Potencjalny wpływ instrumentów przewidzianych w

 www.europapraw.org
Potencjalny wpływ instrumentów przewidzianych w „Harmonogramie działań mającym na celu umocnienie praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniach karnych” na realia Europy Centralnej i Wschodniej. W Unii Europejskiej (dalej „UE”) stworzono przestrzeń swobodnego przemieszczania się i pobytu obywateli w drodze usunięcia granic wewnętrznych. Skutkiem tego jest obserwowany znaczny wzrost liczby ponadpaństwowych postępowań karnych w państwie członkowskim UE innym niż państwo stałego pobytu osoby podejrzanej/oskarżonej. W tej sytuacji prawa procesowe osób podejrzanych/ oskarżonych nabierają szczególnego znaczenia w odniesieniu do konieczności zapewnienia gwarancji rzetelnego procesu sądowego. W związku z tym państwa UE, w tym państwa Europy Centralnej i Wschodniej, w swoich konstytucjach zagwarantowały prawo do pomocy prawnej. Prawo to otoczone jest prawami proceduralnymi. Obejmuje: (1) prawo do samodzielnej obrony, (2) prawo do obrony przez obrońcę z wyboru, (3) prawo do bycia poinformowanym o przysługujących prawach, (4) prawo do posiadania odpowiedniego czasu oraz możliwości przygotowania obrony, (5) prawo do mianowania obrońcy z urzędu, (6) prawo do uzyskania bezpłatnej lub częściowo płatnej obrony.1 Podejrzany/oskarżony oraz jego obrońca posiada (7) prawo do składania wniosków, przeglądania akt, przedstawiania dowodów oraz składania różnego rodzaju wniosków procesowych. Większość konstytucji w sposób wyraźny zawiera prawo do obrony – powadzonej samodzielnie lub przez obrońcę – na wszystkich etapach postępowania. Niektóre konstytucje (Bułgarii, Litwy) wyraźnie określają, że prawo to związane jest z momentem pozbawienia wolności lub momentem pierwszego przesłuchania. W konstytucjach innych państw (Słowacji) zapisano, iż prawo to odnosi się tylko do osób „oskarżonych o dokonanie przestępstwa”.2 W wielu państwach (Rumunii), zarówno praktyka, jak i teoria prawa, w tym sądy konstytucyjne interpretują prawo do obrony w sposób kompleksowy (jako składające się z określonych, poszczególnych praw proceduralnych). Prawo do sprawiedliwego procesu zapisane zostało także w Europejskiej Konwencji o ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej „EKPC”), a w artykule 6 § 3 lit. c EKPC w szczególności prawo do dostępu do adwokata. Artykuł 6 ust. 3 lit. c EKPC przewiduje dwa sposoby realizacji prawa do obrony: może być ono realizowany albo osobiście albo przez ustanowionego obrońcę, przy czym może być to albo obrońca ustanowiony przez oskarżonego albo wyznaczony z urzędu. Na tle tego artykułu oraz dalszych postanowień EKPC wyrosło potężne orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej „Trybunał”) w zakresie praw proceduralnych, w tym prawa do rzetelnego procesu. W sprawie 1 Artykuł 33, paragraf 2 kodeksu procedury karnej Słowacji 2 Artykuł 50, paragraf 3, Konstytucja Słowacji 1
Salduz przeciwko Turcji Trybunał przypomniał, że prawo każdego oskarżonego do efektywnej obrony przez adwokata, w razie potrzeby ustanawianego z urzędu, figuruje pomiędzy fundamentalnymi elementami składowymi rzetelnego procesu.3 W celu zagwarantowania skuteczności prawa do rzetelnego procesu sądowego art. 6 ust. 1 EKPC wymaga, co do zasady, zapewnienia dostępu do obrońcy od pierwszego przesłuchania osoby podejrzanej przez policję, chyba że w świetle okoliczności danej sprawy istnieją doniosłe powody (compelling reasons) ograniczenia tego prawa. Nawet jeśli wspomniane „doniosłe powody” mogą wyjątkowo uzasadniać odmowę dostępu do obrońcy, takie ograniczenie -­‐ bez względu na jego uzasadnienie – nie może nadmiernie godzić w prawa oskarżonego wynikające z art. 6 EKPC czy też doprowadzać do ich uszczuplenia. Do nieodwracalnego naruszenia prawa do obrony obciążające oświadczenia zostaną wykorzystana do skazania danej osoby. Niewątpliwie w sposób bardziej kategoryczny, niż czyniono to dotychczas, formułuje on nakaz zapewnienia pomocy obrońcy, i to już od pierwszego przesłuchania (więc nawet przed uzyskaniem przez przesłuchiwanego statusu podejrzanego). W wyroku przypomniano także znaczenie wstępnych stadiów dochodzenia dla uzyskiwania dowodów, bo często przesądzają one o sposobie przedstawienia oskarżenia sądowi. Zarazem właśnie w tej fazie podejrzany znajduje się w szczególnie odsłoniętej („vulnerable”) pozycji. Co więcej, w wielu sytuacjach pomoc obrońcy jest konieczna dla przeciwdziałania zmuszaniu podejrzanego do samooskarżenia się czy dla przeciwdziałania stosowaniu niedozwolonych metod przesłuchania.4 Trybunał podkreślił, że prawo do sprawiedliwego procesu, tak jak i inne prawa i wolności proklamowane w EKPC i 3 Salduz przeciwko Turcji, skarga nr 36391/02, 27 listopada 2008 r., § 51, Poitrimol przeciwko Francji, 23 listopada 1993 r., § 34 i Demebukov przeciwko Bułgarii, skarga nr 68020/01, § 50, 28 lutego 2008 r. 4 Leszek Garlicki, prof. dr hab. UW, sędzia ETPC (Warszawa – Strasburg), Palestra 9-­‐10/2010 protokołach dodatkowych do niej musi być praktyczne i skuteczne. Dodatkowo poinformowanie skarżącego, w przedstawionym mu formularzu praw i obowiązków, o przysługującym mu prawie do milczenia, nie może być uznane za wystarczającą i wiarygodną podstawę do zrzeczenia się przez skarżącego jego prawa do rzetelnego procesu. W okolicznościach sprawy, Trybunał stwierdził, że brak obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania bez wątpienia miał negatywny wpływ na sytuacje procesową skarżącego, gdyż jego prawo do obrony zostało w sposób nieodwracalny naruszone. Trybunał podkreślił jednocześnie, że nawet późniejsza pomoc adwokata nie mogła zrekompensować braku jego udziału we wstępnej fazie postępowania, co ma znaczenie tym większe, gdy zważy się na młody wiek skarżącego. Kolejnym orzeczeniem z tego zakresu był wyrok wydany w sprawie Płonka przeciwko Polsce (skarga nr 20310/02), w którym Trybunał stwierdził naruszenie art. 6 ust. 1 w zw. z art. 6 ust. 3 c EKPC z powodu uznania za dowód w sprawie wyjaśnień oskarżonej złożonych w postępowaniu przygotowawczym pod nieobecność obrońcy. Skarżąca wskazała, że jej prawo do rzetelnego procesu zostało naruszone, ponieważ zastała dwukrotnie przesłuchana bez udziału obrońcy. Podczas tych przesłuchań przyznała się do popełnienia zabójstwa. Argumentowała następnie, że zeznania złożone zostały pod presją, a ponadto że cierpi na chorobę alkoholowa. Oskarżonej wyznaczono obrońcę z urzędu dopiero w chwili, gdy prokurator powziął wątpliwości, co do jej poczytalności i powołał biegłych w celu zbadania tej kwestii. Trybunał uznał, że w tych szczególnych okolicznościach, skarżącej, jako osobie zatrzymanej w stanie nietrzeźwości i cierpiącej od lat na chorobę alkoholową, należało zapewnić obecność obrońcy przy pierwszym przesłuchaniu. Niewystarczające w opinii Trybunału było poinformowanie skarżącej na piśmie o przysługujących jej prawach, w tym o prawie do milczenia i posiadania obrońcy. Skoro jednak tego nie 2
uczyniono, jej pierwotne wyjaśnienia nie powinny być wykorzystane jako dowód w sprawie. Na marginesie warto jednak podkreślić, iż po wyroku Salduz przeciwko Turcji, francuski sąd, rozpatrujący podobną sprawę, wydał wyrok niekorzystny dla oskarżonego pozbawionego obrońcy w postępowaniu wyjaśniającym, mimo pełnej świadomości sędziów co do sytuacji. Co więcej – stosowne przepisy francuskiej procedury karnej, ograniczające kontakt zatrzymanego z adwokatem zostały uznane za niekonstytucyjne, a mimo to sąd nie odważył się uznać racji takiego zatrzymanego, powołując się na brak nowego pozytywnego prawa w tym zakresie.5 Praktyka Przedstawione przykłady orzeczeń oraz chęć wprowadzenia w życie zasady wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych z jednoczesnym poszanowaniem podstawowych zasad prawnych państw członkowskich UE, zapoczątkowana w 1999 r. w toku postanowień z Tampere,6 poprzez zagadnienia Programu Haskiego7 z 2004 r., zmierza do opracowania równoważnych norm w zakresie praw procesowych w postępowaniach karnych, z należytym poszanowaniem ich tradycji prawnych.8 Ostatnie badania wskazują, że wśród ekspertów istnieje szerokie poparcie dla działań – natury prawodawczej i innej – podejmowanych przez UE na rzecz praw procesowych oraz potrzeba głębszego wzajemnego zaufania między organami 5 Wypowiedź francuskiego adwokata Emmanuela Ravanas podczas międzynarodowej konferencji nt. „Skuteczne prawo do obrony w sprawach karnych” zorganizowanej przez Komisję Praw Człowieka przy Naczelnej Radzie Adwokackiej, Helsińską Fundację Praw Człowieka, Open Society Justice Initiative w dniu 4 kwietnia 2011 r. 6 Obszar Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości : bilans programu z Tampere i przyszłe kierunki działania, 10249/04, 7 czerwca 2004 r. 7 Dz. Urz. UE C 2005/C 53/01, 03.03.05 8 Zasada wzajemnego uznawania zakłada, że właściwe organy państw członkowskich UE mają wzajemne zaufanie do wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych innych państw członkowskich UE sądowymi państw członkowskich UE.9 Podobną opinię wyraził Parlament Europejski.10 W komunikacie dotyczącym Programu Sztokholmskiego11 Komisja Europejska zauważa, że wzmocnienie praw do obrony jest niezwykle istotne dla podtrzymania wzajemnego zaufania wśród państw członkowskich UE i zaufania opinii publicznej do UE. W ciągu ostatnich kilku lat poczyniono duże postępy w dziedzinie współpracy sądowej i policyjnej, jeśli chodzi o środki ułatwiające ściganie. Obecnie nadszedł czas, by podjąć działania w celu poprawy równowagi między tymi środkami, a ochroną praw procesowych jednostki. W połowie lat 90-­‐tych zostały przeprowadzone badania w zakresie przestrzegania praw proceduralnych w Europie Centralnej i Wschodniej.12 Z ich rezultatów wynika, iż pomimo szybkiej transformacji instytucji prawnych w poszczególnych państwach Europy Centralnej i Wschodniej, zasady pomocy 9 m.in. „Analysis of the future of mutual recognition in criminal matters in the European Union”, sprawozdanie z dnia 20 listopada 2008 r. sporządzone przez Wolny Uniwersytet w Brukseli (Université Libre de Bruxelles). 10 „Zalecenie Parlamentu Europejskiego dla Rady z dnia 7 maja 2009 r. w sprawie rozwijania przestrzeni sprawiedliwości w sprawach karnych w UE” 2009/2012(INI), pkt 1 lit. a).; Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno – Społecznego i Komitetu Regionów, W kierunku polityki kryminalnej UE: Zapewnienie skutecznej realizacji polityki UE poprzez prawo karne, Bruksela, 20.09.2011, KOM (2011) 573 11 „Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości w służbie obywateli”, COM (2009) 262/4 12 Access to Justice in Central and Eastern Europe, Country Reports, 2003, Access to Justice Country Report: Bulgaria (Krassimir Kanev and Georgi Mitrev, Bulgarian Helsinki Committee), Czech Republic (Barbora Bukovska, Counseling Center for Citizenship, Civil and Human Rights), Estonia (Anne Adamson and Frank Emmert), Hungary (Andreas Kadar, Marta Pardavi, and Zsolt Zadori, Hungarian Helsinki Committee), Latvia (Solvita Harbacevica), Lithuania (Linas Sesickas, Open Society Justice Initiative; Bernotas and Dominas Glimstedt), Poland (Łukasz Bojarski, Polish Helsinki Foundation for Human Rights), Romania (Cozmin Obancia, Marinela Cioroaba, and Andrei Savescu), and Slovakia (Jan Hrubala and Zuzana Dlugosova, Centre for Environmental and Public Advocacy). Odwołania w dokumencie do zwrotu „Raport” będą odnosiły się do cytowanego raportu. 3
prawnej nadal pozostają spójne z zasadami sowieckiego systemu prawnego. System pomocy prawnej był w tych państwach oparty wyłącznie o system obowiązkowej obrony, w którym nie brano pod uwagę sytuacji finansowej podejrzanego/oskarżonego. Dodatkowo jakość obrony ex officio pozostawała na niskim poziomie. W ciągu kolejnych lat organizacje międzynarodowe jak UE, czy Rada Europy podejmowały wysiłki celem rozwoju standardów ochrony praw proceduralnych w zakresie dostępu do wymiaru sprawiedliwości oraz zachęcały państwa Europy Centralnej i Wschodniej do wykorzystania istniejących możliwości. W 2000 r., Litwa wprowadziła do swojego porządku prawnego Law on State-­‐Guarantee Legal Aid, który w znaczący sposób rozszerzył zakres spraw w których konieczna jest pomoc prawna oraz wprowadził nowe jej mechanizmy. W 2001 r., Słowenia wprowadziła nowy Legal Aid Act, na podstawie którego przekształcono dotychczas istniejący system.13 Także w Bułgarii w 1999 r. oraz w Republice Czech w 2001 r. procedura karna została zmieniona celem lepszego zagwarantowania ochrony praw proceduralnych. Na Węgrzech prawo proceduralne oraz regulacje prawne stanowiące podstawę wykonywania tzw. zawodów prawniczych zostały zmodyfikowane, aby zapewnić lepsze wykonywanie przez prawników mianowanych do reprezentowania ubogich podejrzanych/oskarżonych. Niektóre kodeksy postępowania karnego także wskazują na możliwość przydzielenia obowiązkowej obrony podejrzanemu/ oskarżonemu, gdyż wymaga tego „interes wymiaru sprawiedliwości” („required by the interests of justice”) (Bułgaria, Litwa). Także w Polsce podjęto działania mające na celu zagwarantowanie podstawowych praw proceduralnych. Podczas międzynarodowej konferencji pt. „Skuteczne prawo do obrony w sprawach karnych”14 (dalej „Konferencja”) 13 Szczegóły odnośnie Słowenii w odpowiedniej części Raportu. 14 Konferencja została zorganizowana przez Komisję Praw Człowieka przy Naczelnej Radzie Adwokackiej, stwierdzono, iż polskie prawo postępowania karnego pod wieloma względami teoretycznie gwarantuje prawo do obrony nie gorzej, niż w innych krajach europejskich. Praktyka jest jednak różna. Podczas konferencji odwołano się także do omówienia założeń raportu przygotowanego w ramach badań pt. Skuteczne prawo do obrony w Unii Europejskiej oraz dostęp do wymiaru sprawiedliwości: badanie i promowanie najlepszych praktyk (Effective defence rights in the EU and access to justice: investigating and promoting best practice) prowadzonego w latach 2007-­‐2010 przez Uniwersytet Maastricht, Uniwersytet Zachodniej Anglii oraz organizacje pozarządowe Justice i Open Society Justice Initiative (dalej „Raport z Badań”).15 Niemniej nadal w wielu państwach Europy Centralnej i Wschodniej konieczna jest reforma, aby rozszerzyć ustawowe uprawnienia, zapewnić gwarancje proceduralne w zakresie pomocy prawnej wychodzącej poza obowiązkową obronę, zapewnić lepsze zastosowanie norm pomocy prawnej w praktyce oraz podnieść poziom zarządzania systemem pomocy prawnej. Nie ma bowiem obecnie w Europie państwa, którego regulacje prawne mogłyby posłużyć za wzór do naśladowania dla innych. Rekomendacje Osiągnięcie powyższego celu ma się odbyć w oparciu o zapisy „Harmonogramu działań mający na celu umocnienie praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniach karnych” stworzonego na bazie postulatów z Programu Sztokholmskiego („Harmonogram”). W Harmonogramie skupiono się na 6 podstawowych prawach: -­‐ prawo do tłumaczenia ustnego i pisemnego, -­‐ prawo do informowania o prawach i zarzutach, w tym prawo do specjalnego zabezpieczenia dla podejrzanych/oskarżonych Helsińską Fundację Praw Człowieka, Open Society Justice Initiative w dniu 4 kwietnia 2011 r. 15http://www.soros.org/initiatives/justice/articles_p
ublications/publications/criminal-­‐defence-­‐europe-­‐
20100623/criminal-­‐defence-­‐europe-­‐summary.pdf 4
wymagających szczególnego traktowania, -­‐ prawo do porady i pomocy prawnej, -­‐ prawo do kontaktu z krewnymi, pracodawcami i organami konsularnymi, -­‐ zielona księga w sprawie tymczasowego aresztowania.16 Prawo do tłumaczenia ustnego i pisemnego Osoba podejrzana/oskarżona musi być w stanie zrozumieć, co się dzieje i być w stanie w sposób zrozumiały wyrazić swoje myśli. Osoba podejrzana/oskarżona, która nie włada językiem używanym w postępowaniu lub nie rozumie go, będzie potrzebowała tłumacza ustnego oraz pisemnego tłumaczenia najważniejszych dokumentów procesowych. Fakt, iż podejrzany/oskarżony nie rozumie języka, w jakim prowadzone jest postępowania stanowi podstawę do wyznaczenia obowiązkowego obrońcy. Interpretacja jest w normalnych sytuacjach przewidziana tylko podczas czynności postępowania przed sądem czy też innym organem postępowania. Na Węgrzech, jeżeli podejrzany/oskarżony jest obcokrajowcem, organy postępowania muszą zapewnić obecność reprezentanta prawnego obcokrajowca celem konsultacji podczas czynności postępowania.17 Dodatkowo często np. w przypadkach procesów na tle gospodarczym, tłumaczenie znają specjalistycznego słownictwa ekonomicznego.18 Celem realizacji tego prawa jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/64/UE z dnia 20.12.2010 r. w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym (dalej „Dyrektywa 2010/64/UE”).19 Zgodnie z przepisami Dyrektywy 2010/64/UE osoby podejrzane o popełnienie przestępstwa będą musiały zostać poinformowane w zrozumiałym dla nich języku o przysługujących im prawach. 16 Access to justice in Europe: an overview of challenges and opportunities, Justice, FRA, European Union Agency for Fundamental Rights, s. 14 17 Raport, s. 16 18 Wypowiedzi podczas Konferencji 19 Dz. Urz. UE L 280/1, 26.10.2010 Przepisy Dyrektywy 2010/64/UE wymagają również, aby obywatele otrzymywali pisemne tłumaczenie wszystkich istotnych dokumentów, takich jak akt oskarżenia oraz zapewniają im prawo do tłumaczenia ustnego podczas wszystkich rozpraw i przesłuchań, a także spotkań z adwokatem. Nikt nie może zrzec się swoich praw, jeżeli nie otrzyma wcześniej porady prawnej lub pełnej informacji o konsekwencjach zrzeczenia się tych praw. Koszty tłumaczenia pisemnego i ustnego będzie ponosić państwo członkowskie, nie zaś podejrzany. Kwestia tłumaczenia ma istotne znaczenie w kontekście Europejskiego Nakazu Aresztowania. Dzięki temu każda osoba aresztowana lub podlegająca procedurze Europejskiego Nakazu Aresztowania w państwie członkowskim UE będzie musiała otrzymać pouczenie o prawach zawierające informacje. Prawo do informowania o prawach i zarzutach Autorzy Raportu z Badań dostrzegli też problem sposobu informowania o prawie do obrony. Obowiązek pouczenia podejrzanego wynika w Polsce z art. 300 k.p.k.. Przepis ten nie wspomina o bezpłatnej pomocy prawnej ani o prawach przysługujących zatrzymanemu. Brak również obowiązku wyraźnego pouczenia o prawie do milczenia. Osoba podejrzana/oskarżona o przestępstwo powinna zostać ustnie lub, w stosownych przypadkach, pisemnie poinformowana o przysługujących jej podstawowych prawach, np. w drodze pouczenia o prawach. Ponadto osoba ta powinna bezzwłocznie otrzymać informacje o charakterze i przyczynach ciążącego na niej oskarżenia zgodnie z artykułem 5 par. 2 EKPC. Ma to istotne znaczenie, w szczególności w kontekście sprawy Saadi przeciwko Wielkiej Brytanii, w której ETPC uznał, iż opóźnienie 76 godzin w podaniu powodów zatrzymania jest naruszeniem zapisu który nakazuje „natychmiastowe” („Promptly”) poinformowanie.20 Osoba, 20 ECtHR (Grand Chamber), Saadi v. UK, No. 13229/03, 29.01.2008, paragraph 84; Detention of third-­‐country 5
której postawiono zarzuty, powinna być uprawniona do otrzymania we właściwym czasie informacji koniecznych do przygotowania linii obrony, przy czym zrozumiałe jest, że nie mogą one powodować uszczerbku dla prawidłowego przebiegu postępowania karnego.21 Przed pierwszym przesłuchaniem podejrzany/oskarżony powinien zostać poinformowany o swoich prawach do pomocy oraz reprezentacji prawnej (Republika Czech).22 W przypadku, gdy podejrzany/oskarżony zrezygnuje z wyznaczenia swojego obrońcy, odpowiednie organy procesowe są zobligowane do wyznaczenia obrońcy z urzędu. Po wyznaczeniu obrońcy z urzędu, organy sądowe są zobligowane do przedstawienia mu sprawy. W celu zapewnienia rzetelności postępowania ważne jest, aby szczególną uwagę poświęcono osobom podejrzanym/oskarżonym, które z racji np. wieku lub stanu psychicznego lub fizycznego nie są w stanie zrozumieć lub śledzić treści lub znaczenia postępowania. Celem realizacji tego prawa jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym (dalej „Dyrektywa o Informowaniu”).23 Środki te mają służyć ustanowieniu jasnych praw w całej UE, a także ochronie podstawowych praw do rzetelnego procesu i do obrony przysługujących jednostkom. 24 national in return procedur es, FRA, European Union Agency for Fundamental Rights, s. 39 21 European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment, Twenty years of combating torture, 19th annual report, paragraph 86. See the recent report to the Human Rights Council by the UN Working Group on Arbitrary Detention (Human Rights Council, 13th session UN General Assembly, A/HRC/13/30, 18.01.2010), paragraph 61; Detention of third-­‐country national in return procedures, FRA, European Union Agency for Fundamental Rights, s. 39 22 Raport, s. 20 23 (COM(2010)0392 – C7-­‐0189/2010 – 2010/0215(COD)), 24 Komisja Europejska dąży do zagwarantowania podejrzanym prawa do kontaktu z adwokatem oraz powiadomienia rodziny o aresztowaniu, Komisja Europejska – komunikat prasowy, Bruksela, 08.06.2011 W Dyrektywie o Informowaniu przewidziano prawo do informacji o prawach, w tym o zarzutach, w szczególności prawo do pisemnej informacji o prawach w momencie zatrzymania oraz w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania, a także prawo dostępu do akt sprawy. Prawo do porady i pomocy prawnej25 Podczas Konferencji Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka z 4 kwietnia 2011 r., dr Małgorzata Wąsek-­‐Wiaderek, recenzentka polskiej części Raportu z Badań, przedstawiła wnioski dotyczącego Polski w odniesieniu do pomocy prawnej. Według niej, w Polsce należy dopracować przepisy dotyczące dostępu do obrońcy, kosztów pomocy prawnej, dostępu do akt sprawy oraz zasad poufności spotkań adwokata z klientem. Szczególnie ważne jest informowanie zatrzymanych o prawie do obrony. Nie ma też jasno określonych kryteriów, jaki powinien być minimalny dochód osoby, aby mogła mieć ona przyznanego adwokata z urzędu. W decydowaniu o tym, komu przyznać adwokata z urzędu, zostawiono zbyt dużą swobodę sądom. W Raporcie z Badań krytykowano również problemy, z jakimi spotykają się adwokaci w dostępie do akt sprawy w postępowaniach przyspieszonych. Prokurator może odmówić bowiem dostępu do akt. Według Raportu z Badań decyzja ta powinna podlegać sądowej kontroli. Ostatni aspekt budzący wątpliwości to kwestia poufności. Artykuł 73 polskiego k.p.k. dopuszcza sytuację, w której 25 Advocate General Ruiz-­‐Jarabo Colomer has states in his Opinion in Roda Golf & Beach Resort SL: “Access to justice is a fundamental pillar of western legal culture (…). Therefore the right to effective legal protection is one of the general principles of Community law, in accordance with which access to justice is organised (…). Access to justice entails not only the commencement of legal proceedings but also the requirement that the competent court must be seized of those proceedings.”, Opinion of Advocate General Ruiz-­‐Jarabo Colomer, CJEU, Roda Rolf & Beach Resort SL, C-­‐14/08, paragraph 29, delivered on 5 March 2009. The CJ delivered its judgment in this case on 25 June 2009 (note that the judgment does not include any discussion on the issue of access to justice raised by the Advocate General) 6
prokurator w ciągu pierwszych 14 dni tymczasowego aresztowania, w szczególnie uzasadnionych wypadkach, może uczestniczyć przy spotkaniu aresztowanego z adwokatem. Taka praktyka ma miejsce jednak bardzo rzadko, głównie w sprawach związanych z przestępczością zorganizowaną lub korupcją. Nie oznacza to jednak, że działania takie nie mogą wpłynąć na możliwość prowadzenia obrony. W sprawach karnych mechanizm obowiązkowej obrony oznacza konieczność zapewnienia obecności adwokata w określonego rodzaju spraw karnych, w sytuacji, gdy podejrzanego/oskarżonego nie stać na opłacenie pomocy prawnej. Nieobecność adwokata w takich sytuacjach umożliwia wzruszenie wyników danego postępowania w drodze np.: środków odwoławczych. Proces wyłaniania obrońcy z urzędu w większości państw Europy Centralnej i Wschodniej nie jest usankcjonowany prawnie i opiera się o postanowienia regulaminów wewnętrznych palestry oraz praktykę. Jedna z możliwości to powołanie obrońcy przez sędziego z listy praktykujących obrońców w danym okręgu (Republika Czech) lub z listy obrońców upoważnionych do prowadzenia spraw z urzędu, przygotowanej przez palestrę (Węgry, Rumunia, Słowacja). Rumunia posiada szczegółową procedurę w tej kwestii. Najpierw obrońca jest mianowany przez sąd, ale dodatkowo wymagany jest list z palestry odnośnie jego mianowania. Inną możliwością jest wydanie przez palestrę specjalnego oświadczenia, w którym zostaje wyznaczony obrońca (Bułgaria). W teorii, istnieje możliwość, iż podejrzany/oskarżony lub ofiara może wystąpić z wnioskiem do palestry o przyznanie pomocy prawnej (Rumunia, Słowacja). Nie ma jednak jasnych zasad odnośnie czasu oraz sposobu uzyskania bezpłatnej pomocy prawnej co powoduje, iż w praktyce możliwość ta jest rzadko wykorzystywana. W takich przypadkach, obsługa prawna o wiele częściej działa na zasadzie pro bono na bazie indywidualnych obrońców.26 26 Raport, s. 6 Trybunał podkreślił w wyroku w sprawie John Murray przeciwko Wielkiej Brytanii (skarga nr 18731/91), iż odmowa dopuszczenia obrońcy w początkowej fazie postępowania skutkuje uznaniem całego postępowania za naruszające standard rzetelności. Brak kryteriów oceny sytuacji majątkowej w odniesieniu do przyznania bezpłatnej pomocy prawnej podejrzanemu/oskarżonemu Brak jest jasnych reguł na podstawie których byłoby możliwe stwierdzenie, iż podejrzany/oskarżony nie posiada środków finansowych na pokrycie kosztów pomocy prawnej. W niektórych państwach np.: podejrzany/oskarżony powinien „właściwie wykazać” że „nie jest w stanie ponieść kosztów pomocy prawnej.” Przy czym przepisy prawa nie określają sposobu wykazania powyższego ani minimalnego czy też maksymalnego poziomu dochodów, który należy wykazać. W Republice Czech, brak jest jednolitych standardów, co powoduje zagrożenie wydawania różnych decyzji sądowych przez różne sądy w podobnych sprawach. Podczas gdy niektóre sądy, np.: na Słowacji, podejmują decyzje w tym zakresie w oparciu o sam wniosek podejrzanego/oskarżonego lub minimalny dowód z dochodów, inne sądy wymagają oficjalnej dokumentacji potwierdzającej sytuację finansową podejrzanego/ oskarżonego oraz biorą pod uwagę dochód podejrzanego/oskarżonego z ostatnich 6 miesięcy. Brak przejrzystości budżetu przeznaczonego na system pomocy prawnej Wydatki na system pomocy prawnej jest w większości państw częścią budżetu Ministerstwa Sprawiedliwości, rozdzielany ponownie na sądy okręgowe i rejonowe, lub czasami stanowi oddzielną część wydatków administracyjnych poszczególnych sądów, lub w jeszcze innych przypadkach jest zarządzany przez palestrę. W wielu państwach nie ma oddzielnego budżetu przeznaczonego na system pomocy prawnej na każdym z powyżej wymienionych poziomów. Zazwyczaj środki te są traktowane na równi z innymi wydatkami, takimi jak koszty sądu czy też koszt 7
oskarżenia publicznego (Polska), koszty ekspertyz z zakresu medycyny sądowej oraz tłumaczeń (Bułgaria), czy też koszty źródeł administracyjnych (Republika Czech). Ta sytuacja tworzy trudności w ustanowieniu precyzyjnej kwoty wydatków przeznaczonych na system pomocy prawnej oraz racjonalizację systemu budżetowania tego obszaru. Z Raportu wynika, iż w wielu państwach brak jest instytucji, która zajmowałaby się zarządzaniem systemem pomocy prawnej i jej opłacaniem. System ten jest podzielony pomiędzy Ministerstwo Sprawiedliwości, sądy oraz palestrę. Komunikacji pomiędzy innymi agencjami i instytucjami jest często niewystarczająca, co może skutkować brakiem jednej instytucji biorącej odpowiedzialność za racjonalizację oraz zapewnienie efektywności systemu pomocy prawnej. Brak gwarancji obecności adwokata podczas postępowania przygotowawczego W niektórych państwach, jak np.: na Węgrzech, obecność obrońcy nie jest obowiązkowa podczas postępowania przygotowawczego. W innych państwach, obecność obrońcy jest obowiązkowa tylko podczas niektórych czynności postępowania przygotowawczego. W niektórych państwach, czynności na etapie postępowania przygotowawczego może mieć miejsce podczas nieobecności obrońcy. Na Węgrzech the Police Act pozwala na tymczasowe aresztowanie na okres do 8 godzin (na 12 godzin w wyjątkowych sytuacjach) jeśli osoba jest podejrzana o popełnienie przestępstwa lub aresztowana w momencie popełniania przestępstwa.27 Ponieważ ten krótkoterminowy areszt nie jest z formalnego punktu widzenia częścią procedury karnej, ogólne zasady tej procedury nie tyczą się opisywanej sytuacji. Osoby biorące udział w tej sytuacji nie mają możliwości spotkania z odwiedzającymi oraz tym samym z obrońcami, nawet, gdy funkcjonariusze policji mogą formalnie przesłuchiwać podejrzanego/ oskarżonego. W Republice Czech, do niedawna, funkcjonariusze policji byli upoważnieni do 27 Sekcja 33 (1) (a) i (2) (b) Act XXXIV on the Police z 1994 r. wezwania do „przedstawienia wyjaśnień” bez pomocy czy obecności obrońcy. Zmiana do kodeksu postępowania karnego28, która weszła w życie w styczniu 2002 r. naprawiła tę sytuację oraz wprowadziła możliwość uczestnictwa obrońcy podczas wezwania do uczestnictwa w czynnościach postępowania przygotowawczego. W niektórych państwach (Polska, Słowacja) organy prowadzące postępowanie mogą aresztować osobę na pewny czas bez przedstawienia zarzutów.29 Jednakże ten okres zatrzymania jest częścią procedury karnej, osoba nie została formalnie oskarżona o popełnienie przestępstwa w związku z tym nie posiada praw proceduralnych podejrzanego/oskarżonego. Organy postępowania powinny poinformować podejrzanego/oskarżonego o jego prawach oraz umożliwić mu kontakt z obrońcą30, ale nie są zobowiązane do zapewnienia obrońcy, gdy podejrzanego/oskarżonego nie stać na jego opłacenie. Dlatego, w niektórych państwach przesłuchanie może mieć miejsce bez obecności obrońcy. Na Węgrzech, pierwsze przesłuchanie osoby musi mieć miejsce w ciągu 24 godzin po zakomunikowaniu podejrzanemu/oskarżonemu, iż jest on podejrzany/oskarżony o popełnienie przestępstwa. Jeśli osoba ta została już aresztowana, organy postępowania muszą poinformować podejrzanego/oskarżonego o prawie do obrońcy oraz, w przypadkach, gdy obrona jest obowiązkowa, jeżeli podejrzany/oskarżony w przeciągu 3 dni nie ustanowi obrońcy, organy postępowania powołają obrońcę z urzędu. Jednakże, nie ma żadnych ustawowych przepisów na podstawie których byłoby możliwe przesunięcie przesłuchania ze względu na brak obrońcy. Dlatego, podejrzany/oskarżony może być przesłuchany bez obrońcy a nagranie przesłuchania może zostać wykorzystane jako dowód w postępowaniu, dlatego iż nie jest to z formalnego punktu widzenia 28 Artykuł 158, paragraf 3 Czeskiego kodeksu postępowania karnego 29 Na Słowacji – 48 godzin, sekcja 76 Słowackiego kodeksu postępowania karnego 30 Artykuł 244, paragraf 2 Polskiego kodeksu postępowania karnego 8
złamanie prawa. W latach 1998 – 1999 na Węgrzech przebadano 1.273 spraw oraz przeprowadzono rozmowy z sędziami, prokuratorami, obrońcami, funkcjonariuszami policji oraz podejrzanymi/oskarżonymi. We wszystkich sprawach w sądach miejskich (town courts) (327 sprawy) obrońca był nieobecny podczas następujących czynności postępowania: eksperyment, przeprowadzenie rozpoznania podejrzanego/oskarżonego, oględziny. Obrońca był obecny w 1 albo 2 przypadkach na 165 spraw. Dodatkowo, obrońca nie był obecny podczas przesłuchania świadków w 87,8% spraw w sądach miejskich (town courts) oraz w 78,2% spraw w sądach krajowych (country courts). Obrońca nie był obecny podczas przesłuchania podejrzanego/ oskarżonego w 71,3% spraw w sądach miejskich (town courts), podczas przedstawienia akt sprawy w 73,1% spraw w sądach miejskich (town courts) oraz w 55% spraw w sądach krajowych (country courts).31 W Bułgarii, w przypadkach gdy istnieje konieczność obowiązkowej obrony, obrońca powinien być obecny podczas pierwszego przesłuchania podejrzanego/oskarżonego. Jednolita praktyka sądowa wskazuje, że zaledwie poinformowanie podejrzanego/oskarżonego o jego prawie do obrony bez faktycznej obrony na tym etapie postępowania jest złamaniem prawa.32 W 2000 r. w Bułgarii przebadano 1.357 akt spraw z 109 oskarżenia publicznego w 127 sądach pierwszej instancji. W 23,6% spraw obrońca był nieobecny w momencie przedstawiania zarzutów oraz w 19,3% sprawach obrońca był nieobecny podczas przesłuchania podejrzanego/oskarżonego. W 19,7% sprawach obrońca był nieobecny podczas przeszukania oraz zajęcia rzeczy oraz w 85,7% sprawach obrońca był nieobecny podczas rekonstrukcji zdarzeń (wizji lokalnej). W 15,2% spraw obrońca był nieobecny podczas zamykania akt sprawy oraz zawiadomienia o tym fakcie.33 Osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa może zostać aresztowana podczas procesu jeżeli spełnione są warunki do aresztowania. Decyzję o aresztowaniu podejmuje sąd w obecności podejrzanego/oskarżonego w krótkim czasie po zatrzymaniu (przeważnie do 72 godzin). Generalnie przyjmuje się, iż obrońca powinien być obecny podczas głosowania o aresztowaniu w postępowaniu przygotowawczym (Litwa). W niektórych państwach istnieje możliwość do przeprowadzenia tego przesłuchania bez obrońcy, gdy obecność obrońcy nie jest obowiązkowa. Jeżeli obrońca został zawiadomiony o przesłuchaniu, ale nie brał w nim udziału, nie jest to naruszenie zasad postępowania (Węgry).34 W Polsce, obrońca może uczestniczyć w przesłuchaniu podczas aresztowania tylko gdy jest on obecny fizycznie w sali przesłuchań. Nie jest obowiązkowe zawiadamianie obrońcy o przesłuchaniu.35 Podejrzany/oskarżony może prosić o powiadomienie obrońcy o przesłuchaniu, ale sąd może odrzucić tę prośbę, jeżeli czynność ta opóźniłaby bieg postępowania. Projekt zmiany do polskiego kodeksu postępowania karnego wprowadza obowiązkowe zawiadomienie prokuratora (ale nie obrońcę) o przesłuchaniu podejrzanego/oskarżonego na etapie postępowania karnego. Dostęp do obrońcy podczas czynności postępowania przygotowawczego jest także utrudniony w Polsce. Na podstawie badań przeprowadzonych w Polsce przez Helsińską Fundację Praw Człowieka wynika, iż w wielu sprawach, pierwszy kontakt podejrzanego/oskarżonego z obrońcą miał miejsce w momencie zakończenia postępowania przygotowawczego, gdy akta postępowania były zamykane oraz formułowany akt oskarżenia. Podczas tej czynności obowiązkowa jest bowiem obecność obrońcy.36 33 Raport, s. 9 34 31 Raport, s. 10 32 Judgment, No. 604, 03.10.1991, Criminal Case No. 436/91, First Criminal Division Bulgarian Supreme Court Sekcja 379/A (2) Węgierskiego kodeksu postępowania karnego 35 Artykuł 249, paragraf 3 Polskiego kodeksu postępowania karnego 36 Raport, s. 10 9
Dostęp do akt sprawy podczas postępowania przygotowawczego jest ograniczony oraz w niektórych państwach obrońca może uczestniczyć w czynnościach postępowania tylko w sytuacji, gdy przewiduje taką możliwość w sposób wyraźny prawo procesowe.37 W innych państwach nie ma oficjalnych ograniczeń w zakresie praw do uczestnictwa przez obrońcę w czynnościach postępowania.38 Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności nie zawiera przepisu mówiącego wprost od jakiego momentu osoba pozbawiona wolności musi mieć zapewnioną możliwość kontaktu ze swoim obrońcą. W orzecznictwie Trybunału prezentowane jest stanowisko, zgodnie z którym uprawnienie do kontaktu z obrońcą powinno być zagwarantowane od samego początku, to jest od momentu zatrzymania. W wyroku w sprawie Yurttas przeciwko Turcji (skarga nr 25143/94) Trybunał podkreślił, że pomoc adwokata, szczególnie dla osoby pozbawionej wolności, jest niezbędna począwszy od początkowej fazy śledztwa. Istotna jest bowiem obecność obrońcy już przy pierwszych przesłuchaniach podejrzanego, na przykład w związku z decyzjami o zastosowaniu środków zapobiegawczych, w szczególności w przypadku konieczności udzielenia pomocy w ewentualnym formułowaniu środków odwoławczych. Zwrot wydatków po skazaniu W przypadku mianowania obrońcy z urzędu w przypadkach obligatoryjności obrony, gdy podejrzany/oskarżony został uznany winnym, może być on zobowiązany do zwrotu państwu kosztów przeprowadzonego postępowania, włącznie z wynagrodzeniem wyznaczonego obrońcy. Sąd, ponadto, może zdecydować po wzięciu pod uwagę sytuacji finansowej podejrzanego/oskarżonego o częściowym czy też całkowitym odstąpieniu od tego zobowiązania (Litwa, Słowacja). W innych Sekcja 52 Węgierskiego kodeksu postępowania karnego 38 Artykuł 165, paragraf 2 Czeskiego kodeksu postępowania karnego; artykuł 172 paragraf 1 Rumuńskiego kodeksu postępowania karnego państwach, jak np.: Węgry, Litwa, sądy prawie zawsze wymagają całkowitego zwrotu kosztów, oraz odstępują od tego zobowiązania w bardzo wyjątkowych okolicznościach.39 Brak przejrzystości procedur w zakresie wyboru obrońcy ex officio Brak przejrzystości procedur w zakresie wyboru obrońcy ex officio jest problemem w niektórych państwach jak Republika Czech. Z nieformalnych informacji wynika, iż mechanizm wyboru obrońcy ex officio różni się w zależności od sądu. W niektórych przypadkach, preferowani są tzw. obrońcy „pasywni”, którzy zapewnią szybszy przebieg postępowania poprzez brak podejmowania czynności, możliwych na podstawie procedury. Brak prawa dostępu do pomocy prawnej od rozpoczęcia czynności postępowania Kontakt z obrońcą podczas czynności postępowania przygotowawczego (w szczególności podejrzanego/oskarżonego przetrzymywanego w areszcie) jest zabroniony poprzez brak przepisów upoważniających obrońcę do tego typu kontaktu w więzieniu przed otrzymaniem przez obrońcę umocowania od podejrzanego/oskarżonego. Kontakt telefoniczny jest problematyczną kwestię (97% podejrzanych/oskarżonych osadzonych w areszcie policyjnym oraz 60% podejrzanych/oskarżonych pozostających w instytucjach penitencjarnych zeznało, iż było powstrzymywanych od możliwości kontaktu z obrońcą telefonicznie). Dodatkowo, koszty wykonania kopii akt (jako istotnego elementu procesu) są nieuzasadnienie wysokie.40 W niektórych państwach obecność obrońcy nie jest obowiązkowa podczas postępowania przygotowawczego (Węgry) lub jest obowiązkowa tylko w przypadku niektórych czynności postępowania, takich 37 39 Raport, s. 11 40 Raport, s. 10 10
jak zamykanie akt oraz przekazywania akt podejrzanemu/oskarżonemu (Polska).41 Jeszcze w trakcie postępowania przygotowawczego, ale pomiędzy zatrzymaniem lub przedstawieniem zarzutów a pierwszym kontaktem z adwokatem dochodzi do przesłuchań, mających duże znaczenie dla dalszego postępowania. Nierzadko dochodzi tu do niedwuznacznych sugestii ze strony funkcjonariuszy Policji, by zatrzymany dobrowolnie zrezygnował z adwokata. W związku z tym adwokat Michał Pietrzak podczas konferencji Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka z 4 kwietnia 2011 r., zaproponował powstanie szczególnego organu zajmującego się wyznaczaniem adwokatów.42 Dziś wyznaczeniem adwokata z urzędu zajmują się sądy, i tak już przeciążane innymi obowiązkami, więc w praktyce taki adwokat może pojawić się dopiero w kilka tygodni po zatrzymaniu, a w międzyczasie zatrzymany może pod presją policji i prokuratury przyznać się do winy, choćby nie popełnił przestępstwa Dodatkowo zasadnym byłoby wspólne opracowanie wytycznych i zestawu dobrych praktyk przez policję i palestrę.43 Brak świadomości istnienia możliwości uzyskania bezpłatnej pomocy prawnej z palestry W społeczeństwach istnieje brak świadomości co do możliwości uzyskania bezpłatnej pomocy prawnej z palestry. Sądy nie są zobowiązane do prowadzenia doradztwa w tej kwestii, zaś informacje na ten temat są dostępne dla szerszej publiczności w wąskim zakresie. W związku z tym wnioski o bezpłatną pomoc prawną, jakie wpływają do palestry w sprawach cywilnych stanowią rzadkość. Na przykład z danych przedstawionych w Raporcie przez Słowacką Palestrę wynika, iż w przeciągu 4 lat (na przełomie lat 90-­‐tych), zarówno w sprawach cywilnych i karnych, wpłynęło do 41 Raport, s. 19 42 Wypowiedź adwokata Michała Pietrzaka podczas Konferencji Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka z 4 kwietnia 2011 r. 43 Wypowiedzi Emmanuela Ravanas i Zaza Namoradze podczas Konferencji Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka z 4 kwietnia 2011 r. Słowackiej Palestry 20 – 30 wniosków o bezpłatną pomoc prawną. Liczba zaś wyznaczonych obrońców oscyluje w okolicach 10 w ciągu 1 roku. Niska jakość pomocy prawnej Pomimo małej liczby skarg dyscyplinarnych wniesionych przeciwko prawnikom w związku ze słabą jakością świadczonych przez nich usług, statystyki przedstawione w Raporcie pokazują, iż niezadowolenie z ich usług jest powszechne. W latach 2000 – 2001 polska organizacja Helsińska Fundacja Praw Człowieka przeprowadziła badania wśród klientów na temat jakości pomocy prawnej. Wyniki pokazały, iż 80 % podejrzanych/ oskarżonych posiadających obrońcę z wyboru było zadowolonych lub bardzo zadowolonych z jakości usług prawniczych, ale tylko 55% podejrzanych/oskarżonych reprezentowanych przez obrońcę z urzędu było zadowolonych lub bardzo zadowolonych. Odwrotnie, tylko 15% podejrzanych/oskarżonych posiadających obrońców z wyboru było niezadowolonych z ich usług prawniczych, podczas gdy 35% podejrzanych/oskarżonych posiadających obrońców z urzędu było niezadowolonych z ich usług prawniczych. Ważnym jest, iż brak jest procedur monitorujących jakość udzielanej pomocy prawnej. Jedyną możliwością, jaką posiadają osoby niezadowolone z pomocy prawnej w Polsce jest droga odpowiedzialności dyscyplinarnej obrońcy. W odpowiedzi na wniesioną skargę palestra przeprowadza postępowanie dyscyplinarne i może ewentualnie nałożyć sankcję. W praktyce postępowania dyscyplinarne mają rzadko miejsce. Słowacka palestra zarejestrowała 128 skargi w 2001 r. oraz 123 w 2000 r., na Litwie zaś zarejestrowano w 2000 r. 70 skarg.44 Bułgarska palestra w latach 2000 – 2001 zarejestrowała: 22,2% podejrzanych/oskarżonych stwierdziły brak zainteresowania obrońcy w prowadzoną sprawę, 20,1% podejrzanych/oskarżonych stwierdziło nieprawidłowe prowadzenie obrony przez obrońcę, 16,1% podejrzanych/oskarżonych miało 44 Raport, s. 21 11
niewystarczający kontakt z obrońcą oraz 11,7% stwierdziło współpracę z organami proceduralnymi.45 Prawa proceduralne dla ofiar Ofiary przestępstw lub osoby poszkodowane mają prawo wziąć udział w procesie. W Republice Czech ofiary mogą wnioskować o udzielenie pomocy prawnej w toku postępowania w przypadku osób ubogich. Sędzia może przyznać pomoc prawną, opłacaną przez państwo. Inną możliwością przysługującą ofiarom jest możliwość skorzystania z pomocy obrońcy należącego do palestry. Organy procesowe nie informują jednakże osób pokrzywdzonych o takiej możliwości. W niektórych państwach (Łotwa, Litwa) organy sądowe mogą powołać obrońcę, gdy ofiara jest nieletnia. W Estonii, z dniem 1 stycznia 2011 r. wszedł w życie State Compensation for Victims of Crime Act. Zgodnie z tym prawem, państwo powinno wypłacić odszkodowanie ofiarom. W sekcji 5 tego aktu zawarto listę sytuacji, w których 50% aktualnych szkód może być zrekompensowana. Lista ta zawiera szkody powstałe w związku z niezdolnością do pracy, wydatki na leczenie medyczne ofiar, wydatki związane z pogrzebem oraz związane ze śmiercią ofiar. Po wypłacie odszkodowania, państwo może żądać jego zwrotu od osoby winnej powstałej szkody. Prawo do kontaktu z krewnymi, pracodawcami i organami konsularnymi. Osoba podejrzana/oskarżona, która została pozbawiona wolności, jest niezwłocznie informowana o prawie do tego, by o pozbawieniu jej wolności poinformowano co najmniej jedną osobę, na przykład krewnego lub pracodawcę, przy czym zrozumiałe jest, że nie może to powodować uszczerbku dla prawidłowego przebiegu postępowania karnego. Ponadto osoba podejrzana/oskarżona, która została pozbawiona wolności w państwie innym niż jej państwo macierzyste, jest informowana o prawie do tego, by o pozbawieniu jej wolności poinformowano właściwe organy konsularne. 45 Raport, s. 22 Celem realizacji prawa do pomocy prawnej oraz prawa do kontaktu z krewnymi, pracodawcami i organami konsularnymi trwają prace nad projektem dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącej prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym oraz prawa do powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu.46 Dyrektywa ta ma regulować zasady przyznawania adwokata, dawać gwarancję poufności, regulować sposób rezygnacji bądź zmiany adwokata, a także sposób pokrycia kosztów pomocy prawnej oraz w jak najszerszym stopniu rozwiać wątpliwości co do powyżej opisanych kwestii. Zielona księga w sprawie tymczasowego aresztowania. Okres, który dana osoba spędza w areszcie przed rozpoczęciem procesu sądowego i w czasie postępowania sądowego, jest różny w poszczególnych państwach członkowskich UE. Zbyt długie okresy tymczasowego aresztowania są szkodliwe dla danej osoby, mogą negatywnie wpłynąć na współpracę sądową między państwami członkowskimi UE i nie odzwierciedlają wartości, które propaguje UE. W związku z tym podjęto działania celem opracowania zielonej księgi, w której należy przeanalizować właściwe środki, alternatywne w stosunku do tymczasowego aresztowania. Podsumowanie Podstawowe prawa procesowe zawarte Harmonogramie stanowią priorytety w obszarze „wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości” w UE. Będą one miały także istotny wpływ na porządki prawne państw Europy Centralnej i Wschodniej. W tym kontekście istotne są próby wprowadzenia nowego ustawodawstwa w tej dziedzinie. W Polsce Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego, przygotowała projekt zmian k.p.k. w zakresie wzmocnienia prawa do obrony.47 46 2011/0154 (COD), Bruksela, 08.06.2011 47 Projektu ustawy o zmianie ustawy kodeks postępowania karnego i niektórych innych ustaw znajdujący się na stronie ww.ms.gov.pl 12
Jedną z głównych kierunków, w których zmierza przedstawiona nowela jest przemodelowanie postępowania jurysdykcyjnego w kierunku większej kontradyktoryjności, która stwarza najlepsze warunki do wyjaśnienia prawdy materialnej i najlepiej służy poszanowaniu praw uczestników postępowania. Konsekwencja tego jest proponowane wzmocnienie pozycji oskarżonego, który w mniejszym niż dotąd stopniu chroniony będzie paternalizmem ze strony sądu, przede wszystkim poprzez szerszy dostęp do obrony z urzędu, a także poprzez rozbudowanie systemu pouczeń oskarżonego o przysługujących u uprawnieniach i konsekwencjach dokonywanych przezeń wyborów, co dotyczy zresztą także innych uczestników postępowania. Zaproponowano jest rozszerzenie zakresu działania obrońcy, tak by jego udział w postępowaniu sądowym stawał się regułą, a nie wyjątkiem. Dodatkowo zaproponowano wprowadzenie nowej instytucji wyznaczenia obrońcy z urzędu celem udziału jedynie w określonej czynności procesowej w postępowaniu sądowym. W zakresie obrony projekt wprowadza zaznajomienie podejrzanego i jego obrońcy z tą częścią akt postępowania przygotowawczego, która stanowi podstawę orzekania w przedmiocie tymczasowego aresztowania. Nowela przewiduje także ograniczenie prawa do tymczasowego aresztowania. To orzeczenie wydawane przez sąd byłoby oparte na dokumentach z którym podejrzany bądź jego obrońca mógłby się zapoznać. Podstawą orzeczenia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania powinny stanowić jedynie ustalenia poczynione na podstawie dowodów. Nowelizacja nakłada również pewne obostrzenia w stosowaniu przewlekłego tymczasowego aresztowania. Wychodząc naprzeciw europejskim trendom Polska stara się wzmocnić w ramach krajowego ustawodawstwa prawo oskarżonego do realizowania obrony Dr Agnieszka Serzysko jest ekspertem w programie „Europa Praw Człowieka” Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Projekt jest finansowany przez Open Society Institute. 13