154 FEMINIZACJA ZAWODU PRACWONIKA SOCJALNEGO

Nová sociálna edukácia človeka V
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 7. 11. 2016
FEMINIZACJA ZAWODU PRACWONIKA SOCJALNEGO
Magdalena Pokrzywa
Wprowadzenie
Pracownik socjalny jest stosunkowo nowym zawodem, niemniej jednak
pomoc osobom potrzebującym była świadczona zdecydowanie wcześniej, nie
miała ona jednak profesjonalnego charakteru. Zawód pracownika socjalnego
ulega stale dynamicznym zmianom, zarówno w zakresie uprawnień, obowiązków jak i metod, którymi pracownik socjalny posługuje się pomagając osobom
w wychodzeniu z kryzysów życiowych. Podstawą profesjonalnej pracy socjalnej jest wiedza, wartości oraz umiejętności praktyczne, które przyszły pracownik socjalny zdobywa i rozwija w trakcie nauki. Zawód ten wymaga ciągłego
dokształcania się, opanowywania nowych technik interwencji i zmian w przepisach prawnych by skutecznie udzielać wsparcia.
Z badań społecznych i danych statystycznych wynika, że zawód pracownika socjalnego jest bardzo mocno sfeminizowany. Zjawisko to jest charakterystyczne dla bardzo wielu krajów Europy i Ameryki Północnej. Głównym celem
niniejszego artykułu jest przedstawienie zjawiska feminizacji zawodu pracownika socjalnego – jego przyczyn i konsekwencji. W artykule zaprezentowano dane z badania własnego, które miało charakter jakościowy i zostało
zrealizowane za pomocą techniki indywidulanego wywiadu pogłębnionego
z 90 pracownikami socjalnymi z terenu całej Polski w 2016 roku.
Zawód pracownika socjalnego
Praca socjalna jest zarówno refleksją teoretyczną (na poziomie akademickim), jak i praktyką społeczną (poziom zawodowy). W XIX wieku praca
socjalna miała w przeważającym stopniu charakter wolontariacki. Po drugiej
wojnie światowej działalność ta stawała się coraz bardziej sprofesjonalizowana.
Określenie „opiekun społeczny”, które występowało w uchwalonej w Polsce
w 1923 roku ustawie o opiece społecznej, z czasem – wraz z dążeniami do
profesjonalizacji zawodu – zmieniło się w sformułowanie „pracownik socjalny” i od 1966 roku zawód ten został wprowadzony do oficjalnej nomenklatury.
Ustawa o pomocy społecznej z dnia 29 listopada 1990 roku uczyniła z pracowników socjalnych wyodrębnioną profesję zawodową, a 21 listopada
ustalono Dniem Pracownika Socjalnego (Stankiewicz 2001).
Pracownicy socjalni stali się rozpoznawalną grupą zawodową w latach 90.
XX wieku, kiedy to po zmianach transformacyjnych zobowiązani byli do
pomocy osobom dotkniętym przemianami ustrojowymi. W tym też czasie
wprowadzono w Polsce regulację prawną, nakładającą na podejmujących
zatrudnienie w placówkach pomocy społecznej na stanowiskach pracowników
154
Nová sociálna edukácia človeka V
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 7. 11. 2016
socjalnych obowiązek ukończenia studiów wyższych na wskazanych przez
ustawodawcę kierunkach. Później jednak zdecydowano się wyodrębnić na
poziomie uniwersyteckim kierunek kształcenia „praca socjalna”. Wprowadzono
ponadto specjalizacje zawodowe w zakresie pracy socjalnej pierwszego
i drugiego stopnia oraz specjalizację z organizacji pomocy społecznej (dla kadr
kierowniczych placówek) i związane z tym kursy kształceniowe (Rymsza
2012).
Praca socjalna stanowi integralny element systemu pomocy społecznej
i jest traktowana jako główne narzędzie polityki społecznej, która służy
rozwiązywaniu problemów, kompensowaniu deficytów, aktywizacji jednostek
i grup oraz organizowaniu wsparcia społecznego i samopomocy w środowisku
lokalnym. Praca ta jest definiowana w literaturze przedmiotu jako działalność
profesjonalna ukierunkowana na pracę środowiskową, wzmacnianie kapitału
ludzkiego i skuteczne wydobywanie, uruchamianie, aktywizowanie potencjału
tkwiącego w środowiskach lokalnych i jego mieszkańcach (Bieńko 2012).
Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej obowiązującą w Polsce do zadań
pracownika socjalnego należy w szczególności: praca socjalna; dokonywanie
analizy i oceny zjawisk, które powodują zapotrzebowanie na świadczenia z pomocy społecznej oraz kwalifikowanie do uzyskania tych świadczeń; udzielanie
informacji, wskazówek i pomocy w zakresie rozwiązywania spraw życiowych;
pomoc w uzyskaniu dla osób będących w trudnej sytuacji życiowej poradnictwa dotyczącego możliwości rozwiązywania problemów i udzielania pomocy przez właściwe instytucje państwowe, samorządowe i organizacje pozarządowe; pobudzanie społecznej aktywności i inspirowanie działań samopomocowych w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb życiowych; współpraca
i współdziałanie z innymi specjalistami w celu przeciwdziałania i ograniczania
patologii i skutków negatywnych zjawisk społecznych; itp. (Ustawa o pomocy
społecznej 2004).
Pracownicy socjalni w Polsce zatrudniani są na ogół w ośrodkach pomocy
społecznej i powiatowych centrach pomocy rodzinie. W tych instytucjach pracę
podejmuje ok. 20 000 osób na stanowisku pracownika socjalnego. Niemniej
jednak pracownicy socjalni pojawiają się coraz częściej właściwie we wszystkich nowych typach placówek wsparcia, zwłaszcza prowadzących działania
aktywizujące i integracyjne. Obecnie pracownicy socjalni pracują między innymi także w schroniskach dla bezdomnych, domach samotnej matki, hostelach
dla osób doświadczających przemocy ze strony domowników, hospicjach,
centrach integracji społecznej czy w środowiskowych domach samopomocy
(Rymsza 2012).
Zakres obowiązków pracowników socjalnych jest bardzo szeroki, standardy stawiane w zakresie ich edukacji wysokie, a odpowiedzialność za innych
155
Nová sociálna edukácia človeka V
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 7. 11. 2016
duża. Niestety owe wymagania nie znajdują odzwierciedlenia ani w prestiżu
zawodu pracownika socjalnego, ani w jego wynagrodzeniu.
Zjawisko feminizacji zawodów
Podział zawodów na „kobiece” i męskie” uwarunkowany jest wielo czynnikami: ekonomicznymi, technicznymi, historycznymi i społeczno-kulturowymi. Podział ten jest historycznie zmienny i podlega przemianom za sprawą
tworzenia się nowych profesji, eliminacji zawodów już istniejących, czy też
redefinicji stawianych tym zawodom kryteriów i zadań (Klimczak-Ziółek
2006).
Feminizacja i maskulinizacja zawodów łączy się ze zjawiskiem opisywanym w literaturze jako segregacja zawodowa, która może mieć charakter
poziomy lub pionowy. Segregacja horyzontalna (pozioma) oznacza dominację
mężczyzn lub kobiet w konkretnych zawodach lub branżach (np. kobiet w
zawodzie pielęgniarki, mężczyzn w zawodzie kierowcy). Zawody zdominowane przez kobiety są na ogół gorzej płatne i niżej cenione od zawodów, w
których większość pracowników stanowią mężczyźni (Borowska, Branka
2010). Segregacja wertykalna (pionowa) oznacza niski udział kobiet w procesach podejmowania decyzji, czyli dysproporcje w reprezentacji kobiet i mężczyzn na stanowiskach kierowniczych w biznesie, administracji, edukacji,
służbie zdrowia, w polityce itp. Segregacja pionowa wiąże się z utrudnionym
dla kobiet dostępem do awansu i zajmowania stanowisk kierowniczych lub
decyzyjnych (Lisowska 2010). Badacze zjawiska segregacji zawodowej i płciowej wskazują, że kobiety podejmują pracę w tych zawodach, które są typowe
dla kobiet i chociaż poziom całkowitej segregacji płciowej na rynku się
zmniejsza, to dostęp kobiet do zawodów zdominowanych przez mężczyzn
podlega coraz większym ograniczeniom (Reznetti, Curran 2005).
Feminizację zawodu można rozpatrywać w dwóch kontekstach: statystycznym, czyli odnoszącym się do bezwzględnej i procentowej liczby kobiet
i mężczyzn w zawodzie pracownika socjalnego oraz jako fenomen socjologiczny wraz z jego implikacjami dla systemu pomocy społecznej (Gromkowksa-Melosik 2013). Płeć, podobnie jak klasa czy grupa etniczna, ma duże
i szczególne znaczenie w procesie konstytuowania różnic i związanych z nimi
systemów klasyfikacji hierarchii społecznej, w tym również w ramach struktury
zawodowej. Prawie we wszystkich kulturach role męskie są bardziej cenione
i lepiej nagradzane od żeńskich i prawie we wszystkich kulturach głównie
kobiety są odpowiedzialne za opiekę nad dziećmi i prace domowe do prowadzi
do nierówności społecznych. Dane dotyczące zawodu pracownika socjalnego
pokazują, że niezależnie do wszelkich postępów w zakresie emancypacji
kobiet, płciowy podział rynku pracy na tej płaszczyźnie nadal istnieje i jest on
oparty na zasadzie segregacji płciowej (Giddens 2004).
156
Nová sociálna edukácia človeka V
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 7. 11. 2016
Zarówno w Polsce, jak i innych krajach europejskich, czy też Stanach
Zjednoczonych, zjawisko feminizacji zawodów związanych z wychowaniem,
opieką, pomocą, udzielaniem wsparcia wynika z jednej strony ze stereotypowego nastawienia, że to właśnie kobiety najlepiej nadają się do wykonywania
czynności wymagającej odpowiedniej postawy, wrażliwości, empatii, odczytywaniu potrzeb tych osób, wobec których są wykonywane określone czynności natury opiekuńczo-wychowawczej, z drugiej zaś – z faktu, że to kobiety,
a nie mężczyźni, wybierają edukację o tym profilu (Zachorowska-Mazurkiewicz 2006).
Do najbardziej sfeminizowanych sekcji gospodarki narodowej należą:
Opieka zdrowotna i pomoc społeczna oraz Edukacja, w których kobiety stanowią ok. 8 na 10 pracujących (GUS 2016). Wysoki wskaźnik zatrudnienia płci
damskiej w zawodach pomocowych (w tym pracy socjalnej) jest charakterystyczny dla wielu krajów m.in. Niemiec i Stanów Zjednoczonych. Polska
znajduje się w czołówce państw zatrudniających liczną kategorię kobiet w
pomocy społecznej, pokazują to cykliczne ogólnopolskie badania, w których to
kobiety stanowią nie mniej niż 90% wszystkich pracowników socjalnych.
Tabela 1. Płeć pracowników socjalnych w Polsce – na podstawie badań
społecznych (w%).
1988 rok
1995 rok
2010 rok
2013 rok
(N=917)
(N=1160)
(N=1210)
(N=1268)
96,1
95,4
94,2
91,2
Kobieta
4,6
5,8
8,8
Mężczyzna 3,9
Źródło: Badania pracowników socjalnych: CMK Warszawa 1988 rok; IRISS Warszawa 1995 rok;
IPS Warszawa 2010 rok; IRSS Warszawa 2013 rok.
Kobiety często pracują w innych zawodach i branżach niż mężczyźni,
mają inne wynagrodzenie i czas pracy. Zróżnicowanie to jest uwarunkowane
także innymi cechami, takimi jak wykształcenie, zaangażowanie w życie
rodzinne czy nawet oczekiwania życiowe.
Jedną z istotnych przyczyn tych różnic są uwarunkowania historyczne. Początkowo tylko mężczyźni pracowali, a kobiety wchodziły na rynek pracy stopniowo. Dopiero rozwój gospodarki po II wojnie światowej spowodował zwiększenie aktywności zawodowej kobiet. Odbywał się on stopniowo, jednak regularnie. Pokazują to dane odnośnie udziału kobiet w liczbie zatrudnionych w
Polsce – w 1950 roku wyniósł on ok. 31%, na początku lat 70-tych przekroczył
40%, a 2014 roku zbliżył się do 49% (GUS 2016).
Przyczyny feminizacji zawodu pracownika socjalnego
Zawód pracownika socjalnego należy niewątpliwie do branż wysoko sfeminizowanych. Specyfiką podziału zawodów na sfeminizowane i zmaskuli157
Nová sociálna edukácia človeka V
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 7. 11. 2016
nizowane jest ilościowa dysproporcja w reprezentacji osób określonej płci, jak
również jakościowa różnica w dostępie do zasobów społecznie cennych, takich
jak prestiż, związane z nim zarobki, szanse awansu i charakter pracy (Klimczak-Ziółek 2006). Feminizację zawodu można rozpatrywać w dwóch kontekstach: statystycznym, czyli odnoszącym się do bezwzględnej i procentowej
liczby kobiet i mężczyzn w np. zawodzie pracownika socjalnego oraz jako fenomen socjologiczny.
Na podstawie zrealizowanych wywiadów pogłebionych z pracownikami
socjalnymi z całej Polski można wskazać kilka dominujacych przyczyn feminizacji tego zawodu, do których nalezą: typ zawodu (zawód pomagający), historia tworzenia zawodu, kształcenie i forma zatrudnienia, płace, cechy osobowościowe stereotypowo przypisane kobietom.
Analiza historii aktywności zawodowej kobiet wskazuje, że miejsce, jakie
kobiety zajmują na współczesnym rynku pracy, zostało wyznaczone w dużej
mierze na podstawie funkcjonujących w społeczeństwie stereotypów dotyczących kobiecości i męskości, wyrażających społeczne oczekiwania wobec
przedstawicieli obydwu płci i ich roli i aktywności zawodowej. Ważną rolę
odgrywają tutaj stereotypy płciowe, czyli uproszczone poglądy i koncepcje
odnoszące się do wzorów zachowań kobiet i mężczyzn, podzielane przez ogół
społeczeństwa oraz wyuczone w procesie socjalizacji i edukacji, które umożliwiają jednostce dostosowanie się do określonej kultury (Różycka 2006). Stereotypy płciowe służą wyraźnemu, społecznemu oddzieleniu tego co specyficznie kobiece, od tego, co jest uznane za typowo męskie. Wyznaczają stosunkowo sztywną linię podziału pomiędzy kobiecością i męskością, które
ujmowane są na zasadzie przeciwieństw. Społeczeństwo na podstawie płci
biologicznej, założeń i praktyk społecznych określa płeć kulturową, rozumianą
jako „kulturowo zdefiniowane i uwypuklone cechy związane z różnicą płci,
podkreślające odmienność sytuacji społecznej, predyspozycji zawodowych,
szans awansowych, wzorów kariery” (Sztompka 2002:348). Stereotypy płci
nawiązują do różnych aspektów społecznego funkcjonowania kobiet i mężczyzn i można je rozpatrywać na czterech płaszczyznach. Pierwsza z nich jest
wyznaczona przez cechy osobowości, druga zaś dotyczy ról społecznych,
zgodnie z którymi kobieta jest źródłem wsparcia emocjonalnego dla innych,
zarządza domem i opiekuje się dziećmi. Mężczyzna zaś utrzymuje rodzinę,
przejawia aktywność zawodową, jest głową rodziny. Trzecia płaszczyzna
nawiązuje do wyglądu zewnętrznego. Ostatnia płaszczyzna wyznaczana jest
przez komponenty zawodu. Kobiecie przypisuje się takie zawody, jak terapeutka, sekretarka, pielęgniarka, pracownica socjalna, nauczycielka, przedszkolanka. Stereotypowy mężczyzna wykonuje zaś zawód: kierowcy, inżyniera,
burmistrza miasta, polityka, chirurga, itp. (Mandal 2002). Część respondentek
wskazywało na odpowiednie zawody dla kobiet i mężczyzn zawody sytuując
158
Nová sociálna edukácia človeka V
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 7. 11. 2016
pracownika socjalnego jako ten właściwy dla kobiet: „Myślę, że też dla mężczyzn nie jest ta droga, wchodzenie w życie innych to nie jest chyba ich
„bajka“. Myślę, że oni nie lubią takich szczegółowych rzeczy. Mój kolega
z pracy akurat jest taki empatyczny to tu jest, ale nie mężczyźni nie lubią takich
zawodów. No i wcale się nie dziwię. Maja inne zawody, w których się lepiej
realizują rzekłabym, więc mają większe predyspozycje do tego” (Pracownica
socjalna, 57 lat, 26 lat stażu, GOPS małopolskie). Socjalizacja kształtuje
odmienne uzdolnienia i zainteresowania u obydwu płci, powoduje rozwijanie
odmiennych cech osobowościowych, co prowadzi do zinternalizowania różnych wartości i poziomu aspiracji. Wszystko to oddziałuje na kształtowanie
planów zawodowych dziewcząt, a przez to wpływa na dokonywane przez nie
wybory w sferze zawodowej (Reske 1991). Zawód pracownika socjalnego jest
związany z opiekuńczością, służeniem innym, relacjami interpersonalnymi,
łączony jest więc stereotypowo z kobiecością i jako kobiecy zawód często jest
społecznie definiowany. W toku badań wiele pracownic socjalnych zwracało
uwagę na fakt, że praca socjalna kojarzona jest z „kobiecym zajęciem”
i postrzegana jako odpowiednia głównie dla kobiet: „Raz, że to chyba specyfika
zawodu, kiedyś to była taka bardziej opiekuńczość, kojarzy się to z kobietami.
Kobiety mają taki instynkt opiekuńczy większy, więc jest to jakiś stereotyp.
„Baby” się tym zajmowały brzydko mówiąc, opieką, właśnie taką pomocą.
Teraz to się jakby tak bardziej sprofesjonalizowało. Jednak kobiety są przyzwyczajone do tego, że zarabiają mniej. Mężczyźni (to też taki stereotyp)
powinni zarabiać więcej więc do pomocy społecznej ich nie ciągnie”
(Pracownica socjalna, 35 lat, 10 lat stażu, GOPS śląskie).
Role kobiet w wykonywaniu zawodu pracownika socjalnego widoczne
były od początku jego tworzenia się. Jeszcze przed sformalizowaniem profesji
to właśnie płeć żeńska zajmowała się działalnością dobroczynną i charytatywną
przynależąc do organizacji wspierających osoby chore, posiadających trudną
sytuację życiową. Analiza historyczna na płaszczyźnie rozwoju praktyki i teorii
pracy socjalnej od początku XX wieku ukazuje niewątpliwą rolę kobiet na w tej
dziedzinie. Wśród nich ważne miejsce zajęły m.in.: Ilse Arlt w Austrii, Octavia
Hill w Wielkiej Brytanii, Alicja Masarykowa w Czechach, Helena Radlińska w
Polsce, Alicja Salomon w Niemczech, Jane Adams w Stanach Zjednoczonych
(Kantowicz 2013). Angażowanie się w sprawy pomocy potrzebującym przez
kobiety nie było postrzegane negatywnie wpisywało się bowiem w stereotypowe przypisane kobiet do działalności pomocowej.
Część respondentów podczas realizacji wywiadów pogłębionych wskazywała, że na wysoki wskaźnik feminizacji zawodu pracownika socjalnego
wpływają przede wszystkim predyspozycje potrzebne do wykonywania tego
zawodu takie jak: empatia, ciepło, zrozumienie. Zgodnie ze stereotypami
płciowymi kobietom przypisuje się takie cechy osobowości jak: emocjonal159
Nová sociálna edukácia človeka V
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 7. 11. 2016
ność, troska o uczucia innych, umiejętność rozumienia innych, ciepło w relacjach z innymi, służenie pomocą. Podczas gdy męski stereotyp zakłada:
niezależność, nieuleganie naciskowi, poczucie przywództwa, aktywność,
łatwość podejmowania decyzji. Zgodnie z rolą płciową kobiety są źródłem
wsparcia emocjonalnego dla innych, mężczyźni zaś podejmują działania
przywódcze (Mandal 2002). Znaczna część badanych wskazywała, że kobiety
strony są bardziej empatyczne, cierpliwe i wrażliwe od mężczyzn stąd ich
nadreprezentacja w zawodzie: „My kobiety mamy więcej cierpliwości, jesteśmy
bardziej elastyczne, bardziej się umiemy dostosować do różnych warunków, w
jakich pracujemy. No pewnie takie problemy ludzkie są nam bliższe, niż
mężczyznom. Wrażliwe jesteśmy pewnie bardziej” (Pracownica socjalna, 37 lat,
16 lat stażu, GOPS lubelskie).
Część badanych podkreślała jednak, że nie tyle empatia co większa odporność psychiczna na stres i pracę w trudnych warunkach bardziej predysponuje
kobiety do wykonywania zawodu pracownika socjalnego: „Jest to jednak
często wchodzenie w trudne środowiska i mężczyźni są chyba mniej odporni na
takie rzeczy jak na brud, smród, śmierć, odbieranie dzieci itd. Także wydaje mi
się, że psychicznie jakby ten zawód jest bardziej możliwy do wykonywania przez
kobiety” (Pracownica socjalna, 36 lat, 7 lat stażu, MOPS Kraków). Część
badanych przypuszczała, że więcej jest kobiet niż mężczyzn w zawodzie
pracownika socjalnego ze względu na fakt, że więcej kobiet wybiera taki
kierunek studiów, co jest ich zdaniem związane z chęcią niesienia pomocy.
Mężczyźni zaś wybierają kierunki studiów, które gwarantują im wysokie
zarobki: „Być może tych kobiet jest więcej na tych studiach. Zainteresowanie
zawodem pracownika socjalnego wynika z tego, że one pełnią tę rolę
opiekuńczo-wychowawczą dzieci w rodzinie. Może mężczyźni mają cechy nastawione bardziej na pracę, na zarabianie, niż na takie wsparcie, udzielanie
wsparcia innym osobom” (Pracownik socjalny, 31 lat, 7 lat stażu, MOPS
Kraków). Niektóre badane nie traktowały swojej pracy w kategoriach profesji
lub aktywności zawodowej, lecz jako społeczną misję, aktywność prospołeczną, która przy okazji jest wynagradzana (choć nisko). Część z badanych
wskazywała, że kobiety wybierają częściej ten zawód, gdyż gwarantuje on
pracę etatową w normalizowanych godzinach zazwyczaj od 7-8 do 15-16)
nawet za cenę niższych zarobków, bo taka forma zatrudnienia daje im poczucie
stabilizacji i ułatwia pogodzenie obowiązków zawodowych z domowymi: „Na
pewno z jednej strony jest to praca uregulowana, 8 godzin i później teoretycznie tam zamykamy drzwi i wychodzimy, jest to stabilizacja. Na pewno
środki finansowe jakie tutaj dostajemy, nie są zadowalające facetów, no bo
facet nie będzie robił za te pieniądze” (Pracownica socjalna, 43 lata, 20 lat
stażu, GOPS małopolskie).
160
Nová sociálna edukácia človeka V
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 7. 11. 2016
Konsekwencje feminizacji zawodu pracownika socjalnego
Do negatywnych konsekwencji feminizacji zawodu pracownika socjalnego badani zaliczali przede wszystkim niskie płace, które czasami nawet zbliżają
czy też zrównują dochody pracowników socjalnych z dochodami klientów
systemu pomocy społecznej. Według danych ze stycznia 2016 roku miesięczne
wynagrodzenie (mediana) pracownika socjalnego w Polsce wynosiło 2497
złotych brutto, przy przeciętnym wynagrodzeniu 4101,36 zł i płacy minimalnej
sięgającej 1850 zł (Szlendak&Szlendak 2016). Wynagrodzenie pracowników
socjalnych w Polsce mieści się w przedziale najniższego wynagrodzenia krajowego. Zarobki zależą od wykonywanej funkcji oraz liczby lat pracy w zawodzie. Gdyby porównać zakres obowiązków i szereg zadań, w tym również
zadań zagrażających zdrowiu i życiu pracowników socjalnych, jest to wynagrodzenie zupełnie nieadekwatne do realizowanej pracy i wniesionego wkładu
przez pracownika socjalnego. Niskie wynagrodzenie zdaniem badanych zniechęca mężczyzn do podejmowania edukacji i zatrudniania w tym zawodzie,
gdyż uznaje się, że mężczyzna powinien utrzymywać rodzinę, dochód kobiety
jest natomiast traktowany jako dodatkowy (nie musi więc być wysoki): „Jeśli
chodzi o zarobki, to który mężczyzna nawet po podjęciu pracy wytrzyma dłużej.
W sensie tym, że mężczyźni po prostu nie są w stanie z tej pracy utrzymać
rodziny. I spotykałam się z tym, że podejmowali tu pracę mężczyźni, ale potem
szybko szukali jakiejś lepiej płatnej. Szukali w policji czy gdzieś, żeby po prostu
utrzymać rodzinę, bo w tej pracy naszej to nie bardzo jest możliwe. Mężczyzna
jest w niekomfortowej sytuacji. My, kobiety się godzimy. Wie pani jak to w
Polsce jest. Mamy najniższe zarobki. A mężczyzna może pójść, gdzieindziej i zarobić lepiej. To nie sprzyja, żeby mężczyźni do pracy przychodzili” (Pracownica
socjalna, 47 lat, 25 lat stażu, MOPR Kielce).
Niektórzy badani wskazywali, że sfeminizowane zawody, zawody kobiece
stoją w społecznej ocenie niżej niż zawody męskie dlatego też nie cieszą
wysokim prestiżem i zarobkami: „Zarobki są niższe i nie ma parcia na to żeby
je podwyższać, tam gdzie są mężczyźni te zarobki idą w górę jednak w tych
zawodach, a tam gdzie jest feminizacja to jest już gorzej. Też takie postrzeganie
pomocy społecznej właśnie przez pryzmat „jakiś bab” które siedzą i nic nie
robią- piją kawę. Jednak jest takie pejoratywne postrzeganie pomocy społecznej, dlatego że nie ma tych mężczyzn” (Pracownica socjalna, 35 lat, 10 lat
stażu, GOPS śląskie)
Badani wskazywali, że konsekwencją feminizacji może być też brak
uznania dla wykonywanej pracy w społeczeństwie: „Nie ma takiego szacunku
zawodu w społeczeństwie: „Bo co ty robisz?! Pomagasz alkoholikom”, No to ja
mówię, żeby pomagać alkoholikom to musiałam 6 lat studiować. To jest takie
gadanie. Nie jest to zawód postrzegany jakoś tak pozytywnie. Nie jest postrzegany np. nawet super przez wójta, czy przez naszych radnych. Traktują to jako
161
Nová sociálna edukácia človeka V
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 7. 11. 2016
zło konieczne” (Pracownica socjalna, 43 lata, 20 lat stażu, GOPS małopolskie).
Co istotne zawody sfeminizowane odstraszają potencjalnych kandydatów
mężczyzn, powodując dalszą dysproporcję płci w wykonywaniu danej profesji:
„Miałyśmy jednego Pana, który miał przyjść na rozmowę kwalifikacyjną, jak
zobaczył tyle kobiet, no to po prostu się wycofał. Później powiedział, że on woli
stabilizację gdzieś w innej firmie, takiej bardziej męskiej, niż z samymi
kobietami” (Pracownica socjalna, 43 lata, 20 lat stażu, GOPS małopolskie).
Podsumowanie
Feminizację lub maskulinizacja zawodu oznacza nadreprezentację jednej
z płci w wykonywaniu określonej profesji. Nie jest jednak zjawiskiem, które
ma charakter wyłącznie statystyczny, lecz jest także pewnym fenomenem
społecznym. Znaczna przewaga jednej z płci w określonym zawodzie ma swoje
określone społecznie przyczyny i konsekwencje. Zawód pracownika socjalnego
jest jednym z najbardziej sfeminizowanych zawodów w Polsce. Zrealizowane
z 90 pracownikami socjalnym z całej Polski badania wskazują, że zdaniem tej
kategorii zawodowej głównymi przyczynami przewagi liczebnej kobiet wśród
osób wykonujących ten zawód są: typ zawodu (zawód pomagający), cechy
osobowościowe stereotypowo przypisane kobietom, historia tworzenia zawodu,
kształcenie i forma zatrudnienia oraz wynagrodzenie. Zdaniem badanych feminizacja zawodu pracownika socjalnego ma przede wszystkim negatywne konsekwencje ekonomiczne i związane z prestiżem zawodu. Respondenci wskazywali, że nadreprezentacja kobiet wśród pracowników socjalnym powoduje,
że zawód ten jest bardzo nisko wynagradzany. Wynagrodzenie znacznej części
pracowników socjalnych w Polsce jest niewiele wyższe niż wysokość płacy
minimalnej. Kolejnym skutkiem feminizacji może być też brak uznania dla
wykonywanej pracy w społeczeństwie.
Bibliografia:
BIEŃKO M., 2012. Dylematy profesji i roli w refleksyjnym projekcie tożsamości współczesnego pracownika socjalnego na przykładzie pracowników
powiatowych centrów pomocy rodzinie In.: Pracownicy socjalni i praca
socjalna w Polsce. Między służbą społeczną a urzędem, Rymsza M. (red.),
Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. ISBN: 9788376890517.
BOROWSKA, M., BRANKA, M. 2010. Równość szans kobiet i mężczyzn
a rynek pracy, Warszawa: Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich. ISBN:
978-83-61638-13-1.
GIDDENS A., 2004. Socjologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
ISBN 978-83-01-14408-1.
162
Nová sociálna edukácia človeka V
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 7. 11. 2016
GROMKOWKSA-MELOSIK A., 2013. Feminizacja zawodu nauczycielskiego
– „różowe kołnierzyki”i paradoksy rynku pracy, In.: Studia Edukacyjne nr
25/2013. ISSN: 1233-6688.
GUS, 2016. Kobiety i mężczyźni na rynku pracy, Warszawa. (online).
(07.11.2016). Dostępne:http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/
opracowania/kobiety-i-mezczyzni-na-rynku-pracy-2016,1,6.html
KANTOWICZ E., 2013. Rola kobiet w organizacji działania społecznego i rozwoju szkół, In.: Kobiety w pracy socjalnej, Kotlarska-Michalska A. (red.),
Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. ISBN: 978-83-232-2639-0.
KLIMCZAK-ZIÓŁEK J., 2005. Bibliotekarz jako zawód sfeminizowany – przyczyny i skutki, In.: Rola biblioteki naukowej w tworzeniu społeczeństwa
wiedzy, Dacko-Pikiewicz Z., Chmielarska M. (red), Dąbrowa Górnicza:
Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej. ISBN 8388936239.
LISOWSKA, E., 2010. Równouprawnienie kobiet i mężczyzn w społeczeństwie,
Warszawa: Oficyna Wydawnicza. ISBN 978-83-7378-414-7.
MANDAL E., 2004. Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów
związanych z płcią, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
ISBN: 83-226-1385-7.
RESKE I., 1991. Nierówności płci w teoriach. Teoretyczne wyjaśnienia nierówności płci w sferze pracy zawodowej, Warszawa: Res Publica Press.
ISBN: 83-85326-02-2.
REZNETTI C.M., CURRAN D.J, 2005. Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo,
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. ISBN:978-83-0114-570-5.
RÓŻYCKA E., 2006. Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, Warszawa: Wydawnictwo Edukacyjne „Żak“. ISBN 978-83-8950-196-7.
RYMSZA M. (2012), Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce In.: Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną
a urzędem, Rymsza M. (red.), Warszawa: Instytut Spraw Publicznych.
ISBN: 9788376890517.
STANKIEWICZ L., 2001. Pracownik socjalny – zmiany koncepcji zawodu
i problemy pracy zawodowej. In.: Koncepcje opieki i zawody opiekuńcze.
Pracownicy socjalni i pielęgniarki, Kawczyńska-Butrym Z. (red.), Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. ISBN
8372991227.
SZLENDAK&SZLENDAK, 2016. Ile zarabia pracownik socjalny? (online).
(07.11.2016). http://wynagrodzenia.pl/moja-placa/ile-zarabia-pracowniksocjalny.
SZTOMPKA P., 2002. Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków: Znak.
ISBN: 978-83-240-1895-6.
163
Nová sociálna edukácia človeka V
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 7. 11. 2016
ZACHOROWSKA-MAZURKIEWICZ A., 2006. Kobiety i instytucje. Kobiety
na rynku pracy w Stanach Zjednoczonych, Unii Europejskiej i w Polsce,
Katowice: Wydawnictwo Naukowe „Śląsk“. ISBN 978-83-7164-482-5.
dr Magdalena Pokrzywa
Instytut Socjologii,
Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów PL
e-mail: [email protected]
164