zdrowa watroba ulotka ALKOHOL mini
Transkrypt
zdrowa watroba ulotka ALKOHOL mini
ZDROWY STYL ŻYCIA SKUTKI ZDROWOTNE SPOŻYWANIA ALKOHOLU Dofinansowane przez: Więcej na: www.zdrowawatroba.uml.lodz.pl Ocenia się, że w Polsce 4 mln osób pije alkohol codziennie, a 800 tys. (tj. 2%) ludzi jest od niego uzależnionych. Alkohol jest toksyną wielonarządową. Szkodliwe oddziaływanie alkoholu dotyczy całego organizmu: mózgu, serca, układu mięśniowego, krwiotwórczego, a w szczególności przewodu pokarmowego i układu trawiennego. Alkohol predysponuje do rozwoju refluksu żołądkowo – przełykowego, odpowiada za 30 – 40% przypadków ostrego zapalenia trzustki i 65 – 95% przewlekłego zapalenia trzustki. Istnieje ścisły związek między piciem alkoholu w sposób szkodliwy, a rakiem: przełyku, gardła, jamy ustnej i wątroby. Wpływ alkoholu na układ pokarmowy zależy od: rodzaju i ilości alkoholu, czasu i sposobu jego spożywania, płci, predyspozycji genetycznych, zażywanych leków, chorób współistniejących i palenia tytoniu. Do narządów najbardziej wrażliwych na toksyczne działanie alkoholu należy wątroba. Wątroba jest głównym miejscem metabolizowania alkoholu, a najważniejszy jego metabolit: aldehyd octowy jest 30-krotnie bardziej toksyczny niż alkohol. Alkohol jest metabolizowany również w nabłonku żołądka i jelit. U osób nadużywających alkoholu może dojść do uszkodzenia wątroby, chociaż u większości osób spożywających go w nadmiarze nie rozwija się istotna patologia wątrobowa. W rzeczywistości tylko u ok. 25% występuje objawowa postać alkoholowej choroby wątroby (ALD). Stwierdzono potencjalną hepatotoksyczność (szkodliwe oddziaływanie na wątrobę) dawek etanolu powyżej 30 g dziennie u mężczyzn i powyżej 20 g dziennie u kobiet. Ilościowy próg hepatotoksyczności alkoholu wykazuje duże różnice osobnicze. Przewlekłe nadużywanie alkoholu w ilości 80 g /dobę (2 l piwa, 1 l wina, 5 – 6 drinków) zwiększa ryzyko chorób wątroby; u kobiet dawka jest mniejsza i wynosi 20 – 40 g. Zdolność wątroby do metabolizowania alkoholu zmienia się z wiekiem. Do najczęściej występujących chorób wątroby będących skutkiem działania alkoholu zalicza się: stłuszczenie wątroby, stłuszczeniowe zapalenie wątroby, marskość wątroby oraz całkowitą niewydolność wątroby. Uszkodzenie wątroby rozwija się etapowo, a niektóre stadia niekiedy występują równocześnie. Objawy kliniczne zależą od stadium choroby, chociaż nie ma ścisłej zależności między nasileniem objawów i stopniem uszkodzenia wątroby. Są to: uczucie zmęczenia nudności, wymioty brak apetytu ból pod prawym łukiem żebrowym powiększenie wątroby nagromadzenie płynu w jamie brzusznej żółtaczka encefalopatia wątroby (zaburzenia neuropsychiczne towarzyszące ostrym i przewlekłym chorobom wątroby) krwawienia z przełyku lub brzucha POSTACI KLINICZNE ALKOHOLOWEJ CHOROBY WĄTROBY Alkoholowe stłuszczenie wątroby Stłuszczenie wątroby jest obecne u 60 – 90% osób z alkoholową chorobą wątroby i u ponad 90% alkoholików. Rozwój alkoholowego stłuszczenia wątroby może nastąpić nawet po 3 – 7 dniach znacznego nadużywania alkoholu; jednorazowe wypicie 400 g czystego alkoholu wystarczy, by w hepatocytach (komórkach wątroby) zgromadziły się wakuole tłuszczu. Proces chorobowy najczęściej przebiega bezobjawowo, czasem pojawia się osłabienie, zmęczenie, brak apetytu. W badaniach USG obserwuje się umiarkowane powiększenie narządu i ewentualnie niewielki wzrost aktywności transaminaz (próby wątrobowe) we krwi. Stłuszczenie alkoholowe wątroby jest chorobą całkowicie odwracalną w przypadku zaprzestania picia alkoholu. Alkoholowe zapalenia wątroby Zapalenie alkoholowe wątroby jest spowodowane nie tylko działaniem toksycznym alkoholu i aldehydu octowego, ale również działaniem toksyn bakterii jelitowych przenikających w nadmiernych ilościach do układu wrotnego. Zapalenie stłuszczeniowe wątroby może okresowo przybierać postać niewydolności wątroby z dekompensacją metaboliczną. Klasycznymi objawami dekompensacji metabolicznej wątroby są: zażółcenie powłok skórnych i skaza krwotoczna. Alkoholowa marskość wątroby Czynnikami ryzyka marskości wątroby są: płeć żeńska, niedożywienie, otyłość, cukrzyca, współistniejące zakażenie wirusem HBV lub HCV. W alkoholowej marskości wątroby dominuje proces włóknienia narządu, zmniejsza się ilość czynnego miąższu wątroby. Osoby z alkoholową marskością wątroby skarżą się na osłabienie, nietolerancję wysiłku, utratę łaknienia, spadek masy ciała. Często towarzyszy temu żółtaczka. U chorych występują obrzęki, wybroczyny („głowa Meduzy” – poszerzenie żył wokół pępka). U mężczyzn pojawiają się zaburzenia potencji. W badaniach laboratoryjnych krwi obserwuje się małopłytkowość, anemię, podwyższone wartości transaminaz oraz wysoki poziom trójglicerydów. Uszkodzenie wątroby spowodowane marskością jest nieodwracalne. Właściwe leczenie (abstynencja alkoholowa, dieta, leczenie farmakologiczne) może zapobiec lub spowolnić proces chorobowy, a także przeciwdziałać powikłaniom. Śmiertelnymi powikłaniami marskości mogą być krwotoki z żylaków przełyku, zakażenia bakteryjne, encefalopatia oraz niewydolność nerek. Poza tym marskość wątroby stanowi czynnik ryzyka rozwoju raka wątroby. Ryzyko jest szczególnie wysokie u mężczyzn powyżej 50 roku życia oraz u chorych jednocześnie zakażonych wirusem HCV lub HBV. PROFILAKTYKA I LECZENIE We wczesnych stadiach zaniechanie picia alkoholu, zmiana stylu życia oraz dieta mogą powstrzymać rozwój powikłań i poprawić funkcje wątroby. Sposoby leczenia alkoholowej choroby wątroby obejmują: zmianę stylu życia dietę terapię farmakologiczną a czasem nawet transplantację wątroby (w przypadku marskości) Dieta Alkoholicy ok. 50% dziennego zapotrzebowania energetycznego przyjmują z alkoholem, często zaniedbując odżywianie. Alkohol zaburza proces odżywiania, oddziałuje niekorzystnie na trawienie, magazynowanie i wydalanie składników pokarmowych (np. upośledza magazynowanie witaminy A, zwiększa wydalanie tłuszczu). Dieta powinna być indywidualnie dostosowana i zależna od m.in. stopnia niedożywienia będącego wynikiem długotrwałego przebiegu choroby alkoholowej oraz stopnia wyrównania lub niewydolności wątroby. Dieta zależy także od dolegliwości lub schorzeń współtowarzyszących tj. występowania żółtaczki, żylaków przełyku, encefalopatii, występowania zaburzeń czynnościowych ze strony pęcherzyka żółciowego i wydzielania zewnętrznego trzustki. Energia Wartość energetyczna diety powinna uwzględniać stan odżywienia chorego. Oceny tej dokonuje lekarz lub dietetyk. Ocenia się, że u 65 do 95% osób z alkoholową chorobą wątroby występuje niedożywienie białkowo – energetyczne. Do najważniejszych przyczyn niedożywienia należą: nieprawidłowa dieta, zaburzenia łaknienia, szybkie uczucie sytości po posiłku, zaburzenia wchłaniania, obniżona tolerancja węglowodanowa, zwiększony katabolizm. Pomimo, że 1 g alkoholu dostarcza 7,5 kcal, to energia ta zużywana jest na energetycznie kosztowny metabolizm alkoholu. Ponadto alkohol zastępuje inne produkty w diecie. Stąd u osób z chorobą alkoholową występuje mechanizm błędnego koła, prowadzący do postępującego deficytu energetycznego. Zapotrzebowanie energetyczne osoby ze stwierdzonym niedożywieniem jest zwiększone i wynosi 42 – 45 kcal/kg masy ciała/dobę, podczas gdy u osób prawidłowo odżywionych wynosi 30 – 40 kcal/kg masy ciała/dobę. Otyłość u osób z alkoholową chorobą wątroby i związane z nią stłuszczenie hepatocytów (komórek wątroby) jest niekorzystna i zalecana jest powolna redukcja masy ciała (0,5 - 1,0 kg/ tydzień). Białko Alkohol upośledza syntezę białek z aminokwasów. Dodatkowo, przy niedożywieniu dieta powinna dostarczać większych niż przeciętne ilości białka, bo ok. 1,5 g/kg masy ciała/dobę. Białko powinno być pełnowartościowe. Nabiał i białko pochodzenia roślinnego wydają się być lepiej tolerowane niż mięso, ryby i jaja. Osoby prawidłowo odżywione, ze skompensowaną (wyrównaną) marskością wątroby powinny otrzymywać 1,2 g białka/kg masy ciała/dobę. Węglowodany W alkoholowej chorobie wątroby, jak i innych chorobach wątroby istnieje prawdopodobieństwo występowania zaburzeń w gospodarce węglowodanowej. Alkohol ma wpływ na poziom glukozy: powoduje albo spadek, albo wzrost glikemii. Hiperglikemia spowodowana jest zaburzeniem w wydzielaniu insuliny, hipoglikemia – niedożywieniem lub współistniejącą cukrzycą. Węglowodany powinny stanowić 50 – 55% dziennego zapotrzebowania energetycznego. Spożycie ich w ciągu doby powinno wynosić 300 – 400 g. Głównym źródłem węglowodanów złożonych (bo takie są zalecane) są: pieczywo, makaron, drobne kasze, ziemniaki. Cukry proste (słodycze, napoje słodzone, owoce, cukry dodawane) należy w diecie ograniczyć. Nie powinno być ich więcej niż 50 g/dobę. Nadmiar spożycia prowadzi do stłuszczenia wątroby. Jednocześnie warto wiedzieć, że zbyt niski udział węglowodanów w diecie niekorzystnie wpływa na procesy regeneracyjne wątroby. Tłuszcze Przemiana tłuszczu u osób z marskością wątroby nie jest zaburzona. Przeciwnie, tłuszcz jest preferencyjnym źródłem energii. Udział tłuszczu w diecie powinien stanowić 30 – 35% energii dziennej racji pokarmowej. Zaleca się by na 1 kg masy ciała przypadał 1 g tłuszczu, co średnio stanowi 70 g/dobę. Wskazane jest spożywanie tłuszczów jedno – i wielonienasyconych. Zaleca się tłuste ryby (śledź, łosoś, makrela), olej lniany, które zawierają kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3, wykazujące działania przeciwzapalne. Jednonienasyconych kwasów tłuszczowych dostarczają natomiast: olej rzepakowy, oliwa z oliwek, orzechy. Wskazane są także wysokogatunkowe miękkie margaryny bez izomerów trans. Zaleca się dodawać tłuszcz do niektórych potraw, np. do zupy, ale nie poddawać ich obróbce termicznej. Dodatek lekkostrawnych tłuszczów uatrakcyjnia potrawy, podnosi ich wartość odżywczą i energetyczną, ale przede wszystkim walory smakowe, co przy braku apetytu odgrywa ważną rolę. Błonnik pokarmowy W diecie osób, które mają skłonność do wzdęć lub biegunek, zaleca się ograniczenie błonnika. Z diety wyklucza się: pieczywo razowe, otręby, grube kasze, surowe warzywa i owoce. Eliminuje się również warzywa wzdymające, tj.: kapustę, kalafiora, warzywa strączkowe (groch, fasolę) oraz cebulę. Spośród owoców przeciwwskazane są: śliwki, gruszki, czereśnie, winogrona. Mikroelementy Przy alkoholowej chorobie wątroby dochodzi do niedoborów składników mineralnych, szczególnie: cynku i selenu. Obserwuje się również częste niedobory elektrolitów: fosforu i magnezu. Suplementację diety tymi mikroelementami należy stosować indywidualnie pod kontrolą lekarza. Alkohol zwiększa wchłanianie jelitowe żelaza, stąd preparaty wielowitaminowe zawierające żelazo i witaminę C nie powinny być stosowane przez chorych z alkoholową chorobą wątroby. W diecie należy ograniczyć sól i słone produkty. Uszkodzenie wątroby powoduje, że organizm źle wydala sól. Potrawy należy przyprawiać ziołami. Niewskazane są ostre przyprawy, tj.: pieprz, ocet, chilli, curry, ketchup, chrzan, ćwikła. Witaminy U osób z alkoholową chorobą wątroby występują niedobory witaminowe (jawne, utajone). Najczęściej dochodzi do niedoborów witaminy B1 (tiamina). Dodatkowo może wystąpić niedobór innych witamin z grupy B (pirydoksyny, niacyny, kwasu foliowego), witaminy C oraz witamin rozpuszczalnych w tłuszczach: A, D, E, K. Niedobory witamin należy uzupełnić spożywaniem warzyw (surówki, sałatki z dodatkiem oleju), a także stosując smaczną, urozmaiconą i zbilansowaną dietę. Dobrym źródłem witaminy B są drożdże piwne – do 50 g/dobę. Należy uważać na suplementację witaminy A, która może być toksyczna w połączeniu z alkoholem. Powinny przyjmować ją tylko te osoby, które rzeczywiście mają jej niedobory i przestały pić alkohol. Płyny W wyrównanej marskości wątroby nie należy ograniczać płynów. Wskazana jest woda mineralna niegazowana, soki warzywne, napoje mleczne. Przeciwwskazane są: kawa, mocna herbata, kakao. Częstotliwość przyjmowania potraw Oporność na insulinę powoduje zmniejszenie wykorzystania glukozy oraz zubożenie zapasów glikogenu w wątrobie i mięśniach. Następstwem tego jest wzmożony katabolizm białek i tkanki tłuszczowej, zwłaszcza w okresie głodzenia nocnego. Aby zapobiec temu nasilonemu katabolizmowi zaleca się spożywanie 4 – 6 posiłków w ciągu dnia, w tym – późnym wieczorem – posiłku bogatego w węglowodany. Przerwy między posiłkami powinny wynosić ok. 3 godzin, co wpływa na poprawę bilansu energetycznego oraz białkowego (azotowego). Sposób przyrządzania potraw Osoby z alkoholowym uszkodzeniem wątroby powinny stosować dietę lekkostrawną. Poleca się: gotowanie w wodzie, na parze, pieczenie w folii lub pergaminie, duszenie bez tłuszczu. Przeciwwskazane jest tradycyjne smażenie. Styl życia Zmiana stylu życia osób z alkoholową chorobą wątroby obejmuje: • zaprzestanie bądź redukcję spożycia alkoholu • zaprzestanie palenia papierosów • redukcję masy ciała u osób otyłych • aktywność fizyczną Abstynencja alkoholowa Na każdym etapie alkoholowej choroby wątroby zaprzestanie bądź redukcja spożycia alkoholu jest istotnym elementem w zapobieganiu uszkodzeniom wątroby oraz zmniejszeniu ryzyka raka wątroby. Rzucenie palenia papierosów Wiele osób spożywających alkohol pali papierosy, które w połączeniu z alkoholem przyspieszają proces bliznowacenia (marskości) wątroby. Palenie papierosów zwiększa również ryzyko raka wątroby, gdyż dym papierosowy zawiera liczne związki rakotwórcze, które metabolizowane są w wątrobie. Dieta osób z alkoholową chorobą wątroby powinna być: regularna lekkostrawna zbilansowana wysokobiałkowa z ograniczeniem cukrów prostych Redukcja masy ciała Otyłość sprzyja stłuszczeniu wątroby oraz zapalnym stłuszczeniom wątroby o etiologii niealkoholowej, które przypominają alkoholowe choroby wątroby. Osoby, które chcą zapobiec dalszym uszkodzeniom wątroby powinny zrzucić zbędne kilogramy. Aktywność fizyczna U osób otyłych, w początkowych stadiach alkoholowej choroby wątroby, uprawiających regularny wysiłek fizyczny, zmniejsza się zawartość trójglicerydów w hepatocytach nawet o 20 – 40% w stosunku do stanu wyjściowego, a przy włączeniu diety niskoenergetycznej zmiana ta może sięgać nawet do 60%. Efekt leczniczy występuje również wtedy, gdy nie obserwuje się spadku masy ciała i nie zmienia się procentowa zawartość tłuszczu w ciele. Wątroba jako pierwsza reaguje na zwiększoną aktywność fizyczną. Osoby w zaawansowanych stadiach alkoholowej choroby wątroby źle tolerują wysiłek fizyczny. Dla tych osób wskazana jest mniejsza aktywność fizyczna i psychiczna. Opracowanie: mgr Jolanta Krzyżanowska Dofinansowane przez: Biuro Projektu: Wydział Zdrowia i Spraw Społecznych Departament Komunikacji Społecznej i Zdrowia Urząd Miasta Łodzi ul. Zachodnia 47, 91-066 Łódź tel.: 42 638 47 34; fax: 42 638 47 74 e-mail: [email protected] www.zdrowawatroba.uml.lodz.pl Projekt pn. „Łódź kontra choroby wątroby” finansowany jest ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2009-2014 oraz budżetu państwa w ramach Programu PL13 Ograniczanie społecznych nierówności w zdrowiu.