polski charakter narodowy a filozofia – wybrane zagadnienia
Transkrypt
polski charakter narodowy a filozofia – wybrane zagadnienia
POLSKI CHARAKTER NARODOWY A FILOZOFIA – WYBRANE ZAGADNIENIA Sabina Przepióra Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie Streszczenie Dziś temat Charakter narodowy polski a filozofia poruszany jest rzadko dlatego konieczne jest wyjaśnienie podstawowych pojęć koniecznych do zrozumienia tematu. Pierwszym z nich jest filozofia, która oznacza dosłownie umiłowanie mądrości, kolejnym charakter narodowy czyli zdefiniowany, względnie trwałych i swoistych zachowań i sposobów postępowania danej zbiorowości ukształtowanych dzięki łączącej ją tradycji i historii narodowej. Postrzeganie i miejsce filozofii w charakterze narodowym i odwrotnie przez wieki podlegało wielu zmianom, które można zaobserwować na podstawie zmieniających się epok. Filozofia służy poznaniu rzeczy, przez co staje się towarem – przydatnym i wykorzystywanym - specyficznym dla danego narodu. Co ciekawe dany charakter narodowy może nadawać określoną problematykę do wszystkich rozważań filozoficznych przez co kształtuję filozofię obecną w danym okresie. Ważne jest jednak żeby pamiętać, że pomimo wspólnych elementów i wzajemnych wpływów charakteru narodowego i filozofii, filozofia nie może wyrażać interesów narodowych a służyć poznaniu. Dziś problem polskiego charakteru narodowego a filozofii jest – w przeciwieństwie do wcześniejszych epok – rzadko poruszany przez społeczeństwo i samych filozofów. W niniejszej pracy przedstawione zostaną wspólne zależności i powiązania dotyczące tego zagadnienia. Zanim rozpocznie się rozważania dotyczące tematu należy najpierw wyjaśnić kilka podstawowych pojęć, które są konieczne do jego zrozumienia. Pierwszym z nich jest filozofia czyli krytyczna nauka rozumowa badająca możliwości doświadczonej rzeczywistości jako całości1. W dosłownym tłumaczeniu wyraz ten oznacza umiłowanie mądrości. Znaczenie słowa filozofować jest od wieków niezmienne i równoznaczne z szukaniem nowych, bardziej ogólnych - przez co uniwersalnych – formuł myślenia. Definicji wymaga również naród. Można go określić jako odczuwalną przez jednostki wchodzące w jego skład wspólnotę, 1 Źródło: W. Gołąbek: wykład filozofii z dnia 2 października 2007 roku. www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 2 (6) 2011, s. 1-4 Polski charakter narodowy a filozofia – wybrane zagadnienia która jest powiązana z określonym terenem, kulturą oraz państwem. Charakteryzuje go ciągłość historyczna, nazwa, wspólna kultura, mity, ale też prawa i obowiązki dotyczące każdego, kto wchodzi w skład danego narodu. Konieczne jest również zdefiniowanie samego pojęcia charakteru narodowego. Oznacza ono określony syndrom względnie trwałych i zarazem swoistych cech umysłowości i postępowania danej zbiorowości narodowej, wspólnych cech osobowych i podstaw ukształtowanych we wspólnej historii narodowej i tradycji, w podobnych uwarunkowaniach zewnętrznych i wewnętrznych (geograficznych, społecznych, ekonomicznych, politycznych, kulturowych itp.) życia zbiorowego i jednostkowego2. Dzięki charakterowi narodowemu można przeanalizować i też wyjaśnić m.in. świadomość narodową, świadomość społeczną, literaturę, religię czy filozofię, która funkcjonuje w obrębie danego narodu. W każdym z narodów pojawiają się wspólne zależności i uwarunkowania pomiędzy filozofią a danym charakterem tego narodu. Do jednych z nich należą wspólne uwarunkowanie historyczne, kulturowe, ale też psychologiczne. Do czynników łączących można również przypisać uwarunkowania geograficzne oraz ekonomiczne. Wszystkie one przez lata kształtowały charakter narodowy Polaków, ale też ich sposób myślenia a tym samym filozofię. Postrzeganie i miejsce filozofii w charakterze narodowym i odwrotnie przez wieki podlegało wielu zmianom, które można zaobserwować na podstawie zmieniających się epok. Za jeden z przykładów może służyć polski romantyzm, w którym wszystkie założenia ideowe, jak i filozoficzne kształtowały się w parciu o chęć przemian politycznych, społecznych, filozoficznych, cywilizacyjnych i obyczajowych. To właśnie w tym okresie rozwijała się całkowicie nowa świadomość narodowa i filozofia. Okresowi temu towarzyszyło zwrócenie się do historii narodowej – głównie dotyczącej średniowiecza – patrzenie wstecz z sentymentem i uwagą oraz wspólne, bardzo silne tendencje patriotyczne. W romantyzmie podkreślano rolę metafizyki i pierwiastków duchowych. Jedną z najważniejszych rzeczy jakie ukształtował w świadomości społecznej to silne poczucie spójności narodowej oraz bardzo duża gotowość do ofiar. Odrzucił wiele założeń wcześniejszego oświecenia tj. materialistyczna wizja świata czy przekonanie o harmonii i przemyślanym rozwoju tego co nas otacza. Przykładami realizacji założeń romantyzmu są działania Adama Mickiewicza czy Juliusza Słowackiego. Kolejną epoką po romantyzmie był pozytywizm, który odrzucił kierowanie się sercem a w jego miejsce postawił rozum, zamienił indywidualizm na służbę innym. To właśnie przez zmiany jakie zachodziły w kolejnych epokach można dostrzec jak zmieniał się charakter narodowy, filozofia i ich interakcje. Kolejną istotną rzeczą, jest fakt, że w filozofii możliwe jest ujawnienie pewnych elementów charakteru narodowego. Możliwe jest to jedynie we właściwej formie – mogą to być pewne problemy i zagadnienia, przykładowo dotyczące odmiennemu światopoglądowi czy filozofii, która towarzyszy danemu narodowi w określonym czasie przykładowo różnice pomiędzy filozofią polską a niemiecką w okresie romantyzmu. Dominująca w Polsce filozofia nakazywała kierowanie się uczuciami i odczuciami natomiast niemiecka kultywowała rozum. Co więcej charakter narodowy ma możliwość nadawania określonej problematyki do wszystkich rozważań filozoficznych. Może kształtować filozofię danego okresu jak też i kierunki jej dociekań czy całe koncepcje. Dzięki niemu rodzą się nowe, dotąd nieznane nurty filozoficzne a nawet całe szkoły czy orientacje. Przykładem może być już wcześniej wspomniany okres romantyzmu polskiego lub za bardziej konkretny przykład mogą służyć wszystkie odmiany mesjanizmu polskiego – który miał na celu przeprowadzenie reform w życiu, które miały prowadzić do wybawienia ludzkości – czy późniejszego neomesjanizmu. Innymi rzeczami, które są bezpośrednio związane z tym zjawiskiem są tzw. narodowość w filozofii 2 J. Szmyd: Polski charakter narodowy a filozofia, w: Filozofia i religie w kulturze narodów słowiańskich, praca zbiorowa pod red. T. Chrobaka, wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Rzeszów 1995, s. 57. 2 Polski charakter narodowy a filozofia – wybrane zagadnienia polskiej, która zakładała jedność czynu i myśli. Jednak wpływ filozofii na charakter narodowy czy odwrotnie nie musi być tylko jednostronny. Pewne rodzaje filozofii mogą w określonych warunkach historycznych i kulturowych – podobnie jak literatura piękna, muzyka, sztuki plastyczne, religia, ideologia, itp. – zaspokajać pewne potrzeby duchowe narodu, moralne i historiozoficznie go dowartościowywać3. Dzięki temu możliwe jest zaspokajanie niektórych tendencji oraz poczucia estetyki narodu, co więcej przez to zjawisko filozofia staje się nierozłączną częścią charakteru narodowego, który jednocześnie w równie dużym stopniu oddziaływuje na nią. Tym samym wpływa na kształtowanie się w sposób pozytywny lub negatywny danego charakteru narodowego i umacnia swoją pozycję. Przykładem może być okres oświecenia, w którym kładziono nacisk na wolność narodową i indywidualną, racjonalizm, rozwój oświaty i ośrodków życia społecznego oraz kulturalnego a filozofia ściśle łączyła się z tym wszystkim. Wszystkie założenia tego okresu realizowali m.in. Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj. W przypadkach kiedy filozofia jest jednym ze składników kultury narodowej równocześnie staje się nieodłącznym elementem charakteru narodowego. Prowadzi to do pogłębiania tożsamości narodowej, wiedzy narodu dotyczącej jego samego, ale też umacnia jego autonomiczność czyli samostanowienie i niezależność. Zyskuje również aprobatę wśród narodu i w końcu nabiera ona wymiaru symbolicznego i zyskują zdolność reprezentatywną. Przeciwieństwem dla oświecenia, romantyzmu, pozytywizmu i okresu między wojennego, kiedy to wyraźnie angażowano się działania dotyczące miejsca filozofii w charakterze narodowych Polaków – i odwrotnie – są lata 90-te. To w nich zaobserwowano obniżenie społecznej i kulturoznawczej roli zróżnicowanej wewnętrznie filozofii polskiej w przemianach życia narodowego i transformacji cywilizacyjnej społeczeństw4. Trzeba pamiętać, że pomimo wspólnych elementów czy wzajemnych wpływów charakteru narodowego na filozofię i odwrotnie, filozofia nie ma wyrażać interesów narodowych. Jeżeli służy poznaniu rzeczy tj. obrzędy, zwyczaje itp. to jest ona towarem specyficznie narodowym5 czyli obciążonym ideologią, która sprawia, że staje się on przydatnym i wykorzystywanym dobrem jedynie przez konkretny naród, co tak naprawdę stanowi jego atut. 3 J. Szmyd: Polski charakter narodowy a filozofia, w: Filozofia i religie w kulturze narodów słowiańskich, praca zbiorowa pod red. T. Chrobaka, wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Rzeszów 1995, s. 64. 4 tamże, s. 64 . 5 M. Szulakiewicz: Uniwersalność filozofii i filozofowanie w Polsce, w: Filozofia i religie w kulturze narodów słowiańskich, praca zbiorowa pod red. T. Chrobaka, wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Rzeszów 1995, s. 32. 3 Polski charakter narodowy a filozofia – wybrane zagadnienia Bibliografia 1. J. Szmyd: Polski charakter narodowy a filozofia, w: Filozofia i religie w kulturze narodów słowiańskich, praca zbiorowa pod red. T. Chrobaka, wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Rzeszów 1995. 2. M. Szulakiewicz: Uniwersalność filozofii i filozofowanie w Polsce, w: Filozofia i religie w kulturze narodów słowiańskich, praca zbiorowa pod red. T. Chrobaka, wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Rzeszów 1995. 3. M. Jarosz: Słownika Wyrazów Obcych, wyd. Europa, 2001. 4. W. Gołąbek: wykład filozofii z dnia 2 października 2007 roku. 5. http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,6437/k,2, z dnia 19 stycznia 2010. 6. http://literatura.polska.pl/epoki/article,Romantyzm,id,334748.htm, z dnia 19 stycznia 2010. 7. http://portalwiedzy.onet.pl/40260,,,,oswiecenie,haslo.html, z dnia 19 stycznia 2010. 4