ETATYZM 1. Z genezy morachii wczesnego

ETATYZM
1. Z genezy morachii wczesnego średniowiecza, pierwotnie elekcyjnych, wynikało trwające długo przekonanie, że
monarcha czerpał władzę z woli ludu – rozumianego najpierw jako ogół wolnych, potem jako grupa
uprzywilejowanych. Czyli monarcha – reprezentant społeczeństwa.
2. To przekonanie zanikało wraz z dziedzicznością tronu i traktowaniem monarchów jako zastępców Boga na ziemi.
Od XIII w. umocnienie konstrukcji, że monarcha=organ państwa ujmowanego jako suwerenna osoba prawna.
Reprezentacja społeczno-polityczna → reprezentacja prawna.
3. Monarcha wolny od kontroli społeczeństwa, w niektórych kwestiach (podatki, zmiana prawa) musiał współdziałać
z przedstawicielami społeczeństwa, zebranymi w zgromadzeniu stanowym, reprezentującymi „wszystkich”, tj.
albo ziemie albo stany. A zatem dualizm: państwa uosabianego przez władcę oraz społeczeństwa uosabianego
przez zgromadzenie stanowe (choć w Anglii parlament, składający się z króla i dwóch izb, zaczęto uważać za
najwyższego reprezentanta państwa).
4. W Renesansie głównym obiektem rozważań państwo narodowe. Machiavelli: główne czynniki, dzięki którym z
obywateli tworzy się całość państwowa to 1) wspólny język, 2) zwyczaje, 3) powszechne przestrzeganie prawa i
4) narodowa armia.
5. Traktowanie państwa jako bytu autonomicznego, z własnymi celami, nie zaś jak w średniowieczu jako narzędzia
realizacji celów zewnętrznych: religijnych (życie wieczne) czy doczesnych. Państwo samo ustalało swoje cele i
kierowało się swoimi racjami („racja stanu”). „Suwerenność” – w znaczeniu niezależności od czynników
zewnętrznych (wyjątek-Bóg). Jak wskazywał Marsyliusz z Padwy, stanowienie prawa stało się atrybutem
suwerenności. Bodin: sensem suwerenności „stanowienie i kasowanie prawa”.
6. Naturalnym ograniczeniem suwerena – prawo. Co do kontroli przestrzegania praw przez rządzących – w niektórych
krajach (Hiszpania) nie uznawano potrzeby takiej kontroli (zasady „oczywiście” nadrzędne nad suwerenem), w innych
kontrolę miał sprawować organ przedstawicielski, usytuowany na zewnątrz suwerennego państwa reprezentowanego
przez monarchę i jego urzędników. Wreszcie w niektórych (Polska, Anglia) organ przedstawicielski uznano za część
aparatu państwowego, atrybut suwerenności przypisując zarówno monarsze, jak i organowi przedstawicielskiemu.
7. Oświecenie – pojawienie się u rządzących świadomości, że obrona dotychczasowego ustroju (przed koncepcją
suwerenności ludu, podziału władz itp.) jest możliwa tylko, o ile zostanie zracjonalizowany. Stanowiło przekształcenie
klasycznej monarchii absolutnej, rozwiniętej w większości krajów Europy w XVII w. i ze szczytowym momentem w
XVIII w., w absolutyzm oświecony.
8. Ideologia absolutyzmu oświeconego – nieograniczona władzy monarchy. wynikająca nie z woli czynnika
nadprzyrodzonego, ale z faktu ich szczególnego oświecenia, „król głową społeczeństwa, musi za nie widzieć, myśleć
i działać”. Najważniejszy obowiązek monarchy, „pierwszego sługi państwa”: zapewnienie szczęścia i dobrobytu
poddanym, wykorzystując w tym celu naukę kameralistyki (sposoby najlepszego zapełnienia skarbca) i naukę policji
(prawo monarchy do regulowania wszelkich spraw, gdy wymaga tego interes publiczny – synonim administracji).
9. Upowszechniała się koncepcja suwerenności ludu, który powierza sprawowanie władzy jednostce w wyniku
umowy społ. (Hugo Grocjusz). „Ludem” mieli być wszyscy (Rousseau), niezależnie od stanu i majątku, a
suwerenność miała być niezbywalna – to stało się podstawą „Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela” („ustawa
jest wyrazem woli powszechnej”).
10. Odmianą absolutyzmu oświeconego stał się absolutyzm praworządny, w praktyce występujący tylko w Prusach, tj.
uznanie, że wszyscy, łącznie z monarchą, jednakowo podlegają tym samym przepisom prawa. Różnica tylko w tym, że
monarcha może we właściwym trybie prawo zmieniać. Z tej koncepcji narodziła się koncepcja państwa prawnego.
11. Także nowa tendencja – na gruncie francuskim monarcha absolutny (Napoleon), będący formalnie organem
konstytucyjnym państwa („władca ma czynić to, co chce lud – ale wola ludu winna być odkrywana w sercu
władcy”). Nowa teoria legitymacji nieograniczonej władzy jednostki: miała nią być wola suwerennego ludu,
wyrażona w akcie przekazania władzy tej jednostce. Napoleon przeprowadzał to w drodze plebiscytów.
Przypominało to koncepcję umowy społecznej.
12. Dopiero wiek XIX miał przynieść kolejne koncepcje państwa i narodu, wprowadzenia różnych definicji narodu
albo związanych ściśle z państwem, gdzie obywatel=Francuz (Etat-nation), albo z więzami kulturowymi (w
Europie Środkowo-Wschodniej, np. obszar I RP), albo etnicznymi lub duchowymi (Niemcy). W konsekwencji
rozwijał się obraz państwa etnicznego.
13. Cechy skrajnego etatyzmu:
a. odrzucenie jakiejkolwiek decentralizacji – koncentracja władzy w rękach władcy i podległej mu biurokracji
b. dominacja państwa nad rządzonymi – nieograniczony zakres ingerencji władcy w sprawy poddanych