Bawaria - prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF

Bawaria - prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF

o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
51-611 Wrocław, ul. Wieniawskiego 38
www.piotr-liszka.strefa.pl
+ Bawaria barokowa różni się od Francji. „Teoria baroku jako sztuki
kontrreformacji i baroku jako wyrazu retoryki miały o tyle cechy wspólne, że
widziały w sztuce barokowej nade wszystko narzędzie oddziaływania na
widza, podkreślając w niej elementy subiektywne. Teoria „retoryczna”
dotyczyła jednak mniej treści wyrażanych przez sztukę, a raczej specyficznej
techniki myślenia artystycznego i działania. Żadna z tych teorii nie mogła
zadowolić krytyków. Retoryka istniała przecież i wcześniej, i później, a w
sztuce barokowej wyrażały się przecież nie tylko treści religijności
kontrreformacyjnej i w ogóle nie tylko treści religijnej, ale także aspekty
ideologii absolutyzmu, nowego, rodzącego się światopoglądu naukowego, z
którego kosmicznymi koncepcjami można próbować łączyć nowe
zainteresowanie malarstwem krajobrazowym, dramatycznie i kontrastowo
ujmującym życie natury w pejzażach P. P. Rubensa czy N. Poussina. Sztuka
XVII w. była zróżnicowana pod wieloma względami; na pewno naczelna
zasada podziału wynikała z religijnego zróżnicowania Europy na kraje
katolickie i protestanckie. Barokiem nazywa się przede wszystkim sztukę
krajów katolickich, ale i te, w których wyznawano protestantyzm, choć
programowo antagonistyczne wobec wzorów włoskich i niechętne
przepychowi barwy i formy w sztuce religijnej, nie zawsze ustrzegły się
przejęcia elementów baroku. Wśród krajów katolickich dalsze wyraźne
zróżnicowanie rysuje się między Włochami, Hiszpanią i krajami południowo
niemieckimi (Bawaria, Szwabia, Austria) z jednej strony, a Francją z drugiej,
która pod wieloma względami bliższa jest w swej sztuce, szczególnie
architekturze, anglikańskiej Anglii niż Włochom czy Hiszpanii. Znamienne
dla kultury francuskiej tendencje racjonalistyczne (filozofia R. Descartes'a) i
klasycystyczne (tragedie J. Racine'a i P. Corneille'a), połączone z
centralistycznym mecenatem absolutystycznego dworu Ludwika XIII i
Ludwika XIV, działającego poprzez podporządkowaną urzędnikom Akademię
Architektury oraz Akademię Rzeźby i Malarstwa, przeciwstawiały się bujności
form, fantastyce i swobodzie inwencji znamiennej dla sztuki innych krajów
katolickich. O ile w dziełach hiszpańskich czy włoskich dramatyczne
przeżycie religijne znajdowało nieraz uderzająco prawdziwy, niekiedy
drastycznie naturalistyczny wyraz, we Francji jego ekspresja była zawsze
moderowana opanowaniem i przestrzeganiem narzucającej dystans
klasycznej formy. Jedynie prowincjalne środowiska produkowały sztukę o
silniejszej bezpośredniej ekspresji religijnej, choć i w malarstwie G. de La
Tour wizerunki pustelników lub medytującej Marii Magdaleny przetwarzane
są przez stosowanie dematerializującego światła i syntetyczność ujęcia, co
pomimo naturalistycznej niemal reżyserii odbiera im znamiona codzienności”
/J. Białostocki, Barok, W sztuce sakralnej, w: Encyklopedia katolicka, T. II,
red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985, 45-50, k. 47.
+ Bawaria Kraj związkowy w południowej części Republiki Federalnej
2
Niemiec, „zajmuje 70 546 km i liczy 10,6 mln mieszkańców (1972), w tym
71,3% katolików, 26,5% protestantów, 2,2% innych wyznań. 1. Kościół
katolicki – Część południowa obecnej Bawarii (po Dunaj) należała do
1
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
cesarstwa rzymskiego (prowincja Recja I i II oraz Norikum). Chrześcijaństwo,
znane tu od końca II w., przyjęło się powszechnie w wiekach III-IV. W V w.
terytorium Bawarii zajęło przybyłe z Czech germańskie plemię Bawarów
(Bajuwarów), przed którym część ludności uszła do Italii; księstwo Bawarów
cieszyło się znaczną samodzielnością, mimo że od VI w. zależne było od
państwa frankońskiego. 1. Średniowiecze – Pierwsze nawrócenie Bawarów
dokonało się pod wpływem frankońskich królów Chlotara II i Dagoberta I;
istotną rolę odegrali w latach 620-640 mnisi iroszkoccy, z których
najbardziej znani to bracia Eustazy i Agilus, uczniowie św. Kolumbana;
ośrodkami kościelnymi były klasztor w Luxeuil, rezydencja książęca w Lorch;
po śmierci obu misjonarzy brak śladów misji w Bawarii” /Z. Zieliński,
Bawaria, I. Kościół katolicki, II. Wspólnoty chrześcijańskie, w: Encyklopedia
katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985,
113-118, k. 113/. „Dalszy proces chrystianizacji nastąpił za rządów księcia
Teodona II (690-717). Zagrożony od wschodu przez Awarów (w roku 700
zniszczyli Lorch), nawiązał ściślejsze kontakty z Frankonią i otworzył
misjonarzom granice; pochodzili oni z kręgów frankońsko-galijskich, byli
wędrownymi biskupami, a ich działalność ograniczała się do wyznaczonych
przez księcia okręgów, w których obrębie zakładali swoje siedziby. W wyniku
akcji misyjnej w początku VIII w. powstały 3 biskupstwa, których rządcami
byli „apostołowie” Bawarii: Emmeram w Ratyzbonie, Rupert w Salzburgu,
Korbinian w Freisingu (czwarte biskupstwo ufundował w roku 737 książę
Hugbert w Pasawie). Celem uniezależnienia Kościoła w Bawarii od Frankonii
książę Teodon zwrócił się w roku 716 do papieża Grzegorza II, prosząc o
zatwierdzenie organizacji diecezji zgodnej z politycznym podziałem Bawarii
oraz (prawdopodobnie) o utworzenie własnej metropolii; względy polityczne
(opozycja Frankonii) i rychła śmierć księcia uniemożliwiły realizację projektu.
Do planu Teodona nawiązał św. Bonifacy, który w roku 739 jako legat
papieski kanonicznie erygował 4 istniejące biskupstwa, ogłaszając się ich
tymczasowym metropolitą; decyzje te dały podstawę do utworzenia w roku
798 bawarskiej prowincji kościelnej w Salzburgu, z sufraganiami w
Ratyzbonie, Freisingu, Pasawie, Neuburgu. Jednocześnie w Bawarii doszło
do starcia dwóch nurtów ówczesnego życia kościoła anglosaskofrankońskiego (silnie związany z Rzymem i organizujący Kościół według
wymogów prawa) z iroszkockim (wolna, nieskrępowana hierarchicznie
metoda misyjna, reprezentowana przez tamtejszych mnichów); w wyniku
zwycięstwa tendencji pierwszej zaczęto oddzielać biskupstwa od siedzib
klasztornych, zorganizowano sieć parafii i tworzono kapituły oparte na regule
Chrodeganga z Metzu” /Tamże, s. 114.
+ Bawaria oddana w roku 1070 przez króla Henryka IV dynastii Welfów,
„którzy w walce o inwestyturę stanęli po stronie papieża, podczas gdy biskupi
(z wyjątkiem salzburskiego i pasawskiego) opowiedzieli się za cesarzem.
Konkordat wormacki (1122) wykonano w Bawarii bez naruszenia praw
książęcych. Równolegle do reformy kościelnej przeprowadzono reformę
zakonów w oparciu o wzory z Cluny i Hirsau i zakładano nowe klasztory, np.
kanoników regularnych, norbertanów, kartuzów i cystersów. Związki
bawarsko-polskie były silne, zwłaszcza w pierwszej połowie XII w.; biskup
Bambergu Otton nawrócił w latach 1124-25 i w roku 1128 Pomorze
Zachodnie; stamtąd pochodził biskup kujawski Swidger, prawdopodobnie
2
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
biskup Werner, a także prepozyt gnieźnieński Markward; klasztory w
Mogilnie i Trzemesznie miały związki z Bawarią (osoby prepozytów, wzory
architektoniczne). W XIII w. Piastowie śląscy zasiadali na stolicach biskupich
i przebywali w klasztorach Bawarii. Kiedy Bawaria przeszła w roku 1180 pod
władzę Ottona I Wittelsbacha, biskupi na swoich terytoriach sprawowali
również władzę polityczną, w znacznej mierze niezależnie od księcia; w tym
czasie klasztory dążyły do bezpośredniego uzależnienia się od papieża.
Emancypacja polityczna kraju i tendencje reformistyczne w Kościele
sprzyjały rozkwitowi życia intelektualnego; tworzyli wówczas głośni pisarze:
kanonik regularny Gerhoh z Reichersbergu (zm. 1169), cysters Otton, biskup
Freisinga (zm. 1158), autor kroniki De duabus civitatibus oraz nie
ukończonego dzieła Gesta Friderici imperatoris; największy epik
średniowiecza niemieckiego Wolfram z Eschenbach (zm. 1220); powstała
wtedy m.in. Pieśń o Nibelungach. W XIII w. olbrzymia archidiecezja
salzburska uległa podziałowi; powstały biskupstwa w Chiemsee (1216),
Seckau (1218), Lavant (1228); gdy cesarz Fryderyk II oddał księciu
bawarskiemu Palatynat Reński, w granice Bawarii włączono w roku 1214
biskupstwo w Spirze. Biskupi jeszcze bardziej umocnili swą władzę
polityczną podczas walki Fryderyka II z papieżem; stając po stronie cesarza,
razem z nim popadli w ekskomunikę (1239-73), na kraj zaś nałożono
interdykt, przez co ucierpiało życie kościelne tym bardziej że Bawaria była w
tym czasie podzielona między synów księcia Ottona II. Rozwijały się tu
zakony, zwłaszcza żebrzące, co miało pozytywny wpływ na duszpasterstwo
ludowe i życie umysłowe; w klasztorach dominikańskich powstały ośrodki
studiów, np. w Ratyzbonie, z którego wyszedł Albert Wielki (1260-62 biskup
Ratyzbony)” /Z. Zieliński, Bawaria, I. Kościół katolicki, II. Wspólnoty
chrześcijańskie, w: Encyklopedia katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R.
Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985, 113-118, k. 115.
+ Bawaria północna miasto Bayreuth. „(1969 - 63 000 mieszkańców, w tym
ok. 30% katolików), założone w wieku XIII, znane z letnich festiwali
dramatów muzycznych Ryszarda Wagnera. Znaczenie Bayreuth w kulturze
ściśle związane jest z pobytem artysty i jego działalnością w tym mieście
(1872-82); staraniem Wagnera wybudowano (1872-76) na zboczu w pobliżu
Bayreuth gmach teatralny, zwany Festspielhaus (wg planów Gottfrieda
Sempera, 1803-79), przeznaczony do wystawiania wyłącznie jego dramatów;
amfiteatralna widownia (1645 miejsc), według wzoru angielskiego architekta
Edwarda Shepherda (1670-1747), miała realizować wagnerowską ideę teatru
powszechnego, bez podziału na klasę miejsc; widownia ta stała się wzorem
dla innych teatrów, a zarazem nasunęła myśl urządzania przedstawień w
ruinach teatrów antycznych. Karierę artystyczną Bayreuth rozpoczęła 13 VIII
1876 premiera całej tetralogii Pierścień Nibelunga; na wzór teatru greckiego
poszczególne dramaty pokazano w ciągu 4 kolejnych wieczorów. Po przerwie,
26 VII 1882 odbyła się prapremiera Parsivala, ostatniego arcydzieła
Wagnera; misterium to, napisane wyłącznie dla teatru w Bayreuth, ma
szczególną pozycję w rozwoju światopoglądu autora (przejście od
nietzscheańskiej idei nadczłowieka do idei miłosierdzia). Do roku 1940
odbyło się 35 festiwali, a od 1951 odbywają się co roku. Opiekę artystyczną
nad festiwalami w Bayreuth przejęli potomkowie Wagnera: syn Siegfried
(1869-1930) oraz wnukowie Wieland (1917-66) i Wolfgang (ur. 1919).
3
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
Bayreuth zainaugurowało wielką reformę teatralną, nawiązującą do teatru
antycznego, a dążącą do stworzenia teatru monumentalnego, totalnego;
zrealizował tu Wagner myśl o doskonałym dziele sztuki mogącym spełniać
idee wszechczłowieczeństwa (sztuka jest religią, artysta – kapłanem, gra
złudzeń – wiarą słuchacza, a całe przedstawienie – świętem); ideę bayreucką
(twórca protestował przeciwko nazwaniu jej wagnerianizmem) określa
również dążenie do jedności duchowo-artystycznej na scenie, która powinna
sprzyjać włączaniu się widzów we wspólność uczuć i dążeń (przezwyciężenie z
jednej strony gwiazdorstwa scenicznego, z drugiej – kształtowanie w widzu
świadomości nowej misji teatru). Idea teatru bezpłatnego (patronackiego)
przetrwała w Bayreuth do roku 1882” /A. Małysz, Bayreuth, w: Encyklopedia
katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985,
125-126, k. 125.
+ Bawaria roku 1919 anarchistyczna. „W roku 1919 […] poeta Erich
Muhsam ułożył „Marsyliankę Rad” […], wzywająca robotników już nie do
formowania batalionów, lecz – rad typu rosyjskiego i węgierskiego […] Wiosna
roku 1920 niemiecka frakcja opozycyjna, opowiadająca się za „Komunizmem
Rad” (Rate-Kommunismus), wystąpiła jednakże z partii komunistycznej,
tworząc własne odrębne ugrupowanie: Niemiecką Komunistyczną Partię
Robotniczą (KADP)” /D. Guérin, Nurt anarchistyczny rewolucji hiszpańskiej
(Rozdział książki Daniela Guérina pt. Anarchism. From Theory to Practice,
New York Monthly Review 1970), w: „Lewą nogą”, Pismo politycznoartystyczne 11/99, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 1999,
137-160, s. 137/. „W szeregu krajów, zwłaszcza w Bawarii, Niemczech i
Holandii, anarchiści wnieśli poważny wkład do teoretycznego i praktycznego
rozwoju społeczeństwa rad. Anarchosyndykaliści hiszpańscy podzielali
fascynację Rewolucją Październikową. Na kongresie w Madrycie (10-20
grudnia 1919 r.), CNT przyjęła oświadczenie, głoszące, iż „epos ludu
rosyjskiego wstrząsnął światowym proletariatem”. […] kongres przegłosował
również przyłączenie się do Międzynarodówki Komunistycznej. Odezwało się,
mimo wszystko, parę odosobnionych głosów sprzeciwu: według nich,
rewolucja rosyjska miała charakter polityczny i wskutek tego nie zdołała
urzeczywistnić anarchistycznych ideałów. Kongres nie zwrócił na nie uwagi i
postanowił wysłać delegację na II Zjazd Trzeciej Międzynarodówki,
rozpoczynający się w Moskwie 15 lipca 1920 r. […] projektowana
Międzynarodówka Czerwonych Związków Zawodowych znalazła się pod
jawną kontrolą Międzynarodówki Komunistycznej oraz jej sekcji krajowych.
Angel Pestana, przedstawiciel Hiszpanii, broniąc anarchistycznej wizji
rewolucji społecznej zawołał: „Rewolucja nie jest i nie może być dziełem
partii. Partia może co najwyżej przeprowadzić zamach stanu – ale to jeszcze
nie rewolucja” /Tamże, s. 138/. „Pestana wyjechał z Rosji […] głęboko
rozczarowany tym wszystkim, co zdążył tam zaobserwować. Latem roku
1921, inni delegaci CNT wzięli udział w obradach kongresu założycielskiego
Międzynarodówki Czerwonych Związków Zawodowych. Oprócz młodych
adeptów rosyjskiego bolszewizmu, takich jak Joaquin Maurin i Andre Nin,
znajdował się wśród nich również francuski anarchista, Gaston Leval, […]
Leval doszedł do wniosku, że wszelka „uczciwa i lojalna współpraca” z
bolszewikami stała się niemożliwa i – po powrocie do Hiszpanii – doradzał
CNT wycofanie się z Trzeciej Międzynarodówki oraz manipulowanego przez
4
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
nią ruchu związkowego. Otrzymawszy taką zachętę, Pestana zdecydował się
opublikować swój pierwszy raport i wkrótce potem rozbudował go w
następnym wystąpieniu, gdzie ujawnił już w pełni swe poglądy na temat
bolszewizmu” /Tamże, s. 139.
+ Bawaria romańska i średniowiecza wczesnego Sztuka „pozostawała w
nurcie niemieckiej sztuki sakralnej; wyjątek stanowi kościół Benedyktynów
(Schottenkirche) w Ratyzbonie, wykazujący wpływy szkockie. W okresie
gotyku zbudowano liczne kościoły halowe, np. w Landshut (XIV w.) oraz
Frauenkirche w Monachium (5-nawowy, typowy dla bawarskiego stylu
ceglanego z XV w.). W pierwszej ćwierci XV w. powstała w Bawarii tzw.
bawarska szkoła malarska, zwana też naddunajską szkołą (A. Altdorfer),
której oddziaływanie sięgało poza granice Bawarii (m.in. Wiedeń). Od około
drugiej połowy XVII w. powstała w dziedzinie sakralnej architektury, rzeźby i
malarstwa na terenie Bawarii odrębna szkoła bawarska. Szkoła ta, której
szczególny rozkwit przypada na połowę XVIII w., objęła również częściowo
wschodnią Szwabię i Frankonię, a nawet Wirtembergię (stąd zwana też
szkołą szwabsko-bawarską). Do najbardziej charakterystycznych cech tej
szkoły w architekturze (zwłaszcza późnego baroku i rokoka) należy łączenie
systemu halowego z układem dośrodkowym w rozwiązaniach przestrzennych
budowli sakralnych, niezwykła (niekiedy przesadnie bogata, a zarazem
delikatna) dekoracja architektoniczna oraz integralne łączenie z architekturą
rzeźby figuralnej i malarstwa freskowego, które, chociaż nie zawsze
reprezentują ducha baroku, wyróżniają się jednak oryginalnością. Do
czołowych przedstawicieli szkoły należeli architekci: Ch. Dientzenhofer, J.M.
Fischer, C.D. Asam, D. Zimmermann i B. Neumann. Szczególną cechę
wznoszonych przez nich (zwłaszcza przez Zimmermanna) kościołów stanowią
otwory wykrojone o skomplikowanym zarysie, lecz pozbawione obramień
(specyficzna cecha tej szkoły). Wykroje takie spotyka się również w małych
kościołach wiejskich (budowanych niekiedy na planach zbliżonych do
centralnego), których znamienną cechą są hełmy dzwonnic w kształcie
cebuli. W sakralnej rzeźbie szkołę bawarską reprezentują dzieła E. Q. Asama,
które cechuje zasada łączenia dynamicznego ruchu z wielką delikatnością
poszczególnych form (kościół klasztorny w Waltenburgu i św. Jana w
Monachium). W malarstwie freskowym najwybitniejszym przedstawicielem
był H.G. Asam. W XIX w. powstała na terenie Bawarii szkoła artystyczna
nawiązująca do sztuki wczesnochrześcijańskiej oraz włoskiej sztuki XIV i XV
w., której typowym przykładem są zabytki w klasztorze i w kościele
Benedyktynów w Beuron /P. Bohdziewicz. Bawaria, III. Sztuka sakralna, w:
Encyklopedia katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski,
Lublin 1985, k. 119.
+ Bawaria rozdwojona z powodu walki o tron niemiecki między Ludwikiem IV
Bawarskim a Fryderykiem Pięknym (Habsburgiem); „obaj znaleźli stronników
wśród biskupów; biskupi popierający Ludwika popadli w ekskomunikę wraz
z królem wskutek jego sporu z papieżem Janem XXII (1329). W czasie
schizmy zachodniej książęta stali po stronie papieży rzymskich, a po Soborze
w Pizie za papieża uznali Aleksandra V; w czasie Soboru Bazylejskiego
opowiedzieli się po stronie Soboru; podczas gdy biskupi z Ratyzbony i
Salzburga popierali Sobór, a biskupi Pasawy i Augsburga – papieża, pozostali
byli neutralni; szerzył się tu husytyzm, a w diecezji ratyzbońskiej ruchy
5
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
apokaliptyczne, propagowane przez minorytów (Jan z Wirsbergu), oraz ruch
braci i sióstr wolnego ducha, wywodzący się z kręgów beginek i begardów.
Działalność reformistyczna wpłynęła na rozwój nauki i sztuki; w zakresie
historiografii zasłynął Andrzej z Ratyzbony (zm. 1438), autor Chronica de
principibus terrae Bavaroruni – Veit Arnpeck (zm. 1495), autor Chronica
Austriacarum oraz Chronica Baioariorum, z humanistów głośny był Angelus
Rumpier (zm. 1513); powstały też uniwersytety w Landshut (1458) i w
Ingolstadt (1472); pierwsza książka drukowana w Bawarii ukazała się 1482
w Monachium (Mirabilia urbis Romae), a Augsburg i Norymberga zasłynęły
jako ośrodki wydawnicze; zaprogramowana przez Sobór Bazylejski reforma
znalazła oddźwięk szczególnie w zakonach (kongregacja w Melk); popierali ją
książęta, np. przez pomoc dla legacji Mikołaja z Kuzy (1450), choć hierarchia
kościelna nie przyjmowała jej jeszcze z należytym zrozumieniem” /Z.
Zieliński, Bawaria, I. Kościół katolicki, II. Wspólnoty chrześcijańskie, w:
Encyklopedia katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski,
Lublin 1985, 113-118, k. 115.
+ Bawaria w ostatnim okresie średniowiecza europejskiego częścią Cesarstwa
Rzymskiego narodu niemieckiego. Europa w ostatnim okresie średniowiecza
europejskiego, zwanym przez historiografów niemieckich „jesienią
średniowiecza” (das Herbstmittelalter) rozpoczyna proces rozbicia i laicyzacji.
„Skandynawia rozwija życie spartańskie, militarne, tradycje wikingowskie i
rzemiosło zbrojeniowe. Są to kraje kultury zimnej, surowej, egotycznej, coraz
bardziej separującej się od papiestwa i cesarstwa” /Cz. S. Bartnik, Fenomen
Europy, Lublin 1998, s. 120/. „Od zachodu Europę stanowią: Królestwo
Portugalii. Królestwo Kastylii (Hiszpanii centralnej), Królestwo Nawarry i w
większości morskie Królestwo Aragonii. Królestwa te stanowią żywy, gotujący
się teren pasjonalny, starorzymski, mistycyzujący oraz dążący do hegemonii
w Europie i na sąsiednich kontynentach. […] Francja żyje jeszcze kulturą
umysłową średniowiecza, ale odchodzi od etyki ewangelicznej, zwłaszcza na
polu społecznym, rozwija ducha arystokracji pałacowej, ducha wyniosłości,
dążenia do hedonizmu, hegemonii kulturowej i politycznej, zmierza do
całkowitego opanowania Stolicy Apostolskiej w rywalizacji z Niemcami i
Italią. Anglia tworzy swoiste wyspiarskie naśladownictwo Imperium
Romanum, wyniosłą separację od lądu, okrutną cywilizację wyspiarską,
ducha zdobywczego i zaborczego oraz umysłowość empiryczną, zdecydowanie
antymetafizyczną. W centrum Europy zachodniej rozciąga się ogromne
Cesarstwo Rzymskie narodu niemieckiego z licznymi księstwami (m. in.
Austrii, Bawarii, Luksemburga, Belgii), hrabstwami (np. Holandii), związkami
(Bund), palatynatami i elektorstwami. Niemcy żyją ideą Cesarstwa
rzymskiego w sposób szczególny, czując się bezpośrednimi spadkobiercami
Cesarstwa karolińskiego i
Imperium Romanum,
które stanowiło
przygotowanie dla Imperium Christianum. Łączy się to ze świadomością
legalnego przewodniczenia całej Europie i światu chrześcijańskiemu, z
kultem dla przeszłości i tradycji, z rządzeniem żelazną ręką w imię słuszności
i prawa, a wreszcie z misją posłannictwa dziejowego. Zaznacza się silny
ekspansjonizm Niemiec na wschód. […] Półwysep Apeniński /Tamże, s. 121.
+ Bawaria wieku VIII kodyfikowała prawo w latach 740-744. „Do
skodyfikowanego w latach 740-744 prawa bawarskiego włączono też prawo
kościelne (stan posiadania Kościoła, immunitet, prawo małżeńskie);
6
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
wprowadzono święcenie niedzieli i chrystianizowano zwyczaje pogańskie,
zwłaszcza przez upowszechnianie kultu świętych. Życie wewnętrzne Kościoła
normowały od roku 716 liczne synody; obok założonego przez św.
Emmerama klasztoru w Freisingu powstał założony przez Bonifacego
klasztor w Eichstätt oraz w roku 777 przez księcia Tasilona III – w
Kremsmünster, dla kolonizacji Marchii Wschodniej; poważny wpływ na
kulturę wywierał założony w latach 756-757 klasztor w Tegernsee. Klasztory
sprzed okresu bonifacjańskiego kierowały się regułą św. Kolumbana,
późniejsze – benedyktyńską; od połowy VIII w. w klasztorach i stolicach
biskupich zakładano szkoły, ośrodki życia umysłowego Bawarii Metropolia
salzburska, której wpływy sięgały do Karyntii i Panonii, a od roku 790 objęły
również Awarów, pokonanych przez Karola Wielkiego, prowadziła intensywną
działalność misyjną; około roku 800 zostały nawrócone Morawy, około roku
835 zbudowano pierwszy kościół w Słowacji (Nitra), w roku 845 przyjęło
chrzest 14 wodzów czeskich; około roku 873 biskupi Bawarscy uwięzili
arcybiskupa Moraw Metodego; chrześcijaństwo w Panonii i na Morawach
zlikwidowały przed rokiem 906 najazdy Węgrów. W dobie podziałów
imperium po śmierci Karola Wielkiego (814) Bawaria przeszła w roku 817
pod panowanie Ludwika Niemieckiego i jego potomków; do 911 Bawaria była
pod względem kościelnym jednym z najaktywniejszych ośrodków imperium.
Książę Arnulf zarządził w latach 908-914 częściową sekularyzację dóbr
kościelnych a w roku 921 uzyskał od króla niemieckiego Henryka I prawo
mianowania biskupów. W 2. połowie X w. Bawaria była ośrodkiem życia
religijnego i kulturalnego; największą rolę odgrywał klasztor św. Emmerama.
W 2. połowie X w. biskupi Bawarii prowadzili działalność misjonarska wśród
Węgrów; istnieje przypuszczenie, że Mieszko I przyjął w roku 966 chrzest w
Ratyzbonie, w wyniku czego sojusz bawarsko-czesko-polski trwał do roku
985. Kościół w Bawarii zyskał nowe przywileje dopiero w roku 1002, gdy
bawarski książę Henryk III został królem Niemiec (jako Henryk II); ważniejsze
stolice arcybiskupie obsadzono Bawarami (Kolonia, Moguncja, Trewir), a 3
spośród tamtejszych biskupów zostało papieżami (Klemens II, Damazy II,
Wiktor II); biskupstwo z Säben (założony w VI w.) przeniesiono wówczas do
Brixen, a w roku 1007 założył biskupstwo w Bambergu, uposażone dobrami
Henryka ze Schweinfurtu (sojusznik Bolesława Chrobrego)” /Z. Zieliński,
Bawaria, I. Kościół katolicki, II. Wspólnoty chrześcijańskie, w: Encyklopedia
katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985,
113-118, k. 114.
+ Bawaria wieku XII Gerhoch von Reichersberg kontynuował linię Ruperta z
Deutz. Rupert z Deutz w swoim głównym dziele De Trinitate et operibus eius
posługuje się nie metodą dyskursywną, lecz – jak mówi tytuł stosuje
podejście historiozbawczo-chrystologiczne. Orientuje się według tradycji
augustyńskiej, jednak nie według De Trinitate, lecz według historycznoteologicznej wizji De civitate Dei. W historii znajduje u Ruperta wyraz
trynitarne samoudzielenie się Boga. Ojciec jest nie tylko immanentny, lecz
jest również ekonomicznym początkiem. On nadał historii bieg, Syn ją
ukształtował, Duch wewnętrznie wypełnił. Myśl tę przejął Gerhoch von
Reichersberg (zm. 1169), bawarski kanonik regularny. Szczególna była
historia oddziaływania również historyczno-teologicznej nauki o Trójcy
Świętej kalabryjskiego opata Joachima z Fiore (zm. 1202). Według niego
7
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
następują kolejno po sobie królestwo Ojca obejmujące czasy Starego
Testamentu, królestwo Syna mające trwać od czasów Nowego Testamentu do
roku 1260, po czym ma nadejść trzecie królestwo, królestwo Ducha
Świętego, które autor przedstawia jako epokę pełnego urzeczywistnienia
Kazania na Górze /W. Breuning, Nauka o Bogu, Podręcznik Teologii
Dogmatycznej. Traktat II, (red. W. Beinert), (or. Gotteslehre, Ferdinand
Schoningh Verlag, Paderborn 1995), wyd. M., Kraków1999, s. 182.
+ Bawaria wieku XIX Iluminaci Bawarscy wpłynęli na rozwój masonerii.
„Duże wpływy i znaczenie, zwłaszcza w niemieckim obszarze językowym,
uzyskali iluminaci z Bawarii (Orden der Iluminaten), racjonalistyczny,
zorganizowany na wzór masonerii tajny związek, który przyjął nazwę zakonu
iluminatów; założeni zostali w roku 1776 w Ingolstadt (Bawaria) przez Adama
Weishaupta (1748-1830), wychowanka jezuitów, a następnie ich
przeciwnika, deistę i masona, profesora prawa kanonicznego na miejscowym
uniwersytecie; rekrutowali się przeważnie z wyższych warstw społecznych
(także duchowieństwa); członkowie zakonu (zwani areopagitami) przyjmowali
antyczne imiona (np. Weishaupt – „Spartakus”) i posługiwali się zmienionym
kalendarzem (początek roku: 1 Pharavardin – 21 marca); w pierwszym
okresie dzielili się na 3 klasy, w których obowiązywały: nowicjusza –
przysięga
o
zachowaniu
tajemnicy,
bezwzględne
posłuszeństwo,
donosicielstwo, zapoznanie się z celami zakonu, studium filozofii, retoryki,
filologii i moralności; minerwala – poznanie tajemnicy rytów przyjęcia i
tajemnych znaków (m.in. symbol sowy z książką i literami PMCV – „Per me
caeci vident”), opracowywanie i głoszenie wykładów na temat postępów w
rozwoju ludzkości; minerwala oświeconego – humanistyczne kształcenie
członków niższych klas; od roku 1782 obowiązywała nowa, 3-stopniowa
struktura: 1) nowicjusz, minerwal, iluminat mniejszy, 2) stopnie
wolnomularskie (uczeń, czeladnik, mistrz), iluminat większy, iluminat
kierujący, 3) cztery stopnie wtajemniczenia, z najwyższym, kapłańskim A.
Sikorski, S. Wilk, Iluminaci, w: Encyklopedia Katolicka, T. VII, red. S.
Wielgus, TN KUL, Lublin 1997, 30-33, kol. 32.
+ Bawaria wieku XIX od konkordatu do czasów najnowszych „Konkordat
między Bawarią a Watykanem, zawarty 5 VI 1817 (ratyfikowany 24 X przez
Ludwika, a 15 XI promulgowany przez papieża Piusa VII), wprowadził nowy
administracyjny podział Kościoła; do metropolii Monachium-Freising
włączono sufraganie: Augsburg, Pasawę i Ratyzbonę, a do metropolii
Bambergi – sufraganie: Würzburg, Eichstätt i Spira; konkordat przyznawał
królowi udział w obsadzaniu kościelnych stanowisk i przewidywał częściowe
przywrócenie zakonów (zwłaszcza o celach charytatywnych). Konkordat
budził sprzeciwy liberałów, w wyniku czego konstytucja (1818) ograniczyła
konkordat do spraw wewnątrzkościelnych, przyznawał natomiast królowi
placetum regium i recursus ab abusu. Mimo to sytuacja Kościoła w Bawarii
była pomyślna i sprzyjała odnowie życia religijnego; duży wpływ wywarła
grupa skupiona wokół J. M. Sailera (profesor w Ingolstadt i Landshut, od
roku 1829 biskup Ratyzbony), który szczególnie zasłużył się na polu
szkolnictwa katolickiego; równie ważny był jego wpływ na Ludwika I (182548), dzięki któremu król popierał odnowę kościelną; chciał z Bawarii uczynić
ostoję katolicyzmu niemieckiego oraz zapewnić jej dominację wśród państw
niemieckich; stopniowo usuwano od roku 1826 wrogie Kościołowi
8
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
ustawodawstwo Montgelasa, a w czasie sporu kolońskiego o małżeństwa
mieszane król (rezygnując z placet i recursus) zezwolił na swobodne
odnoszenie się biskupów do Stolicy Apostolskiej; katolicki wpływ wywierał
również uniwersytet przeniesiony w roku 1826 z Landshut do Monachium,
zwłaszcza dzięki profesorom, m.in. F.X.B. Baader F.owi, J.J. Gòrresowi, J.A.
Möhlerowi, J.J. Döllingerowi. Mimo korzystnych dla Kościoła warunków
etatyzm Ludwika I budził niezadowolenie; katolicy Bawarii domagali się w
roku 1848 uwolnienia Kościoła spod kurateli państwa, ale memoriały
episkopatu w tej sprawie (1850, 1852, 1864) do Maksymiliana II (1848-64)
pozostawały bez odpowiedzi. Podczas Soboru Watykańskiego I biskupi
Bawarii (prócz biskupa Eichstätt i Ratyzbony) stanowili opozycję w
dyskusjach dogmatycznych o nieomylności papieża w sprawach wiary i
moralności; ogłoszenie tego dogmatu w Bawarii wywołało później sprzeciw
liberalnego ministra Johanna Lutza, który wszczął tzw. bawarski
Kulturkampf (1871 ustawa o nadużywaniu ambony, 1872 ustawa
antyjezuicka, 1873 ograniczenie wpływu kleru na szkolnictwo niższe)” /Z.
Zieliński, Bawaria, I. Kościół katolicki, II. Wspólnoty chrześcijańskie, w:
Encyklopedia katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski,
Lublin 1985, 113-118, k. 117.
+ Bawaria wieku XIX Wprowadzenie terminu humanizm przez bawarskiego
historyka kultury i pedagoga Friedricha Immanuela Niethammera.
„Odrodzenie to czasy burzliwych zmian i przeobrażeń w Europie, epoka
znoszenia średniowiecznych konwencji i kształtowania się nowych ideałów,
nowych koncepcji człowieka, społeczeństwa i świata” /Z. Kita, Człowiek i
świat wartości. Aksjologia renesansowego humanizmu, Wrocław 1992, s.
10/. „Nauka staje się sprawą prestiżu społecznego popolo grasso wszystkich
wielkich miast. Wykształcenie – obok pieniądza i zdolności artystycznych –
staje się jeszcze jedną drogą awansu, znamienną dla elastycznej struktury
ówczesnego społeczeństwa. Osiągane „mistrzostwo” w jakiejkolwiek
dziedzinie staje się jedną z najwyższych wartości człowieka, usuwając w cień
przywileje urodzenia. Arystokrację krwi zastępuje coraz częściej arystokracja
ducha. Wielką zasługą miast włoskich stało się zeświecczenie kultury
intelektualnej /?/, stanowiącej w średniowieczu wyłączny niemal monopol
kleru. […] W miejsce zainteresowań nadprzyrodzonością, lub obok nich,
wprowadza wartości świecki, doczesne. Sprawom ziemskim, które w optyce
tradycyjnej eklezjologii miały służyć przede wszystkim celom i aspiracjom
pozaziemskim, nadprzyrodzonym, poznaje własną rację bytu i pozwala
działać zgodnie z własnymi prawami. Tak zwane naturalia humana, czy w
najszerszym ujęciu mundana zaczynają nabierać wartości pozytywnej,
zasługując na szacunek i badanie” /Tamże, s. 11/. „Ogólny termin
„humanizm” pojawił się w historii europejskiej w XIX wieku. Wprowadził go
bawarski historyk kultury i pedagog Friedrich Immanuel Niethammer (w
pracy Der Streit des Philanthropinismus und Humanismus in der Teorie des
Erziehungsunterrichts unserer Zeit, wyd. W Jenie w 1808 roku) dla
oznaczenia teorii edukacyjnej, która broni pozycji tradycyjnie zajmowanej
przez studia klasyki w programie szkolnym i klasycznego ideału kulturowego
w nauczaniu i wychowaniu” /Przypis 5, s. 11/. „W roku 1859 G. Voigt […]
skorzystał z terminu „humanizm” na oznaczenie okresu kultury Renesansu
europejskiego, który rozpocząć się miał w wieku XIII i rozwijać następnie w
9
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
wiekach XIV i XV, by dojść do rozkwitu w wieku XVI. Od Voigta też słowo to
nabrało prawa obywatelstwa w naukowym słownictwie” /Przypis 5 c.d., s.
12/.
+ Bawaria wieku XVI od reformacji do konkordatu. „Mimo że luteranizm
miał w Bawarii zwolenników, szczególnie w miastach i wśród kleru,
reformacja napotkała tu jednak czynniki hamujące w postaci władzy
świeckiej, konserwatyzmu ludności i kontrakcji Kościoła. Na
uniwersytecie w Ingolstadt działał słynny J. Maier, zwany Eckiem;
zdecydowanie przeciw luteranizmowi wystąpił w roku 1522 książę
Wilhelm IV w edykcie zakazującym jego szerzenia; biskupi Bawarii
wystąpili na synodzie w Mühldorf w roku 1522 przeciwko Lutrowi i
jednocześnie nakazali reformę kleru; dalsze restrykcje anty-luterskie
zawierał edykt religijny z roku 1524, będący wynikiem zawartego przez
południowo-niemieckich książąt świeckich i duchownych porozumienia
w sprawie przestrzegania postanowień edyktu wormackiego z roku
1521; książęta Bawarii wydali też w roku 1527 edykt przeciwko
anabaptystom, którzy przybyli z Ratyzbony i Augsburga. W ten sposób
tzw. stara Bawaria zabezpieczyła się przed reformacją, natomiast
rządzony przez Wittelsbachów Górny Palatynat i Księstwo Neuburg
uległy protestantyzacji. W pozostałych częściach Bawarii w połowie XVI
w. doszła do głosu kontrreformacja, kierowana kolejno przez księcia
Albrechta V (1550-79), Wilhelma V Pobożnego (1579-98) i Maksymiliana
I (1598-1651), od 1623 elektora. Albrecht V angażował się w reformę
Kościoła (wizytacje kościołów 1558), wystąpił też pod adresem Soboru
Trydenckiego z projektami zmian w praktykach i dyscyplinie kościelnej
(komunia pod 2 postaciami dla wiernych, zniesienie celibatu
duchowieństwa, język niemiecki w liturgii), a realizując rygorystycznie
uchwały Soboru (edykt 1569), spowodował emigrację wielu
protestantów, dzięki czemu Bawaria mogła stać się ostoją katolicyzmu w
Niemczech. Syn jego Wilhelm V Pobożny realizował reformę, często
wkraczając w kompetencje biskupów i powodując zadrażnienia, które
częściowo usunął zawarty w roku 1583 konkordat z biskupami
Salzburga, Pasawy, Ratyzbony, Chiemsee i Freisingu; dla siebie władca
zachował prerogatywy w dziedzinie temporaliów i obsadzania
kościelnych stanowisk” /Z. Zieliński, Bawaria, I. Kościół katolicki, II.
Wspólnoty chrześcijańskie, w: Encyklopedia katolicka, T. II, red. F.
Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985, 113-118, k. 116.
+ Bawaria wieku XVIII Budowle kościelne rokokowe lekkie Zimmermanna D.
(Steinhausen, 1727-33, i Wies, 1746-54); lekkość nadana przez rokokową
ornamentykę. „Architektura włoska późnego baroku przejawiała tendencje
klasycyzujące, operując ciężkimi portykami o masywnym rytmie kolumn (A.
Galilei, fasada kościoła św. Jana na Lateranie, 1733-36) lub zestawem
portyku kolumnowego i kopuły (F. Juvara, bazylika Superga, Turyn, 1715).
Na czoło architektury sakralnej późnego baroku wysunęła się jednak przede
wszystkim architektura Niemiec południowych, mało dotąd ważnych w
rozwoju sztuki baroku. Osiągnięcia tego terenu w 1. połowie i około połowy
XVIII wieku mają znaczenie ogólnoeuropejskie. Szereg wybitnych architektów
umiało odpowiedzieć nowym potrzebom budownictwa kościelnego i
klasztornego,
jakie
zarysowały
się
po
ostatecznym
zażegnaniu
10
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
niebezpieczeństwa tureckiego, na terenie cesarstwa, szczególnie w Austrii,
ale także w Czechach i na Morawach, na należącym do 1740 do Habsburgów
Śląsku, nad brzegami Jeziora Bodeńskiego, w Szwajcarii. J.B. Fischer von
Erlach (1656-1723) zainaugurował kościelny późny barok Austrii, łącząc w
monumentalnym kościele św. Karola Boromeusza w Wiedniu (od 1717)
owalny plan wnętrza z fasadą wyzyskującą motywy klasyczne (symboliczne
kolumny, portyk). B. Neumann (1687-1753) wkroczył swym pielgrzymkowym
kościołem Czternastu Wspomożycieli (Vierzehnheiligen, od 1745) w ostatnią
fazę baroku, zwaną rokokiem (rokoko). W obrębie pozornie tradycyjnego
korpusu nawowego z transeptem wpisano niezwykle wyszukane układy 3
owali i 2 kół, wyznaczające plan ustawienia kolumn i układu połaci
sklepienia. Białe ściany i filary pokryte są złocistym, ruchliwym ornamentem
chrząstkowym (rocaille), nadając tej świątyni radosny, prawie uroczyście
świecki charakter. Jeszcze lżejsze i bardziej wchłonięte przez rokokową
ornamentykę są bawarskie i szwabskie budowle kościelne D. Zimmermanna
(Steinhausen, 1727-33, i Wies, 1746-54). Olbrzymie założenie klasztorne
połączone z kościołami budował Neumann w Würzburgu (od 1720).
Arcydziełem tego typu budownictwa jest położony na wysokim zboczu doliny
Dunaju klasztor w Melku, dzieło J. Prandtauera (1702-11). Długie,
zrytmizowane ciągiem okien bloki klasztoru ujmują dziedziniec i obudowują
kościół, którego fasada skierowana jest ku rozległej dolinie. Formy jej mają
wyjątkowo bujną ruchliwość, a wnętrze skrzy się od barwnych stiuków i
malowideł ściennych. Późnobarokowe malarstwo osiągnęło na gruncie
tematyki religijnej swe szczyty w południowych Niemczech, a także na Śląsku
w dekoracjach braci Asam (m.in. w Legnickim Polu), F. A. Maulbertscha, P.
Trogera, J. M. Rottmayra (freski w Melku, 1716-22, także w uniwersyteckim
kościele we Wrocławiu). Iluzjonistyczne malarstwo sklepienne rozwinęło się
już uprzednio we Włoszech, gdzie uprawiali je P. da Cortona i A. Sacchi. W
dziedzinie dekoracji kościelnych wyróżnił się G.B. Gaulli, zw. Baciccia (16391709), swym freskiem Triumf Imienia Jezus w kościele II Gesù. A. Pozzo
(1642-1709) nadał z kolei intuicyjnemu iluzjonizmowi Gaulliego solidną
podbudowę perspektywiczną, tworząc wizję „otwartego kościoła”, ponad
którym unoszą się wizje świętych, symboli i roje aniołów (Triumf św. Ignacego
w kościele S. Ignazio w Rzymie). W XVIII w. tradycję rzymskiego malarstwa
podjęli artyści weneccy: G.B. Tiepolo (kościół degli Scalzi w Wenecji) oraz F.
Guardi (kościół Arcangelo Raffaele w Wenecji, malowidła obudowy chóru
muzycznego)” /J. Białostocki, Barok, W sztuce sakralnej, w: Encyklopedia
katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985,
45-50, k. 49.
+ Bawaria wieku XVIII Iluminaci Bawarscy wpłynęli na rozwój masonerii.
„Iluminaci z Bawarii, głosząc hasła postępu, tolerancji, szacunku dla prawa
naturalnego,
poprzez
kolejne
stopnie
wtajemniczenia
członków
zdobywających gruntowne wykształcenie, pozbywających się uprzedzeń,
przyswajających sobie deistyczne i materialistyczne twierdzenia oraz
nabywający sprawności w dziedzinie polityki, zamierzali ulepszyć świat na
drodze ewolucji i przez osiągnięcie wyższej doskonałości moralnej
doprowadzić stowarzyszonych do pełnego człowieczeństwa; należeli do nich
m.in.: A. Von Knigge, J. G. Herder (Damasus Pontifex), J. W. Goethe, książę
August von Sachsen-Weimar, książę W. L. Von Metternich, abp K. Th.
11
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
Dalberg, F. Nicolai, G. H. De Mirabeau, Ch. M. Wielandt; prześladowani od
roku 1784 z powodu, prawdopodobnie fałszywych, oskarżeń (m.in. ze strony
różokrzyżowców) o usiłowanie wywierania wpływu na zagraniczną politykę
rządu bawarskiego, zostali w roku 1785 rozwiązani przez księcia Karola
Teodora i potępieni przez papieża Piusa VI w dwóch listach do bpa Freisingu;
w roku 1896 nastąpiło odrodzenie związku, któremu nową organizację z
przynajmniej 5 stopniami wtajemniczenia nadał L. Engel; w 2 połowie XVIII
wieku wpływy iluminatów z Bawarii widoczne były także za granicą, m.in.
wśród organizacji wolnościowych zachodniej Europy (karbonariusze), w Rosji
i Królestwie Polskim; z połączenia krajowych grup iluminatów powstał w
roku 1925 Wszechświatowy Związek Iluminatów (Weltbund der Iluminaten) z
siedzibą w Berlinie; zwalczany był przez narodowy socjalizm, podobnie jak
zbliżona pod względem światopoglądowym masoneria, z którą związek
prawdopodobnie nie utrzymywał bliższych kontaktów” A. Sikorski, S. Wilk,
Iluminaci, w: Encyklopedia Katolicka, T. VII, red. S. Wielgus, TN KUL, Lublin
1997, 30-33, kol. 32-33.
+ Bawaria wieku XVIII Iluminaci sektą niszczącą Kościół. „Iluminaci,
ezoteryczne ruchy, grupy i stowarzyszenia, przypisujące sobie szczególne
„oświecenie“; oprócz osobistej doskonałości, a niekiedy przy pomocy
tajemnych rytów oświecenie to umożliwia zjednoczenie z Bogiem. Termin
iluminaci odnoszony jest powszechnie do tych, którzy doznają oświecenia
dzięki wzniosłym stanom umysłu; w tym znaczeniu określenie to ma w
oświeceniu oraz u iluminatów z Bawarii dwie najbardziej znane historyczne
reprezentacje. Podłoże dla późniejszych ruchów iluministycznych stanowiły
wszystkie kierunki gnostyckie o charakterze manichejskim, rozwijające się w
pierwszych wiekach chrześcijaństwa, przyjmujące istnienie w każdym
człowieku gnozy, czyli oświeconej wiedzy, z której pochodzi zbawienie. Jako
pierwsi pojawili się w IV w. euchici, czyli mesalianie, zwolennicy iluminizmu
mistycznego, którzy twierdzili, iż „duch boski ogarnia ich dusze” i dzięki
nieustannej modlitwie (nie zaś ascezie i sakramentom) podlegają oświeceniu,
a także mają możliwość zjednoczenia się z Bogiem. Ruch ten zrodzony
prawdopodobnie w Syrii, a szerzący się w Mezopotamii, pozostawał w kręgu
oddziaływania manicheizmu i mistyki hebrajskiej; mimo krytycznego
stanowiska Kościoła (potępienie na Soborze Efeskim 431 i synodzie w
Konstantynopolu 750) przetrwał do X w., rodząc w praktyce różne moralne
aberracje. Jego założenia ideowe, nawiązujące również do manicheizmu i
gnostycyzmu, przejęli w VII w. paulicjanie (Azja Mniejsza i Armenia),
domagający się przede wszystkim wiary w Boga miłości, oświecającego
człowieka, a także w X w. bogomili, występujący na Półwyspie Bałkańskim i
w Konstantynopolu” A. Sikorski, S. Wilk, Iliminaci, w: Encyklopedia
Katolicka, T. VII, red. S. Wielgus, TN KUL, Lublin 1997, 30-33, kol. 30.
+ Bawaria wieku XVIII Iluminizm utworzył Weishaupt A. Wielka Loża Francji
powstała w roku 1743 i uniezależniła się w roku 1756. W roku 1771 pojawił
się Wielki Wschód, czyli Nowa Wielka Loża Narodowa Francji. Jej pierwszym
wielkim mistrzem był Ludwik Filip Orleański. Regulamin został
zaaprobowany w roku 1773. W roku 1777 opracowano własny ryt. Do
Wielkiego Wschodu należało wielu czołowych przedstawicieli rewolucji
francuskiej (np. Danton, Guillotin, Robespiere) /A. A. Rottjer, La masoneria
en la Argentyna y en el mundo (Historia de los Hermanos tres puntos), wyd. 4
12
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
(wyd. 1 w roku 1957), Ed. Nuevo Orden, Buenos Aires 1973, s. 36/. Ojcami
ideologicznymi rewolucji francuskiej byli Wolter, Rousseau i Encyklopedyści
/Tamże, s. 37/. Kongres masoński w Wilhelmsbad zwołany w roku 1782
przez księcia Brunszwiku, zebrał przedstawicieli z całej Europy. Tam
dokonało się zjednoczenie wszystkich systemów masońskich. Jako doktrynę
wiodącą przyjęto iluminizm, którego twórcą był eksjezuita Adam Weishaupt,
profesor prawa kanonicznego na Uniwersytecie Ingolstad w Bawarii.
Iluminiści bawarscy mieli znaczny wkład w organizację rewolucji francuskiej.
We Francji działał Ludwik Klaudiusz Saint Martín, twórca martynizmu. Józef
de Maistre, dawny iluminat, pisał w roku 1816, w Petersburgu, że celem
iluminizmu jest całkowita likwidacja chrześcijaństwa. Dla tego celu trzeba
tworzyć najbardziej okrutne i bezwzględne organizacje /bolszewicy/. Drugim
celem było zniesienie państwa i wszelkiego prawa. Człowiek miał się
kierować tylko prawami natury /Tamże, s. 39/. Na kongresach we Francji w
latach 1785 i 1787 postanowiono wywołać rewolucję najpierw we Francji, a
następnie w całej Europie. Mirabeau i inni agitatorzy mieli za zadanie
oczyścić loże z tradycjonalistów i z chrześcijan. W roku 1789 utworzono Klub
Propagandy, dla zniszczenia wszystkich aktualnie istniejących rządów
/Tamże, s. 40.
+ Bawaria wieku XVIII, Akademia Nauk Bawarska powstała w Monachium w
roku 1759. „W Monachium powstała w roku 1759 Bawarska Akademia
Nauk; reorganizacji uległ też uniwersytet w Ingolstadt oraz szkolnictwo
niższe (H. Braun). Wpływy oświecenia sięgnęły również w dziedzinę
wewnątrzkościelna nawet w dziedzinę kultu. Uznanie wśród kleru wyższego
zyskał, założony w roku 1773 przez profesora z Ingolstadt Adama
Weishaupta, zakon iluminatów, propagujący doskonałość naturalną w
przeciwieństwie do nadprzyrodzonej; rozwiązany w roku 1784 przez księcia
Karola Teodora, stracił znaczenie po wybuchu rewolucji francuskiej.
Wydarzeniem stało się dla Kościoła w Bawarii ustanowienie w roku 1785
nuncjatury w Monachium. Po powiększeniu terytorium arcybiskupstwa w
Wiedniu i utworzeniu w roku 1783 diecezji w Linzu, biskupstwo pasawskie
utraciło 2/3 swego terytorium znajdującego się w granicach Austrii.
Następcy Maksymiliana III Józefa, książęta Palatynatu Birkenfeld
Zweibrücken przyłączyli do Bawarii resztę Palatynatu; w roku 1806 po
utracie nabytków na rzecz Francji, do Bawarii (wówczas już królestwa)
przyłączono biskupstwa Würzburga, Bambergi, Augsburga, Freisinga, części
Eichstättu oraz Pasawy, 13 opactw i 15 miast Rzeszy, a w roku 1810
Ratyzbonę; zniesiono ok. 400 klasztorów z wyposażeniem i bibliotekami, a
uzyskany fundusz sekularyzacyjny przeznaczono częściowo na uposażenie
Kościoła, częściowo na cele państwowe. Po sekularyzacji stała się Bawaria
nowoczesnym państwem biurokratycznym, w którym katolicyzm, kalwinizm i
luteranizm były równouprawnionymi wyznaniami (1799, 1809); szkolnictwo
niższe pozostawiono pod kontrolą kleru; wrogi Kościołowi Maximilian Josef
von Montgelas zdołał przeprowadzić sekularyzację uniwersytetu (Würzburg i
Landshut, od 1800), chociaż pozostawiono wyznaniowy charakter
uniwersytetu protestanckiemu w Erlangen; utworzono kilka liceów
teologicznych, m.in. w Arneberg, Monachium, Dylindze i Bamberdze. Od
roku w roku 1806 w kościelnej organizacji Bawarii należało dokonać wielu
zmian, m.in. skorygować granice diecezji, obsadzić wakujące w większości
13
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
biskupstwa oraz uregulować uposażenia Kościoła. Nie powiodły się próby
zawarcia konkordatu w roku 1802; rozmowy z Rzymem wznowiono w roku
1806” /Z. Zieliński, Bawaria, I. Kościół katolicki, II. Wspólnoty
chrześcijańskie, w: Encyklopedia katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R.
Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985, 113-118, k. 117.
+ Bawarii roku 1872 włączona do Rzeszy Niemieckiej „pod wpływem Prus
wycofujących się w roku 1883 z Kulturkampfu, złagodzono w Bawarii ustawy
antykościelne ponownie wprowadzając szkoły wyznaniowe; za regencji
księcia Luitpolda (1886-1912) sytuacja stała się bardziej sprzyjająca dla
Kościoła, co w części zawdzięczano ugrupowaniu Centrum (do roku 1914),
mającemu większość liczebną w sejmie. Od połowy XIX w. rozwijały się w
Bawarii liczne organizacje katolickie; w roku 1839 z inicjatywy króla powstał
Ludwig-Missions verein dla wspierania misji zewnętrznych, w roku 1844 w
Bonn studencka organizacja Bavaria, w roku 1851 Aenania, a w roku 1920
Priestermissionsbund in Bayern w Monachium i in.; liczne też były
organizacje charytatywne (np. św. Wincentego a Paulo) oraz zrzeszenia
stanowe i zawodowe (np. 1901 Pressverein für Bayern). Przywileje Kościoła
aprobował również król Ludwik III (1913-18). Po detronizacji Wittelsbachów
w roku 1918 lewica wpłynęła na ograniczenie kompetencji Kościoła w
szkolnictwie. Konstytucja bawarska z roku 1919 respektowała jednak
wewnętrzną organizację Kościoła, uznawała wolność sumienia i wyznania,
gwarantowała związkom wyznaniowym ich stan posiadania i wolność kultu,
zniosła kuratelę państwa nad nimi; częściowo nawiązywał do niej konkordat
z roku 1924, który pozostał w mocy również po zawarciu konkordatu z
Rzeszą (1933); rząd hitlerowski zlikwidował szkoły wyznaniowe w Bawarii, a
w roku 1939 nawet fakultet teologiczny w Monachium, gdyż kardynał M.
Faulhaber nie chciał zgodzić się na proponowane przez państwo
kandydatury profesorskie. Konstytucja RFN z 1949 przyjęła paragrafy
kościelne konstytucji weimarskiej i pozostawiła w mocy konkordat bawarski
z roku 1924; sytuacja Kościoła nie zmieniła się pod względem
organizacyjnym; częściowo przywrócono w Bawarii szkolnictwo wyznaniowe”
/Z. Zieliński, Bawaria, I. Kościół katolicki, II. Wspólnoty chrześcijańskie, w:
Encyklopedia katolicka, T. II, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski,
Lublin 1985, 113-118, k. 118.
+ Bawarii wieku XVI Reforma Kościoła „Od połowy XVI w. najbardziej
aktywni w dziedzinie reformy byli jezuici; zakładali kolegia dla
kształcenia kleru i młodzieży (m.in. Ingolstadt 1556, Monachium 1559,
Augsburg 1580), wywierali wpływ duszpasterski przez misje ludowe i
kongregacje mariańskie; ich działalność stanowiła podbudowę reformy
katolickiej za panowania Maksymiliana I, który po uzyskaniu przez
jezuitów kilkudziesięciu nowych placówek powierzył im szkolnictwo;
kontrolę nad wykonywaniem praktyk religijnych zlecił policji, a dla misji
ludowych sprowadził kapucynów (od roku 1605 mieli własną prowincje,
liczącą 29 konwentów w 1668). Pod wpływem Maksymiliana do
katolicyzmu wrócił książę Neuburga (1613). Odzyskanie przez Bawarię
w roku 1625 Górnego Palatynatu pociągnęło za sobą również częściową
jego rekatolizację. Polityka Maksymiliana sprawiła w znacznej mierze, że
po pokoju westfalskim pozostały w Bawarii, Austrii i Czechach 33
biskupstwa katolickie i 70 opactw; etatyzm księcia powodował jednak
14
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
zatargi z biskupami. Książę Ferdynand Maria (1651-79) kontynuował
politykę poprzednika; fundowanie przez niego klasztorów teatynów
(Monachium 1663), wizytek (Monachium 1667) i urszulanek wpłynęło
na polepszenie sytuacji w szkolnictwie niższym i średnim, którym objęto
również dziewczęta. Przyczyną zastoju w życiu religijnym stały się wojna
turecka i hiszpańska wojna sukcesyjna. Rządy Maksymiliana II
Emanuela (1679-1726) i Karola Albrechta (1726-45) zaznaczyły się
żywym rozwojem sakralnej sztuki barokowej i rokokowej (w Bawarii
działali mistrzowie: Johann Michael Fischer, zm. 1766, i Balthasar
Neumann, zm. 1753), a także wpływami prądów oświecenia.
Wzrastająca liczba kleru i bogactwo Kościoła wywoływały ostrą reakcję;
w roku 1672 ograniczono prawo nabywania majątków przez Kościół, w
roku 1717 zakazano zakładania nowych klasztorów. Bawaria wchodziła
w okres oświeconego absolutyzmu, którego teoretykiem był J.A. von
Ickstadt z Ingolstadt, uczeń Ch. Wolffa; jego szkoła przygotowała prawo
kościelno-państwowe, wydane 1764 przez Maksymiliana III Józefa,
jeszcze bardziej ograniczające nabywanie przez Kościół własności,
regulujące w duchu oświecenia sprawy małżeńskie i warunki
wstępowania do klasztoru; wreszcie 1770 wprowadzono tzw. placetum
regium i recursus ab abusu (apelacja). Przestarzała jezuicka metoda
nauczania spowodowała upadek szkolnictwa kościelnego; jezuitów
zastąpili w dziedzinie nauczania częściowo benedyktyni (Congregatio
Sanctorum Angelorum Custodum, 19 konwentów), którzy zasłynęli jako
propagatorzy stosowania metody krytyki w historiografii (K.
Meichelbeck, zm. 1734)” /Z. Zieliński, Bawaria, I. Kościół katolicki, II.
Wspólnoty chrześcijańskie, w: Encyklopedia katolicka, T. II, red. F.
Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1985, 113-118, k. 116.
+ Bawaroa wieku XVIII, Weishaupt założył Zakon Iluminatów. Nowy
światowy Ład (The New World Order) “był już realizowany w ramach
Imperium Brytyjskiego i jakie organizacje i stowarzyszenia angielskie brały w
tym udział, a wszczególnosći The Britisch Israel, Rhodes Scholars i Fabian
Society. Wszystkie trzy najściślej związane z masonerią i z interesami
światowego żydostwa, które obecnie jest reprezentowane bardziej przez B’nai
B’rith, niż przez The Britisch Izrael” /M. Poradowski, Nowy światowy ład,
Poznań 1994, s. 7/. „Dzisiejszy spisek międzynarodowy, usiłujący narzucić
siłą i gwałtem wszystkim krajom, narodom i państwo ów „Nowy Światowy
Ład” został już zaplanowany przez niemieckiego Żyda Adama Weishaupta, w
drugiej połowie osiemnastego wieku, co nie wyklucza, że być może miał on i
jakieś dawniejsze początki. Ważne jest jednak przede wszystkim to, że
pomysły te nie były wyłącznie polityczne, ale przede wszystkim ideologiczne,
chodziło bowiem o zniszczenie ówczesnego ładu historycznego”, w którym
przeważały wpływy chrześcijaństwa. Celem głównym spisku Weishaupta było
radykalne zniszczenie chrześcijaństwa lub co najmniej usunięcie do roli
religii wyłącznie prywatnej, a więc bez wpływów na życie społeczne i
polityczne. W tym celu Weishaupt zaplanował rewolucję we Francji, dla
zniszczenia poprzez nią wpływów Kościoła, co zostało zrealizowane w latach
1789-1799. Dla realizacji swych zamiarów Weishaupt założył Zakon
Iluminatów (w dniu pierwszego maja 1776 roku i aż po dziś obchodzi się we
wszystkich krajach owo „święto” (?) pierwszego maja), wykorzystując w tym
15
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
celu ówczesną masonerię, co zresztą doprowadził odo konfliktu między nim i
masonerią, gdyż masoneria chciała wykorzystać Weishaupta, a tenże
masonerię. Skończyło się tym, że Weishaupt został aresztowany, osądzony i
skazany na śmierć przez sąd bawarski […] Po śmierci Weishaupta jego
uczniowie założyli nową tajną organizację zwaną „Totenkopf und Knochens”
(Czaszka i piszczele), która miała na celu urzeczywistnienie owego „Nowego
Światowego Ładu”, dzięki któremu Niemcy staliby się panami świata. Do niej
należał Adolf Hitler, który na serio zabrał się do dzieła realizacji „Nowego
Światowego ładu”, oczywiście na swój sposób i przy pomocy swej organizacji
„Czaszka i Piszczele) (stąd też owe symbole na czapkach Gestapo, tak dobrze
znane z czasów ostatniej wojny). Za Hitlerem stało jednak „Wall Street”
/Ibidem, s. 9.
+ Bawarskie oddziały szturmowe Eisnera, które same były naśladownictwem
„ludzi w czarnych skórzanych kurtkach” Lenina. „Wiosną 1921 r., kiedy
powstali kronsztadzcy marynarze, cały gmach ówczesnej gospodarczej
polityki Lenina leżał w gruzach. Przemysł nie produkował praktycznie nic. W
miastach nie było żywności” /P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do
lat 90-tych, wyd. 2 Puls Publications Ltd, London 1992, s. 124/. „Gdyby brak
żywności w miastach potrwał jeszcze trochę, jego reżim po prostu by upadł.
[…] Wykuł zatem frazes „nowa polityka ekonomiczna” – NEP stanowił w
rzeczywistości kapitulację wobec chłopstwa i powrót do rynku opartego na
handlu wymiennym. […] suche lato przyniosło klęskę nieurodzaju i głodu […]
Rosja, kiedyś jeden z największych światowych eksporterów żywności,
musiała się zwrócić do kapitalistycznego rolnictwa amerykańskiego, by ocalić
swój kraj od strasznych skutków eksperymentów kolektywizacji” /Tamże, s.
125/. „Spuścizna Lenina to solidnie zbudowane państwo policyjne
wzniesione wśród ruin gospodarki […] Jego własna rewolucja ziściła się li
tylko
dzięki
ogromnemu,
prymitywnemu,
nieukierunkowanemu
i
pragmatycznemu ruchowi wśród chłopów, którego nie rozumiał i którego
nigdy nie starał się przeanalizować. Jego koledzy, marksistowscy
rewolucjoniści w uprzemysłowionej Europie, nie mieli takiego szczęścia”
/Tamże, s. 126/. „Wiatr przemian wiał raczej od innej strony. W drugiej
połowie 1919 r. zaczął się pojawiać w Europie nowy rodzaj „awangardowej
elity”. Również byli socjalistami. W ich panteonie często zasiadał Marks, […]
Ich zbiorowa dynamika odwoływała się nie tyle do klasy, ile narodu lub
nawet rasy” /tamże, s. 127/. „Mussolini […] Stał się nacjonalistą, ale nie w
duchu romantyczno lewicowej tradycji Mazziniego, lecz zachłannej tradycji
starożytnych Rzymian, których fasces, emblemat francuskiej rewolucji
[przejął faszyzm od rewolucji francuskiej], upodobał sobie jako użyteczny
symbol, podobnie jak Lenin przejął sierp i młot dawnych socjalistów. […]
Bawarskie oddziały szturmowe Eisnera, które same były naśladownictwem
„ludzi w czarnych skórzanych kurtkach” Lenina, posłużyły też za inspirację
dla Fasci di Combattimento Mussoliniego” /Tamże, s. 128/. Jego słownictwo
[…] przypominał słownictwo Lenina” /Tamże, s. 129.
16