METODYKA WALORYZACJI I OCENY KRAJOBRAZU

14
Ƚɟɨɞɟɡɿɹ, ɤɚɪɬɨɝɪɚɮɿɹ ɿ ɚɟɪɨɮɨɬɨɡɧɿɦɚɧɧɹ. ȼɢɩ. 71. 2009
U. Litwin, S. Bacior, I. Piech
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
METODYKA WALORYZACJI I OCENY KRAJOBRAZU
© Litwin U., Bacior S., Piech I., 2009
Ɉɰɟɧɢɜɚɧɢɟ ɥɚɧɞɲɚɮɬɚ ɞɨɥɠɧɨ ɛɚɡɢɪɨɜɚɬɶɫɹ ɧɚ ɧɟɤɨɬɨɪɨɦ ɨɛɴɟɦɟ ɢɧɮɨɪɦɚɰɢɢ,
ɤɨɬɨɪɚɹ ɞɨɥɠɧɚ ɨɛɟɫɩɟɱɢɬɶ ɪɟɲɟɧɢɟ ɪɟɝɢɨɧɚɥɶɧɵɯ ɡɚɞɚɱ. ɂɫɯɨɞɧɵɦ ɩɭɧɤɬɨɦ ɹɜɥɹɟɬɫɹ
ɜɵɩɨɥɧɟɧɢɟ ɨɰɟɧɤɢ ɢ ɜɚɥɨɪɢɡɚɰɢɢ ɥɚɧɞɲɚɮɬɚ, ɪɟɡɭɥɶɬɚɬɨɦ ɤɨɬɨɪɨɣ ɛɭɞɟɬ ɨɩɪɟɞɟɥɟɧɢɟ
ɨɞɧɨɪɨɞɧɵɯ ɩɨ ɡɧɚɱɢɦɨɫɬɢ ɬɢɩɨɜ ɥɚɧɞɲɚɮɬɚ.
Landscape evaluation process requires access to particular information resources making it
possible to regionalize (divide into zones) the area under investigation. Thus, the starting point is
landscape assessment and evaluation followed by regionalization. As a result of this step, we determine
certain areas that are homogenous with regards to their landscape assets.
1. WstĊp
Wzrost jakoĞciowy i iloĞciowy produkcji rolniczej moĪna osiągnąü przez uporządkowanie struktur
agrarnych. Z kolei uporządkowanie struktur agrarnych prowadzi do uporządkowania struktur
krajobrazowych. NaleĪy podkreĞliü, Īe krajobraz naturalny oraz wáaĞciwy pod wzglĊdem estetycznym
krajobraz kulturowy mogą w duĪym stopniu byü efektem odpowiednio wybranych form gospodarowania
w rolnictwie. Ekorozwój terenów wiejskich jest koncepcją, która zmierza do takiego ustalenia tempa,
celów i Ğrodków rozwoju spoáeczno-gospodarczego, przy którym nastĊpuje niszczenie Ğrodowiska. [Litwin
1997].
Poznanie struktury funkcjonalnej obszarów wiejskich, wraz z merytoryczną interpretacją jej
przestrzennego zróĪnicowania, moĪe byü przydatne do okreĞlenia prawidáowych dróg przejĞcia od
istniejącego do poĪądanego zagospodarowania, a wiĊc do planowania przestrzennego obszarów wiejskich
[Stola 1993].
2. Opis wybranych metod oceny krajobrazu.
WartoĞciowanie krajobrazu uwarunkowane jest dysponowaniem zasobem informacji, który pozwala
na dokonanie regionalizacji (strofowania) analizowanego obszaru. Punktem wyjĞcia jest, wiĊc dokonanie
oceny i waloryzacji krajobrazu oraz regionalizacji, której wynikiem bĊdzie wyznaczenie obszarów jednorodnych pod wzglĊdem wartoĞci krajobrazowych. Cel strefowania narzuca dobór cech krajobrazu
bĊdących jej podstawą. Wybór wariantu strefowania nie jest wáaĞciwoĞcią Ğrodowiska, zaleĪy jedynie od
jej autorów.
Metoda macierzy wartoĞci Bajerowskiego
Metoda ta zakáada wykorzystanie informacji zawartych w treĞci map, które są powszechnie dostĊpne
[Bajerowski 1991]. Oznacza to gáównie analizĊ map topograficznych i map ewidencji gruntów. WartoĞü
estetyczna krajobrazu wynika ze specyficznych konfiguracji cech przestrzeni. Wiele tych cech moĪna
zidentyfikowaü i zinwentaryzowaü kameralnie - jedynie w wyniku analizy treĞci materiaáów
kartograficznych. Kartograficzna metoda badaĔ wĞród wielu sposobów jej realizacji zawiera analizĊ
matematyczno-statystyczną map, która polega m.in. na badaniu zjawisk z zastosowaniem do zbierania
informacji tzw. siatek podstawowych pól oceny. KaĪdemu polu podstawowemu moĪemy przypisaü liczbĊ
okreĞlającą wartoĞü estetyczną krajobrazu, wynikającą ze wspomnianej specyficznej konfiguracji cech
przestrzeni wystĊpujących na obszarze objĊtym tym polem podstawowym.
NaáoĪenie siatek pól podstawowych na mapĊ badanego obszaru umoĪliwia w efekcie konstrukcjĊ
izarytmicznej mapy ilustrującej nasilenie danego zjawiska MoĪna przyjąü zaáoĪenie, Īe wartoĞü ta jest
odwrotnie proporcjonalna do stopnia dewastacji krajobrazu.
Ƚɟɨɞɟɡɿɹ, ɤɚɪɬɨɝɪɚɮɿɹ ɿ ɚɟɪɨɮɨɬɨɡɧɿɦɚɧɧɹ. ȼɢɩ. 71. 2009
15
Metoda krzywej wraĪeĔ Wejcherta
Metoda krzywej wraĪeĔ przedstawia graficzne napiĊcia wraĪeĔ i doznaĔ emocjonalnych,
wystĊpujących u obserwatora w trakcie przesuwania siĊ ciągiem czasoprzestrzennym. W trakcie
poruszania siĊ czáowiek odczuwa róĪne napiĊcia emocjonalne związane z estetyką oglądanego Ğrodowiska.
Obserwator rejestruje kolejne obrazy w okreĞlonych odstĊpach czasu, związane ĞciĞle z uksztaátowaniem
przebywanej przestrzeni. Czas i przestrzeĔ są w tego rodzaju ukáadach nierozerwalne.
Krajobraz skáada siĊ z wielu róĪnych widoków, które obserwator odbiera poruszając siĊ okreĞlonym
ciągiem, klasyfikując i porządkując je podĞwiadomie. Są one z pewnoĞcią mniejsze i sáabsze w ukáadach
monotonnych, bezbarwnych, a wiĊksze i mocniejsze w przestrzeni bogatej i záoĪonej. Pomimo
subiektywnych doznaĔ i ocen ukáadów przestrzennych róĪnych obserwatorów, moĪna przyjąü, Īe istnieje
wyraĨna grupa reagująca podobnie na widziane obrazy, a wykres odchyleĔ od reakcji przeciĊtnej bĊdzie
zbliĪony do krzywej rozkáadu normalnego. Prognozowaną krzywą wraĪeĔ naleĪy, wiĊc odczytywaü jako
ilustracjĊ wraĪeĔ przeciĊtnych. Dla krzywej wraĪeĔ nie moĪna ustaliü Īadnej jednostki miary. Stanowi ona
jedynie Ğrodek sáuĪący do porównania poszczególnych fragmentów przestrzeni. Dlatego graficzne
przedstawienie napiĊcia wraĪeĔ i doznaĔ emocjonalnych, jakie wystĊpują w czasie przesuwania siĊ przez
ciąg czasoprzestrzenny, jest jedynie umownym i wzglĊdnym porównaniem oddziaáywania kolejnych
obrazów.
Metoda WIT Litwin
WskaĨnik WIT, okreĞlony zostaá dla trzech podstawowych funkcji: rolniczej, poza, rolniczej i
rekreacyjnej. WskaĨnik ten ocenia „wartoĞü" kaĪdego z wydzielonych obszarów (wsi) i typów
dziaáalnoĞci, biorąc pod uwagĊ przyjĊty zespóá cech.
WáaĞciwy dobór cech leĪy u podstaw trafnego obliczenia „wartoĞci" krajobrazu. Dlatego w tym
opracowaniu wykorzystano zestaw cech, który zostaá uĪyty do wartoĞciowania struktur przestrzennych na
obszarze Kotliny MszaĔskiej [Litwin 1997]. Wyliczone na podstawie tych cech wskaĨniki WIT pozwolą
równieĪ odpowiedzieü na pytanie o uniwersalnoĞü zastosowania jednakowego zestawu wejĞciowego dla
róĪnych (górskich i wyĪynnych) krajobrazów Polski.
Dla kaĪdego z rozpatrywanych obszarów wyznaczono W1T jako sumĊ
WITa = a1 z1 x1 + a2 z2 x2 +an zn xn
(1)
gdzie:
x1 ... xn - zespóá znormalizowanych cech obszarów,
a1…an - zespóá wag „korzystnoĞci" okreĞlonych na podstawie testu ekspertów,
z1…zn - wspóáczynniki „istotnoĞci" okreĞlające znaczenie poszczególnych cech.
KaĪdej z cech przyporządkowano wagĊ, okreĞlającą jej wpáyw na przydatnoĞü terenu dla poszczególnych
funkcji gospodarczych oraz wspóáczynnik okreĞlający „istotnoĞü" danej cechy w odniesieniu do innych
cech (cecha korzystna ... cecha niekorzystna) oraz stopnia jej „istotnoĞci" (cecha istotna ... cecha
nieistotna) [Litwin 2004].
„KorzystnoĞü" cechy to dodatni/ujemny wpáyw cechy na przydatnoĞü rozpatrywanego obszaru dla jakiejĞ
dziaáalnoĞci (np. wysoka ocena bonitacyjna gruntu jest, oczywiĞcie, cechą korzystną dla dziaáalnoĞci
rolniczej). „IstotnoĞü" to znaczenie cechy dla danej dziaáalnoĞci na badanym obszarze potencjaáu obszaru
(np. duĪa liczba stosunkowo nowych budynków na terenie wsi jest cechą korzystną, lecz nie tak istotną dla
dziaáalnoĞci rolniczej, jak Ğrednia klasa bonitacyjna gruntów w tej wsi).
Dla okreĞlenia wag „korzystnoĞci" wykorzystano test ekspertów [Litwin 1997], w którym trzydziestu
specjalistów zajmujących siĊ zagospodarowaniem przestrzennym, ochroną Ğrodowiska, rolnictwem i
dziaáalnoĞcią pozarolnicza wypeániáo ankietĊ ujmującą wszystkie cechy. Cechy oceniano w skali
punktowej, przyjmując:
-2 dla oceny „cecha bardzo niekorzystna",
-l dla „cecha niekorzystna",
0 dla „cecha obojĊtna",
l dla „cecha korzystna",
2 dla „cecha bardzo korzystna".
16
Ƚɟɨɞɟɡɿɹ, ɤɚɪɬɨɝɪɚɮɿɹ ɿ ɚɟɪɨɮɨɬɨɡɧɿɦɚɧɧɹ. ȼɢɩ. 71. 2009
Dla okreĞlenia stopnia „istotnoĞci przyjĊto dla kaĪdej z cech liczbĊ z przedziaáu 0,3-1, przy czym dla
cech o znaczeniu podstawowym (np. bonitacja gruntu dla rolnictwa) przyjmowano wartoĞü 1. Obliczenia
przeprowadzono wedáug wzoru (1). Uzyskano trzy wskaĨniki (WIT1 -dla dziaáalnoĞci rolniczej, WIT2 dla dziaáalnoĞci pozarolniczej, WIT3 - dla rekreacji) dla kaĪdej z 10 wsi na rozpatrywanym terenie.
Do obliczeĔ przyjmowano cechy porównywalne, np. za wartoĞü cechy nr 9 (liczba budynków)
przyjĊto stosunek liczby budynków do ogólnej powierzchni wsi. Do wzoru (1) przyjmowano wartoĞci cech
w odniesieniu do Ğredniej, to znaczy Ğrednią wartoĞü danej cechy przyjĊto za l, zaĞ wartoĞü cechy dla
poszczególnych wsi proporcjonalnie do tego. Na przykáad we wsi Turów znajduje siĊ 169 budynków,
powierzchnia wsi wynosi 741 ha, czyli gĊstoĞü zabudowy wynosi 0,114 budynku/ha. ĝrednia wynosi
0,201, wiĊc do obliczeĔ przyjĊto 0,565 [Litwin 2004].
3. Charakterystyka badanego obszaru
WieĞ Pojaáowice naleĪy do gminy Miechów i powiatu miechowskiego leĪącego w póánocnozachodniej czĊĞci województwa maáopolskiego (rys.1).
Pod wzglĊdem geograficzno-fizycznym obszar ten zaliczany jest do regionu WyĪyny Maáopolskiej.
Powiat w znacznej czĊĞci poáoĪony jest w obrĊbie WyĪyny Miechowskiej. Miasto Miechów leĪy w
odlegáoĞci 40 km na póánoc od Krakowa (siedziby wáadz wojewódzkich) oraz okoáo 80 km na poáudnie od
Kielc. Zasadniczą osią komunikacyjną gimny jest droga E77: ChyĪne, Kraków, Warszawa, GdaĔsk.
Obszar gminy wraz z miastem zajmuje powierzchniĊ 14837 ha. Gmina podzielona jest na 34 soáectwa.
Pojaáowice leĪą w poáudniowej czĊĞci gminy. Zajmują powierzchniĊ 550 ha. WieĞ od wschodu
sąsiaduje z soáectwami: Glinica, Sáawice Szlacheckie i Wymysáów, a od zachodu z Zarogowem i
Nasiechowicami (rys.1)
Rys. 1 PoáoĪenie Pojaáowic na mapie Polski
3.1. Przyrodnicze i krajobrazowe walory
NajwaĪniejszym walorem krajobrazowo-przestrzennym gminy Miechów jest znacznie
zróĪnicowane uksztaátowanie terenu. Krajobraz jest urozmaicony gáĊbokimi rozciĊciami dolinnymi
rzek oraz licznymi wąwozami, parowami, dolinami nieckowatymi wcinającymi siĊ we wzgórza, a takĪe
garbami i wzniesieniami. W krajobrazie dominują pola uprawne charakterystyczne dla obszarów
rolniczych. Szata roĞlinna jest stosunkowo uboga.WystĊpują tu jednak rzadkie gatunki flory.
Szata roĞlinna na obszarze Miechowsko-Dziaáoszyckiego OChK naleĪy do najbardziej
interesujących na terenie Niecki NidziaĔskiej. WystĊpują tu dobrze wyksztaácone kompleksy leĞne w
postaci zbiorowisk grądowych i Ğwietlistej dąbrowy. Urozmaicona rzeĨba terenu jest przyczyną duĪej
zmiennoĞci florystycznej. WystĊpuje tu wiele gatunków rzadkich i prawnie chronionych roĞlin: lilia
záotogáów, kokoryczka okóákowa, róĪa francuska, wawrzynek wilczeáyko, tojad dzióbaty, tojad
moádawski, bluszcz pospolity, dzwonecznik wonny, pluskwica europejska, orlik pospolity, storczyki:
Ƚɟɨɞɟɡɿɹ, ɤɚɪɬɨɝɪɚɮɿɹ ɿ ɚɟɪɨɮɨɬɨɡɧɿɦɚɧɧɹ. ȼɢɩ. 71. 2009
17
kruszczyk szerokolistny, podkolan dwulistny, ciemiĊĪyca zielona, miodunka miĊkkowáosa. Niemniej
bogate florystycznie są bezleĞne pagórki kredowe i wąwozy lessowe, na których rozwinĊáy siĊ murawy
kserotermiczne i zaroĞla krzewiaste z rzadkimi i prawnie chronionymi roĞlinami.
Gmina Miechów w caáoĞci objĊta jest formami ochrony przyrody. W roku 1995 obszar ten (bez
miasta Miechów) zostaá wáączony w skáad Miechowsko-Dziaáoszyckiego Obszaru Chronionego
Krajobrazu. Za najwaĪniejsze zadanie dotyczące ochrony przyrody uznano ochronĊ wód
powierzchniowych przez przywrócenie czystoĞci wód rzecznych do I i II klasy. Doliny wystĊpujących rzek
stanowią miĊdzyregionalne korytarze ekologiczne, które áączą Parki Krajobrazowe Ponidzia i dolinĊ Wisáy
z doliną Pilicy i Zespoáem Jurajskich Parków Krajobrazowych. Na obszarze gminy Miechów wystĊpuje
jeden rezerwat przyrody „Záota Góra” w Celinach Przesáawickich.
Ponadto ochroną przyrody objĊto ustanowione pomniki przyrody ĩywej. We wsi Pojaáowice,
bĊdącej przedmiotem tego opracowania, jako pomniki przyrody zostaáy uznane dwa dĊby stojące w
leĞniczówce Sosnówka na przy drodze oraz dwie lipy koáo kapliczki.
4. Zastosowanie wybranych metod oceny krajobrazu na przykáadzie wsi Pojaáowice
Na badanym terenie zastosowano nastĊpujące metody oceny krajobrazu:
x MetodĊ optymalnego sposobu uĪytkowania
x MetodĊ krzywej wraĪeĔ Wejcherta opartą na ocenie estetyczno-widokowej krajobrazu.
UmoĪliwia stworzenie mapy rejonów o róĪnym zapotrzebowaniu na dowartoĞciowanie
estetyczne.
x MetodĊ (WNET) naturalne elementy terenu, opartą na zaáoĪeniu, Īe im wiĊcej wystĊpuje w
terenie elementów naturalnych, tym walory są wyĪsze. UmoĪliwia wskazanie obszarów o
lepszych lub gorszych niĪ przeciĊtne warunkach ekologicznych oraz krajobrazowych.
Metoda optymalnego sposobu uĪytkowania
W celu okreĞlenia optymalnego sposobu uĪytkowania posáuĪono siĊ metodą
Bajerowskiego. PrzyjĊto zaáoĪenie, Īe na podstawie zestawu 56 cech moĪliwe jest okreĞlenie
optymalnej funkcji danego obszaru oraz Īe cechy te w wystarczającym stopniu odzwierciedlają wpáyw
pozostaáych cech, istotnych z punktu widzenia generowania optymalnej funkcji obszaru.
Optymalną funkcjĊ terenu moĪna okreĞliü w wyniku przemnoĪenia transponowanej macierzy cech
wywoáujących optymalny sposób uĪytkowania przez macierz inwentaryzacyjną cech obszaru rejestrującą
wystĊpowanie w poszczególnych polach podstawowych mniejszych kolejnych cech diagnostycznych z
ustalonego wyĪej zestawu. Macierz inwentaryzacyjna przybiera postaü macierzy zerojedynkowej.
[Bajerowski, 1996] Jedynka oznacza wystĊpowanie danej cechy, a zero jej brak.
W macierzy cech wywoáującej optymalne uĪytkowanie obszaru, jej poszczególne elementy
informują, z jaką siáą dana cecha generuje potrzebĊ wprowadzenia na obszarze analizowanego pola
podstawowego jednej z wymienionych wczeĞniej funkcji (rolnej, leĞnej, rekreacyjnej, osiedlowej,
przemysáowej). Liczby, którym zostaá przyporządkowany znak minus oznaczają „procentową siáĊ”, z jaką
wystĊpowanie danej cechy wyklucza wprowadzenie w tym polu danej funkcji. Ta „siáa” jest rozumiana
jako natĊĪenie potrzeb wprowadzenia okreĞlonej funkcji uĪytkowania ziemi.
Pierwszy etap badaĔ obejmowaá przeprowadzenie analizy aktualnego stanu uĪytkowania ziemi
poprzez prace studialne dotyczące 56 cech charakterystycznych na danym terenie. W tym celu obszar
podzielono na 175 kwadratów o bokach 200m.Kwadraty sklasyfikowano wedáug sposobu ich uĪytkowania
wyróĪniając nastĊpujące funkcje:
x Funkcja rolna – grunty rolne
x Funkcja rolna – pastwiska
x Funkcja rolna – áąki
x Funkcja leĞna – produkcyjna
x Funkcja leĞna – ekologiczna
x Funkcja rekreacyjna – rekreacji indywidualnej
x Funkcja rekreacyjna – rekreacji zbiorowej
x Funkcja rekreacyjna – bez prawa zabudowy
x Funkcja osiedlowa
Ƚɟɨɞɟɡɿɹ, ɤɚɪɬɨɝɪɚɮɿɹ ɿ ɚɟɪɨɮɨɬɨɡɧɿɦɚɧɧɹ. ȼɢɩ. 71. 2009
18
x
Funkcja infrastrukturowo – przemysáowa
NastĊpnym etapem badaĔ byáo obliczenie macierzy optymalnego uĪytkowania badanego obszaru,
którą uzyskuje siĊ poprzez przemnoĪenie macierzy aktualnego uĪytkowania ziemi przez transponowaną
macierz zestawu 56 cech wywoáujących optymalne uĪytkowanie.
Optymalną funkcją pola podstawowego jest ta, która uzyskaáa najwiĊkszą dodatnią liczbĊ punktów.
Porównanie istniejącego stanu uĪytkowania
ziemi ze stanem optymalnym
Stan istniejący
Stan optymalny
Rys. 2 Istniejący stan uĪytkowania ziemi a stan optymalny
ħródáo: opracowanie wáasne
W wyniku przeprowadzonej analizy stanu istniejącego i optymalnego naleĪy przeprowadziü
transformacjĊ tylko w 12 polach podstawowych.
Niewielka liczba przeksztaáceĔ Ğwiadczy o tym, Īe obszar wsi Pojaáowice jest
uĪytkowany zgodnie z optymalną funkcją. Dzieje siĊ to przede wszystkim, dlatego, Īe wieĞ ta
jest typową wsią rolniczą z przewagą gruntów ornych.
Na podstawie powyĪszego zestawienia (rys.2), widaü, Īe zarówno w aktualnym jak
i optymalnym stanie uĪytkowania dominującą funkcją jest funkcja rolna z przeznaczeniem
pod grunty orne. W nowym zestawieniu pojawia siĊ funkcja osiedlowa, natomiast „znika”
funkcja rolna z przeznaczeniem terenu pod uĪytkowanie áąk.
NastĊpnie przeprowadzono analizĊ oceny krajobrazu wykorzystując:
Metoda WNET
Podstawowym zaáoĪeniem tej metody jest stwierdzenie, Īe im wiĊcej elementów naturalnych lub
zbliĪonych do naturalnych (prawie naturalnych) tym walory krajobrazowe i ekologiczne są wyĪsze.
WaĪnym czynnikiem w tej metodzie jest dobór cech diagnostycznych, które mają za zadanie
wykazaü iloĞü wspomnianych elementów w terenie, są one takĪe uzaleĪnione dostĊpnoĞcią materiaáów
Ĩródáowych, z których moĪemy otrzymaü tego typu informacje.
Cymerman i Koc [Cymerman, Koc 1993]. proponują nastĊpujące cechy diagnostyczne do
okreĞlenia walorów krajobrazowych:
• Szata roĞlinna
• Wody
• StopieĔ wykorzystania terenu
Ƚɟɨɞɟɡɿɹ, ɤɚɪɬɨɝɪɚɮɿɹ ɿ ɚɟɪɨɮɨɬɨɡɧɿɦɚɧɧɹ. ȼɢɩ. 71. 2009
19
• RzeĨba terenu
• Ochrona krajobrazu
• Gleba.
Zgodnie z zaáoĪeniami tej metody zbadano obszar wsi ze wzglĊdu na iloĞü elementów naturalnych
lub zbliĪonych do naturalnych. Wybór cech diagnostycznych byá wzorowany na przykáadach podanych
przez Cymermana i Koca. CzĊĞü cech diagnostycznych zostaáa odrzucona ze wzglĊdu na brak ich
wystĊpowania na terenie Pojaáowic lub teĪ brak moĪliwoĞci uzyskania danych do wykonania obliczeĔ.
Materiaáy, z jakich korzystano w tych obliczeniach to: mapa glebowa, mapa uĪytkowania, zdjĊcia
satelitarne wsi Pojaáowice oraz studium uwarunkowaĔ i kierunków zagospodarowania przestrzennego
Gminy Miechów.
Kolejnym etapem badaĔ byá podziaá obszaru Pojaáowic na trzy pola badawcze: póánocne, Ğrodkowe i
poáudniowe (rys.3,4,5).
Zakres prac urządzenioworolnych dla poszczególnych pól badawczych jest róĪny. Dla obszarów o
walorach lepszych niĪ przeciĊtne (Wi >0) prace urządzenioworolne powinny dąĪyü do ich zachowania, a
dla obszarów o walorach gorszych niĪ przeciĊtne (Wi <0) do stworzenia warunków ich poprawy.
W wyniku przeprowadzonych badaĔ otrzymano wskaĨnik syntetyczny Wi dla kaĪdego pola
badawczego, który okreĞla poziom walorów ekologicznych lub krajobrazowych (tab.1)
W czĊĞci póánocnej i poáudniowej Pojaáowic obliczono wszystkie cechy diagnostyczne, wartoĞci
Ğrednie i odchylenia standardowe. W celu wyliczenia wskaĨników Wi wykonano standaryzacjĊ.
WskaĨniki syntetyczne dla walorów ekologicznych wskazują, Īe czĊĞü Ğrodkowa Pojaáowic jest
najlepsza pod wzglĊdami ekologicznymi. Przedstawione jest to gáównie poprzez duĪą iloĞü kompleksów
uĪytków zielonych oraz ich powierzchniĊ. Istotną rolĊ na tym obszarze odgrywają wody stojące i páynące,
zajmują one niewielkie powierzchnie, na pozostaáych obszarach nie wystĊpują. Zaburzenia harmonii w
krajobrazie spowodowane są wystĊpowaniem duĪej iloĞü terenów zabudowanych oraz dróg.
Rys.3 Fragment czĊĞci poáudniowej Pojaáowic
ħródáo: opracowanie wáasne
20
Ƚɟɨɞɟɡɿɹ, ɤɚɪɬɨɝɪɚɮɿɹ ɿ ɚɟɪɨɮɨɬɨɡɧɿɦɚɧɧɹ. ȼɢɩ. 71. 2009
Rys.4 Fragment czĊĞci poáudniowej Pojaáowic
ħródáo: opracowanie wáasne
Rys.5 Fragment czĊĞci póánocnej Pojaáowic
ħródáo: opracowanie wáasne
Ƚɟɨɞɟɡɿɹ, ɤɚɪɬɨɝɪɚɮɿɹ ɿ ɚɟɪɨɮɨɬɨɡɧɿɦɚɧɧɹ. ȼɢɩ. 71. 2009
21
Tab.1 Poziom walorów ekologicznych lub krajobrazowych
Pola badawcze
Walory
póánocne
Ğrodkowe
poáudniowe
Krajobrazowe
-0.66114
0.599031
0.0621089
Ekologiczne
-0.68201
0.749671
-0.0676599
ħródáo: opracowanie wáasne
Metoda krzywej wraĪeĔ Wejcherta
OcenĊ krajobrazu dokonuje siĊ w kilku etapach. W pierwszej kolejnoĞci naleĪy podzieliü
analizowany obszar na strefy ograniczone granicami naturalnymi (np. drogi) lub na kwadraty o boku ok. 1
km. Granice te stają siĊ jednoczeĞnie trasami, po których porusza siĊ obserwator (rys.6). Miejsca
obserwacji krajobrazu po obu stronach trasy wyznacza siĊ, co 3-5 min (ok. 200-250 m), a punktowa
rozpiĊtoĞü skali moĪe wynosiü od 0 do 5, od 0 do 10 lub od 0 do 100. WáaĞciwa ocena walorów danego
widoku oparta jest na:
– stopniu róĪnorodnoĞci krajobrazu
– poziomu dewastacji
– nasycenia infrastrukturą
– harmonią kompozycji wszystkich elementów.
Dokáadnych wytycznych dla przyznawania punktów nie moĪna wskazaü, gdyĪ ocena walorów
krajobrazowych jest subiektywna. Dodatkową pomocą przy punktacji jest tabela 18 z podanymi
przykáadowymi kryteriami walorów estetycznych. Suma wszystkich punktów za wymienione 4 parametry
stanowi áączna ocenĊ krajobrazu.
Rys.6 Trasy obserwacji
ħródáo: opracowanie wáasne
Ƚɟɨɞɟɡɿɹ, ɤɚɪɬɨɝɪɚɮɿɹ ɿ ɚɟɪɨɮɨɬɨɡɧɿɦɚɧɧɹ. ȼɢɩ. 71. 2009
22
Przyznając punkty w miejscach obserwacji kierowano siĊ:
¾ Stopniem róĪnorodnoĞci krajobrazu
¾ Poziomem dewastacji
¾ Nasyceniem infrastruktury
¾ Harmonią kompozycji wszystkich wystĊpujących elementów
¾ Wáasnymi odczuciami.
Wykonano wykresy krzywych wraĪeĔ przyjmując na osi poziomej miarĊ odlegáoĞci, zaĞ na pionowej
liczbĊ punktów (rys.3,4,5).
Na wykresach zaznaczono miejsca wymagające estetycznego dowartoĞciowania w róĪnym stopniu:
¾ DuĪym – dla rejonów leĪących poniĪej poziomu 4 punktów
¾ ĝrednim – dla rejonów leĪących w przedziale 4-7 punktów
¾ Zerowym - dla rejonów leĪących w przedziale ponad 7 punktów
Tab.2 Ocena terenu dla pierwszego odcinka
OdlegáoĞü [m]
Strona
0
160
320
490
650
Lewa
4
3
8
4
3
Prawa
4
5
4
7
ħródáo: opracowanie wáasne
1
Z wykresów tych wynika, Īe nawet na tak maáym obszarze áatwo zauwaĪyü zróĪnicowanie
krajobrazu. Od krajobrazu o niskich walorach, którym nadano tylko 1 punkt ze wzglądu na duĪe
zainwestowanie terenu domami wraz z infrastrukturą ponad 50% oraz wyraĨny brak harmonii, aĪ po tereny
o walorach ocenionych na 8 punktów. Jako element dominujący wystĊpuje tam zabytkowa, odnowiona
kapliczka w otoczeniu drzew. Warto zauwaĪyü, Īe Ğrednie oceny dla tego terenu mieszczą siĊ w przedziale
od 4 - 7 punktów, są jednak zbliĪone, do 4, co Ğwiadczy o duĪym zapotrzebowaniu na prace
urządzenioworolne. W tym obszarze ciekawym obiektem jest ciek wodny, który jednak trzeba uregulowaü
i odpowiednio wyeksponowaü w krajobrazie.
Dla odcinka II (rys.4), odnotowano niskie oceny. Z lewej strony teren ten jest intensywnie
wykorzystany przez zabudowĊ mieszkalną i gospodarczą. Zabudowa wystĊpuje blisko drogi, co znacząco
ogranicza widocznoĞü krajobrazu. Domy znajdujące siĊ na pierwszym planie są czĊsto nieestetyczne, a
ogródki przydomowe niezadbane. Prawa strona drogi na początku i na koĔcu posiada lepsze walory
estetyczne, poniewaĪ krajobraz rozciąga siĊ na pola uprawne, a w ostatniej czĊĞci na las i poroĞniĊte
drzewami skarpy. OcenĊ tego terenu przedstawiano w tabeli 3 i stworzono na jej podstawie krzywe
wraĪeĔ.
Tab.3 Ocena terenu dla drugiego odcinka
Strona
OdlegáoĞü [m]
0
165
330
495
660
825
990
155
1320
1485
Lewa
2
2
3
3
5
6
5
5
2
2
Prawa
6
5
5
4
4
5
4
ħródáo: opracowanie wáasne
7
4
7
W krzywej wraĪeĔ dla strony lewej Ğrednia wartoĞü nie osiągnĊáa 4 punktów, co dowodzi duĪej
potrzeby wprowadzenia prac urządzenioworolnych na tym terenie. Strona prawa wybranej trasy jest
zdecydowanie o lepszych walorach krajobrazowych, mimo to i tak mieĞci siĊ w przedziale punktacji
okreĞlanej jako o Ğredniej potrzebie wprowadzenia zmian. Tu przede wszystkim waĪną rolĊ odegraáoby
zasáoniĊcie elementów, które pogarszają efekty wizualne poprzez wprowadzenie roĞlinnoĞci wysokiej
zamykającej horyzont przed linią zabudowy.
Punktacja dla trasy trzeciej (rys.5) przedstawiono w tabeli 4
Ƚɟɨɞɟɡɿɹ, ɤɚɪɬɨɝɪɚɮɿɹ ɿ ɚɟɪɨɮɨɬɨɡɧɿɦɚɧɧɹ. ȼɢɩ. 71. 2009
23
Tab.4 Ocena terenu dla trzeciego odcinka
OdlegáoĞü [m]
0
160
340
5
4
4
6
4
3
Strona
Lewa
Prawa
500
670
840
5
3
4
4
6
3
ħródáo: opracowanie wáasne
1000
6
5
1170
4
6
1340
5
4
Z przeprowadzonych badaĔ wynika, Īe teren ten leĪy w obszarze Ğredniego zapotrzebowania na
prace urządzenioworolne. Warto jednak zauwaĪyü, Īe równieĪ w tym miejscu wartoĞci Ğrednie zbliĪone są
do dolnej granicy przedziaáu. Teren ten wznosiá siĊ lekko ku górze otwierając horyzont. Daje to lepsze
efekty wizualne. Z lewej strony wystĊpują pojedyncze budynki z prawej krajobraz zamkniĊty granicą lasu.
Istotnym elementem w tym krajobrazie byáa linia Ğredniego napiĊcia, która zakáócaáa harmoniĊ widoku na
las. Ciekawym obiektem w krajobrazie byáy zadrzewienia i poroĞniĊta roĞlinnoĞcią skarpa wznosząca siĊ
nad ciekiem wodnym.
W wyniku badaĔ otrzymano procentowy udziaá obszarów naleĪących do przedziaáów
kwalifikujących tereny ze wzglĊdu na potrzeby wprowadzenia zmian i dowartoĞciowanie krajobrazu
(rys.10,11).
Zapotrzebowanie na estetyczne dowartoĞciowanie
krajobrazu w czĊĞci Ğrodkowej Pojaáowic
Zerow e
2%
ĝrednie
73%
Zapotrzebowanie na estetyczne dowartoĞciowanie
krajobrazu w Pojaáowicach
Zerow e
12%
DuĪe
25%
DuĪe
29%
DuĪe
ĝrednie
Zerowe
ĝrednie
59%
DuĪe
ĝrednie
Zerowe
Rys. 7 i 8. Procentowy udziaá obszarów wymagających dowartoĞciowania krajobrazu
W czĊĞci Ğrodkowej Pojaáowic tereny, które nie wymagają przeksztaácenia krajobrazu to zaledwie 2
%. 0 WyraĨnie wskazuje to na duĪą potrzebĊ wprowadzenia nowych rozwiązaĔ, które umoĪliwiáyby temu
obszarowi z ogromnym potencjaáem krajobrazowym do stworzenia przestrzeni o wysokich walorach
estetycznych, aĪ 73% obszaru wymaga Ğrednich zmian, w postaci wprowadzenia roĞlinnoĞci i
uporządkowania przestrzeni. DuĪe zapotrzebowanie na dowartoĞciowanie ma aĪ 25% obszaru, są to tereny
zdewastowane i nieuporządkowane. Stara zabudowa, która zamiast staü miejscem ciekawym
przyciągającym zwiedzających niszczeje i staje siĊ cechą negatywną widoku.
Na tle wykresu dla caáej wsi widaü, Īe obszar w czĊĞci Ğrodkowej ma podobne warunki
krajobrazowe. Caáa wieĞ ma 12% powierzchni niewymagającej zmian, ale zwiĊkszyá siĊ procentowy udziaá
obszarów o duĪym zapotrzebowaniu na dowartoĞciowanie.
Z wykresów krzywych stworzonych dla caáej wsi Pojaáowice wykonano mapĊ rejonów o róĪnym
zapotrzebowaniu na dowartoĞciowanie estetyczne (rys.12). Powierzchniowo przewaĪają na niej obszary o
niskich walorach krajobrazowych związanych albo z dewastacją krajobrazu albo z jego monotonnoĞcią. W
czĊĞci Ğrodkowej tereny o wysokich walorach związane są z wystĊpowaniem zadrzewieĔ oraz skarp
poroĞniĊtych roĞlinnoĞcią niską, a takĪe wystĊpowania cieku wodnego w otoczeniu zaroĞli.
Przeprowadzona analiza powinna stanowiü podstawĊ do odpowiedniego zastosowania prac
urzadzenioworolnych, które poprawiáyby estetykĊ krajobrazu wiejskiego Pojaáowic poprzez
wyeksponowanie elementów cennych kulturowo, a ukrycie elementów „obcych” dla tego terenu. Potencjaá
24
Ƚɟɨɞɟɡɿɹ, ɤɚɪɬɨɝɪɚɮɿɹ ɿ ɚɟɪɨɮɨɬɨɡɧɿɦɚɧɧɹ. ȼɢɩ. 71. 2009
ukryty w tej przestrzeni naleĪy odpowiednio wykorzystaü na przykáad do stworzenia ĞcieĪki rowerowej
czy teĪ miejsca relaksu jako alternatywy dla mieszkaĔców Miechowa.
Rys.9 Mapa rejonów o róĪnym zapotrzebowaniu na dowartoĞciowanie estetyczne.
5. Wnioski
Przeprowadzone badania aktualnego stanu uĪytkowania gruntów nasuwają wnioski związane z
moĪliwoĞciami i ograniczeniami rozwoju.
Rozwój kaĪdego obszaru jest procesem dynamicznym. Zmiany zachodzą ciągle, są powodowane
najrozmaitszymi czynnikami i wpáywają nieustannie na rozwój, ewentualnie regres kaĪdego obszaru.
Analizy oparte na danych, wydawaáoby siĊ zupeánie aktualnych, nie zawsze muszą prowadziü do
rozsądnych wyników [U. Litwin, 1997]
Za racjonalne wykorzystanie przestrzeni z przyrodniczego, a takĪe ekonomicznego punktu widzenia
uznaü naleĪy takie, które w maksymalnym stopniu wykorzystuje naturalne predyspozycje terenu do
okreĞlonych form uĪytkowania, a równoczeĞnie zapobiega jego degradacji [K. Koreleski, 1993]
Zgodnie z ustawą „Prawo ochrony Ğrodowiska” (Dz.U. z 2001 roku Nr 62 poz. 627 póĨn. zmianami)
moĪna podsumowaü, Īe naleĪy dąĪyü w gospodarowaniu powierzchnią ziemi do:
• racjonalnego uĪytkowania,
• zachowania wartoĞci przyrodniczych,
• zachowania moĪliwoĞci produkcyjnego wykorzystania,
• ograniczenia zmian naturalnego uksztaátowania,
• utrzymania jakoĞci gleby, co najmniej na poziomie wymaganych standardów,
• zachowanie wartoĞci kulturowych, z uwzglĊdnieniem archeologicznych dóbr kultury.
Oprócz powyĪszych zaáoĪeĔ dla caáej wsi Pojaáowice, waĪna jest równieĪ promocja alternatywnych
Ĩródeá energii i ich powszechne stosowanie. Warunkiem dobrego gospodarowania jest prowadzenie dobrej
polityki inwestycyjnej, co jednoczeĞnie zwiĊksza atrakcyjnoĞü gospodarczą danego obszaru. W polityce
Ƚɟɨɞɟɡɿɹ, ɤɚɪɬɨɝɪɚɮɿɹ ɿ ɚɟɪɨɮɨɬɨɡɧɿɦɚɧɧɹ. ȼɢɩ. 71. 2009
25
rolnej powinno siĊ dąĪyü do dostosowywania gospodarstw do wymogów gospodarki rynkowej. Natomiast
w polityce spoáecznej waĪna jest poprawa warunków i jakoĞci Īycia mieszkaĔców.
W wyniku analizy stanu uĪytkowania i walorów krajobrazowych Pojaáowic okreĞlono
zapotrzebowanie na:
¾ ZmianĊ sposobu uĪytkowania w wybranych miejscach
¾ Modernizacja i rozbudowa sieci infrastruktury technicznej
¾ Wprowadzenie zadrzewieĔ Ğródpolnych
¾ OdnowĊ dróg
¾ OdnowĊ prywatnych zabudowaĔ i budynków uĪytecznoĞci publicznej
¾ Stworzenie miejsc sáuĪących do uĪytku publicznego (place zabaw, parki, boiska sportowe,
ĞcieĪki rowerowe)
¾ Zagospodarowanie cieków wodnych w obrĊbie obszarów zabudowanych
¾ Prace remontowo-budowlane obiektów zabytkowych
¾ Koncentracja zabudowy mieszkaniowej
1. Bajerowski T., 1996. Metodyka wyboru optymalnego uĪytkowania ziemi na obszarach wiejskich,
Wydawnictwo Akademii Rolniczo-Technicznej, Olsztyn. 2. Bajerowski T., Sanetra A., SzczepaĔska A. 2000
Wycena krajobrazu – rynkowe aspekty oceny i waloryzacji krajobrazu. Wydawnictwo EDUCATERA Sp. z
o.o. Olsztyn. 3. Bajerowski T., 1991. Ocena, ochrona i ksztaátowanie krajobrazu wiejskiego, jako skáadnik
programowania prac urządzenioworolnych. Praca doktorska, Olsztyn. 4. Bartkowski T., 1986.
Zastosowania geografii fizycznej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 5. Bartkowski T.,1975 Nowy
etap dyskusji nad pojĊciem krajobrazu. Czasopismo Geograficzne z. VI. 6. Berninger O., 1975 Krajobraz i
jego skáadniki. W: Ksztaátowanie krajobrazu a ochrona przyrody (pod red. K.Buchwalda). PWRiL,
Warszawa. 7. Bogdanowski J., 1973. Architektura krajobrazu. PWN Warszawa. 8. Böhm A. 1994
Architektura krajobrazu – jej początki i rozwój. Skrypt dla studentów WyĪszych Szkóá Technicznych.
Politechnika Krakowska im. Tadeusza KoĞciuszki. Kraków. 9. Kania J., 1998. Podstawy integracji
europejskiej w aspekcie rozwoju obszarów wiejskich. Akademia Rolnicza, Kraków. 10. Böhm A., Patoczka
R, 1998. Architektura krajobrazu - zbiór zadaĔ z projektowania wstĊpnego. Politechnika Krakowska.
Kraków. 11. Hopfer A., 1989. Krajobraz jako wizualny skáadnik Ğrodowiska i jego wraĪliwoĞü na projekty
rozwojowe obszarów wiejskich. W: Materiaáy VI Ogólnopolskiego Seminarium Geograficzno-Rolniczego
nt. Ekologiczne aspekty gospodarowania na obszarach wiejskich (na przykáadzie Warmii i Mazur). Wyd.
Olsztyn. 12. Litwin U., 1997. Synergiczne uporządkowanie struktur krajobrazowych na przykáadzie Kotliny
MszaĔskiej. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Kraków, Rozprawa nr 225. Kraków. 13. Litwin U.,
2004 Weryfikacja metody wartoĞciowania struktur krajobrazu z wykorzystaniem wskaĨników istotnoĞci
terenu. Wydawnictwo Uniwersytetu JagielloĔskiego. 14. Patoczka R, 1987. Studium systemu pojĊü
stosowanych w rewaloryzacji krajobrazu. W: Materiaáy opracowane w ramach problemu
miĊdzyresortowego nr 1.6. PAN, Kraków. 15. PrzewoĨniak M., 1984. Morfostruktura krajobrazu
województwa gdaĔskiego. Przegląd Geograficzny t.LVI z. 1-2. 16. Schmithusen J., 1978. PojĊcie i
okreĞlenie treĞci krajobrazu jako obiektu badaĔ geografii i biologii. Przegląd Zagranicznej Literatury
Geograficznej „Ekologia krajobrazu", Warszawa. 17. SmoleĔski J., 1912. Krajobraz Polski. PWN
Warszawa. 18. Stola W., 1993. Struktura przestrzenna i klasyfikacja funkcjonalna obszarów wiejskich
Polski. Wydawnictwo PAN, Warszawa. 19. SzczĊsny T., 1977. Ochrona przyrody i krajobrazu. PWN,
Warszawa. 20. Kondracki J., 1981. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. 21. Koreleski K., 1993.
Przyrodnicze podstawy uĪytkowania rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Akademia Rolnicza, 993. Kraków.
22. Langer H., 1978. Przyczynek do zagadnienia ekologicznego podziaáu krajobrazu. Przegląd
Zagranicznej Literatury Geograficznej „Ekologia krajobrazu", Warszawa. 23. àuczyĔska-Bruzda M.,
1978. Ochrona krajobrazu. W: Ochrona i ksztaátowanie Ğrodowiska przyrodniczego. Red. W.Michajáow i
K. Zabierowski T.II. PWN, Warszawa. 24. Rudnicki H., 1995. Gospodarka ziemią rolniczą w Polsce.
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skáadowskiej, Lublin. 25. SzczĊsny T., 1977. Ochrona przyrody i
krajobrazu. PWN, Warszawa. 26. Wodziczko A., 1946. Ogólne zasady uprawy krajobrazu w Wielkopolsce
w celu podniesienia produkcji rolnej. Maszynopis na zlecenie Regionalnej Dyrekcji Planowania
Przestrzennego w Poznaniu, PoznaĔ. 27. Wolski P., 1988. O pojĊciu krajobrazu i jego stosowaniu w
dziedzinie architektury krajobrazu. Problemy Architektury Krajobrazu t.I, Wyd. SGGW-AR, Warszawa.