Uwarunkowania gospodarowania ziemią rolniczą w Polsce

Dr hab. Renata Marks-Bielska
Uwarunkowania gospodarowania ziemią rolniczą w Polsce
Analizując rynek ziemi rolniczej w Polsce po 1989 r. można dostrzec, że aktualną
sytuację ukształtowały różnorodne czynniki. Zachodzące zmiany mają swoje źródło
m.in. w:
- historycznie ukształtowanym podejściu do ziemi jako wartości kulturowej i
symbolicznej,
- dziedzictwie socjalistycznego ustroju (w polskim rolnictwie sektor prywatny
również w tym okresie był dominujący),
- postrzeganiu ziemi jako dobra wielofunkcyjnego (czynnik produkcji, dobro
przyrodnicze, dobro publiczne),
- stosunku obywateli, szczególnie rolników do własności i do dzierżawy ziemi
rolniczej,
- transformacji ustrojowej, w tym przekształceń własnościowych w rolnictwie i
transformacji praw własności w celu efektywniejszego gospodarowania
ziemią,
- integracji z Unią Europejską i włączenia polskiego rolnictwa w mechanizmy
Wspólnej Polityki Rolnej.
W
zrealizowanych
badaniach
empirycznych,
przeprowadzonych
wśród
rolników potwierdzenie znalazł fakt, że dominująca w Polsce prywatno-rodzinna
forma własności gospodarstw rolnych wyraża się m.in. przekazywaniem gospodarstw
na zasadzie darowizny, bowiem 800 (84,84%) spośród 943 badanych rolników
otrzymało gospodarstwo (78,90% od rodziców lub teściów), a 80,34% badanych
zadeklarowało, że zamierza w przyszłości przekazać ziemię, na której gospodaruje
swoim dzieciom lub wnukom. Plany te dotyczyły prawie 100% osób posiadających
dzieci/wnuki. Rolnicy wolą gospodarować na własnej ziemi, ale ze względu na coraz
wyższą jej cenę, powiększanie areału gospodarstwa przez jej zakup jest coraz
trudniejsze. Część badanych (44,86%) zamierza powiększyć obszar gospodarstwa
przez zakup gruntów rolnych, a 12,94% badanych chciałoby wydzierżawić ziemię.
Motywy, jakimi kierowali nabywcy gruntów rolnych można podzielić na trzy
główne grupy:

powiększanie areału posiadanego już gospodarstwa lub utworzenie
gospodarstwa,

możliwość skorzystania ze środków UE (dopłaty bezpośrednie, ONW, do
produkcji,
na
rozpoczęcie
gospodarowania,
działania
w
ramach
Sektorowego Programu Operacyjnego),

lokata kapitału oraz chęć zarobienia na prognozowanym przez analityków
rynku ziemi wzroście cen tego zasobu.
Dwie pierwsze grupy motywów dotyczą także dzierżawców. Przy dzierżawie
dodatkowym, bardzo istotnym motywem, okazała się możliwość skorzystania w
przyszłości z pierwszeństwa nabycia dzierżawionego gruntu, bowiem aż 81,75%
dzierżawców od ANR zadeklarowało, że zamierza kupić dzierżawioną ziemię w taki
właśnie sposób. Spośród nabywców ziemi od ANR – 57,52% weszło w jej posiadanie
w ramach pierwszeństwa nabycia.
Dzierżawa nie daje pełni uprawnień dysponowania zasobem ziemi, tak jak
własność prywatna, ale przy odpowiednich regulacjach prawnych może być ona
zbliżona do kompletnych uprawnień własnościowych. Zagwarantowanie dzierżawcy
odpowiedniej
perspektywy
czasowej
dzierżawy,
która
zachęcałaby
go
do
inwestowania w gospodarstwo (koszty inwestycji przy wieloletniej dzierżawie
przyniosłyby określone efekty), jak też możliwość kontynuacji umowy dzierżawnej,
czy też pierwszeństwa nabycia gruntów powoduje, że osłabienie uprawnień
własnościowych w przypadku takiej formy gospodarowania byłoby niewielkie i
przyczyniałoby się do efektywnego wykorzystania zasobów przez dzierżawców.
Strukturę obszarową w znaczący sposób może poprawić długotrwały przepływ ziemi
ze słabszych do silniejszych ekonomicznie gospodarstw (nie chodzi tutaj o przepływ
formalnych, lecz efektywnych praw własności). W tym kontekście niepokoją
rozwiązania legislacyjne umożliwiające wyłączenia gruntów z dzierżawy w większych
obszarowo gospodarstwach, użytkujących grunty państwowe.
Aktualną sytuację na rynku ziemi rolniczej w Polsce a także jej przyszłość
determinują: wartość symboliczna i tradycja w polskiej kulturze odnośnie ziemi,
mechanizm rynkowy, członkostwo w Unii Europejskiej (instrumenty Wspólnej Polityki
Rolnej) oraz prowadzona polityka rolna w tym zakresie na poziomie krajowym.