Geografia - Perspektywy

opr. URSZULA NAZARKO
HPI (Human Poverty Index) Wskaênik Ubóstwa Spo∏ecznego
– s∏u˝y do dokonywania pomiarów w zakresie spo∏ecznego rozwoju intelektualno-ekonomicznego. Powszechnie uwa˝a si´ go za bardziej miarodajny ni˝ HDI, czy nawet PKB – bowiem w przypadku
HPI brane sà pod uwag´ nie tylko zarobki w odniesieniu do struktury demograficznej, ale porównanie ze stopniem ubóstwa (zaniedbania w zakresie ochrony socjalnej, dost´p do wody pitnej, procent dzieci niedo˝ywionych) i poziomem rozwoju intelektualnego
(analfabetyzm, d∏ugoterminowy brak zatrudnienia). Miernik ten
zosta∏ powo∏any przez ONZ
HDI (Human Development Index) Wskaênik Rozwoju Spo∏ecznego – wskaênik ten mierzy ca∏oÊciowy post´p danego kraju w
jego procesie rozwoju spo∏ecznego, a tak˝e s∏u˝y do pomiaru ca∏oÊciowych osiàgni´ç danego paƒstwa w trzech wymiarach rozwoju
spo∏ecznego, którymi sà: d∏ugoÊç ˝ycia, poziom edukacji oraz stopa
˝yciowa. Pomiarów dokonuje si´ w oparciu o dane dotyczàce Êredniej d∏ugoÊci ˝ycia, poziomu szkolnictwa (wykszta∏cenie doros∏ych
oraz procent m∏odzie˝y uczàcej si´ w danym momencie we wszystkich rodzajach szkó∏, podstawowych, Êrednich oraz wy˝szych) oraz
PKB per capita. Czasem miernik ten okreÊla si´ jako Wskaênik Rozwoju Spo∏eczno-ekonomicznego. System ten wprowadzony zosta∏
przez ONZ dla celów porównaƒ mi´dzynarodowych.
Co wskazujà wskaêniki?
Najwi´ksi
Najwi´ksiproducenci
producenciproduktów
produktówrolnych:
rolnych
Pszenica
– Chiny (100 mln ton)
(rocznie):
Ry˝
– Chiny
(182 mln
Pszenica
– Chiny
(100ton)
mln ton)
Ziemniaki
– Chiny
Ry˝ – Chiny
(182 (65
mlnmln
ton)ton)
Kukurydza
Ziemniaki –– USA
Chiny(235
(65mln
mlnton)
ton)
Najwi´ksi
producenci
surowców
Kukurydza
– USA (235
mln ton)mineralnych:
W´giel
kamienny
– Chinysurowców
(900 mln ton)
Najwi´si
producenci
mineralnych
Ropa
naftowa – Arabia Saudyjska (400 mln ton)
(rocznie):
Gaz
ziemny
– Rosja–(Chiny
23 tys.(900
petad˝uli)
W´giel
kamienny
mln ton)
Rudy
– Chile
(5 mln
ton) (400 mln ton)
Ropamiedzi
naftowa
– Arabia
Saudyjska
Rudy
(250
ton)
Gaz ˝elaza
ziemny– –Brazylia
Rosja (23
tys.mln
petad˝uli)
Rudy miedzi – Chile (5 mln ton)
Rudy ˝elaza – Brazylia (250 mln ton)
Z∏oto – RPA (275 ton)
Cynk – Chiny (2049 tys. ton)
Âwiat
Âwiatw
wliczbach
liczbach
Wiatry lokalne mo˝na podzieliç na dwa
rodzaje:
Wiatry, b´dàce pràdami ogólnej cyrkulacji atmosfery, zmodyfikowanymi przez
czynniki lokalne – orografi´ terenu lub pod∏o˝e (fen, bora, mistral, sirocco). Wiatry te
nazywane sà wiatrami regionalnymi.
Wiatry, które sà niezale˝ne od ogólnej
cyrkulacji atmosfery, nak∏adajàce si´ na
nià lub wr´cz jà t∏umiàce. Wiatry te zwiàzane sà z lokalnymi uk∏adami barycznymi
ukszta∏towanymi nad ró˝nymi typami pod∏o˝a (bryzy, wiatry górskie i dolinne).
Skàd i dokàd wieje
lokalny wiatr?
Jest to ogó∏ zmian, które zachodzà na ró˝nych p∏aszczyznach i prowadzà do rozwoju
oraz wzrostu znaczenia miast i popularyzacji
miejskiego stylu ˝ycia. Mo˝emy wyszczególniç nast´pujàce fazy urbanizacji:
Urbanizacja – pierwsza faza procesów
miastotwórczych, charakteryzujàca si´
powolnym nap∏ywem ludnoÊci do miast;
Suburbanizacja – druga faza, w której nast´puje gwa∏towne nasilenie nap∏ywu ludnoÊci do miast, zwiàzane z szybkim rozwojem
przemys∏u; cechuje jà przeludnienie centralnych dzielnic miasta, w zwiàzku z czym
kolejne rzesze imigrantów osiedlajà si´ na
przedmieÊciach;
Dezurbanizacja – jest to pierwsza faza
szybkiej dekoncentracji ludnoÊci miejskiej
przed wejÊciem w faz´ reurbanizacji;
Reurbanizacja – charakteryzuje si´ intensywnymi przemianami funkcjonalno-przestrzennymi aglomeracji miejskich i zwiàzanym z tym odp∏ywem ludnoÊci na ich fazy
peryferyjne; tworzà si´ uk∏ady metropo
litalne;
Metropolizacja – polega na ∏àczeniu si´
miast i tworzeniu rozleg∏ych obszarów
osadniczych powiàzanych funkcjonalnie.
Urbanizacja
Mi´dzynarodowa klasyfikacja chmur oparta na ich wyglàdzie zewn´trznym. Przedstawiona od najwy˝ej do
najni˝ej wyst´pujàcych:
Chmury pierzaste (Cirrus) – z∏o˝one z kryszta∏ków
lodu, opady z nich sà rzadkie i nie osiàgajà powierzchni
Ziemi;
Chmury pierzasto-k∏´biaste (Cirrocumulus) – sk∏adajà
si´ w g∏ównej mierze z kryszta∏ków lodu, nie dajà
opadów;
Chmury pierzasto-warstwowe (Cirrostratus) – dajà
niewielkie opady, które odparowujà zanim dotrà do
powierzchni Ziemi;
Chmury Êrednie k∏´biaste (Altocumulus) – z∏o˝one
z kropelek wody, nie dajà opadów;
Chmury Êrednie warstwowe (Altostratus) – chmury
mieszane, przynoszà ciàg∏e opady deszczu, drobnego
Êniegu lub ziaren lodowych;
Chmury deszczowe warstwowe (Nimbostratus)
– powstajà w wyniku przekszta∏cenia innych chmur,
dajà opady deszczu lub Êniegu;
Chmury warstwowe k∏´biaste (Stratocumulus) –
chmury wodne, rzadko przynoszàce opady w postaci
drobnego deszczu lub Êniegu;
Chmury niskie warstwowe (Stratus) – spada z nich
m˝awka, a zimà s∏upki lodowe lub ziarnisty Ênieg;
Chmury k∏´biaste (Cumulus) – z∏o˝one z kropelek
wody, zwykle nie przynoszà opadów;
Chmury k∏´biaste deszczowe (Cumulonimbus)
– pot´˝ne chmury burzowe, przynoszà bardzo obfite,
ale przelotne opady deszczu, gradu lub Êniegu;
Bujaç w ob∏okach,
ale jakich?
Bioràc pod uwag´ charakter zmian temperatury
w miar´ wzrostu wysokoÊci, w atmosferze wyró˝niamy nast´pujàce strefy:
Troposfera – najni˝sza, najg´Êciejsza i najbardziej dynamiczna warstwa atmosfery. Przylega do powierzchni Ziemi, wi´c podlega silnym wp∏ywom fizycznym
i chemicznym pod∏o˝a. Koncentruje si´ w niej ok.
80% ogólnej masy powietrza w atmosferze, prawie
ca∏à zawarta w niej par´ wodnà oraz wi´kszoÊç
zanieczyszczeƒ;
Stratosfera – warstwa atmosfery, w której znajdujà
si´ jeszcze niewielkie iloÊci pary wodnej i wyst´pujà
pewne zjawiska kszta∏tujàce pogod´ oraz klimat;
Mezosfera – warstwa atmosfery ponad stratosferà
o mià˝szoÊci ok. 30 -35 km, w której temperatura
spada wraz ze wzrostem wysokoÊci;
Termosfera – warstwa atmosfery wype∏niona silnie
zjonizowanym powietrzem, nazywana w zwiàzku
z tym jonosferà;
Egzosfera – zewn´trzna warstwa atmosfery, ponad
termosferà, bez wyraênej granicy dolnej i górnej.
Mo˝na sàdziç, ˝e si´ga nawet 20 tys. km ponad powierzchnià Ziemi. W górnej cz´Êci jest strefà ucieczki
zjonizowanych gazów w przestrzeƒ mi´dzyplanetarnà.
Strefy atmosfery
Woda wytràcana jest z chmur w stanie ciek∏ym lub sta∏ym, a do powierzchni Ziemi dociera pod postacià ró˝nych opadów atmosferycznych: m˝awki, deszczu, gradu, ziaren
lodowych, Êniegu i krup Ênie˝nych. Do
opadów atmosferycznych zalicza si´ tak˝e
osady, które wyst´pujàce pod postacià: rosy,
szronu, szadzi i go∏oledzi.
Co opada, a co osiada?
Najwi´ksze miasto (pod wzgl´dem liczby
ludnoÊci) – Szanghaj (18,6 mln)
Najwi´ksze paƒstwo (pod wzgl´dem powierzchni) – Rosja (17,1 mln km2)
Najwi´ksze paƒstwo (pod wzgl´dem liczby
ludnoÊci) – Chiny (1,330 mld)
Najd∏u˝sza rzeka – Nil (6 695 km)
Najwy˝szy szczyt – Mount Everest (8 848 m)
Najwi´ksza depresja – Morze Martwe
(411 m p.p.m.)
Najwi´ksza kryptodepresja – Bajka∏
(1165 m p.p.m.)
Najwi´ksze jezioro – Morze Kaspijskie
(374 tys. km2)
Najwi´ksze morze – Morze Arktyczne
14,1 mln km2)
Najg∏´bszy rów oceaniczny – Rów Mariaƒski
(11034 m. p.p.m.)
Najwi´kszy pó∏wysep – Pó∏wysep Arabski
(2,8 mln km2)
Najwi´ksza wyspa – Grenlandia
(2,2 mln km2)
Naj na Ziemi
Jezioro to zag∏´bienie terenu wype∏nione wodà, której odp∏yw
zosta∏ czasowo zatrzymany. Podzia∏ jezior ze wzgl´du na charakter
procesów prowadzàcych do ich utworzenia jest nast´pujàcy:
Kosmiczne (meteorytowe) – powsta∏e w wyniku zalania zag∏´bienia krateru powsta∏ego po uderzeniu meteorytu, np. Manicouagan
w Kanadzie;
Wulkaniczne – powsta∏e w kraterach wygas∏ych wulkanów, np.
Albano we W∏oszech, Cuicocha w Ekwadorze;
Tektoniczne – powsta∏e w obni˝eniach i w rowach tektonicznych,
np. Tanganika, Titicaca oraz Bajka∏;
Polodowcowe – powsta∏e w wyniku dzia∏alnoÊci lodowca, wyró˝niamy typy: rynnowe (Näzi w Finlandii), morenowe (Morskie Oko),
wytopiskowe, sandrowe, cyrkowe (Czarny Staw Gàsienicowy);
Wytworzone przez ruchy masowe – powsta∏e poprzez osuwanie
si´ materia∏u skalnego i zatarasowania zag∏´bieƒ terenowych, np.
Jezioro Duszatyƒskie.
Geneza jezior
Liczba wyznawców poszczególnych religii na Êwiecie:
● ChrzeÊcijaƒstwo (2,1 mld)
● Islam (1,2 mld)
● Hinduizm (1 mld)
● Ludowa religia Chin (700 mln)
● Buddyzm (500 mln)
Religie Êwiata
Ze wzgl´du na wielkoÊç przeci´tnych
nak∏adów pracy i kapita∏u na produkcj´
rolnà, a tak˝e efekty osiàgane z jednostki
powierzchni u˝ytków rolnych, rolnictwo dzielimy na:
Intensywne – wyst´puje na obszarach o du˝ej g´stoÊci zaludnienia, charakteryzuje si´ du˝ymi nak∏adami
pracy i kapita∏u oraz wysokim przeci´tnym zyskiem
z hodowli bàdê upraw. W zale˝noÊci od proporcji
wyró˝niamy:
– gospodark´ pracoch∏onnà – charakterystyczna dla
ma∏ych gospodarstw w Krajach S∏abo Rozwini´tych;
– gospodark´ kapita∏och∏onnà – wyst´pujàcà w nowoczesnym rolnictwie Krajów Wysoko Rozwini´tych;
Do typowych obszarów zaliczamy: Europ´ Zachodnià,
Dolin´ Kalifornijskà, Nizin´ Chiƒskà, Nizin´ Gangesu
Ekstensywne – ma miejsce na obszarach o ma∏ej
g´stoÊci zaludnienia i ma∏o sprzyjajàcych warunkach
naturalnych. Poprzez ma∏e nak∏ady kapita∏u i pracy
uzyskuje si´ s∏abe efekty. Wyst´puje na Wielkich
Równinach w USA, w zachodniej cz´Êci Wy˝yny
Brazylijskiej, na Bliskim Wschodzie i w Rosji.
Rodzaje rolnictwa
Co musisz wiedzieç na 5 minut przed maturà z geografii
Najwi´ksze miasta Polski pod wzgl´dem
liczby ludnoÊci:
Warszawa – 1 700 500 mieszkaƒców
¸ódê – 778 200 mieszkaƒców
Kraków – 733 100 mieszkaƒców
Wroc∏aw – 632 200 mieszkaƒców
Poznaƒ – 581 200 mieszkaƒców
Gdaƒsk – 456 700 mieszkaƒców
Szczecin – 415 700 mieszkaƒców
Bydgoszcz – 384 700 mieszkaƒców
Lublin – 354 200 mieszkaƒców
Katowice – 334 200 mieszkaƒców
A moje miasto to...
Megalopolis – wielki uk∏ad osadniczy
powstajàcy w wyniku ∏àczenia si´
peryferyjnych stref zabudowy jednorodzinnej
i zwiàzanych z nià us∏ug rozwijajàcych si´
wokó∏ poszczególnych metropolii i du˝ych
miast. Przyk∏adami tego typu
wieloprzestrzennych uk∏adów osadniczych sà:
● Megalopolis wschodniego wybrze˝a
Stanów Zjednoczonych (BosWash), gdzie na
obszarze ok. 146 tys. km2 zamieszkuje ponad
45 mln ludnoÊci. Jest najwi´kszym na Êwiecie
zespo∏em uk∏adów metropolitalnych.
Obejmuje miasta: Boston, Hartford, Nowy
Jork, Filadelfia, Baltimore i Waszyngton.
● Megalopolis Wielkich Jezior w Stanach
Zjednoczonych i Kanadzie (Chicator
Megalopolis): Milwaukee, Chicago, South
Bend, Toledo, Detroit, Cleveland, Buffalo,
Hamilton i Toronto.
– megalopolis zachodniego wybrze˝a Stanów
Zjednoczonych z aglomeracjami
San Francisco, zwane Bay Area wraz
z Sacramento oraz Los Angeles.
● Nippon Megalopolis, w którego sk∏ad
wchodzà uk∏ady metropolitalne: Keihin
(Tokio-Kawasaki-Jokohama-Chiba-Saitama),
Hansi (Osaka-Kioto-Kobe) i Chu-kyo- (NagojaSeto-Toyota)
MEGAmiasta
Na LiÊcie Âwiatowego Dziedzictwa UNESCO w Polsce znalaz∏y si´:
● Historyczne centrum Krakowa
● Zabytkowa kopalnia soli w Wieliczce
● Auschwitz-Birkenau
● Puszcza Bia∏owieska
● Historyczne centrum Warszawy
● Stare Miasto w ZamoÊciu
● Âredniowieczny zespó∏ miejski Torunia
● Zamek Krzy˝acki w Malborku
● Kalwaria Zebrzydowska
● KoÊcio∏y Pokoju w Jaworze i Âwidnicy
● Drewniane koÊcio∏y po∏udniowej Ma∏opolski
● Park Mu˝akowski nad rzekà Nysà
● Hala Stulecia we Wroc∏awiu
UNESCO w Polsce
czyli powstawanie gór z przyczyn tektonicznych. Wspó∏czeÊnie uwa˝a si´, ˝e powstawanie gór zachodzi na granicach p∏yt tektonicznych lub gdy zachodzà intensywne procesy
magmatyczne. G∏ówne i najm∏odsze orogenezy w historii geologicznej Ziemi to:
alpejska (Alpy, Atlas, Pireneje, Karpaty,
Kaukaz, Himalaje)
hercyƒska (Harz, Ardeny, Masyw Centralny,
Sudety, Ural, A∏taj)
kaledoƒska (Góry Kaledoƒskie, Góry
Skandynawskie, Appalachy)
Orogeneza,
fa∏dowanie…
Czyli wszystko, co musisz wiedzieç na 5 minut przed maturà z geografii
Palcem po mapie
Do maja ju˝ nied∏ugo, ale na nauk´ nigdy nie jest za póêno! W tym
miesiàcu, prezentujemy jedyny w swoim rodzaju zestaw informacji,
definicji i danych z geografii fizycznej oraz ekonomicznej - wszystko na
pewno przydatne na matur´ z geografii.
32-33 matura z GEOGRAFII 4/15/09 9:33 AM Page 032
MATURA z geografii 2009