywniej działaj cych na rzecz uwolnienia
profesora, otrzymał informacj o przeniesieniu M. Schorra do wi zienia w Moskwie. Jehoszua
natychmiast wysłał do prokuratora ZSRR pro b o pozwolenie na przyjazd w celu przekazania
rzeczy i ywno ci oraz o otrzymanie zezwolenia na widzenie po zako czeniu ledztwa54.
Oczywi cie nie otrzymał odpowiedzi.
adne z podejmowanych wysiłków nie przyniosły
pozytywnego rezultatu a wielu zabiegaj cych o uwolnienie profesora poddało si nastrojowi
rezygnacji.
48
Sprawa Schorra L.101
Patrz Dokument 5; według J..Schorra jego ojciec zmarł 8 lipca. Patrz tak e: Guzik (Note 1) P.216
50
List A. Dobkina do Schorra (1.11.1939); List wydziału imigracyjnego Agencji ydowskiej do rabina M.
Erenprajza (16.11.i 26.11.1939r. //Archiwum J. Schorra.
51
A.Dobkin do Schorra (20.2.1940)// Jak wy ej
52
Hercog do J. Schorra (17.3.1940r.). Jak wy ej
53
Sekretarz J. Magnesa do Schorra (25.2.1940r.) // Jak wy ej
54
List J. Schorra (25.4.1940r.).// Jak wy ej
49
12
W ameryka skich gazetach ydowskich rozprzestrzeniały si wie ci o mierci Schorra. Pi tego
listopada 1940 r. znany ydowski wydawca A. Sztibel w rozpaczy pisał do Cyrusa Adlera: „Na
ka dym parowcu przybywaj cym z Europy, prawie ka dy polski
yd ogłasza si Wodzem
ydów Polski. To s ludzie, których imion nigdy nie słyszałem, mimo e urodziłem si i
wychowałem w Polsce; podczas kiedy profesor Schorr, rzeczywisty autorytet
ydostwa
polskiego do tej pory znajduje si w areszcie bolszewickim i nikt nie robi nawet najmniejszego
wysiłku by go uratowa ”55.
Siedemnastego lipca 1941r., na spotkaniu członków Zarz du Agencji
ydowskiej dla
56
Palestyny , Emanuela Neumana, i kierownika Wydziału Stosunków Mi dzynarodowych
wiatowego Kongresu ydowskiego57, rabina M. Perlcwajga, z ambasadorem ZSRR w USA
K.A. Umanskim58, strona
ydowska poruszyła spraw
wypuszczenia z ZSRR niektórych
polskich ydów, w tym Schorra. Umanski odparł, e według jego informacji „rabin Schorr był
w Moskwie i jest wolny od czterech – pi ciu miesi cy”59. Wówczas Schorra ju nie było w ród
ywych.
Losy rodziny Schorra potoczyły si w nast puj cy sposób. Córka Sonia z m em, Arturem
Millerem, w ko cu 1940 r. dotarła do Nowego Jorku. Zi , Maks Kohn, przetrwał wojn w
Londynie. Kiedy Lwów był okupowany przez Niemców, on Schorra, Tamar , z córk ,
Felicj , i trzema wnukami przeniesiono do getta warszawskiego, a rok pó niej (gdy druga jej
córka, Sonia, zdobyła dla nich obywatelstwo Kostaryki i Nikaragui) - do wi zienia w
Warszawie; a w ko cu do francuskiego miasteczka Vittel. Tam, w hotelu strze onym przez
gestapo, mieszkało trzystu
ydów z zagranicznymi paszportami. Kiedy dowiedziały si , e
nast pnego dnia zostan przewiezione do obozu koncentracyjnego Drancy (a stamt d
ydzi
zazwyczaj byli transportowani do O wi cimia), matka i córka postanowiły odebra sobie ycie,
eby dzieci, jako sieroty, unikn ły wywiezienia. Osiemnastego kwietnia Tamara za yła cyjanek
potasu, a Felicja rzuciła si z okna z czwartego pi tra. Prze yła, a gestapo zostawiło j z
dzie mi w Vittel, które pó niej zostało wyzwolone przez armi ameryka sk
55
60
.
Od K. Halla do S.Adlera (15.2.1940r.). //Jak wy ej
Agencja ydowska (Jewish Agency, Sochnut) została zało ona, aby wspomaga powstanie pa stwa
ydowskiego w Palestynie. Definitywnie ukształtowała si w 1929r. Zarz dzenie Agencji zapewniało syjonistom i
niesyjonistom udział w Radzie, Komitecie Administracyjnym i Wykonawczym. Prezes wiatowej Organizacji
Syjonistycznej miał tak e sta na czele Agencji ydowskiej. Pierwszymi prezesami byli Ch. Weizmann (19291931, 1935-1946) i N. Sokołow (1931-1935)
57
wiatowy Kongres ydowski utworzony został w 1936r.w celu „podtrzymania i umocnienia jedno ci ludu
ydowskiego”. Jednoczył najwi ksze organizacje ydowskie w ponad 60 krajach wiata.
58
Umanski (1902-1945); zgin ł w katastrofie lotniczej, prawdopodobnie spowodowanej przez wywiad radziecki
(Kostyrczenko G.W Sekretna polityka Stalina,M.,2001, S.241)
59
Stosunki radziecko-izraelskie. Zbiór dokumentów, T. 1, M.,2000.C.18
56
13
Akta procesu Schorra zostały odnalezione w 2000 r. w Centralnym archiwum FSB, przez
moskiewskiego pisarza i dziennikarza Władimira Prichodko. Po zaj ciu Polski w 1939 r.
rodzice Władimira: re yser teatralny Aleksander Lejn (1906-1942) i aktorka Nonna Prichodko,
zostali przeniesieni do Lwowa. Tam na pocz tku zamieszkali u lekarza Oswalda Schorra,
bratanka Moj esza, i zaprzyja nili si z jego rodzin . Podczas wojny Lejn zgin ł na froncie, a
jego ona z synem wróciła do Lwowa, gdzie wkrótce zaadoptowała mał córk Oswalda, Ann ,
jedyn pozostał przy yciu z rodziny lekarza61. Dorosła Anna zdołała znale
krewnego w
Izraelu, Jehoszu Schorra, syna Moj esza.
Na pro b
Jehoszuy, Prichodko zainteresował si
losem Moj esza Schorra, odnalazł w
archiwum FSB i skopiował materiały ze ledztwa. Jehoszua Schorr przekazał te materiały i
inne dokumenty autorom tego artykułu. Niestety ani Władimir Prichodko, ani Jehoszua Schorr
nie do yli publikacji, chocia wła nie oni j zainicjowali.
Drukuj c „Akta Procesu Schorra”, autorzy spełniaj swój moralny obowi zek wobec zmarłego.
Podczas przygotowania dokumentów poprawiona została ortografia i interpunkcja. Zamiast
„Toz”, „Cjentos”, „Ort”, jak jest w oryginale, nale y pisa TOZ, CENTOS, ORT. Jednocze nie
wyrazy, które nale y pisa du
liter , a które w dokumentach celowo, cho nie zawsze, były
pisane z małej litery („wy” przy zwrocie s dziego ledczego do Schorra, Uniwersytet Hebrajski
w Jerozolimie, Wielka Synagoga, Instytut Judaistyczny, Uniwersytet Warszawski, nazwy
zwi zków ydowskich i inne) zachowane s
tak, jak w dokumentach. Dotyczy to tak e
przypadków zapisu całego nazwiska du ymi literami. W publikacji nie zostały przytoczone
wszystkie akta sprawy Schorra, zawieraj ce 105 stron, lecz tylko najbardziej istotna ich cz
,
mianowicie:
1. Protokół przesłuchania od 2.4.1940r.(ll.23-44 );
2. Protokół przesłuchania od 17.9.1940r.(ll.65-69);
3. Akt oskar enia od 15.4.1941r.(ll.96-98);
4. Wypis z protokołu Narady Specjalnej (wyrok) od 17.5.1941r.(l.99);
5. Za wiadczenie o zgonie od 17.10.2000 r.
Tre
innych dokumentów jest albo wykorzystana we wst pie, albo podobna do przytoczonych
protokołów przesłucha , albo nieistotna (korespondencja o przesyłce rzeczy osobistych
aresztowanego, pokwitowania, za wiadczenia itd.)
Akta sprawy Schorra maj nadruk „Przechowywa wiecznie”.
60
Zaideman H.; Korbana haaharon szel geweret profesor Schorr // Ha-boker, 10.5.1945
Patrz.Prichodko N.Asja // Gazeta Społeczna. 1994, nr 25/50 (24-30.6.). Prichodko W. Kilka słów o
wspomnieniach mojej matki // Jak wy ej
61