„Systemy wypasu bydła” „Czy świnie lubią upały?”

03/2009
Dwumiesięcznik „Trouw i MY”
„Systemy wypasu bydła”
dr hab. prof. nadzw. Karol Wolski
„Czy świnie lubią upały?”
dr Marian Kamyczek
Dwumiesięcznik „Trouw i MY”
OD REDAKCJI
03/2009
Drodzy Czytelnicy,
jestem bardzo zadowolona, że wprowadzane przez nas zmiany, nowa szata graficzna, a przede
wszystkim treść, aktywnie redagowana przez ekspertów, przypadły Państwu do gustu. Wasze
opinie i zainteresowanie prenumeratą kolejnych wydań „Trouw i MY” są dla całego zespołu
największą motywacją, by ciągle podnosić sobie poprzeczkę i stawiać kolejne wyzwania.
Najnowszy numer poświęcamy przede wszystkim bydłu – systemom wypasu, przeciwdziałaniu skutkom stresu cieplnego. W kolejnym magazynie nasi eksperci doradzą hodowcom
i producentom jak zapobiegać i radzić sobie z chorobami zwierząt.
Życzę satysfakcji z lektury biuletynu
dr Jolanta Gdala
Wydawca:
Trouw Nutrition Polska Sp. z o.o.
ul. Chrzanowska 21/25
05-­825 Grodzisk Mazowiecki
telefon: +48 22 755 03 00
fax: +48 22 755 03 72
www.trouwnutrition.pl
03
06
REDAKCJA:
SPIS TREŚCI
Redaktor naczelna:
dr Jolanta Gdala
Redaktor prowadząca:
Olga Mikrut – Martin&Jacob Sp. z o.o.
Redaktorzy naukowi:
dr Marian Kamyczek
IZ PIB Zakład Doświadczalny Pawłowice
dr hab. prof. nadzw. Karol Wolski
UP Wrocław
mgr inż. Paweł Górka
UR Kraków
03
dr hab. prof. nadzw. Karol Wolski
Katedra Łąkarstwa i Kształtowania Terenów
Zieleni UP Wrocław
Druk:
Drukarnia JAKS, Wrocław
Nakład:
5000 egzemplarzy
„Krowy mleczne. Bez stresu
w upały”
mgr nż. Paweł Górka
„Czy świnie lubią upały?”
Uniwersytet Rolniczy Kraków
dr Marian Kamyczek
Instytut Zootechniki PIB
Zakład Doświadczalny Pawłowice
Opracowanie:
Piotr Pieniak – Martin&Jacob Sp. z o.o.
10
06
Wasilisa Wziątek – Martin&Jacob Sp. z o.o.
Korekta:
Agrociekawostki
„Systemy wypasu bydła”
DTP:
Martin&Jacob Sp. z o.o.
ul. Fabryczna 14 D
53-609 Wrocław
www.martin-jacob.com
09
13
„Sposób na upalne dni – jak
zabezpieczyć krowy przed stresem
cieplnym?”
08
„Kryzys niegroźny
producentom drobiu”
Koguci kącik dowc pów
08
Technowinki
dr Beata Sk ba
Trouw Nutrition Polska
14
Po godzinach
„Królowa kwiatów”
15 Krzyżówka z różą
3
BYDŁO
Systemy wypasu bydła
tekst: dr hab. prof. nadzw. Karol Wolski
Katedra Łąkarstwa i Kształtowania Terenów Zieleni
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Istnieje wiele dobrych systemów produkcji zwierzęcej w oparciu o użytki zielone,
jednak nie ma jedynej i uniwersalnej metody pastwiskowania. W każdych warunkach
środowiskowych, uwzględniając specyfikę produkcji zwierzęcej, należy stworzyć własny
system wypasu.
Który system wybrać ?
Wybór zależy głównie od możliwości poszczególnych
gospodarstw. W
zależności
od metody wypasu istnieją małe różnice
w produkcyjności pastwisk w przeliczeniu na
1 szt. zwierzęcia lub na powierzchnię 1 ha.
Lepsze zrozumienie zależności zachodzących
między runią pastwiskową a przeżuwaczem
i populacjami pasożytów, dostępność środków
chemicznych do pielęgnacji zwierząt i korygowania niedostatków środowiska pozwoliło
na stworzenie bardzo wydajnych oraz tanich
systemów wypasu zwierząt. Jeżeli koncentracja
energii i białka w suchej masie runi pastwiskowej jest wystarczająca do pokrycia potrzeb
pokarmowych przeżuwaczy, to najprostszym
sposobem
bilansowania
zapotrzebowania
zwierząt i jego pokrycia w runi łąkowej jest
szacowanie ilości kg suchej masy z jednostki powierzchni oraz porównywanie z ilością
suchej masy paszy, jaką są w stanie pobrać
Efektywnie i ekonomicznie
cyjność zwierząt nie wzrasta proporcjonalnie
do poniesionych dodatkowo kosztów.
w ciągu doby pasące się zwierzęta. Pobranie
Żywienie wiosną na pastwiskach w okresie
suchej masy z runi łąkowej u bydła i owiec
najwyższej laktacji jest bardziej ekonomiczne,
wynosi od 2,5 do 3% masy ciała zwierzęcia.
a koszty produkcji mleka są najniższe. Na do-
Najniższy poziom apetytu i najniższe pobra-
brym pastwisku krowa na pokrycie potrzeb
Ilość zielonki pobieranej przez zwierzęta
nie runi obserwuje się u zwierząt będących
pokarmowych pobiera w ciągu doby 15 do
z pastwiska prawidłowo użytkowanego może
w późnej ciąży, natomiast najwyższe pobranie
18 kg suchej masy. Pasąc się 7 do 9 godzin
sięgać 90% w stosunku do całej masy runi,
jest związane z okresem laktacji i szybkiego
w ciągu doby, wykonuje do 30 000 skubnięć
a przy pastwiskach ekstensywnych może
wzrostu młodych zwierząt. Wiosenne wycie-
runi i przechodzi dystans ok. 3 km. Przy do-
nie przekraczać 20%. Defoliacja stymulu-
lenia u krów w okresie laktacji znacznie zwięk-
karmianiu krów mlecznych korzystających
je krzewienie i odrost blaszek liściowych
szają zapotrzebowanie na zielonkę, natomiast
z pastwiska uzyskuje się nieproporcjonalnie
traw. Niezjedzona trawa obumiera i bardzo
przy wycieleniach jesiennych wzrasta zapo-
mały wzrost produkcji mleka w stosunku do
często jest nieakceptowana przez zwierzęta,
trzebowanie na pasze przetworzone (kiszonka,
podanych pasz treściwych. Obniża się poziom
co wpływa ujemnie na odrost młodej runi.
sianokiszonka, siano).
pobrania zielonki, efekt substytucji, a produk-
Czynnikiem
Jak uzyskać ruń idealną?
warunkującym
poziom
4
produkcyjności pastwiska jest jego obsada. Szybkość odrastania runi na początku sezonu pastwiskowego wpływa na jej
odrost w środku sezonu wegetacyjnego.
Użytkowanie pastwiska, przy niskiej roślinności, zwiększa jego wydajność. Tworzy
się mocna, gęsta, wyrównana, trwała ruń,
która utrzymuje produkcję zielonej masy
przez wiele lat. Koszenie runi na kiszonkę
we wczesnej fazie dojrzałości traw ma również korzystny wpływ na jej dalsze odrastanie. Produkcyjność pastwiska z krowami
mlecznymi jest najbardziej optymalna, gdy
kosimy 40% jego powierzchni. Zbyt mała obsada zwierząt na pastwisku wiosną prowadzi
do dojrzewania traw, zamierania tkanek
i akumulacji dużych ilości włókna surowego.
Zielonka charakteryzuje się niskim poziomem energii, białka oraz ubogim składem
mineralnym. W okresie wysokich temperatur ruń, a także poziom darniowy przy małym zadarnieniu są podatne na wysychanie.
Krzewienie i tempo odrostu runi jest również bardzo zahamowane po zbiorze na siano w późnej fazie dojrzałości traw. Ułatwia
to produkcję siana, ale negatywnie wpływa
na dalszą wegetację roślin łąkowych.
O tym warto pamiętać
Stosowanie zasady wysokości runi przy doborze obsady i czasu trwania wypasu napotyka
na opory. Dobra, wieloletnia znajomość pastwiska oraz ocena wysokości runi są najlepszymi wskaźnikami rozpoczęcia spasania roślin.
Jeżeli źdźbła trawy zaginają się na wysokości
10 cm, jest to jest górny kres dobrego pastwiska dla owiec i dobre pastwisko dla bydła. Jeżeli źdźbła trawy sięgają do wysokości
3-4 cm, jest to dolny kres pastwiska dla owiec
i za niska ruń dla prawidłowego pobierania
przez bydło. Całkowity czas spasania jednej
mowania lepiej plonuje w kolejnym – nowym
wegetacyjnego. Zalecana wysokość runi do
kwatery nie powinien przekraczać 4-5 dni,
sezonie wegetacyjnym. Zalecana wysokość (do
spasania w systemach rotacyjnych (15-20 cm)
ponieważ wtedy zjadana jest zawsze świeża
10 cm) przy wypasie ciągłym wydaje się bar-
może być uznawana za zbyt wysoką, nale-
zielonka. Bez względu na system wypasu, ruń
dzo niska, ale należy pamiętać o bardzo dużej
ży jednak pamiętać, że przy spasaniu niższej
pastwiskowa w okresie późnojesiennym po-
jej gęstości oraz o braku części generatywnych.
runi zwierzęta są zmuszane do zgryzania
winna być przygryziona do wysokości 3-4 cm.
Wcześniej wypasiona, niska ruń bardzo szybko
zdrewniałych i martwych jej części, co obniża
Tak przygotowana roślinność łąkowa do zi-
odrasta, zwłaszcza w drugiej połowie sezonu
ich produkcyjność.
5
BYDŁO
„Wiosenne
wycielenia u krów
w okresie laktacji
znacznie zwiększają
zapotrzebowanie
na zielonkę
”
produkcji łąkowej z 1 ha. Przy zbyt niskiej ob-
potrzeby krajobrazowe i rekreacyjne człowie-
sadzie następuje stopniowa degradacja składu
ka oraz ochrony środowiska. Należy zadbać
gatunkowego poprzez zwiększenie powierzch-
o to, aby nasze użytki zielone były nie tylko
ni runi niepobranej przez zwierzęta. Trawy
kolorowe, ale przede wszystkim dostarczały
pastewne starzeją się i wykazują mniejszą
paszy bogatej w energię i białko.
krzewistość. Zbyt duża obsada pastwiska
Rodzaje systemów
wypasu
prowadzi do obniżenia poziomu wydajności
pojedynczych zwierząt, natomiast zwiększa
się ogólna produkcja zwierzęca z 1 ha. Silne
pobranie runi obniża odrastanie traw i ja-
Ciągły system wypasu – wymaga mniejszych
kość paszy. W miarę zaawansowania sezonu
nakładów na grodzenie, wodopoje, bramy
pastwiskowego należy stopniowo ograniczać
w porównaniu do systemu rotacyjnego. Cha-
liczbę zwierząt przypadających na jednostkę
rakteryzuje się mniejszą pracochłonnością
powierzchni lub zwiększyć powierzchnię wy-
i nakładami materialnymi na założenie i pro-
pasu. Pobranie runi jest optymalne, gdy rośliny
wadzenie wypasu. Powierzchnia jednostko-
są dobrze ulistnione i nie mają zbyt dużo ob-
wego pastwiska jest większa. Niszczenie runi
umarłych części, wówczas strawność substancji
przez racice zwierząt w warunkach podwyż-
organicznej runi przekracza 70%. Na miernym
szonej wilgotności gleby jest mniejsze niż
pastwisku wysiłek związany z pobieraniem masy
w warunkach małych, rotacyjnie wykorzysty-
organicznej może zwiększyć zapotrzebowanie
wanych kwater. Po wypasie odbywa się rów-
bytowe zwierząt nawet o 50%. W takim przy-
nomierny wzrost runi. Głównym problemem
padku pastwisko podtrzymuje zwierzę przy ży-
przy stosowaniu wypasu ciągłego jest dobór
ciu, ale nie ma produkcji, przyrostów masy ciała.
i kontrola obsady zwierząt w stosunku do ilości dostępnej runi w ciągu sezonu wegetacyj-
Świetlana przyszłość
użytków zielonych
nego oraz między sezonami. Z reguły obsada
pastwiska powinna wynosić na jesieni połowę obsady tego samego pastwiska na wio-
Wykorzystanie pastwiska do pokrycia peł-
snę. Można prowadzić ciągły system wypasu
nych
z obszarem rezerwowym, który zależnie od
potrzeb
pokarmowych
zwierząt
gospodarskich w warunkach polskich spotyka
potrzeb – kosimy lub spasamy.
się bardzo rzadko. Jest wiele przyczyn takiego
Wypas rotacyjny – uwzględnia potrzeby po-
stanu rzeczy. W licznych źródłach literatu-
karmowe różnych grup zwierząt. Najczęściej
ry rolniczej pastwisko postrzegane jest jako
są to dwie grupy: pierwsza o dużych potrze-
gorszy system żywienia zwierząt. Często jego
bach pokarmowych – młodzież lub krowy
ekstensywne wykorzystywanie prowadzi do
mleczne i druga o mniejszych potrzebach
degradacji. Krótkie przebywanie zwierząt na
pokarmowych – krowy mamki, owce po od-
pastwisku w ciągu doby wynika z niekorzyst-
sadzeniu jagniąt itp. Porównując oba systemy,
nego usytuowania pastwiska w stosunku do
nie stwierdza się istotnych różnic w poziomie
gospodarstwa i obawy przed kradzieżą oraz
uzyskiwanej produkcji zwierzęcej. Przy sys-
brakiem trwałych i tanich systemów ogrodzeń.
temie ciągłego wypasu nawożenie azotem
W najbliższych latach nastąpi zmniejszenie
można stosować jednorazowo w stosunku
obszarów wykorzystywanych jako grunty
do 1/4 powierzchni pastwiska. Zabieg rota-
orne. Doprowadzi to do intensywniejszego
cyjnie powtarzamy co 7 dni. Uzyskujemy lep-
Niska obsada na pastwisku rotacyjnym może
i lepszego wykorzystania użytków zielonych
sze rozłożenie plonowania roślin łąkowych
prowadzić do bardzo dobrego poziomu
jako paszowisk dla przeżuwaczy. Wzrośnie
w czasie, niż przy nawożeniu raz w miesiącu
produkcyjnego uzyskiwanego przez poszcze-
ogólna powierzchnia użytków zielonych jako
całego pastwiska.
gólne zwierzęta, lecz do niskiego poziomu
łąk naturalnych, które będą zaspokajać rosnące
Regulacja obsady
pastwiska
6
Czy świnie lubią upały ?
tekst: dr Marian Kamyczek
Instytut Zootechniki PIB Zakład Doświadczalny Pawłowice
Zbyt wysoka temperatura jest czynnikiem stresogennym powodującym u świń wzrost
pobudzenia nerwowego, zwiększenie częstości oddechów, podwyższenie ciśnienia krwi
oraz nadmierny wzrost poziomu cukru we krwi.
Co to jest stres
temperaturowy?
ma bezpośredni wpływ na ilość ciepła wymienianego między organizmem świń a otoczeniem. Wymiana ciepła może odbywać się
W przypadku silnego działania wysokiej tem-
poprzez:
peratury może dojść do przekroczenia zdol-
• kondukcję (przewodzenie) – oddawanie ności adaptacyjnych organizmu, a tym samym
części ciepła z organizmu poprzez
do wystąpienia udaru cieplnego. Pojawia się on
kontakt z chłodniejszą podłogą, rusztem
zawsze, gdy system termoregulacyjny zwierzę-
lub ścianą budynku,
cia jest przeciążony ekspozycją na nadmierny
• konwekcję (przenoszenie) – oddawanie
stres cieplny, czyli kiedy ilość ciepła produko-
ciepła poprzez skórę do otaczającego
ruchu powietrza oraz ciśnienia pary wodnej.
wanego w organizmie jest większa aniżeli ilość
powietrza,
Optymalna temperatura, w której powinny
ciepła oddawanego do otoczenia. W okresie
• radiację (promieniowanie) – gdy istnieje być utrzymywane zwierzęta, zależna jest od
od czerwca do sierpnia dodatkowym obcią-
różnica temperatur między skórą zwierząt
kategorii świń, a tym samym wieku oraz masy
żeniem termiczno-wilgotnościowym dla świń
a podłogą, sufitem i ścianami budynku,
ciała (tab.1). Starsze świnie, o wyższej masie
są występujące dni parne. W sytuacji, kie-
• ewaporację (parowanie) – związana jest
ciała, gorzej tolerują wyższe temperatury niż
dy temperatura w budynku chlewni wzrasta
z parowaniem wody ze skóry oraz
młode prosięta. Lochy dobrze znoszą tem-
powyżej 30ºC zwierzęta mają ograniczone
dróg oddechowych.
peratury w zakresie 12-22ºC. U loch karmią-
możliwości reakcji. Świnie charakteryzuje mało
W temperaturze powyżej 27ºC obserwowa-
cych wzrost temperatury w chlewni z 18ºC
sprawny system termoregulacji, niewielka ilość
ne jest u świń istotne zwiększenie częstości
do 28ºC powoduje spadek spożycia paszy
gruczołów potowych, relatywnie mała masa
oddechów, co związane jest z dodatkowym
o 40%, natomiast produkcja mleka obniża
serca oraz wysoce labilny układ krążenia krwi.
uruchomieniem oddawania ciepła na dro-
się wtedy o 25%. Podwyższona temperatura
Wysoka temperatura w chlewni prowadzi do
dze parowania wody z dróg oddechowych.
w chlewni jest powodem istotnego zmniej-
wzrostu częstości oddechów, zwiększenia czę-
W procesie wymiany ciepła udział każdego
szenia masy ciała odsadzanych prosiąt
stości uderzeń serca, podwyższenia wewnętrz-
ze zjawisk zależny jest od temperatury powie-
oraz ubytku masy ciała loch. W okresie
nej ciepłoty ciała oraz narastającej sinicy skóry.
trza, temperatury promieniowania, prędkości
upałów obserwujemyu loch istotne po-
Termoregulacja
Tab. 1. Zalecane temperatury w budynkach dla świń (Lfl, 2008)
Zwierzęta produkują ciepło z energii zawartej
w pobranej paszy. Energia przeznaczana jest
w pierwszej kolejności na potrzeby bytowe związane z podtrzymaniem procesów
przemiany materii, poruszaniem się zwierząt
Temperatura
(ºC)
LATO
Odchów
prosiąt
Tucz
I faza
Tucz
II faza
Sektor
krycia
Sektor
porodowy
24 –26
24
22
20 –22
22 –24
oraz utrzymaniem stałej temperatury ciała.
WIOSNA – JESIEŃ
24
22
20
18 –20
20 –22
Procesom przemiany materii towarzyszy nie-
ZIMA
24
20
18
16 –18
14 –18
odłącznie produkcja dużej ilości ciepła, któ-
min. temperatura*
17
15
12
12
12
rego nadmiar musi być usunięty z organizmu.
Temperatura, panująca w budynku chlewni,
*wg Walczak (2003)
7
TRZODA CHLEWNA
o około 15%. Wskazanym jest także ogra-
trawienie nie powoduje wysokiej produkcji
niczenie udziału pasz zawierających znaczne
ciepła w organizmie. W praktyce, w okre-
ilości włókna, gdyż podczas ich trawienia
sie letnim dla zmniejszenia negatywnego
wydziela się znaczna ilość ciepła. Korzystnym
wpływu wysokiej temperatury zaleca się
jest zwiększenie udziału tłuszczu, którego
wprowadzenie dla knurów i loch dodatku
300-400 mg witaminy C dziennie/zwierzę.
Tab. 2. Dzienne zapotrzebowanie na wodę
Na ograniczenie stresu cieplnego wpływają
dla świń różnych kategorii przy temperaturze
dodatki paszowe, takie jak: ß-karoten, beta-
20ºC (Klausing, 2003)
ina oraz witamina E.
Kategoria świń
gorszenie płodności, widoczne w postaci
zwiększonej
ilości
powtórnych
kryć
oraz luźnych dni. Często objawy rui są
Zapotrzebowanie
l/dzień/szt.
Wysoka temperatura w chlewni powoduje
zmniejszenie apetytu u zwierząt rosnących
(warchlaki, tuczniki). Na rys. 1 przedstawiono
wpływ temperatury na częstość oddechów
Prosięta odsadzone
1 –3,5
Tuczniki 30 kg m.c.
3 – 4
tuczniki. Powyżej temperatury 25ºC czę-
Tuczniki 70 kg m.c.
6 –8
dwukrotnie, natomiast pobranie paszy ulega
Loszki
5 –10
Lochy prośne
12 –20
pobrania paszy o około 30%, co wpływa
Lochy karmiące
25 – 40
dłużenie okresu tuczu oraz pogorszenie
słabsze, a u niektórych samic brak jest wy-
oraz ilość pobieranej dziennie paszy przez
stość oddechów u świń rosnących wzrasta
stotnemu zmniejszeniu. Wzrost temperatury
w chlewni do 30ºC powoduje ograniczenie
na obniżenie przyrostów dziennych, wywykorzystania paszy.
stępowania rui. Stwierdza się także, że mioty
pochodzące z kryć wykonanych latem są mniej
liczne. U knurów wysokie temperatury są po-
Rys. 1
wodem osłabienia ich libido oraz występo-
Wpływ temperatury w chlewni na częstość oddechów oraz pobranie paszy przez tuczniki
wania zaburzeń w procesie spermatogenezy.
o masie ciała 60 –70 kg (Huynh i in., 2005)
Przejawia się to w postaci zmniejszonej chęci
do krycia, obniżonej ilości plemników w ejakulacie oraz zwiększenia odsetka plemników
częstość oddechów/min.
pobranie paszy/dzień, kg
posiadających wady morfologiczne.
Co można zrobić?
Zastosowanie wentylacji wymuszającej obieg
powietrza, a także stosowanie zraszania lub
zamgławiania pozwala na ograniczenie stresu cieplnego u zwierząt. Należy pamiętać,
że w okresie wysokich temperatur zapotrzebowanie świń na wodę wzrasta nawet dwukrotnie w porównaniu do aktualnych norm
(tab. 2). Dostęp zwierząt do wody w żadnym
przypadku nie powinien być limitowany.
W okresie letnim zaleca się zmianę systemu
żywienia loch karmiących z dwukrotnego
na trzykrotny w ciągu dnia. Pozwala to na
zwiększenie pobrania paszy przez lochy
temperatura w chlewni °C
8
DRÓB
Kryzys niegroźny
producentom drobiu
„Czarna skrzynka” dla
człowieka
Zdaniem analityków kryzys nie zaszkodzi poważnie branży drobiarskiej, która
już w przyszłym roku wróci na ścieżkę stabilnego wzrostu.
Do takiego wniosku doszli analitycy pod-
ma wzrosnąć o 50%, a 70% z nich bę-
czas konferencji o światowym r ynku drobiu
dzie stanowiło mięso drobiowe – czytamy
w Londynie. Uznano, że globalna produk-
w Rzeczpospolitej. Według amer ykańskie-
cja mięsa drobiowego w 2009 roku obniży
go Instytutu Badań Polityki Rolnej i Żyw-
się nieznacznie. Popyt na drób utrzyma się
nościowej (FAPRI) do 2018 r. produkcja
na wysokim poziomie – w czasach kr yzy-
broilerów wzrośnie na świecie o 14 mln
su konsumenci wybierają tańsze gatunki
ton, do niemal 80 mln ton. Instytut przewi-
mięsa – podaje Rzeczpospolita. Według
duje także, że w najbliższej dekadzie ceny
Rabobanku w ciągu najbliższych 20 lat
mięsa drobiowego będą rosły średnio
zapotrzebowanie na produkty mięsne
o 1,6% rocznie.
Rzeczpospolita
Koguci kącik dowcipów
Spotykają się dwie kury:
– Cześć, co robi Twój mąż?
– Poszedł pogrzebać trochę przy
samochodzie...
rys. Marcin Szewczyk
Kogut przyjechał pewnego razu do miasta.
Staje przed sklepem, w którym smażą się
kury na rożnie. Myśli sobie:
– No ładnie! Karuzela. Solarium. A we wsi
nie ma do kogo gęby otworzyć!!!
TECHNOWINKI
Idzie kurczak z papierosem po jednej
ze stron ulicy, po drugiej stronie idzie
kogut i tak do niego mówi:
– Hej ty mały, czekaj powiem Twoim rodzicom, że palisz papierosy!
Na to kurczak:
– A sobie mów, jestem z wylęgarni...hi..hi.
W laboratoriach Microsoft Research
w Cambridge powstała czarna skrzynka
dla ludzi. Urządzenie o nazwie SenseCam składa się z aparatu fotograficznego
z obiektywem szerokokątnym (tzw. rybie
oko) oraz całego zestawu czujników, zbierających dane, m.in. o promieniowaniu
w podczerwieni, natężeniu światła widzialnego, temperaturze, pulsie i ciśnieniu krwi.
Oczywiście można je wyposażyć w wiele
innych czujników. SenseCam noszona jest
na szyi. Urządzenie automatycznie, co 30
sekund, wykonuje zdjęcie tego, co dzieje
się wokół jego właściciela. Zapisuje też
dane o warunkach panujących w otoczeniu oraz o kondycji człowieka. Powstało
ono przede wszystkim z myślą o ludziach
z problemami zdrowotnymi. Pierwsze testy
Microsoft przeprowadził na osobach cierpiących na zapalenie układu limbicznego.
To bardzo poważna choroba atakująca
mózg, a jednym z jej objawów są problemy
z pamięcią krótkotrwałą. Chorzy nie pamiętają, co robili czy czego byli świadkami
w ciągu ostatnich dni. SenseCam nagrywa ich dzień, dzięki czemu mogą go sobie
później odtworzyć w domu. W przypadku
innych chorób lekarze, znajdując przy pacjencie SenseCam, będą w stanie sprawdzić,
potrzebne informacje o jego stanie zdrowia
z ostatnich godzin. Ponadto urządzenie
może zostać wykorzystane jako alarm, podobnie jak urządzenia, w które wyposażone są pielęgniarki środowiskowe pracujące
w niebezpiecznych dzielnicach, a gdy dojdzie do przestępstwa, zapisane informacje
pomogą policji w śledztwie. SenseCam
jest w stanie zapisać do 2000 zdjęć w ciągu doby i może pracować przez dwa dni
bez potrzeby ładowania baterii.
Źródło Microsoft Research
9
AGROCIEKAWOSTKI
Zsekwencjonowano
genom bydła domowego
Nieprzemakalne
pomidory
Międzynarodowy zespół naukowców poinfor-
Na półki sklepowe w Wielkiej Brytanii tra-
mował o ukończeniu projektu sekwencjono-
fiły niecieknące, owalne pomidory, któ-
wania genomu bydła domowego (Bos taurus),
re nie rozmiękczą kanapki. Wyhodowali
jednego z najważniejszych gatunków zwie-
je holenderscy naukowcy. Ich zbita konsysten-
rząt hodowlanych. Badania mogą przynieść
cja ogranicza straty wody podczas krojenia.
ogromne korzyści dla rolnictwa, a w ostatecz-
Mają dłuższy okres przydatności do spożycia
nym rozrachunku – także dla konsumentów.
i nie zmieniają formy pod wpływem ciepła.
Do rozwiązania genetycznej zagadki potrzeb-
Holendrzy przetestowali ponad 100 odmian
nych było 300 uczonych z 25 państw, sześciu
pomidorów. Ich owoc zawiera tyle samo soku,
lat ciężkiej pracy oraz, oczywiście, pieniędzy –
co kilka minut dane z kilku okolicznych ro-
co zwykle, ale ze względu na ulepszoną bu-
cały projekt kosztował bowiem aż 53 miliony
ślin. Urządzenie przechowuje informacje
dowę zatrzymuje go w środku. Jak wyjaśniają
dolarów. Jako „genetyczny wzorzec gatunku”
i raz na parę godzin wysyła je bezprzewo-
eksperci, zwykły pomidor traci podczas kro-
posłużyła krowa odmiany Hereford o imieniu
dowo do serwera. Można je zaprogramować
jenia 8% swojej wagi. W ciągu godziny spada
L1 Dominette 01449. Jak wykazali badacze,
tak, by automatycznie uruchamiał system iry-
ona o kolejne 12%, a ciecz wsiąka albo w chleb,
jej genom zawiera 22 tysiące genów, co jest
gacyjny lub też by wysyłał do właściciela pola
albo wypływa do sałatki. Niecieknący gatunek
liczbą bardzo podobną do liczby genów u lu-
SMS-a z odpowiednimi informacjami.
„schudnie” podczas siekania zaledwie o 1%,
dzi, myszy czy szczurów. Dane dostarczone
przez uczonych pracujących nad badaniem
genomu bydła stanowią nieocenione źródło
informacji dla hodowców. Wiedza ta może
być przydatna podczas prac nad poprawą
jakości produktów pochodzenia zwierzęcego
oraz zwiększeniem opłacalności hodowli.
Źródło e! Science NewsBBC
Roślina poprosi o wodę
Dzięki najnowszym zdobyczom techniki
właściciele pól uprawnych nie będą musieli
zgadywać, kiedy należy uruchomić systemy
nawadniające. Firma Agri House opracowała system, za pomocą którego to same
rośliny poinformują przez telefon komórkowy o swoim zapotrzebowaniu na wodę.
Przedsiębiorstwo wykorzystuje technologię
opracowaną przez University of Colorado na potrzeby misji kosmicznych. Pomysł
polega na przyczepianiu do liści klipsów,
które badają wilgotność wnętrza rośliny
i za pomocą odpowiednich algorytmów
przekładają te informacje na dane elektroniczne. Klipsy są połączone kablem ze znajdującym się obok urządzeniem zbierającym
Źródło IEEE Spectrum
a po 12 godzinach tylko o 3%.
Digital Journal/The Guardian
10
Krowy mleczne. Bez stresu w upały.
tekst: mgr inż. Paweł Górka
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Lato nie jest najlepszą porą roku dla producentów mleka. Ten bolesny fakt dotyczy
przede wszystkim gospodarstw utrzymujących wysoko wydajne bydło mleczne.
W tym okresie najczęściej notuje się spadki produkcji mleka oraz zwiększenie problemów zdrowotnych u najlepszych mlecznic.
Wrażliwe na upał
o jej pobraniu jest zapewnienie odpowied-
Sytuacja taka jest wynikiem dużej wrażliwo-
Za pomocą wyposażenia budynku w system
ści bydła na wysokie temperatury. Negatyw-
kurtyn, wentylatorów czy zraszaczy, możli-
ne skutki bezchmurnego i słonecznego nieba
we jest zmniejszenie temperatury panującej
są zauważalne w oborze, gdy temperatura
w jego wnętrzu i ograniczenie skutków stre-
w jej wnętrzu przekracza 25°C. Takie wa-
su cieplnego u krów. Konieczne jest także
runki pogodowe skutkują zmniejszeniem
zapewnienie stałego dostępu zwierząt do
pobrania paszy przez zwierzęta, co nie-
świeżej i czystej wody. Pamiętać jednak na-
chybnie prowadzi do spadku produkcji
leży, że pomimo dużego znaczenia powyż-
mleka. Mniej chętne pobieranie pasz jest
szych czynników, w największym stopniu
także główną przyczyną pogorszenia para-
o pobraniu paszy przez krowy decyduje spo-
metrów rozrodu oraz wzrostu zapadalno-
sób ich skarmiania oraz skład dawki pokar-
ści zwierząt na takie schorzenia jak: ketoza,
mowej. Najważniejszy w tym względzie jest
przemieszczenie trawieńca i inne. Ponadto
stały dostęp zwierząt do paszy. Optymalne
wysokie temperatury nie służą utrzyma-
jest umożliwienie krowom pobierania paszy
nich warunków zoohigienicznych w oborze.
niu optymalnej jakości pasz stosowanych
w ciągu dnia i w nocy oraz zapewnienie sta-
w żywieniu krów, szczególnie kiszonek, co
łego światła o niewielkim natężeniu po za-
może dodatkowo zmniejszać ich pobieranie.
padnięciu zmroku, gdy temperatura nie jest
W efekcie, osiągnięcie zadowalającej pro-
bardzo dokuczliwa. Czasowe obniżenie tem-
dukcji mleka przez krowy w okresie wyso-
peratury sprzyja apetytowi krów oraz znacz-
i wyłącznie poprzez żywienie krów systemem
kich temperatur jest dużym wyzwaniem dla
nie zwiększa dobowe pobranie pasz. Odpo-
TMR lub PMR, dlatego też ich stosowanie jest
hodowców, a podołanie mu wciąż sprawia
wiednia organizacja doju i związany z tym
coraz powszechniejszą praktyką w gospodar-
wiele problemów.
czas przebywania zwierząt w hali udojowej
stwach trudniących się produkcją mleka. Jed-
Najważniejsze pobranie
paszy
może również zmniejszyć skalę problemu,
ną z najważniejszych, spośród wielu zalet tych
który niesie stres cieplny. Wydłużenie czasu
systemów żywienia, jest większe o około 1-2
przebywania w oborze i dostępu do stołu
kg pobranie suchej masy paszy przez krowy,
paszowego działa bowiem bardzo korzystnie
co przekłada się na większą produkcję mleka
Nadrzędne znaczenie dla produkcji mleka
na efekty produkcyjne. Zachętą do pobiera-
i lepszą zdrowotność zwierząt. Skarmianie
i zdrowia wysoko wydajnych krów ma po-
nia pasz jest także sam fakt ich zadawania,
pasz w postaci jednolitej mieszaniny, jaką
branie paszy, a jego stymulowanie powinno
stąd też podzielenie dobowej dawki na dwa
jest TMR, pozwala również na zwiększenie
być głównym celem w okresie wysokich tem-
odpasy na ogół przynosi wymierne korzyści.
udziału pasz treściwych w dawce pokarmo-
peratur. Ważnym czynnikiem decydującym
Najwyższe wydajności można uzyskać tylko
wej przy znacznym zmniejszeniu prawdopo-
11
TEMAT NUMERU
dobieństwa negatywnych skutków dla zdro-
w okresie niechętnego pobrania pasz przez
zauważalnych dla hodowcy. U zwierząt,
wia krów. Żywienie krów TMR-em ogranicza
krowy.
u których pH przedżołądków utrzymuje
prawdopodobieństwo wystąpienia zbyt du-
Dodatki paszowe
się na zbyt niskim poziomie przez kilka godzin
żego zakwaszenia treści przedżołądków
(tzw. kwasicy żwacza), często obserwo-
Skutecznym sposobem zwiększenia po-
niczenie populacji bakterii celulolitycznych
wanego u zwierząt intensywnie żywionych
brania paszy przez krowy może być sto-
w żwaczu, co zmniejsza strawność pasz ob-
paszami treściwymi, a więc najbardziej wy-
sowanie niektórych dodatków paszowych.
jętościowych i jest bezpośrednią przyczyną
dajnych. Jednym ze skutków kwasicy żwacza
Szczególnie wskazane, w przypadku krów
pogorszenia apetytu zwierząt. Spośród wie-
jest także zmniejszenie pobrania paszy. Bio-
wysokowydajnych, a więc nierzadko ży-
lu sposobów stabilizacji pH treści przedżo-
rąc pod uwagę zalety żywienia krów syste-
wionych bardzo dużymi dawkami pasz
łądków, bardzo dobre efekty uzyskuje się
mem TMR, jego praktyczne zastosowanie
treściwych, jest zmniejszenie prawdopo-
poprzez dodatek żywych kultur drożdży
może być efektywnym sposobem osiągnię-
dobieństwa wystąpienia stanów podkli-
(Saccharomyces cerevisiae) do dawki pokar-
cia zadawalającej produkcji mleka, nawet
nicznych kwasicy żwacza, najczęściej nie-
mowej lub TMR-u. U krów, otrzymu-
po pobraniu posiłku, obserwuje się ogra-
12
„Spośród wielu sposobów
stabilizacji pH treści
przedżołądków, bardzo
dobre efekty uzyskuje
się poprzez dodatek
żywych kultur drożdży
(Saccharomyces cerevisiae)
do dawki pokarmowej
lub TMR-u.
”
jących w dawce pokarmowej żywe kultury
nie paszy w okresie lata przez krowy żywio-
składniki pokarmowe. Dodatkowo proce-
drożdży, obserwuje się mniejsze stężenie
ne systemem TMR, a także innymi syste-
sowi temu może towarzyszyć powstawanie
kwasu mlekowego w treści żwacza, związku
mami, jest łatwe psucie się najważniejszego
szeregu szkodliwych dla zwierząt związków.
najbardziej ją zakwaszającego. Kultury droż-
składnika ich dawki pokarmowej – kiszonek.
Sytuacji takiej można skutecznie przeciw-
dży pobudzają bowiem rozwój specyficznych
Tak zwane zagrzewanie się kiszonki, może
działać poprzez dbałość o „porządek” w si-
szczepów bakterii żwaczowych, intensywnie
mieć miejsce już w silosie kiszonkowym. Sy-
losie oraz na stole paszowym, co powinno
wykorzystujących ten kwas na własne potrze-
tuacji takiej sprzyja nieprawidłowe jej wybie-
być nadrzędną metodą zapobiegania psucia
by energetyczne. Dodanie ich do paszy stymu-
ranie. Poszarpane krawędzie pryzmy umoż-
się pasz. Pomocne może być także stosowa-
luje rozwój bakterii celulolitycznych w przed-
liwiają dostęp tlenu do jej głębszych warstw,
nie specjalistycznych dodatków do zakiszania
żołądkach, zwiększając efektywność procesu
co umożliwia rozwój grzybów, które inicjują
pasz, zmieniających przebieg fermentacji ki-
trawienia – pobudza to pobranie paszy. Co
proces psucia się paszy. Ich działalność skut-
szonkowej w taki sposób, aby po otwarciu
bardzo ważne, pozytywny wpływ skarmiania
kuje zwiększeniem temperatury zakiszonego
silosu znacznie ograniczyć rozwój grzybów.
żywych kultur drożdży utrzymuje się również
materiału oraz jego pH, co z kolei stwarza
Na rynku paszowym dostępne są również
w okresie wysokich temperatur powietrza,
optymalne warunki do rozwoju szeregu nie-
specjalistyczne produkty przeznaczone do
kiedy to podatność zwierząt na występowanie
pożądanych bakterii. Analogiczny przebieg
bezpośredniego dodawania do kiszonki lub
stanów podklinicznej kwasicy jest zwiększona.
psucia się kiszonek oraz TMR-u ma miejsce
TMR-u. W ich składzie znajduje się szereg
na stole paszowym. Zjawisku temu towa-
związków hamujących rozwój grzybów, co
rzyszy zmiana zapachu pasz, która może
skutecznie zapobiega zagrzewaniu się kiszo-
zniechęcać krowy od ich pobrania. Ponad-
nek i TMR-u na stole paszowym.
Zagrzewanie się
kiszonek
Ważnym czynnikiem, ograniczającym pobra-
to, w wyniku tzw. wtórnej fermentacji zakiszonego materiału, stracie ulegają cenne
13
TEMAT NUMERU
Sposób na upalne dni – jak zabezpieczyć
krowy przed stresem cieplnym?
tekst: dr Beata Sk ba
Trouw Nutrition Polska
Czym jest stres cieplny?
Prawidłowe
ciepl-
nie istotny przy żywieniu bydła dawkami TMR,
nym powinno odbywać się trójkierunkowo.
zarządzanie
stresem
zwłaszcza jeśli jest on zadawany tylko raz na
Stres cieplny występuje, gdy zwierzę nie jest
dobę. W takiej sytuacji wzrost temperatury
w stanie samodzielnie oddać na zewnątrz
Po pierwsze – powinno dotyczyć zmniej-
TMR w ciągu dnia prowadzi nie tylko do strat
nadmiaru produkowanego ciepła metabo-
szenia podatności zwierząt na stres cieplny
paszy objętościowej, ale także strat drogich
licznego. Jest on spowodowany kombinacją
poprzez utrzymanie apetytu oraz popra-
pasz treściwych zawartych w TMR (śruty
wysokiej temperatury, wilgotności powie-
wę efektywności przemian metabolicznych
białkowe, zbożowe itp.) oraz dodatków wi-
trza i natężenia emisji promieni słonecz-
żwacza (ochrona przed kwasicą metabo-
taminowo-mineralnych. Skutecznym rozwią-
nych przy niskiej sile wiatru bądź jego bra-
liczną). W tym celu proponujemy stosować
zaniem problemu zagrzewania się TMR-u jest
ku. Powoduje, że odczuwalna temperatura
produkty firmy Trouw Nutrition Polska
produkt Selko® TMR (Trouw Nutrition Pol-
jest znacznie wyższa od tej uznawanej za
z linii Bio-Bufor Pack zawierające żywe kul-
ska) utrzymujący stabilność termiczną TMR-u
komfortową dla bydła. Stres cieplny może
tury drożdży Sacharomyces cerevisae szczep
przez 24 godz. oraz poprawiający smak paszy,
wystąpić już przy temperaturze 24–25
1026 zmniejszające podatność bydła na stres
a tym samym żerność zwierząt, niezależnie od
ºC, zwłaszcza gdy podwyższeniu ulega
cieplny, poprawiające apetyt i efektywność
temperatury otoczenia. Zastosowanie 1,5 do
wilgotność powietrza (>40%).
metabolizmu żwacza oraz ograniczające ry-
2 kg Selko® TMR na tonę paszy skutecznie
zyko kwasicy metabolicznej. Na okres letni
powstrzymuje procesy fermentacji i wzrost
szczególnie jest zalecany Bio-Bufor Platino,
temperatury TMR. Krowy pobierają średnio
Objawy stresu cieplnego
dodatkowo ograniczający produkcję amo-
o 2 do 4 kg paszy TMR więcej przy stosowa-
niaku w żwaczu i poziom mocznika w mle-
niu Selko® TMR, co jest szczególnie istotne
• Obniżona aktywność
ku. Minimalna dawka 100 g/szt./dzień sku-
w upalne wiosenne i letnie dni.
• Poszukiwanie cienia (gromadzanie się
tecznie wpływa na wzrost pobrania dawki
wokół drzew, pod daszkami, wiatami)
pokarmowej, strawność i wykorzystanie
Po trzecie – prawidłowe zarządzanie stresem
• Przyspieszony oddech i podwyższona
składników pokarmowych, co zapobiega
cieplnym to optymalne zabezpieczenie bydła
temperatura ciała
spadkom produkcji mleka oraz objawom
w dostęp do czystej, chłodnej wody i dobrze
• Ślinienie się i dyszenie
zbyt luźnego kału.
wentylowanych miejsc zacienionych do odpo-
• Zwierzęta częściej stoją niż leżą
czynku.
• Zwiększone pobranie wody, tłok wokół
Po drugie – prawidłowe zarządzanie stresem
poideł
cieplnym to optymalne zabezpieczenie pasz
Produkty Bio-Bufor oraz Selko® TMR przy-
• Spadek pobrania SM dawki (na każde
i TMR-u przed zagrzewaniem się w silosie i na
noszą hodowcom bydła wymierne korzyści
0,5 ºC wzrostu temp. pobranie SM dawki
stole paszowym. O ile warunków przechowy-
finansowe w postaci ograniczenia strat mleka
spada o około 1,4 kg)
wania pasz w zapełnionym silosie zazwyczaj nie
i paszy, lepszej zdrowotności bydła, oszczęd-
• Spadek produkcji mleka (na każde 0,5 ºC
możemy już poprawić, o tyle bardzo skutecznie
ności czasu pracy i paliwa (przy jednorazowym
wzrostu temp. produkcja mleka spada
możemy chronić TMR przed zagrzewaniem na
zadawaniu TMR w ciągu dnia). Pamiętajmy,
o około 1,8 kg)
stole paszowym oraz w wagonie paszowym
że wiosna to początek upalnych dni i proble-
• Zagrzewanie się pasz na stole paszowym
lub na przyczepie. Problem zagrzanych pasz
mów, będących skutkiem wysokich tempe-
(zwłaszcza dotyczy TMR-u)
jest przyczyną gorszej żerności krów, utraty
ratur. Już dzisiaj pomyśl, jak uniknąć proble-
• Utrata wartości pokarmowej i smakowito-
wartości pokarmowej pasz i w efekcie spad-
mów związanych ze stresem cieplnym.
ści pasz.
ku produkcji mleka, co przekłada się na gorsze
wyniki finansowe. Problem ten jest szczegól-
14
Królowa kwiatów
Rzymianie posypywali płatkami róż posadzki, wezgłowia łóżek, wkładali je do poduszek.
Pito wino różane, kąpano się w różanej wodzie, jadano smażone w cukrze płatki
róż i rzymski budyń, w skład którego, obok kwiatów, wchodziły móżdżki cielęce,
pieprz, jaja i oliwa.
Światowa roślina
zainteresowania tymi kwiatami na szerszą skalę.
Około 5000 lat temu róże były hodowane
zapachem, który jej płatki zachowywały nawet
w Sumerze, skąd rozprzestrzeniły się w całej
po uschnięciu. Z tego powodu zaczęła być
Mezopotamii. W tym czasie uprawiano je także
używana w kosmetyce do produkcji wody
w Chinach. Do Europy róża przybyła najpraw-
różanej i perfum.
dopodobniej z Ziemi Świętej razem z powracającymi krzyżowcami, przed rokiem 1300.
Wielka familia
W tych czasach była głównie używana jako
Obecnie znanych jest około 150–200 ga-
roślina
tunków oraz około 20000 odmian róż
lecznicza,
początkowo
Roślina charakteryzowała się ładnym i silnym
hodowana
w ogrodach przyklasztornych i w pierwszych
szlachetnych. Większość
ogrodach botanicznych we Włoszech i Francji.
roślin pochodzi z Azji (Chiny, Himalaje, Ja-
gatunków
tych
Pojawienie się w Europie odmiany róży francu-
ponia, Bliski Wschód), Europy i Ameryki
skiej zwanej Officinalis spowodowało ożywienie
Północnej. Jednym z najważniejszych stanowisk róż w Europie, gdzie rośnie aż
11 gatunków dzikich róż, jest rezerwat
„Góry Pieprzowe” koło Sandomierza.
Dzięki swoim wyjątkowym właściwościom róża znalazła zastosowanie
w lecznictwie. Zawiera: witaminę C, B1,
B2, E, K i prowitaminę A, flawonoidy,
garbniki, kwasy organiczne, olejek eteryczny, sole mineralne, m. in. żelazo. Działa lekko przeciwskurczowo i moczopędnie.
Różane przysmaki są prawdziwą skarbnicą witamini energii. Pomagają przy
zaburzeniach trawienia, bólach brzucha
i przeziębieniach. Ponadto wykazują działanie wzmacniające i przeciwwirusowe,
dzięki czemu podnoszą ogólną odporność
organizmu.
Jednej z japońskich firm, po 14 latach
badań, udało się wyhodować pierwszą
na świecie niebieską różę. Dokonano
tego dzięki wszczepieniu genu kodującego niebieski barwnik bratków
delfinidynę.
PO GODZINACH
Krzyżówka z różą
POZIOMO: A) charakterystyczny sposób
przetrzymywania psów lub zwierząt hodow-
cowska lub adwokacka 5) toksyczny pierwia-
myślenia i odnoszenia się do rzeczywistości
lanych K) zapalany w święto Wszystkich Świę-
B) kłótnia C) gładka tkanina • stan w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych
tych • Janusz, polski aktor teatralny i filmowy,
Janek Kos z serialu „Czterej pancerni i pies” Ł)
stek chemiczny • określa dzień, miesiąc, rok 6)
Karel, czeski piosenkarz 7) świecąca reklama •
D) stolica Parlamentu Europejskiego E) gru-
sproszkowany tytoń • zbiory roślin uprawnych
jeden z posiłków • pasza objętościowa 8) rodzaj kwiatostanu 9) brzask • 007 10) w nim
pa przestępcza F) skarbowa lub bankowa
N) pomieszczenie z obniżoną temperaturą
mapy • w termometrze 11) nie sen 12) przed-
• dramat romantyczny A. Mickiewicza G)
przedmiot broniący przed czarami lub nie-
O) … paszowy P) pomocnik R) przestarzałe
nia strona monety • pisemne powiadomienie
o liście, przesyłce • imię żeńskie wywodzące się
słowo oznaczające mrok
szczęściem H) zdrobnienie imienia Antonina
od wyrazu allos 14) aresztowania albo zapła-
• płaska figura geometryczna I) Wisła, Odra,
Warta • …powszechny w 2002 J) pisemne
PIONOWO: 1) miasto powiatowe na Ma-
ty 15) odmiana pierwiastka różniąca się liczbą
zowszu • włoski malarz renesansowy 2) tropi-
neutronów 16) przyrząd optyczny 17) zastę-
zezwolenie na przekroczenie granicy lub pobyt
kalny las deszczowy w Ameryce Południowej
puje aktora 18) grupa koni gorącokrwistych
na terenie obcego państwa • przestrzeń do
3) uzależnienie • nad nim leży Sopot 4) rad-
1
6
11
15
28
20
9
25
19
30
18
3
23
2
24
7
8
27
10
13
16
5
22
1
2
3
4
5
6
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
27
28
29
12
7
8
9
10
11
26
29
4
17
21
14
26
30
Nagrodą za prawidłowe rozwiązanie Krzyżówki z różą jest wybrany produkt z oferty Trouw Nutrition Polska. Hasło wraz z adresem i numerem telefonu prosimy przesłać do 10 sierpnia na adres: Martin&Jacob Sp. z o.o., ul. Fabryczna 14 D, 53-609 Wrocław.