Bezpieczeństwo energetyczne Republiki Armenii

Fenomen Armenii
("Energia Gigawat" - nr 8/2014)
W Armenii 90% transportu publicznego i 70% samochodów prywatnych jeździ na
CNG. O połowę mniejsze od sąsiedniej Gruzji państwo, znacznie ustępujące jej pod
względem liczby mieszkańców, ilości dróg etc. Zużywa jednak według publikowanych w
świecie danych statystycznych wielokrotnie więcej produktów naftowych. Ustępują
Armenii pod tym względem nawet Estonia, gdzie dochód wypracowany na przeciętnego
obywatela jest kilkaset procent wyższy.
1. Import produktów naftowych i gazu ziemnego – uwarunkowania polityczne
Współcześnie Republika Armenii identyfikowana jest z Kaukazem. Ugruntowane
wielowiekową tradycją historyczną uwarunkowania kulturowo-społeczne pozwalają
postrzegać to państwo, tak jak i sąsiadującą z nim Republikę Azerbejdżanu, jako część
szeroko pojętego Bliskiego Wschodu. Wykładnia ta znajduje swoje zastosowanie w
poszukiwaniach badawczych z zakresu bezpieczeństwa energetycznego. W niniejszym
przypadku jest ono bowiem w przeważającej mierze determinowane czynnikami
pozaekonomicznymi, których natura ma wymiar polityczny i ukształtowana została w
procesie dziejowym. Powodem tego stanu rzeczy jest obecny kształt terytorialny państwa
ormiańskiego, w którego granicach nie ma żadnych znaczących udokumentowanych złóż
surowców energetycznych.
Brak takich zasobów naturalnych czyni z Republiki Armenii całkowicie zależnego od
zewnętrznych źródeł zaopatrzenia ich odbiorcę. Nie ze wszystkich kierunków import ten jest
możliwy. Lokalizacja państwa na logistycznie najbardziej racjonalnych trasach przesyłu ropy
naftowej i gazu ziemnego znad Morza Kaspijskiego w kierunku zachodnim to ogromny, lecz
niedający się wykorzystać potencjał. Wszystkie rurociągi omijają terytorium Republiki
Armenii. Odpowiedzialność za takie status quo spoczywa na wspomnianych już
determinantach wypływających z przeszłości regionu i obecnej polityce historycznej.
Zważywszy na nadmienione okoliczności, zasadne, a wręcz nieodzowne jest przyjęcie w
badaniach nad bezpieczeństwem energetycznym Republiki Armenii i prowadzoną przez to
państwo polityką energetyczną założeń, w których uwzględniony będzie szereg czynników
wkomponowanych w świadomość narodową Ormian i wynikający stąd ich stosunek do
otaczającego świata.
2. Produkty naftowe – konsumpcja
„Republika Armenii nie posiada naturalnych rezerw ropy naftowej. Nie jest ona tam
wydobywana ani rafinowana. Nie ma tam ropociągów, a gotowe paliwa i produkty naftowe
przywożone są koleją lub ciężarówkami. W połowie lat 90- tych greckie i amerykańskie
kompanie prowadziły poszukiwania tego surowca, lecz wycofały się z tego w 1999 roku z
powodu braku jakichkolwiek sukcesów” – powyższy opis pochodzi ze specjalistycznego
portalu internetowego podejmującego problematykę energetyki w wymiarze globalnym.
Przekaż ten można uznać za niemal pełną charakterystykę energetyczną Republiki
Armenii dotyczącą ropy naftowej. Prawdziwy w każdym detalu, nie oddaje jednak specyfiki
energetycznej tego państwa.
W istocie popyt na ropę naftową oraz jej produkty zaspakajany jest w Republice
Armenii w całości z importu. Jego wielkość oscyluje wokół 46–47 tys. bbl/d.
Ryc. 1 Zużycie ropy naftowej w Republice Armenii
Jest to bardzo pokaźne zużycie. W zestawieniu z innymi państwami regionu może wręcz
imponować. Dla porównania jest ono przeszło dwuipółkrotnie wyższe niż w sąsiedniej
Republice Gruzji, czyli państwie dysponującym o tyle też większym terytorium i o jedną
czwartą większą liczbą mieszkańców!
Dysproporcja ta rzutuje na cały szereg czynników, które postrzegane są jak
determinant popytu paliw. Przytoczone informacje dowodzą m.in. posiadania przez Republikę
Gruzji o połowę mniejszej niż jej południowy sąsiad gęstości zaludnienia, co stanowi
dodatkowy czynnik sprzyjający mobilności obywateli, a tym samym i wzmocnieniu popytu
na benzyny silnikowe.
Ponadto ogólne dane statystyczne dotyczące średniej ilości osób przypadających na
kilometr kwadratowy nie oddają specyfiki regionu. W przeciwieństwie do Republiki Gruzji,
której znaczącą część obszaru stanowią rozległe kotliny i wyniesienia o niewielkiej
stromiźnie, w granicach Republiki Armenii tego typu terenów nadających się pod zasiedlenie
jest znacząco mniej.
Publikowane dla potrzeb polityki informacyjnej przekazy liczbowe nie uwzględniają
także kolejnej właściwości, która nie pozostaje bez wpływu na wewnętrzny popyt na ropę
naftową i jej produkty. W przypadku Republiki Gruzji jest nią bardzo pokaźna, lecz
niezwykle trudna do oszacowania ilość cudzoziemców z sąsiednich republik Turcji i
Azerbejdżanu. Przebywają oni praktycznie na stałe w jej granicach państwa. W będącej
narodowościowo niemal monolityczną Republice Armenii, która przez wzgląd na swą
chrześcijańską tożsamość pozostaje hermetyczna i mniej otwarta na gościnę obywateli państw
ościennych, zjawisko to praktycznie nie występuje.
Odpowiedzi na pytania o przyczynę większej niż należałoby się tego spodziewać
konsumpcji ropy naftowej nie przybliża analiza zamożności mieszkańców Republiki Armenii.
Produkt krajowy brutto przypadający tu na mieszkańca to w zależności od szacunków około
6000 USD rocznie według parytetu siły nabywczej, co plasuje Republikę Armenii w
okolicach 120. miejsca w rankingu zamożności.
Bezpośrednio wyprzedzają Armenię m.in. Egipt, Gwatemala, Kongo, Mongolia etc.
Tymczasem w Republice Armenii zużycie ropy naftowej i jej produktów jest wyższe niż w
zbliżonej do niej pod względem liczby ludności i powierzchni Albanii, której mieszkańcy są
statystycznie niemal o połowę bogatsi. Poziom konsumpcji przekracza nawet ten, który notuje
się w znacznie zamożniejszych i większych państwach nadbałtyckich – Łotwie i Estonii. Przy
czym te mieszą się niemal sto pozycji wyżej w podanym rankingu, bo też i ich PKB per capita
jest w zestawieniu z armeńskim imponujące. Na Łotwie sięga ono 20 000, a w Estonii
oscyluje one wokół 25 000 USD.
Państwo
Powierzchnia
(km2)
Populacja
Gęstość
zaludnienia
(os/km2)
Armenia
Estonia
Gruzja
Albania
Łotwa
29 800
45 226
69 700
28 748
64 589
3 026 900
1 311 870
4 483 800
2 831 741
2 000 000
102
29
67
99
31,4
PKB
per Konsumpcja
1
capita (PPP) naftowa2 w
W USD
tys. baryłek
dziennie
6191
47,2
23 400
26
6 145
17
9 506
27,8
19 120
32,4
Tab. 1. Wybrane determinanty konsumpcji produktów naftowych
Biorąc pod uwagę wszystkie przytoczone okoliczności, Republikę Armenii pod
względem wielkości konsumpcji ropy naftowej i jej produktów można uznać za zupełny
fenomen.
1
Według Międzynarodowego Funduszu Walutowego na witrynie instytucji imf.org (archiwizacja 15.03.2014).
Dane za rok 2012 na podstawie Energy Information Administration na witrynie eia.gov pod adresem
http://www.eia.gov/cfapps/ipdbproject/IEDIndex3.cfm?tid=5&pid=5&aid=2 (archiwizacja, 10 kwietnia 2014).
2
Osobliwość tę wzmacnia powszechność korzystania przez Ormian z instalacji CNG w
samochodach osobowych, mikrobusach oraz pojazdach dostawczych. W przypadku
transportu publicznego jest to ponad 90% wszystkich wykorzystywanych do tego celu
pojazdów. Częstokroć pomijany w opracowaniach fachowych lub marginalizowany fakt ma
niebagatelne znaczenie dla specyfiki zużycia paliw naftowych w Republice Armenii oraz
charakterystyki energetycznej tego państwa. W pierwszym przypadku czyni dane ilościowe
na temat importu i zużycia przez nią produktów naftowych jeszcze bardziej nieczytelnymi i
niezrozumiałymi, natomiast w drugim wyróżnia ją na tle zachodnich, wschodnich i
północnych sąsiadów.
Specyfika tego regionu, przejawiająca się m.in. w występowaniu daleko posuniętych
podobieństw gospodarczych w ościennych prowincji i to zupełnie niezależnie od ich
przynależności państwowej, nie stwarza jednak możliwości wystąpienia tak daleko idącej
dyferencji. Zważywszy na nadmienioną charakterystykę tych obszarów, pojawieniu się takich
dysproporcji nie sprzyja zresztą rozmiar terytorium. Odległości dzielące poszczególne centra
administracyjne umieszczone po różnych stronach granic nie przekraczają kilkudziesięciu
kilometrów, co nawet w warunkach górskich zdaje się dystansem bez znaczenia.
Konkludując, nie sposób oprzeć się nasuwającym się wątpliwościom o rzetelność
przytaczanych danych. Operowanie nimi przez największe światowe agencje przyczynia się
do ich uwiarygodnienia, lecz to postrzegane może być z kolei jako problem tychże instytucji.
Sięgając do źródeł informacji, czyli raportów strony armeńskiej – importera oraz rosyjskich
kompanii naftowych – eksportera – autoryzują je swoją renomą.
3. Gaz ziemny - konsumpcja
Gaz ziemny stanowi jeden z podstawowych nośników energii w Republice Armenii. Jest
stosowany przez miejscowy przemysł, ciepłownictwo, a także w gospodarstwach domowych i
transporcie. Rozpowszechnienie to odzwierciedla się zużyciu tego surowca. Zestawienie
porównawcze danych dotyczących tutejszej konsumpcji tego surowca z takimi przekazami
pochodzącymi z innych zbliżonych pod względem ludności, zamożności czy też zajmowanej
powierzchni państw potwierdza uznanie ,jakie to źródło energii zdobyło sobie wśród Ormian.
Armenia zdaje się i tu być liderem. Ten stan rzeczy jeszcze wydatnie odzwierciedla
wspomnianą w poprzednich akapitach wielkość zużycia produktów naftowych. Niska
konsumpcja gazu oznaczać mogłaby dominację jednego z paliw w energetyce, co
wyjaśniałoby jego wysoką absorpcję. Dane dotyczące zaspokojonego popytu na gaz w
Albanii, tak zbliżonej do Armenii pod względem panujących temperatur powietrza,
ukształtowania terenu, zajmowanej powierzchni i liczby ludności – którą to już wcześniej
wykorzystano za sprawą tychże podobieństw w zestawieniach porównawczych, jedynie
umacniają wspomnianą dyferencję i potwierdzają słuszność wątpliwości związanych z
poziomem zapotrzebowania ostatniego z wymienionych państw na ropę naftową. Albania
zużywająca zaledwie kilka procent gazu w stosunku do ilości wykorzystywanych przez
Armenię nie może za jego sprawą niwelować różnic w ogólnych bilansie energetycznych
związanej z konsumpcją poszczególnych nośników.
2001
Armenia 1,400,000,000
Albania 30,000,000
Gruzja 1,160,000,000
2005
1,685,000,000
30,000,000
1,500,000,000
2007
2,050,000,000
30,000,000
1,490,000,000
2008
1,930,000,000
30,000,000
1,730,000,000
2011
2,077,000,000
30,000,000
1,970 000 000
Tab. 2. Zużycie gazu ziemnego w m3 3.
4. Gaz ziemny – import
Okolicznością wybitnie sprzyjającą wysokiemu popytowi wewnętrznemu na gaz jest jego
relatywnie niska cena w stosunku do produktów naftowych mogących stanowić alternatywne
źródło energii. Właściwość ta doskonale odzwierciedla się poprzez napominany już znaczący
odsetek samochodów wykorzystujących jako paliwo CNG.
W zamian za przejęcie pełnej kontroli nad miejscową infrastrukturą przesyłową
Gazprom, który był dotąd większościowym udziałowcem z pakietem 80% aktywów
miejscowego przedsiębiorstwa dystrybuującego surowiec – ArmRosGazpromu, dostarcza go
do Armenii w cenie 189 za 1000 m3. Przeszło dwukrotnie niższa cena niż ta, którą przychodzi
płacić Polsce i pozostałym państwom europejskim, jest rezultatem ścisłej współpracy
politycznej między Federacją Rosyjską a Republiką Armenii oraz trwałej obecność
rosyjskiego koncernu na lokalnym rynku. Zawarte jesienią 2013 roku porozumienie stanowiło
kolejny już dokument, jaki zawarł rząd Armenii z Gazpromem. Kluczowe znaczenie
przypisać należy zawartej na okres 25 lat umowie z marca 2006 roku, która to zapowiadała
zaangażowanie finansowe koncernu w inwestycje energetyczne na terenie Armenii. W
planach pozostaje zwiększenie przesyłu gazu do Armenii tak, by w 2018 roku sięgał on 2,5
mld m3.
Kontrowersje, jakie niesie za sobą supremacja gazowego koncernu w Armenii, wiążą
się z obawami towarzyszącymi zawartym porozumieniom o całkowite uzależnienie
energetyczne tego państwa od Federacji Rosyjskiej i przeniesieniem takiej relacji na sferę
polityczną. W istocie zdają się w niniejszym przypadku nieco irracjonalne i mylą przyczynę
ze skutkiem. To utrwalone tradycją historyczną geopolityczne uwarunkowania uczyniły
sojusz z Federacją Rosyjską conditio sine qua non dalszego trwania z obecnym narodowym
charakterze Republiki Armenii. Obecność gospodarcza rosyjskich podmiotów stanowi zatem
konsekwencję, a nie przyczynę istniejącego status quo.
Gazprom nie jest bynajmniej jedynym dostawą gazu ziemnego do Armenii. W kwietniu
2002 roku armeński minister energetyki Armen Movsisian ogłosił plan budowy gazociągu z
3
Central Intelligence Agency – Factbook na witrynie cia.gov pod adresem
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/print_2250.html
Turkmenistanu przez Iran do Armenii. Magistrala uruchomiona została w końcu 2006 roku.
Oficjalne otwarcie przez prezydentów Mahmuda Ahmadineżada i Roberta Koczariana
nastąpiło w 2007 roku4. Sieć umożliwia obecnie przesył do Armenii 1,1 mld m3 surowca.
Docelowo w 2019 roku ma to być ponad 2,4 mld m3 rocznie. Za każdy metr sześcienny gazu
Armenia przesyła do Iranu 3 KWh.
Z dużą dozą prawdopodobieństwa to właśnie ta inwestycja zdopingowała Gazprom do
przejęcia inicjatywy w Armenii i nadmienionego kupna pełnego pakietu udziałowego w
ArmRosGazpromie, co dla rosyjskiego koncernu miało charakter inwestycji strategicznej.
Gazowy aspekt bezpieczeństwo energetyczne Armenii sprowadzający się do zapewnienia
ciągłych dostaw tego surowca znalazł się w dobrze pojętym interesie Gazpromu. Potwierdzają
to kolejne porozumienia i inwestycje rosyjskiego koncernu. Zgodnie z zapowiedzią prezesa
A. Millera plany obejmują zwiększenie przesyłu do 2,5 mld m3. Biorąc pod uwagę oba
kierunki przesyłu, tj. południowy z Iranu i północny ze strony Gruzji, Armenia zdaje się mieć
zabezpieczony byt.
Niezmiennym problemem pozostaje jednak sama infrastruktura przesyłowa na miejscu.
Rury gazowe zasilające gospodarstwa domowe liczą sobie po kilkadziesiąt lat. Lokowane na
prowincjach bez jakiegokolwiek planu na zasadzie samowoli budowlanej stanowią zagrożenie
nie tylko awarii dostaw, lecz dla życia mieszkańców tych miejscowości. Niejednokrotnie
pełnią podwójną rolę jako sieci przesyłowej, a zarazem poręczy odgradzającej chodniki od
jezdni, co zresztą zdaje się pewną specyfiką regionalną spotykaną równie często i po
gruzińskiej stronie granicy.
Wnioski
Zapotrzebowanie na produkty naftowe i gaz ziemny w Republice Armenii uznać należy
za ponadprzeciętne. Dane statystyczne dotyczące konsumpcji tych pierwszych mogą nasuwać
pewne wątpliwości. Nie są znane jakiekolwiek okoliczności, które uzasadniałyby
przedstawiane wielkości konsumpcji. Żadna społeczność tego regionu ani też państwo o
zbliżonej charakterystyce nie może tu służyć za analogie. Stąd trudno jednoznacznie określić,
jak przedstawia się stan bezpieczeństwa energetycznego Armenii w aspekcie naftowym.
Znacznie łatwiejsze pozostają analizy tego typu sporządzane dla gazu ziemnego.
Zdywersyfikowane dostawy z dwóch kierunków od południa i północy i to w cenach
należących do najniższych w świecie oraz ilościach przystosowanych do szybkiego tempa
wzrostu lokalnego popytu na ten surowiec wyglądają na dobrą prognozę dla gwarancji
zaopatrzenie w „błękitne paliwo” tego państwa.
4
V.Socor, Iran-Armenia gas pipeline: far more than meets the eye, Eurasia Daily Monitor Volume: 4, a także w
wersji
elektronicznej
na
witrynie
Jamsontown
Foundation
http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=32607 [dostęp: 27.05.2014 r.].