docŁukasz Gwiazda - Wyższa Szkoła Finansów i Prawa w Bielsku
download 
Reklamacja Transkrypt
Łukasz Gwiazda - Wyższa Szkoła Finansów i Prawa w Bielsku
WYŻSZA SZKOŁA FINANSÓW I PRAWA W BIELSKU-BIAŁEJ STUDIA PODYPLOMOWE: MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO Projekt realizowany z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej PRACA DYPLOMOWA Instrumenty polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego Autor: Promotor: Gwiazda Łukasz dr Elżbieta Rak - Młynarska Bielsko-Biała, rok 2015 Zawartość Wstęp ....................................................................................................................................................... 3 Rozdział I: Europejski Bank Centralny jako organ prowadzący politykę pieniężna strefy euro. ........... 5 Europejski System Banków Centralnych. ........................................................................................... 5 Istota prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej przez kraje członkowskie strefy euro. .................... 9 Rozdział II: Instrumenty polityki pieniężnej Europejskie Banku Centralnego - definicja, zadania oraz rodzaje. .................................................................................................................................................. 11 Definicja instrumentów polityki pieniężnej. ..................................................................................... 11 Instrumenty polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego. ................................................ 12 Rozdział III: Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego .................................................... 20 Skuteczność działań Europejskiego Banku Centralnego.................................................................. 20 Ocena polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego w okresie pierwszych 10 lat............. 22 Zakończenie........................................................................................................................................... 26 Spis tabel ............................................................................................................................................... 27 Spis rysunków ....................................................................................................................................... 27 Spis wykresów....................................................................................................................................... 27 Strony internetowe ................................................................................................................................ 27 Literatura ............................................................................................................................................... 28 Wstęp Tematem pracy są „Instrumenty polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego”. W swojej pracy postanowiłem zawrzeć najważniejsze informacje dotyczące Europejskiego Banku Centralnego, przedstawić mechanizm działania Europejskiego Systemu Banków Centralnych i scharakteryzować jego instrumenty. A na samym końcu podsumować jego działalność. Praca składa się z wstępu i zakończenia oraz trzech rozdziałów. Praca będzie miała charakter teoretyczno - empiryczny. Dwie pierwsze jej części będą opierały się na założeniach teoretycznych a ostatnia będzie zawierała elementy badawcze, w ramach której zostaną przeanalizowane wykresy. Celem mojej pracy jest krótka charakterystyka Europejskiego Systemu Banków Centralnych, samego Europejskiego Banku Centralnego oraz jego instrumentów, podsumowanie jego działalności w pierwszych 10 latach funkcjonowania oraz ocenienie skuteczności działań. Rozdział pierwszy nosi tytuł „Europejski Bank Centralny jako organ prowadzący politykę pieniężna strefy euro”. Składa się z dwóch podrozdziałów. Pierwszym z nich jest „Europejski Bank Centralny” a drugi to „Istota prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej przez kraje członkowskie strefy euro”. Wyjaśnia on sposób działania i cel założenia Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Podrozdział drugi skupia się na wyjaśnieniu odbiorcy celu prowadzenia zintegrowanej polityki pieniężnej. Głównym wątkiem jest tu bowiem utrzymanie stabilności cen. Rozdział drugi nosi tytuł „Instrumenty polityki pieniężnej Europejskie Banku Centralnego definicja, zadania oraz rodzaje”. Składa się z dwóch podrozdziałów. „Definicja instrumentów polityki pieniężnej” oraz „Instrumenty polityki pieniężnej Centralnego”. Jest to część teoretyczna oparta na literaturze. Europejskiego Banku Rozdział trzeci nosi tytuł „Polityka Pieniężna Europejskiego Banku Centralnego”. W pierwszym podrozdziale przedstawiono skuteczność działań Europejskiego Banku Centralnego. Oceniono jak operowano narzędziami polityki pieniężnej i zanalizowano ich oddziaływanie na gospodarkę. Podrozdział drugi nosi nazwę „Ocena funkcjonowania polityki pieniężnej Europejskiego Banku centralnego w pierwszych 10 latach. Dokonano analizy wykresów na podstawie której wyciągnięto wnioski dotyczące skuteczności działań EBC w pierwszych 10 latach funkcjonowania organu. Rozdział I: Europejski Bank Centralny jako organ prowadzący politykę pieniężna strefy euro Europejski System Banków Centralnych Europejski System Banków Centralnych (ESBC) jest to system organizacji bankowości centralnej w unii gospodarczo walutowej. W skład ESBC wchodzi: Europejski Bank Centralny (EBC) oraz narodowe banki centralne państw członkowskich Unii Europejskiej (UE).1 ESBC funkcjonuje według zasad zawartych w Traktacie Ustanawiającym Wspólnotę Europejską oraz Statutem Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego. Samo powstanie Europejskiego Systemu banków Centralnych było pierwszym krokiem do utworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej. Powstanie tego sytemu wiąże się z trzema etapami przekształcania Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) w unię ekonomiczną i walutową. Pomysł ten miał na celu eliminację wzrastających zagrożeń ze strony niestabilności walut w latach 60-tych. W 1987 roku ówczesny przewodniczący Komisji Wspólnot Europejskich Jacques Delors przedstawił swój raport. Ukazywał on pierwsze perspektywy zjednoczenia Europy i miał nadzorować ich przebieg. Z kolei rok 1989 przyniósł kolejną modyfikację raportu, w której ekonomista zarysował pierwszą wersję utworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej z wspólną walutą, jaką ma być euro. Raport ten zakładał trzy etapy utworzenia Unii. Każdy z etapów zawierał konkrety plan realizacji dla państw członkowskich. W latach 1994 – 1998 została przeprowadzona reforma dotycząca bankowości centralnej. Kończyła ona II etap tworzenia Unii. Państwa członkowskie musiały przystosowywać prawo krajowe do dorobku prawnego Wspólnoty, zwracając szczególną uwagę na uwzględnienie statusu banku centralnego. Banki też dostały zakaz finansowania i kredytowania, w formie pośredniej lub bezpośredniej sektora finansów publicznych. 1 www.uniaeuropejska.org Dostęp: 2015-04-25 Sam Europejski Bank Centralny powstał 1 czerwca 1998 roku, a ESBC rozpoczął swą działalność 1 stycznia 1998 roku, czyli z chwilą rozpoczęcia tworzenia III etapu Unii Gospodarczej i Walutowej.2 Rysunek 1 przedstawia wygląd Europejskiego Systemu Banków Centralnych. . Rysunek 1. Europejski System Banków Centralnych Źródło: www.ebc.europa.eu Skomplikowany kształt struktury organizacyjno – prawnej ESBC wynika z faktu, iż państwa członkowskie chcą zachować suwerenność. Każdy członek ESBC pragnie mieć samodzielność i odrębność, również z tego powodu że przygotowania prawno – traktatowe muszą umożliwić powstanie unii walutowej obejmującej wszystkie kraje UE oraz dopuszczają możliwość objęcia unia walutową tylko niektórych państw członkowskich UE.3 2 3 Górska A., Europejski System Banków Centralnych, praca zbiorowa, NBP, Warszawa 2004 Kowalewski P., Tchorka G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2013 ESBC, mimo że jest złożony z EBC i banków centralnych krajów członkowskich, nie posiada osobowości prawnej, jednakże elementy, które składają się na ten system, osobowość tę posiadają. EBC nabył ją na mocy traktatu z Maastricht. Bank centralne krajów członkowskich, natomiast otrzymują ja już w chwili powstania. Doprowadza to do sytuacji w której ESBC ma charakter mało formalny.4 Z racji, iż ESBC nie posiada osobowości prawnej kierowany jest przez organy decyzyjne EBC. To właśnie EBC pełni główną rolę w kierowaniu całym systemem. Organy EBC prowadzą całą politykę pieniężną ESBC a banki centralne, zajmują się jej realizacją. Są one narzędziem wykonawczym EBC. 5 EBC decyduje również o tym, jak reprezentowany jest cały system na arenie współpracy międzynarodowej. EBC został opatrzony szeregiem niezależności aby mógł lepiej wywiązywać się z swoich zadań. Do czterech podstawowych niezależności należą: niezależność instytucjonalna, niezależność personalna, niezależność finansowa, niezależność funkcjonalna.6 Niezależność instytucjonalna polega na całkowitym zakazie przyjmowania wytycznych. Żaden organ EBC nie może ubiegać się o wskazówki, ani nie może przyjmować wskazówek dotyczących prowadzonej polityki, przez żadną jednostkę (instytucja, organy Wspólnoty, rządy krajów członkowskich itp.). Wymienione jednostki są również zobligowane do niewywierania wpływu na organy decyzyjne ESBC. Niezależność personalna zwana inaczej osobową, to zbiór procedur, które mają zapewnić ochronę jednostkom decyzyjnym EBC, czyli ESBC. Ochrona ta przejawia się w bezpieczeństwie powoływania członków EBC, zapewnieniu im bezpieczeństwa i swobody podczas kadencji oraz możliwości powoływania własnej kadry pracowniczej. Kadencja kierownictwa EBC trwa 8 lat a prezesów Narodowych Banków Centralnych 5 lat. Jednakże wszystkie te procedury, nie zapewniają całkowitej ochrony, gwarancji niezależności i bezstronności członków zarządu EBC. Osoby sprawujące te funkcje wybierane są bowiem 4 Górska A., Europejski System Banków Centralnych, praca zbiorowa, NBP, Warszawa 2004 www.uniaeuropesjka.org Dostęp: 2015-04-25 6 Górska A., Europejski System Banków Centralnych, praca zbiorowa, NBP, Warszawa 2004 5 według klucza politycznego. Zapisy, które zawierają długość kadencji, eliminują możliwość wcześniejszego odwalania się, mówią o możliwości sprawowania tylko jednej kadencji mają bardzo ważny cel – aby członkowie zarządu EBC mogli swobodnie i bez presji podejmować decyzję. Niezależność finansowa ma na celu kontrolowanie prowadzenia całej gospodarki finansowej EBC. Określa zasady tworzenia i podziału funduszy EBC. Wyklucza to wywieranie presji na organy decyzyjne EBC w sprawach finansowych. Do najważniejszych kwestii jakie określa należą: zasady zdobywania funduszy, wyposażenia w kapitał, podziały zysków, ustaleniach, które dotyczą sposobu kształtowania warunków pracy i płac dla pracowników EBC oraz całkowity zakaz kredytowania instytucji rządowych. Niezależność funkcjonalna to zdolność EBC do kształtowania samodzielnie polityki pieniężnej i do samodzielnego podejmowania decyzji w realizacji pozostałych funkcji statutowych. Uprawnienia, które pomagają realizować tę niezależność to: emisja pieniądza, ustalenia stóp procentowych kredytów oraz ustalanie wysokości stopy rezerwy obowiązkowej. 7 Wszystkie niezależności EBC pokrywają się z tymi, które otrzymał ESBC. Podsumowując wszystkie niezależności i uprawniania jakie ma EBC należy uznać, iż cieszy się on dużą suwerennością. Jednakże autonomia funkcjonowania EBC jest jednym z podstawowych warunków jego funkcjonowania. Tylko tak duże uprawnienia mogą zagwarantować niezależność, bezstronność prowadzonej przez EBC polityki pieniężnej. 7 Proszek M., Europejska Integracja Monetarna od A do Z, NBP, Warszawa 2009 Istota prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej przez kraje członkowskie strefy euro Jak wcześniej wspomniano podstawą prawną funkcjonowania ESBC jest Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską oraz załączony do niego protokół w sprawie Europejskiego Systemu Banków Centralnych, znany pod inna nazwą jako statut ESBC i EBC. Są w nim również określone podstawowe cele i zadania funkcjonowania tych podmiotów. Z celów i zadań natomiast wynika istota prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej przez kraje członkowskie strefy euro. Głównym celem ESBC oraz EBC jest utrzymanie stabilnego poziomu cen. Jest to nadrzędne dążenie. Zdefiniowane zostało w artykule 127 ust. 1 Traktatu. 8 Utrzymywanie stabilnego poziomu cen uznano za najlepszy instrument służący realizacji zadania, którym jest harmonijne zrównoważenie stałego rozwoju działalności gospodarczej, wysokiego poziomu zatrudnienia i ochrony socjalnej.9 Wielu ekonomistów uważa że cel ten określono, wzorując się polityką pieniężną niemieckiego banku centralnego Bundesbanku. Bank ten zyskał sobie opinię jednego z najskuteczniejszych banków UE, stabilność cen jest bowiem jednym z jego priorytetowych celów. Kolejne traktaty, które modyfikowały zadania ESBC, zmieniały jedynie brzmienie założenia o utrzymaniu stabilności cen. Ostateczna decyzja o uznanie tego celu za nadrzędny została podjęta 13 października 1998 w drodze formalnych rozporządzeń Rady Prezesów, która przyjęła najważniejsze składowe strategii polityki pieniężnej ESBC. Decyzja ta brzmiała następująco „stabilność cen określona jako roczny wzrost Zharmonizowanego Wskaźnika Cen Konsumpcyjnych (HICP) dla strefy euro o mniej niż 2% oraz dotyczy ona średniego okresu”. Wywołało to fale protestów ekonomistów, którzy twierdzili ze okrążenie dolnego limitu wskaźnika HICP uważali za nieprecyzyjne. Doprowadziło to do zmiany określonej granicy tego wskaźnika. Opublikowana w 2003 roku ocena strategii polityki pieniężnej zawierała zmianę ilościowej charakterystyki cen. Inflacja ma być zbliżona do poziomu 2%10. 8 www.ebc.europa.eu Dostęp: 2015-04-25 Baran K., Istota federalnego Europejskiego Systemu Banków Centralnych i jego niezależność, Prawo Bankowe, 2002 10 Kowalewski P., Tchorka G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2013 9 Należy również przeanalizować korzyści wynikające z utrzymywania stałego poziomu cen, z punktu widzenia przeciętnego obywatela. Polityka pieniężna ukierunkowana w ten sposób przyczynia się do ogólnego wzrostu gospodarczego i zadowolenia społecznego. Doprowadza do ogólnego podwyższenia standardu życia obywateli, zapewnia swojego rodzaju spokój gospodarczy, stabilne ceny zapobiegają bowiem zniekształceniu cen na rynku. Ułatwia to obywatelom podejmowanie decyzji o prywatnych zasobach kapitałowych. Konsumenci wiedzą jak trafnie lokować swoje środki pieniężne i pozwala to na bardzo efektywne ich wykorzystanie11. Utrzymanie stabilnego poziomu cen jest w pewnym sensie odzwierciedleniem obecnych koncepcji ekonomicznych na temat roli, zakresu i ograniczeń polityki pieniężnej oraz stanowi fundament instytucjonalnego i organizacyjnego kształtu całej bankowości centralnej. Jeżeli jednak stabilność cen nie jest zagrożona, ESBC ma wspierać ogólne polityki gospodarcze we Wspólnocie. Artykuł 3 Traktatu o UE zawiera również wiele innych celów. Jednym z innych celów jest długotrwały rozwój Europy, którego fundamentem jest zrównoważony wzrost gospodarczy, stabilność cen oraz społeczna gospodarka rynkowa o bardzo dużej konkurencyjności, która zmierza do eliminacji bezrobocia i ogólnego progresu społeczeństwa. Zatem stabilność cen jest również podstawowym celem UE. Aby uporządkować cele stawiane przed ESBC i UE w Traktacie o funkcjonowaniu UE oraz w Traktacie o EU określono ich porządek. Za najważniejszy cel, jak wcześniej wspomniano uznano utrzymanie stabilności cen; jest to jeden z najważniejszych wkładów polityki pieniężnej w tworzenie sprzyjających warunków gospodarczych i eliminacji bezrobocia w krajach szeroko rozumianej Wspólnoty 12. 11 12 Proszek M., Europejska Integracja Monetarna od A do Z, NBP, Warszawa 2009 www.ebc.europa.eu Dostęp: 2015-04-25 Rozdział II: Instrumenty polityki pieniężnej Europejskie Banku Centralnego - definicja, zadania oraz rodzaje Definicja instrumentów polityki pieniężnej Aby zdefiniować pojęcie „instrumenty polityki pieniężnej”, należałoby w pierwszej kolejności przyjrzeć się samemu wyjaśnieniu pojęcia „polityka pieniężna”. Polityka pieniężna jest definiowana jako działalność banku centralnego w imieniu całego państwa, polegająca na wyborach i realizacji odpowiednich celów pieniężnych poprzez wykorzystanie podaży i popytu pieniądza, przy wykorzystaniu właśnie odpowiednich instrumentów 13 . Polityka pieniężna jest również uznawana za jedną z najważniejszych dziedzin gospodarki polityki o charakterze makro w działalności państwa14. Instrumenty polityki pieniężnej to natomiast narzędzia, dzięki którym bank ma możliwości realizacji swoich celów. Z literatury wynika, że mogą mieć one różnorodny charakter. Ich cel natomiast ma być jeden – zmiany w popycie i podaży na pieniądz. Są one nakierowane na gospodarkę banków komercyjnych, z tego powodu, iż banki centrale i banki komercyjne tworzą system bankowy o dwóch szczeblach15. Dobór odpowiednich instrumentów polityki pieniężnej uzależniony jest od kilku czynników. Należą do nich m.in. stadium rozwoju na którym jest dany rynek pieniężny, sytuacji gospodarczej krajów oraz przybrane cele strategiczne. W odniesieniu do EBC definicja polityki pieniężnej oraz jej instrumentów opiera się na tych samych zasadach, jednakże patrzymy z perspektywy wszystkich krajów Wspólnoty a nie tylko poszczególnych krajów członkowskich. 13 Przybylska – Kapuścińska W., Polityka pieniężna. Cele strategie i instrumenty, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2002 14 Winiarski W., Polityka gospodarcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002 15 Skropowski M. Wiśniewski M., Współczesna polityka pieniężna – instrumenty, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009 Instrumenty polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego Europejski Bank Centralny chcąc realizować swoje cele, posługuje się odpowiednimi narzędziami, którymi są instrumenty polityki pieniężnej. EBC dąży głownie do osiągnięcia stabilności cen. Narzędzia polityki pieniężnej, okazują się bowiem skutecznym środkiem, oddziaływującym na strefę monetarną gospodarki oraz świetnym instrumentem na wywieranie wpływu na kształtowanie się warunków gospodarczych w strefie euro. W ogólnym podziale instrumenty polityki pieniężnej EBC występują w dwóch podstawowych grupach: instrumenty kontroli administracyjnej nazywane również bezpośrednimi oraz instrumenty rynkowe nazywane inaczej pośrednimi lub parametrycznymi. Instumenty polityki pienięznej Instrumenty polityki ustrojowej Instrumenty polityki procesowej Instrumenty administarcyjne ( bezpośrednie) Instrumenty rynkowe (pośrednie) Instrumenty iloścowe Instrumenty jakościowe Instrymenty kontrolii ogólnej Instrumenty kontrolii selektywnej Rysunek 2 Podział instrumentów polityki pieniężnej Źródło: Opracowanie własna na podstawie Współczesna polityka pieniężna – instrumenty M. Skropowski M. Wiśniewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009 Instrumenty kontroli administracyjnej przyjmują zazwyczaj formy zarządzeń lub dyrektyw, które są kierowane do kontrolowanych przez BC instytucji finansowych 16 . Są narzędziem ograniczającym lub narzucającym całe działanie mechanizmu rynkowego. BC wręcz nakazuje jako organ państwa, wykorzystując przy tym swoje uprawnienia wykonywanie swojej woli w formie aktów prawnych. Powoduje to zmiany w przede wszystkim w bilansach banków komercyjnych 17. Najczęściej dotyczą one nakładania maksymalnych lub minimalnych stóp oprocentowania depozytów lub kredytów albo wolumenów tych zmiennych a, a jednym z stosowanych ograniczeń są tzw. pułapy kredytowe. Określeniem tym nazywamy maksymalne kwoty, do jakich banki komercyjne mogą powiększać wartość kredytów dla sektora niefinansowego. Instrumenty te są bardzo skuteczne. Banki centralne najczęściej decydują się na ich wdrażanie w warunkach niskiego rozwoju rynków finansowych, czy w okresach silnych zaburzeń finansowych. W takiej sytuacji nie jest możliwe stosowanie instrumentów pośrednich polityki pieniężnej. Instrumenty kontroli administracyjnej maja jednak bardzo dużo wad. Dlatego dużo częściej stosowanym narzędziem są właśnie instrumenty rynkowe. Administracyjny charakter instrumentów polityki pieniężnej powoduje spadek konkurencyjności na rynku. Dalszym efektem tego działania jest spadek efektywności i zwiększenie kosztów usług finansowych. Powoduje to kolejną lawinę negatywnych skutków zastosowania tych metod. Przyczynia się to bowiem do powstania nadmiernych patologicznych zjawisk, które są związane z handlem przyznanymi limitami i przez to są podtrzymywane nieefektywne banki. Ich nakazowy i uznaniowy charakter powoduje niebezpieczeństwo faworyzowania przez banki centralne określonych grup podmiotów finansowych. Bardzo to zakłóca poprawne funkcjonowanie rynku. Poprzez podnoszenie się cen usług bankowych, bardziej aktywna staje się szara strefa. Drugą opcją jest przenoszenie usług i działalności gospodarczych poza granice krajów i osłabianie tym samym gospodarki18. Instrumenty rynkowe (pośrednie lub parametryczne) są narzędziami, których stosowanie przez bank nie zaburza działania mechanizmu rynkowego. Są one najczęściej wybieranym rozwiązaniem. Nakazują one bankowi centralnemu występowanie jako podmiotowi 16 Kowalewski P., Tchorka G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2013 Skropowski M. Wiśniewski M., Współczesna polityka pieniężna – instrumenty, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009 18 Kowalewski P., Tchorka G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2013 17 równorzędnemu bankom komercyjnym. Powoduje to zmiany w bilansie nie tylko banków komercyjnych, ale również i w bilansie banku centralnego19. Wyróżniamy trzy podstawowe kategorie instrumentów pośrednich stosowanych przez Europejski Bank Centralny: rezerwa obowiązkowa, operacje otwartego rynku, transakcje depozytowo kredytowe, oraz inne instrumenty, które zostaną przegłosowane w stosunku 2:3 przez Radę Zarządzającą, pod warunkiem zachowania przez nie zasad wolej konkurencji i efektywnej alokacji kapitałów. Rezerwa obowiązkowa została wprowadzona w krajach strefy euro na podstawie postanowień zawartych w słynnym Traktacie z Maastricht. Dał on możliwość stosowania tego instrumentu, ale o jego funkcjonowaniu sam nie przesądza 20 . Ostateczna decyzja o zastosowaniu tego instrumentu zostaje podjęta przez Bank Centralny, w przypadku Wspólnoty przez Europejski Bank Centralny. Oficjalnie rezerwa obowiązkowa została przyjęta w II połowie 1998 roku, czyli tuż przed wejściem na rynek waluty euro. Funkcję rezerwy obowiązkowej ilustruje Rysunek 3. 19 Skropowski M. Wiśniewski M., Współczesna polityka pieniężna – instrumenty, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009 20 Art. 19 Statutu ESBC i EBC. Funkcje rezerwy obowiązkowej Funkcje tradycyjne Funkcje nowoczesne Zabezpieczenie wkladów deponentów Tworzenie popytu na pieniądż bankowi centralnemu Wpływanie na mnoznik kreacji pieniądza Stablilizacja rynkowych stóp procentowych Przysparzanie dochodów bankowi centralnemu a pośrednio paostu Rysunek 3 Funkcje rezerwy obowiązkowej Źródło: Opracowanie własna na podstawie Współczesna polityka pieniężna – instrumenty M. Skropowski M. Wiśniewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009 Rezerwa obowiązkowa spełnia bowiem dwie podstawowe funkcje: stabilizacja stóp procentowych na rynku pieniężnym, powiększanie stanu niedoboru płynności na rynku pieniężnym. Stabilizację stóp procentowych na rynku pieniężnym umożliwia uśredniona zasada, która daje możliwość utrzymywania środków w postaci wymagania jej rezerwy. Daje to z kolei sposobność bankom do łagodzenia efektów krótkotrwałych wahań płynności. Instytucje kredytowe mogą więc zarządzać swoją płynnością tak, aby średnio w okresie rezerwowym utrzymywać środki w kwocie, do której zostały zobowiązane. Pozwala to eliminację konieczności częstych interwencji banku centralnego na rynku pieniężnym. Powiększanie stanu niedoboru płynności na rynki pieniężnym. Charakterystyczną cechą środowiska, w którym funkcjonuje EBC jest strukturalny brak płynności w systemie bankowym. Wobec tego rezerwa obowiązkowa jest podstawowym instrumentem wpływającym na wzrost skali tej brakującej płynności. Dzięki temu właśnie instrumentowi zostaje wzmocniona rola samego banku centralnego jako kredytodawcy dla mniejszych banków komercyjnych. Zwiększa to tym samym efektywność polityki pieniężnej prowadzonej przez EBC21. Do podmiotów, które podlegają obowiązkowi utrzymania rezerwy obowiązkowej należą instytucje kredytowe i oddziały instytucji kredytowych funkcjonujące na obszarze euro, chociaż Europejski Bank Centralny dopuszcza możliwość zwolnienia niektórych podmiotów z obowiązku utrzymywania tej rezerwy. Jednak zgodnie z istniejącymi zasadami banki komercyjne muszą utrzymywać rezerwę obowiązkową i utrzymywać je na rachunkach odpowiednich rachunkach w siedzibach narodowych banków centralnych. Sam okres rezerwowy trwa z miesiąc. Rozpoczyna się 24 dnia każdego miesiąca a kończy 23 dnia miesiąca następnego. Podstawą wyliczenia rezerwy staje się stan środków z ostatniego miesiąca poprzedzającego okres rezerwowy. Same środki stanowiące rezerwę winny być utrzymywane na poziomie wymaganym średnio w miesiącu. Nazywamy to systemem rezerwy uśrednionej. Instytucja kredytowa może mieć charakter nadwyżki lub niedoboru środków na rachunku bankowym w stosunku do wymaganego poziomu, pod warunkiem że średnio w miesiącu poziom ten zostanie zrealizowany22. Jeżeli natomiast chodzi o stopę naliczanie rezerwy obowiązkowej to formalnie funkcjonują dwie stawki. Ich wyjaśnienie będzie zawierała Tabela 1. \ 21 22 Szczepańska O., Instrumenty polityki pieniężnej euro systemu, NBP Szczepańska O., Instrumenty polityki pieniężnej euro systemu, NBP 2% stopa rezerwy 0% stopa rezerwy obowiązkowej obowiązkowej brak rezerwy obowiązkowej depozyty o terminie depozyty o terminie zobowiązana wobec innych zapadalności 2 lat, zapadalności ponad 2 lata, instytucji objęte rezerwą obowiązkową, depozyty „za depozyty „za zobowiązania wobec EBC wypowiedzeniem” z okresem wypowiedzeniem” z okresem i NBC. do wygaśnięcia do 2 lat, do wygaśnięcia ponad 2 lata, papiery dłużne z terminem papiery dłużne z terminem do 2 lat, ponad 2 lata, papiery rynku pieniężnego. transakcje repo. Tabela 1 Stopa naliczania rezerwy obowiązkowej Źródło: Opracowanie własna na podstawie Instrumenty polityki pieniężnej euro systemu Olga Szczepańska Operacje otwartego rynku są narzędziem aktywnego oddziaływania na system bankowy. Są kluczowe w procesie wpływania banku na stan płynności na rynku, a w drugiej kolejności na poziom rynkowych, krótkoterminowych stóp procentowych. Operacje otwartego rynku są przeprowadzane za pośrednictwem narodowych banków centralnych krajów członkowskich. Banki komercyjne, aby wziąć udział w transakcji, musza kontraktować ze swym bankiem centralnym. EBC podejmuje tylko decyzje w sprawie wielkości przyznawanych środków oraz wysokości stopy procentowej przyjętej w przetargu.23 Operacje możemy podzielić w pierwszej kategorii: Zwiększenie płynności rynku pieniężnego Ograniczenie płynności rynku pieniężnego Drugi podział możemy przedstawić jako: 23 Szczepańska O., Instrumenty polityki pieniężnej euro systemu, NBP Operacje warunkowe bądź odwracalne . Występują gdy bank centralny kupuje (sprzedaje) papiery wartościowe z jednoczesną umową ich odkupu/odsprzedaży po upływie określonego czasu jak i ceny. Formą tych operacji są swapy walutowe ,a przedmiotem waluty obce. Operacje bezwarunkowe. Występują gdy bank centralny bez zobowiązań do późniejszej transakcji odwrotnej zakupuje bądź sprzedaje papiery wartościowe. Warto zwrócić uwagę ,że operacje warunkowe wpływają na płynność rynku między zawarciem ,a przeprowadzeniem transakcji odwrotnej. Z kolei w przypadku operacji bezwarunkowych płynność na rynku naruszona jest aż do momentu wykupu papierów wartościowych. W przypadku występowania długookresowych zaburzeń na rynku pieniężnym stosuje się właśnie te operacje, a gdy mamy krótkookresowe wahania na rynku, to posługujemy się operacjami warunkowymi. Rentowność obydwu tych zabiegów jest najważniejszym i podstawowym czynnikiem który wpływa na stopy procentowe. 24 Trzeci podział to podział na: Podstawowe operacje refinansujące – transakcje regularne, co tydzień z dwu tygodniowym wypowiedzeniem. Poprzez ten system odbywa się refinansowanie sektora bankowego w strefie euro. W tej operacji do drugiego najważniejszego zadania obok refinansowania możemy dołożyć łagodzenie krótkoterminowych wahań rynkowych stóp procentowych, pełnią rolę sterowania poziomem stóp procentowych na rynku. Są podstawowym instrumentem wpływania na kierunek polityki pieniężnej EBC w strefie euro. Dodatkowe operacje refinansujące. Przeprowadza się je co miesiąc z 3 miesięcznym terminem. Zasięg i skala tych operacji jest mniejsza niż w przypadku operacji podstawowych. Jest to 20 % które EBC dostarcza do systemu bankowego w ramach operacji otwartego rynku, warto wspomnieć, że operacje podstawowe to aż 80 % wpływów. Dodatkowe operacje refinansujące określane są długoterminowymi. Krótko jak i długoterminowe operacje refinansujące stanowią stałe narzędzie, którym posługuje się bank centralny w celu interwencji na rynku pieniężnym. Niestety na rynkach występują również sytuacje niespodziewane które polegają na nagłym wzroście lub ograniczeniu płynności. W tym przypadku mamy do dyspozycji: 24 Kowalewski P., Tchorka G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2013 Operacje dostrajające w okresie gdzie są wykorzystywane przyjmują formę operacji absorbujących jak i refinansujących, posiadają termin zapadalności dowolny jak i częstotliwość. Przeprowadzane są zazwyczaj na zasadach szybkiego przetargu. Zabiegi te stosujemy w przypadku łągodzenia wpływów nagłych wahań płynności na rynkowe stopy procentowe. Cały zestaw instrumentów uwzględnia jeszcze zmiany w skali płynności i w tym przypadku możemy posłużyć się: Operacjami strukturalnymi – używane są ,gdy brak płynności ma wielkość niepożądaną przez EBC, bądź przyjmie formę odwrotną. W przypadku kiedy występuje nadpłynność system EBC ma do dyspozycji transakcje outright sale oraz emisję certyfikatów dłużnych EBC, o terminie do 1 roku. W sytuacji odwrotnej EBC może stosować operacje outright bądź repo agrement. 25 Bardzo istotne znaczenie ma również instrument, który daje możliwość składania przez banki depozytu oraz zaciągania kredytu na jeden dzień O/N w banku centralnym. Inicjatywa ich przeprowadzania leży po stronie banków komercyjnych, które kontraktują się ze swoim bankiem centralnym. Operacje te oddziałują na stopy procentowe na rynku pieniężnym. Operacje kredytowe polegają na udzielaniu przez NBP bankom komercyjnym kredytu lombardowego pod zastaw skarbowych papierów wartościowych. Zabieg ten umożliwia bankom komercyjnym radzeniu sobie w krótkookresowych niedoborach płynności. Operacje te są możliwe w przypadku, gdy bank ściśle trzyma się terminu spłaty który przypada w następnym dniu operacyjnym po dniu jego udzielenia, jak również ważnym warunkiem jest spłata kredytu poprzedniego. W przypadku, gdy banki komercyjne maja nadpłynność środków przysługuje im możliwość skorzystania z jednodniowego depozytu w banku centralnym. Lokaty przyjmowane są do końca dnia operacyjnego ,a zwrot zdeponowanej sumy wraz z odsetkami następuje w kolejnym dniu. Oprocentowanie przysługuje według stopy depozytowej ustalonej przez Radę Polityki Pieniężnej. 26 25 26 Szczepańska O., Instrumenty polityki pieniężnej euro systemu, NBP www.nbp.pl Dostęp: 2015-06-05 Rozdział III: Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego Skuteczność działań Europejskiego Banku Centralnego Wiara w skuteczność polityki pieniężnej sięga już lat 60 i 70. Jedna z najważniejszych teorii tych lat - to stabilna ujemna relacja między stopami inflacji i bezrobocia, która określona jest jako krzywa Phillipsa, sformułował ją Samuelson i Solow na podstawie badań, które przeprowadził A.W. Phillips w Wielkiej Brytanii. Ta koncepcja umożliwiła bankom centralnym prowadzenie tak polityki finansowej, że głównym celem było stymulowanie zatrudnieniem wraz z produkcją. Po początkowych zadowalających rezultatach takiej polityki w latach 60 i 70 tempo inflacji i bezrobocia w USA i Wielkiej Brytanii zaczęło nagle wzrastać co podważało tę teorię. W latach 1968 i 1967 amerykańscy ekonomiści Friedman i Phelps wykazali, że inflacja wynika nie tylko z niedopasowania popytu i podaży, ale również z oczekiwań inflacyjnych na przyszłość, o której wcześniej zapominano. Krzywą Phillipsa skorygowano w „oczekiwaną stopę inflacji” i już pod koniec lat 60 krzywa Phillipsa zaczęła przesuwać się w górę z czego wnioskuje się ,że wzrastająca inflacja nie musi koniecznie iść w parze z niskim bezrobociem, może wynikać z wysokich oczekiwań inflacyjnych. Ciągłe stymulowanie zatrudnieniem wiąże się jednocześnie z ciągłym wzrostem podaży pieniądza co w dalszym etapie wiąże się z stałym wzrostem stopy inflacji. Z godnie z powyższym twierdzeniem krótkookresowe obniżanie bezrobocia poniżej naturalnej stopy bezrobocia powoduje wzrost stopy inflacji. W przypadku spadku inflacji wymagane jest wprowadzenie restrykcyjnej polityki pieniężnej co spowoduje krótkookresowy spadek produkcji i wzrost bezrobocia. We współczesnych czasach mamy brak możliwości do stymulowania zatrudnieniem i produktem przy pomocy polityki monetarnej, próby takie związane są z wystąpieniem wysokiej inflacji. W tym przypadku głównym i podstawowym celem polityki pieniężnej prowadzonej w wszystkich bankach centralnych jest stabilizacja poziomu cen. 27 W całej historii Europejskiego banku Centralnego założone cele i strategia zostały niezmienione od samego początku. Rozwój rynków finansowych i kryzys finansowy, z którym boryka się cała gospodarka światowa od 2007 roku, przyczyniły się do weryfikacji opinii na temat efektywności stosowania kanałów transmisji impulsów polityki pieniężnej. Powodzenie tradycyjnych instrumentów polityki pieniężnej została potwierdzona jedynie w okresie poprzedzającym kryzys. Przy standardowych działaniach Europejskiego Banku 27 Kowalewski P., Tchorka G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2013 Centralnego można było zauważyć uodpornienie krótkoterminowych stóp procentowych. Bank zmuszony był do opracowania specjalnych programów pomocniczych polegających na regulowaniu płynności systemów bankowych oraz funkcjonowaniu rynków dłużnych papierów wartościowych. Od roku 2007 EBC zapewnia bankom członkowskim nieograniczony dostęp do płynności w euro, dolarach amerykańskich, funtach brytyjskich i frankach szwajcarskich. Prowadzi to do akcji kredytowych które przesądzają o poziomie konsumpcji, inwestycji oraz o kondycji gospodarek narodowych. Wcześniej wymieniony program pomocowy pomógł w interwencji na wtórnym jak i pierwotnym rynku obligacji, umożliwiając refinansowanie działalności bankom. Kryzys w sektorze finansów publicznych przyczynił się do opracowania narzędzi, które pomogą w niwelowaniu różnic w poziomach rentowności skarbowych papierów wartościowych w krajach członkowskich. Przez cały czas Europejski Bank Centralny podejmuje działania zmierzające do przyjętego celu, operując tak instrumentami polityki pieniężnej by dopasować się do panujących warunków na rynku. 28 28 Kochniak K., Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego w latach 1999-2011, praca autorska Ocena polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego w okresie pierwszych 10 lat W 1999r., kiedy Euro system rozpoczął swoją działalność, inflacja była na bardzo niskim poziomie, kształtowała się poniżej celu EBC. Zmiany inflacji możemy zobaczyć na rysunku nr 4. Przed przyjęciem wspólnej waluty, banki centralne krajów strefy euro obniżyły podstawowe stopy procentowe do 3 %. Początkowo analizy ekonomiczne generowały sprzeczne sygnały dotyczące perspektyw inflacji, co mówiło o niskiej inflacji i spowolnieniu gospodarczym i w dalszym etapie groziło deflacją. Z drugiej strony po okresie spadku, cena ropy naftowej wzrosła, a kurs euro wobec dolara ulegał deprecjacji. Przez obawy deflacyjne w kwietniu 1999 r obniżono stopy procentowe o 50 punktów bazowych. Wykres 1 Wykres przedstawiający zmiany w inflacji w badanym okresie Źródło: http://www.bankier.pl. Dostęp: 2015-05-10 Gwałtowny wzrost cen ropy naftowej i towarów importowanych w związku z deprecjacją kursu euro nasiliły presję inflacyjną. Ożywienie aktywności gospodarczej , wzrost indeksów na giełdach papierów wartościowych i analiza monetarna wskazywała na spadek możliwości wystąpienia deflacji i rosnące zagrożenie inflacji . W tej sytuacji Eurosystem rozpoczął serię stopniowych podwyżek stóp procentowych. Od początku roku 2001 do połowy 2003 stopy procentowe uległy obniżce, łącznie o 2,75 pkt proc. Powodem były oznaki spowolnienia gospodarczego, spadek stopy wzrostu PKB jak również ataki terrorystyczne z 11 września 2001 r, które spowodowały utrwalenie się niekorzystnych tendencji. Występował spadek popytu zagranicznego, jak i wzrost niepewności negatywnie wpływający na popyt krajowy. Ataki terrorystyczne spowodowały spektakularne obniżki stóp, o 50 punktów bazowych, w celu załagodzenia wstrząsów na globalnych rynkach finansowych. W latach 2003 do 2005 występowała stabilizacja stóp procentowych na niskim poziomie. Stopy procentowe ustalone w połowie 2003 roku na rekordowo niskim poziomie utrzymywały się nie niemal do końca 2005 r. W tym okresie presja inflacyjna nie wymykała się z pod kontroli. Zmianę stóp procentowych możemy zobaczyć na rysunku numer 5. Wykres 2 Zmiany stopy procentowej w strefie euro Źródło: http://pl.tradingeconomics.com. Dostęp: 2015-05-20 Lata 2006-2008 Grudzień 2005 zapoczątkował serię podwyżek stóp procentowych. Łącznie wzrosły one o 400 punktów bazowych do połowy 2007 r. Podwyżki odbywały się w warunkach silnego wzrostu gospodarczego i rosnącej stopy wzrostu podaży pieniądza. Wzrost podaży pieniądza rodził zagrożenie dla stabilności cen w średnim i długim okresie. Inflacja wzrosła w ostatnim kwartale 2007 roku a w pierwszej połowie 2008 r nastąpiło jej dalsze przyspieszenie głownie przez zwiększanie cen surowców na rynkach światowych. Według statystyk najwyższe podwyżki wystąpiły na cenach żywności i energii. Kryzys i obniżki stóp procentowych (lata 2008-2009) Od września 2008 roku nasiliły się napięcia na rynkach finansowych , zapoczątkowane przez kryzys Suprime 2007 (pożyczki hipoteczne, których udzielały banki przy wysokim ryzyku spłaty osobom o niewystarczających możliwościach finansowych). Na pierwszym planie stał bank Lehman Brothers, który zbankrutował i doprowadził do dużych wahań na całym rynku finansowym, niskich płynności w wielu segmentach tego rynku, poważnej restrukturyzacji kilku dużych instytucji finansowych, tym kryzysu finansowego w Islandii i przenoszenia się jego skutków na inne kraje. Zaburzenia na rynkach finansowych spowodowały wzrost awersji do ryzyka co było bardzo niekorzystne dla realnej sfery gospodarki. Spadki PKB odnotowano w drugiej połowie roku 2008 i pierwszej połowie 2009r. W strefie Euro jak w innych głównych gospodarkach światowych zaczęła słabnąć presja inflacyjna, powodem był spadek cen energii i innych surowców. W późniejszym okresie ważnym powodem był spadek popytu wewnętrznego i zagranicznego. W połowie 2009 malejąca stopa inflacji przerodziła się w deflację jak również dynamika M3 i kredyt dla sektora niefinansowego zaczął spadać. Wszystkie te czynniki spowodowały podjęcie działań przez EBC mających na celu ożywienie gospodarki jak i również zapewnienie płynności systemowi finansowemu. Pierwszą obniżkę stóp procentowych zaczęto w październiku 2008 r i wyniosła 50 punktów bazowych. Procesy te kontynuowano do maja 2009 r , kiedy podstawowa stopa procentowa osiągnęła wartość 1 %. Dodatkowo podjęto wiele działań ułatwiających bankom komercyjnym dostęp do płynności. Pod koniec 2009 r pojawiły się oznaki ożywienia. Zmiany w PKB jak i inflacji stały się dodatnie. Sytuacje PKB w krajach euro w pierwszych swoich 10 latach możemy zobaczyć na rysunku numer 6. Wykres 3 Zmiany PKB w strefie euro Źródło: http://pl.tradingeconomics.com. Dostęp: 2015-06-07 W podsumowaniu tego trudnego okresu należy zwrócić uwagę na skuteczność polityki EBC w dążeniu do stabilizacji cen. W ciągu tych pierwszych 10 lat średnia stopa inflacji wyniosła 2,2 % mimo silnych szoków na rynkach europejskich i światowych, w tym stymulujących` inflacje wzrosty cen surowców, głównie ropy naftowe. 29 29 Kowalewski P., Tchorka G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2013 Zakończenie W opracowaniu powyższego tematu przedstawiono, krótką charakterystykę Europejskiego Systemu Banków Centralnych, Europejskiego Banku Centralnego oraz jego instrumentów. Przeanalizowano działalność Europejskiego Banku Centralnego w pierwszych 10 latach jego funkcjonowania oraz oceniono jego skuteczność. W rozdziale pierwszym i drugim skupiono się na założeniach teoretycznych, które dokładnie opisywały i definiowały politykę pieniężną i jej instrumenty. Wykorzystana literatura pozwoliła dokładnie zapoznać się z funkcjonowaniem mechanizmu instrumentu polityki pieniężnej. Przedstawiono również sam Europejski System Banków Centralnych. Ważnym aspektem były również zadania i cele realizowane przez opisywany system. Podkreślono ważność utrzymywania stabilności cen na obszarze funkcjonowania euro systemu. Całość stała się spójnym i treściwym opisem wybranego tematu. Rozdział trzeci ze względu na empiryczny charakter pracy zawierał część badawczą. Przedstawiono pierwsze lata funkcjonowania euro systemu. Na wykresach przedstawiono zmiany stopy inflacji, stopy procentowej jak i zmiany w PKB w państwach członkowskich. Na podstawie danych wyciągnięto wnioski i krótko zostały one opisane. Można zobaczyć jak kraje strefy euro reagowały na wahania cen na rynku surowców, zaburzeniom na rynkach finansowych, czy ważnym wydarzeniom na świecie jakim był np.: atak terrorystyczny w 2001 roku. Sytuacji które wpływały w danym okresie jest cała mnóstwo, spróbowano przedstawić te najważniejsze. Ogólnie temat „Instrumenty polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego”, jest tematem otwartym, który ze względów praktycznych trzeba aktualizować, to samo się tyczy sytuacji na rynkach, które wpływają na efektywność funkcjonowania tego systemu. Spis tabel Tabela 1 Stopa naliczania rezerwy obowiązkowej .................................................................. 17 Spis rysunków Rysunek 1. Europejski System Banków Centralnych ................................................................ 6 Rysunek 2 Podział instrumentów polityki pieniężnej .............................................................. 12 Rysunek 3 Funkcje rezerwy obowiązkowej ............................................................................. 15 Spis wykresów Wykres 1 Wykres przedstawiający zmiany w inflacji w badanym okresie ............................. 22 Wykres 2 Zmiany stopy procentowej w strefie euro ................................................................ 23 Wykres 3 Zmiany PKB w strefie euro ..................................................................................... 25 Strony internetowe www.uniaeuropejska.org www.nbp.pl www.tradingeconomics.com www.bankier.pl www.ebc.europa.eu Literatura Baran K., Istota federalnego Europejskiego Systemu Banków Centralnych i jego niezależność, Prawo Bankowe, 2002 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Realizacja polityki pieniężnej w strefie euro, 2012 Górska A., Europejski System Banków Centralnych, praca zbiorowa, NBP, Warszawa 2004 Kochniak K., Polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego w latach 1999-2011, praca autorska Kowalewski P., Tchorka G., Górski J., Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, NBP, Warszawa 2013 Proszek M., Europejska Integracja Monetarna od A do Z, NBP, Warszawa 2009 Przybylska – Kapuścińska W., Polityka pieniężna. Cele strategie i instrumenty, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2002 Skropowski M. Wiśniewski M., Współczesna polityka pieniężna Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2009 – instrumenty, Szczepańska O., Instrumenty polityki pieniężnej euro systemu, NBP Winiarski W., Polityka gospodarcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, Art. 19 Statutu ESBC i EBC
