uzależnienie dzieci i młodziezy od Internetu

UZALEśNIENIE DZIECI I MŁODZIEśY OD INTERNETU
Czym jest naduŜywanie Internetu?
Problem naduŜywania Internetu zainteresował badaczy juŜ pod koniec lat 90,
a w ostatnim czasie stał się przedmiotem dyskusji naukowej wielu specjalistów. Do tej pory
zjawisko to nie zostało jednak jednoznacznie rozpoznane i zdefiniowane. Nie ujęto go takŜe
w oficjalnych klasyfikacjach schorzeń psychicznych, takich jak DSM-IV czy ICD-10.
Zarówno w polskim, jak i zagranicznym piśmiennictwie nie ma teŜ jednego stanowiska, co do
stosowanego nazewnictwa tego problemu. Mówi się o naduŜywaniu, patologicznym
uŜywaniu, siecioholizmie lub o uzaleŜnieniu od Internetu. Ten ostatni termin budzi
szczególnie duŜo kontrowersji. Jedni badacze uwaŜają stosowanie pojęcia „uzaleŜnienie” za
nieuprawnione, rezerwując je dla uzaleŜnień fizjologicznych, np.: od alkoholu, nikotyny czy
narkotyków, inni zaś wskazują, Ŝe uzaleŜnienie od Internetu moŜe mieścić się w szerszej
kategorii uzaleŜnień od czynności - inaczej uzaleŜnień behawioralnych lub zachowań
uzaleŜnieniowych, do których zalicza się np. uzaleŜnienie od hazardu, zakupów. NiezaleŜnie
od stosowanego nazewnictwa, badania psychiatrów, psychologów oraz terapeutów dowodzą,
Ŝe problem ten istnieje. WaŜnym wydaje się więc, aby postarać się zrozumieć, na czym to
zjawisko polega, jak przebiega oraz jakie mogą być jego potencjalne przyczyny i skutki.
O problemie naduŜywania Internetu, bardzo ogólnie, moŜemy mówić wtedy, kiedy
zachodzą łącznie dwie okoliczności (Shapira i in., 2003):
1. Czas i intensywność korzystania z Internetu wymyka się spod kontroli, uŜytkownik spędza
w sieci więcej czasu niŜ planował, odczuwa trudną do odparcia potrzebę korzystania
z Internetu.
2. Korzystanie z Internetu prowadzi do zaniedbywania innych aspektów Ŝycia, przysparza
problemów na róŜnych płaszczyznach, a jego brak powoduje subiektywnie odczuwane
cierpienie.
Mark Griffiths wyróŜnił sześć objawów, z których obecność przynajmniej trzech moŜe
wskazywać na problem z naduŜywaniem Internetu (Kaliszewska, 2007):
1. Dominacja – występuje, gdy korzystanie z Internetu staje się najwaŜniejszą czynnością
w Ŝyciu. Objawia się m.in. zaabsorbowaniem emocjonalnym i myślowym, takŜe
wtedy, gdy osoba nie moŜe korzystać z sieci.
2. Zmiana nastroju – występuje, gdy uŜytkownik korzysta z Internetu po to, aby
poprawić sobie nastrój albo zapomnieć o problemach.
3. Zwiększona tolerancja – rozumiana jako proces zwiększającego się zapotrzebowania
na korzystanie z Internetu (pojawienie się poprawy nastroju spowodowanej
korzystaniem z Internetu wymaga coraz dłuŜszego czasu spędzonego online).
4. Zespół abstynencyjny – ograniczenie lub brak moŜliwości korzystania z Internetu
powoduje nieprzyjemne stany psychiczne, takie jak rozdraŜnienie, poirytowanie,
niepokój.
5. Konflikt – zarówno między uŜytkownikiem a jego otoczeniem (rodziną, znajomymi),
jak i między spędzaniem czasu w Internecie a innymi typami aktywności (nauką,
sportem).
6. Nawroty – intensywne, niekontrolowane korzystanie z Internetu pojawiające się po
okresach ograniczonego lub kontrolowanego uŜytkowania.
Rodzaje naduŜywania Internetu
W piśmiennictwie w kontekście naduŜywania Internetu najczęściej wyróŜnia się następujące
aktywności:
1
1. Gry internetowe – komputerowe gry online są same w sobie bardzo zróŜnicowane.
Niektóre z nich moŜna obsługiwać z poziomu przeglądarki, inne wymagają zakupu
oddzielnej aplikacji. Większość z nich umoŜliwia jednoczesną grę tysięcy
uŜytkowników w czasie rzeczywistym (tzw. gry MMO – Massive Multiplayer
Online). Wokół poszczególnych gier tworzą się wielkie wspólnoty graczy, którzy
komunikują się ze sobą w trakcie gry i poza nią. Niektóre z nich organizują się na
sposób quasi-sportowy, powstają kluby i druŜyny (nazywane klanami), prowadzone są
rankingi, organizowane rozgrywki oraz mistrzostwa. Czynnik ryzyka zawarty w grach
internetowych polega na tym, Ŝe aby osiągnąć dobre wyniki naleŜy im poświęcić
bardzo duŜo czasu. Zaniedbanie gry nawet na krótki czas, moŜe skutkować duŜym
spadkiem w rankingach. Dodatkowo, zorganizowani gracze są pod społeczną presją
swoich druŜyn, aby jak najbardziej się angaŜować (Blinka, Smahel, 2011).
2. Portale społecznościowe i komunikatory – juŜ pod koniec lat 90., w początkach
badań nad naduŜywaniem Internetu, wskazywano na przypadki patologicznego
zaangaŜowania uŜytkowników w komunikację online. Wtedy były to e-maile oraz
proste czaty (np. gadu – gadu). Później upowszechniły się komunikatory internetowe,
a obecnie jeszcze bardziej popularne stały się portale społecznościowe. UmoŜliwiają
one oczywiście wiele więcej niŜ jedynie komunikację: pozwalają dzielić się zdjęciami,
nagraniami i linkami lub śledzić aktywność znajomych. Choć portale społecznościowe
są zjawiskiem względnie nowym, przeprowadzono juŜ badania dotyczące ich
naduŜywania. Podobnie jak przy poprzednich formach komunikacji internetowej,
zagroŜenie moŜe występować w przypadku osób, które z róŜnych przyczyn mają
trudności z komunikacją twarzą w twarz – np. osób introwertycznych, neurotycznych,
z niskim poczuciem wartości, itp. (Kuss, Griffiths, 2011).
3. Pornografia i cyberseks – Internet prawie od samego początku był wykorzystywany
do rozpowszechniania pornografii. Wraz z technologicznym rozwojem sieci powstało
wiele nowych aktywności seksualnych, takich jak seksualne czaty połączone
z uŜyciem kamerek internetowych, czy teŜ seksualne portale społecznościowe.
Internetowe aktywności seksualne mogą być atrakcyjne ze względu na powszechną
dostępność, duŜą anonimowość i łatwość ucieczki czy zerwania kontaktu.
Jednocześnie mogą głęboko wciągać i angaŜować, równie mocno jak seks realny.
Dodatkowo, młodzieŜ jest grupą szczególnie naraŜoną na ryzyko, z racji ciekawości
seksualnej związanej z wiekiem dojrzewania (Delmonico, Griffin, 2011).
4. Hazard online – ostatnią, często wyróŜnianą przez badaczy kategorią naduŜywania
Internetu jest uprawianie hazardu w sieci. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe jest to forma
najbardziej nieswoista dla Internetu, poniewaŜ hazard online jest przeniesieniem do
sieci zjawisk znanych od dawna. Faktem jest jednak, Ŝe – szczególnie dla młodzieŜy –
hazard internetowy jest duŜo łatwiej dostępny niŜ tradycyjny, ze względu na
ograniczoną kontrolę wieku oraz moŜliwość gry o duŜo niŜsze stawki (Griffiths,
2011).
Czynniki ryzyka
NaduŜywanie Internetu to wynik jednoczesnego działania wielu czynników. Z punktu
widzenia psychologii behawioralnej, korzystanie z Internetu moŜna postrzegać jako formę
aktywności dostarczającą nieregularnych, pozytywnych wzmocnień (np. nie wiemy
dokładnie, kiedy dostaniemy nową wiadomość na Facebooku, znajdziemy śmieszny obrazek
lub osiągniemy nowy poziom w grze), a tego typu warunkowanie uznawane jest za budujące
najtrwalsze nawyki (Greenfield, 2011).
Zazwyczaj u podłoŜa naduŜywania Internetu leŜą jednak bardziej złoŜone
i kompleksowe problemy. Generalnie, podobnie jak w przypadku innych zachowań
2
uzaleŜnieniowych, ciągłe przesiadywanie w Internecie moŜe być rodzajem niekonstruktywnej
strategii radzenia sobie ze stresem – osoba unika w ten sposób konfrontacji z rzeczywistością,
która ją przerasta (np. problemów rodzinnych, z rówieśnikami, wejścia w nowe środowisko) –
lub samotnością (Young, Yue, 2011). Terapeuci zajmujący się problemem wskazują, Ŝe
przyczynami ucieczki dzieci i młodzieŜy w świat Internetu mogą być takŜe niepowodzenia
szkolne, odrzucenie przez grupę rówieśniczą oraz konflikty w rodzinie. W Ŝadnym z tych
przypadków nie moŜna rozwiązać problemu nadmiernego korzystania z Internetu bez
rozwiązania głębszych problemów z którymi borykają się młodzi ludzie (Chocholska,
Osipczuk, 2009).
Wyniki wielu badań wskazują na czynniki osobowościowe oraz szeroko pojęte
problemy psychiczne, które korelują z nadmiernym uŜywaniem Internetu. Najczęściej
wymieniane są tu następujące cechy (Majchrzak, 2010; Augustynek, 2010): depresja,
introwersja, neurotyzm, nadmierna wraŜliwość, nieśmiałość; współwystępowanie innych
nałogów; niska samoocena, przeŜywanie niepewności, niskie poczucie sprawstwa; negatywne
strategie radzenia sobie ze stresem. Ponadto jak wskazują wyniki badań, z naduŜywaniem
Internetu moŜe współwystępować zarówno społeczna izolacja (Weiser, 2004), poczucie lęku,
depresja oraz myśli samobójcze (Kim i in., 2005; Sanders, Field, 2000), jak i skłonność do
agresywnych zachowań (Potembska, 2011). W dotychczas przeprowadzonych badaniach
stwierdzono równieŜ występowanie poczucia osamotnienia w rodzinie oraz mniejszą
satysfakcję z Ŝycia u osób naduŜywających Internetu (Potembska, 2011). Warto zauwaŜyć, iŜ
w przypadku wielu z tych problemów nie sposób określić jednoznacznie kierunku
przyczynowo - skutkowego.
Identyfikacja problemu
PoniŜej został przedstawiony wykaz tak zwanych sygnałów ostrzegawczych
wskazujących, na co naleŜy zwracać uwagę, aby dostrzec naduŜywanie Internetu u konkretnej
osoby.
1. RozdraŜnienie spowodowane koniecznością przerwania lub brakiem moŜliwości
korzystania z komputera/Internetu;
2. Długotrwałe sesje aktywności w sieci, na przykład częste korzystanie z Internetu bez
przerwy przez trzy godziny lub dłuŜej;
3. Wyraźnie osłabiona kontrola (lub jej brak) czasu spędzanego przed
komputerem/telefonem lub w Internecie;
4. Zaniedbywanie dotychczasowych zainteresowań, znajomości, form spędzania czasu na
rzecz korzystania z komputera/Internetu;
5. Korzystanie z Internetu nawet wtedy, gdy nie jest to juŜ interesujące;
6. Powtarzające się kłótnie z innymi członkami rodziny, kolegami/koleŜankami związane
z naduŜywaniem komputera/Internetu;
7. Izolowanie się od ludzi związane z przebywaniem w sieci lub nawiązywanie
i utrzymywanie kontaktów jedynie przez Internet;
8. Monotonna i jednorodna aktywność przy komputerze/telefonie na przykład trwale
ograniczająca się do grania w jedną grę lub wielogodzinnej obecności na portalu
społecznościowym;
9. Przedkładanie Ŝycia w świecie wirtualnym nad Ŝycie w świecie realnym;
10. Wzrost intensywności nieprzyjemnych stanów emocjonalnych, jak rozdraŜnienie,
apatia, poczucie nudy, itp.;
11. Korzystanie z Internetu po kryjomu lub kłamstwa dotyczące czasu lub zakresu
korzystania z sieci.
3
Rozpoznanie problemu
Do zwrócenia uwagi dzieci i młodzieŜy na sposób korzystania z Internetu oraz do
autodiagnozy osób nadmiernie angaŜujących się w Internet mogą słuŜyć róŜne
kwestionariusze i testy. Wśród nich najpopularniejsze są narzędzia opracowane przez
pionierkę badań nad uzaleŜnieniem od Internetu – Kimberly Young. Bardzo często uŜywany
jest krótki, zawierający osiem pytań, kwestionariusz jej autorstwa (Young, 1999). Na jego
postawie został opracowany przez Jowitę Kostrubałę – pedagoga i Ewę Turczyn – Iskrzak –
psychologa kwestionariusz zawierający 10 pytań. Wykorzystano go do diagnozy uzaleŜnienia
od Internetu młodzieŜy gimnazjalnej w roku szkolnym 2015/2016 w dwóch gimnazjach
powiatu zamojskiego.
Podsumowując zebrane z ww. kwestionariusza dane moŜna stwierdzić, iŜ u dwóch (tj.
8,3%) z ankietowanych dziewczynek w pierwszym z gimnazjów występują konkretne
objawy, które wskazują na to, Ŝe korzystanie z Internetu przybrało formę patologiczną, czyli
występują u nich objawy wskazujące na uzaleŜnienie od Internetu. Zaś u jednej (4,16%)
z dziewczynek spektrum objawów jest niepełne, co świadczy o tym, iŜ u ankietowanej
korzystanie z Internetu nie przybrało jeszcze pełnej formy patologicznej, jednakŜe znajduje
się ona w grupie osób zagroŜonych uzaleŜnieniem od Internetu.
Natomiast w przypadku chłopców moŜna stwierdzić, iŜ u jednego (tj. 4,34%)
z ankietowanych w tym gimnazjum występują konkretne objawy, które wskazują na to, Ŝe
korzystanie z Internetu przybrało formę patologiczną, czyli występują u niego objawy
wskazujące na uzaleŜnienie od Internetu. Zaś u czterech (17,39%) z chłopców spektrum
objawów jest niepełne, co świadczy o tym, iŜ u ankietowanych korzystanie z Internetu nie
przybrało jeszcze pełnej formy patologicznej, jednakŜe znajdują się oni w grupie ryzyka.
Podsumowując zaś zebrane dane w drugim gimnazjum moŜna stwierdzić, iŜ aŜ u 7 (tj.
13,20%) z ankietowanych dziewczynek występują konkretne objawy, które wskazują na to, Ŝe
korzystanie z Internetu w ich przypadku przybiera formę patologiczną. Zaś u 10 (18,86%)
z dziewczynek spektrum objawów jest niepełne, co świadczy o tym, iŜ u ankietowanych
korzystanie z Internetu nie przybrało jeszcze pełnej formy patologicznej, jednakŜe znajdują
się one w grupie osób zagroŜonych uzaleŜnieniem od Internetu.
Zaś jeśli chodzi o chłopców z tego gimnazjum, to u 8 (tj. 15,09%) z ankietowanych
ilość występujących objawów wskazuje na to, Ŝe korzystanie z Internetu przybrało takŜe
formę patologiczną, czyli występują u nich objawy wskazujące na uzaleŜnienie od Internetu.
Zaś u 1 (tj. 1,88%) z nich spektrum objawów jest niepełne, co świadczy o tym, iŜ
ankietowany znajduje się w grupie ryzyka.
JednakŜe, aby postawić pełną diagnozę, Ŝe dany uczeń/uczennica jest uzaleŜniona
naleŜy bardziej wnikliwie rozpoznać zaangaŜowanie w Internet danej osoby oraz określić rolę
tej aktywności w jej ogólnym funkcjonowaniu.
Typy młodych ludzi naduŜywających Internetu
Makaruk i Wójcik (2012) opisali cztery typy intensywnych uŜytkowników Internetu,
wyróŜnionych na podstawie badań przeprowadzonych w kilku krajach europejskich.
Określenie przynaleŜności nastolatka do danego typu pozwala na lepsze zrozumienie
znaczenia intensywnego uŜywania Internetu w funkcjonowaniu tej osoby, a takŜe na
prognozowanie dalszego rozwoju lub ustępowania problemu. PoniŜej zamieszczono opisy
poszczególnych typów osób naduŜywających Internetu:
1. Wciągnięci w sieć – to młodzi ludzie, którzy zaniedbują waŜne obszary codziennego
Ŝycia w związku z nadmiernym zaangaŜowaniem w Internet, w którym wyraźnie
preferują konkretną aktywność oraz mają kłopot z ograniczeniem tego zachowania
i doświadczają jego negatywnych skutków. Z powodu braku kompetencji społecznych
czują się wyobcowani lub wykluczeni z grupy rówieśniczej.
4
2. Wszystko naraz – te osoby mają potrzebę wielu doświadczeń, których szukają
zarówno w Internecie, jak i w realnym świecie, Ŝyją intensywnie, brakuje im czasu.
Cechuje ich wysoki poziom kompetencji społecznych.
3. Pełny krąg – przedstawiciele tego typu przechodzą okres intensywnego uŜywania
Internetu, jednak w pewnym momencie sami korygują i ograniczają to zachowanie.
Powodem moŜe być poczucie przesytu, doświadczanie szkodliwych skutków
naduŜywania lub zaangaŜowanie energii i uczuć w inną sferę Ŝycia, na przykład
związek uczuciowy. Te osoby są uspołecznione i otwarte na doświadczenia.
4. Zabijanie czasu – ci młodzi ludzie przez naduŜywanie Internetu radzą sobie
z poczuciem nudy, świat poza Internetem nie jest dla nich ciekawy i nie angaŜują się
w prawie Ŝadne zajęcia i aktywności w realnym Ŝyciu. Są zamknięci na doświadczenia
i cechują się dość niskim poziomem umiejętności społecznych.
Podsumowanie
Na zakończenie warto zauwaŜyć, iŜ naduŜywanie Internetu w dzisiejszym
świecie jest szczególnie powszechne i dotyczy młodych ludzi obu płci. Jednak proces
dochodzenia do uzaleŜnienia nie jest zjawiskiem natychmiastowym, ale poprzedzają
go ciągi zdarzeń związanych z Ŝyciem rodzinnym i szkolnym. Wiedza na temat tego
uzaleŜnienia pozwoli osobom z najbliŜszego otoczenia dziecka wychwycić symptomy
pojawiania się tego zjawiska. W takich sytuacjach szczególnie waŜna jest interwencja
osób dorosłych, która odpowiednio szybko i skutecznie przeprowadzona moŜe pomóc
młodemu człowiekowi uniknąć uzaleŜnienia od Internetu, a co się z tym wiąŜe,
szeregu negatywnych następstw w jego sferze poznawczej, a nade wszystko
emocjonalnej.
mgr Jowita Kostrubała – pedagog
mgr Ewa Turczyn – Iskrzak - psycholog
Bibliografia:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Blinka L., Smahel D. (2011). Addiction to Online Role-Playing Games. W: K. S. Young, N. de Abreu (red.),
Internet Addiction. A Handbook and Guide to Evaluation and Treatment. Hoboken: John Wiley and Sons.
Chocholska P., Osipczuk M. (2009). UzaleŜnienie od komputera i Internetu u dzieci i młodzieŜy, Hachette.
Warszawa.
Delmonico D. L., Griffin E. J. (2011). Cybersex Addiction and Compulsivity. W: K. S. Young N. de Abreu (red.),
Internet Addiction. A Handbook and Guide to Evaluation and Treatment. Hoboken: John Wiley and Sons.
Greenfield D. (2011). The Addictive Properties of Internet Usage. W: K. S. Young N. de Abreu (red.), Internet
Addiction. A Handbook and Guide to Evaluation and Treatment. Hoboken: John Wiley and Sons.
Griffiths M. (2011). Gambling Addiction on the Internet. W: K. S. Young N. de Abreu (red.), Internet Addiction.
A Handbook and Guide to Evaluation and Treatment. Hoboken: John Wiley and Sons.
Kaliszewska K. (2007). Nadmierne uŜywanie Internetu: charakterystyka psychologiczna, Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań.
Kuss D. J., Griffiths M. D. (2011). Online social networking and addiction – a review of the psychological
literature. International journal of environmental research and public health.
Potembska E. (2011). UzaleŜnienie i zagroŜenie uzaleŜnieniem od Internetu u młodzieŜy. Praca na stopień doktora
nauk medycznych. Promotor: dr hab. Beata Pawłowska, Lublin.
Shapira N. A. i in. (2003). Problematic internet use: proposed classification and diagnostic criteria, Depression and
Anxiety 17.
Weiser E. B. (2004). The functions of Internet use and their social and psychological consequences.
CyberPsychology & Behavior.
Young K. S., Yue X. D., Ying L. (2011). Prevalence Estimates and Etiologic Models of Internet Addiction.
W: Young K. S., Abreu N. de (red.), Internet Addiction. A Handbook and Guide to Evaluation and Treatment.
Hoboken: John Wiley and Sons.
5