Dokumentacja projektowo-kosztorysowa dotycząca

Transkrypt

Egz. 1
Zamawiający:
PKP S.A.,
Oddział Gospodarowania Nieruchomościami
Al. Niepodległości 6
61-875 POZNAŃ
Dokumentacja projektowo-kosztorysowa dotycząca
rekultywacji właściwej środowiska wodno-gruntowego
zanieczyszczonego substancjami ropopochodnymi w rejonie
nieczynnej stacji paliw lokomotywowni PKP w miejscowości
Krzyż Wielkopolski (działka nr 916).
miejscowość: Krzyż Wielkopolski (działka nr 916)
gmina: Krzyż Wlkp.
powiat: Czarnkowsko-Trzcianecki
województwo: wielkopolskie
zlewnia rzeki: Noteć
Autorzy:
Dr Igor J. Polakowski, Cleanfield Polska Sp. z o.o.
Inż. Erik Permild, Cleanfield Denmark Aps.
Inż. Rasmus Haugaard, Cleanfield Denmark Aps
Warszawa, marzec 2014 r.
Cleanfield Polska Sp. z o.o.
Spółka zależna Cleanfield Denmark Aps.
ul. Wiązana 5 d, 04-765 Warszawa
NIP 952 207 75 03; REGON 142031482;
Tel. +48 22 243 67 41; fx +48 203 51 81
www.cleanfield.com; [email protected]
Spółka zarejestrowana w Krajowym Rejestrze Sądowym
pod numerem 0000337782,
Kapitał zakładowy PLN 30 000,-
Dokumentacja projektowo-kosztorysowa (…) na terenie Stacji Paliw lokomotywowni PKP, Krzyż Wlkp.
SPIS TREŚCI:
LP
ROZDZIAŁ
STRONA
1
Wstęp ………………………………………………………………………………………………
3
2
Uwarunkowania formalno-prawne ………………………………………………….
4
3
Ogólna charakterystyka terenu ………………………………………………………..
4
4
Planowany zakres i sposób rekultywacji …………………………………………..
8
5
Plan monitoringu ……………………………………………………………………………..
14
6
Harmonogram czasowy prac rekultywacyjnych ……………………………….
15
7
Zakładany kosztorys wykonania prac ……………………………………………….
16
8
Wykorzystane materiały i literatura ………………………………………………...
17
SPIS ZAŁĄCZNIKÓW
Załącznik 1.:
Ogólny plan sytuacyjny z podziałką terenu objętego zadaniem
Załacznik 2.:
Schemat blokowy urządzenia BioBox™
Załacznik 3.:
Plan sytuacyjnyz podziałką instalacji systemu 5 skimerów
Załącznik 4.:
Plan sytuacyjny z podziałką instalacji bioremediacyjnej
Cleanfield Polska Sp z o.o.
2
1. WSTĘP
Niniejszy dokument został opracowany przez firmę Cleanfield Polska Sp. z o.o. z Warszawy, na
podstawie umowy nr 37N7I-223-2/2014 z dnia 05 lutego 2014, zawartej z PKP S.A., Oddział
Gospodarowania Nieruchomościami w Poznaniu, Al. Niepodległości 6.
Przedmiotem umowy jest sporządzenie przez Cleanfield Polska Sp z o.o. dokumentacji
projektowo-kosztorysowej dotyczącej rekultywacji właściwej środowiska wodno-gruntowego
zanieczyszczonego substancjami ropopochodnymi w rejonie nieczynnej stacji paliw
lokomotywowni PKP w miejscowości Krzyż Wlkp. (działka nr 916).
Autorzy niniejszego opracowania mają obowiązek zaznaczyć, że jakkolwiek dokument niniejszy
oparty jest ściśle na zaleceniach zawartych w Decyzji Wojewody Wielkopolskiego nr
SR.V.66192-43/08 z dnia 07 sierpnia 2008[11] oraz „Sprawozdania z rozpoznania zanieczyszczenia
środowiska gruntowo-wodnego substancjami ropopochodnymi oraz określenie zakresu prac
rekultywacyjnych w rejonie byłej stacji paliw lokomotywowni PKP w Krzyżu Wlkp.” (GEOTRADE
Sp. z o.o., kwiecień 2008)[10], to proponowane rozwiązania techniczne i kalkulacja kosztów
przeprowadzenia bioremediacji przedmiotowego terenu opierają się na sprawdzonej w Polsce i
innych krajach Europy, skutecznej autorskiej technologii Cleanfield Denmark Aps.
Przy tworzeniu niniejszego dokumentu korzystano z danych archiwalnych, zawartych w
opracowaniach pochodzących z lat 1995-2008[1-10], zaś podstawą merytoryczną do sporządzenia
projektu bioremediacji było ostatnie wykonane w historii obiektu sprawozdanie o stanie
środowiska gruntowo-wodnego przedmiotowego terenu, sporządzone w roku 2008 przez firmę
GEOTRADE Sp. z o.o.[10]. Ponadto posłużono się także danymi zebranymi na podstawie własnych
obserwacji, dokonanych w trakcie wizji lokalnej, przeprowadzonej w Krzyżu Wlkp. w dniu 25
lutego 2014.
Zanieczyszczenie środowiska gruntowego substancjami ropopochodnymi przedmiotowego terenu
powstało w wyniku kilkudziesięciu lat funkcjonowania w jego obrębie lokomotywowni z punktem
dystrybucji paliw (głównie olej napędowy). Jego istnienie zostało stwierdzone w wyniku szeregu
akcji monitoringowych[1-10], prowadzonych od pierwszej połowy lat 90-tych XX wieku do roku
2008.
Pomimo przeprowadzanych w przeszłości prac[1, 2, 3, 5], do dnia dzisiejszego na przedmiotowym
terenie w dalszym ciągu występuje zanieczyszczenie substancjami ropopochodnymi[10] w stopniu
przekraczającym wymogi stawiane obszarom klasy C.
Niniejszy dokument ma na celu sprecyzowanie oraz wycenę (kosztorys) działań określonych we
wcześniejszych opracowaniach[10] oraz w Decyzji Wojewody Wielkopolskiego nr SR.V.6619243/08 z dnia 07 sierpnia 2008[11], które doprowadzić mają stanu gruntów i wody gruntowej do
parametrów zgodnych ze standardami jakości gruntów obszaru C, określonymi w, odpowiednio,
Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości
gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165, poz. 13159) oraz „Wskazówkach
metodycznych dla oceny stopnia zanieczyszczenia gruntu i wód podziemnych produktami
ropopochodnymi i innymi substancjami chemicznymi w procesach rekultywacji.”, PIOŚ, 1994 r.
3
2. UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE
Realizację działań naprawczych regulują następujące Ustawy i Rozporządzenia:
• Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz.U.
Nr 75 poz. 493 z późn. zmianami)
• Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r Prawo ochrony środowiska (Dz.U. 2001 Nr 62,
poz. 627 z późn. zmianami)
• Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 czerwca 2008 w sprawie rodzajów działań
naprawczych oraz warunków i sposobu ich prowadzenia (Dz.U. Nr 103,
poz. 664)
• Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 kwietnia 2008 w sprawie kryteriów oceny
wystąpienia szkody w środowisku (Dz.U. Nr 82, poz. 501)
• Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie katalogu odpadów (Dz.U. z 2001 Nr 112, poz.
1206)
• Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości
gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz.U. Nr 165, poz. 1359)
• „Wskazówki metodyczne dla oceny stopnia zanieczyszczenia gruntu produktami
ropopochodnymi i innymi substancjami chemicznymi w procesach rekultywacji.”, PIOŚ, 1994
• Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (Dz.U.
2007 nr 75 poz. 493.)
3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA TERENU
3.1. Położenie geograficzne, morfologia i hydrografia
Dokładną charakterystykę geograficzną terenu, jak również dane dotyczące jego morfologii i
hydrografii, opisano w „Sprawozdaniu…..” z roku 2008[10]. W skrócie, obiekt położony jest w
Kotlinie Gorzowskiej[7], zaś sam teren jest relatywnie płaski, lekko opadający na południe i
południowy zachód w stronę rzek Noteć i Drawa, której koryta znajdują się, odpowiednio, około
1600 m i 2500 m (południowy zachód).
Według rozpoznania z roku 2008[10], przedmiotowy rejon jest całkowicie zmelioryzowany i
skanalizowany, zaś wody opadowe i gruntowe odprowadzane są licznymi ciekami do rzeki Noteć.
Według danych archiwalnych[10] oraz przeprowadzonego podczas wizji lokalnej w dniu 25 lutego
2014 wywiadu, w przedmiotowym rejonie w rejonie nie występują obiekty, które mogłyby
powodować ewentualny wzrost istniejących zanieczyszczeń. Jedynym aktualnym źródłem, lecz o
niewielkim stopniu ryzyka, może być fakt tankowania lokomotyw z zastosowaniem mobilnych
stacji tankowania.
3.2. Geologia i hydrologia rejonu
Według udostępnionych danych z 2008[10], do głębokości 3 m ppt pod warstwą nasypów
piaszczystych z gruzem ceglanym i tłuczniem bazaltowym zalegaja piaski średnie i drobne,
miejscami zaglinione. Zwierciadło wód gruntowych stwierdzono na głębokościach od 2,0 do 2 m
ppt, zaś warstwę wodonośną tworzą piaski średnie i drobne, lokalnie zaglinione.
Kierunek spływu wód gruntowych jest południowy i południowo-zachodni, w kierunku rzeki
Noteć.
Szczegółowe dane o budowie geologicznej i warunkach hydrogeologicznych zawarto w
„Sprawozdaniu…” z roku 2008[10].
3.3. Lokalizacja rejonu będącego przedmiotem rekultywacji
Szczegółowy opis charakterystyki rejonu objętego niniejszym dokumentem zawarto we
wcześniejszych opracowaniach[10]. Przedmiotowa działka nr 916 ulokowana jest na południowy
wschód od centrum miejscowości Krzyż Wielkopolski. Na jej terenie znajduje się szereg budynków
4
użytkowych (magazyny, hale naprawcze i budynki gospodarcze), które połączone są licznymi
ciągami komunikacyjnymi o nawierzchniach asfaltowych, betonowych i szutrowych.
Komponentem terenu jest nieeksploatowana według wcześniejszych danych[5, 6, 10] od roku 1998
stacja tankowania taboru kolejowego (Rys. 1.).
W obrębie nieczynnej stacji tankowania, na podstawie rozpoznania stanu środowiska wodnogruntowego przeprowadzonego w roku 2008[10] wytyczone zostały dwa obszary (Rys. 2., OBSZAR I
i OBSZAR II), na terenie których przewidziano przeprowadzenie działań remediacyjnych
technikami ex-situ (sczerpywanie występującego w otworach obserwacyjnych wolnego produktu
naftowego) i in-situ (aplikacje biopreparatów i napowietrzanie), z wykorzystaniem istniejącej sieci
otworów obserwacyjno-kontrolnych.
Powierzchnię „OBSZARU I” i „OBSZARU II” oszacowano[10] na, odpowiednio 730 m2 oraz 5700 m2.
5
3.4. Aktualny[10] stan środowiska gruntowo wodnego
Ostatnie przeprowadzone rozpoznanie stanu środowiska gruntowo wodnego na terenie
nieczynnej, przedmiotowej, stacji paliw datowane jest na kwiecień roku 2008[10]. Z konieczności,
zakłada się, że od tego czasu (zatem po 5 latach) nie nastąpiły istotne zmiany w rozległości i
poziomie zanieczyszczeń. Należy zwrócić uwagę, iż w wypadku przystąpienia do prac
rekultywacyjnych najprawdopodobniej konieczna będzie conajmniej wyrywkowa weryfikacja
stanu środowiska gruntowo-wodnego, można bowiem przyjąć, że aktualny stan, w wyniku
naturalnych mechanizmów samonaprawczych, mógł ulec nieznacznej poprawie.
Wyniki badań laboratoryjnych wody i gleby przedstawiono w poniższej tabeli (za
„Sprawozdaniem…” z roku 2008[10]):
TABELA 1.: Wyniki badań laboratoryjnych ziemi i wody z roku 2008
L.P.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
26
24
25
Punkt
poboru
i
oznaczenie
próby
S 1/1
S 1/2
S 2/1
S 2/2
S 3/1
S 3/2
S3
S 4/1
S 4/2
S 5/1
S 5/2
S5
S 6/1
S 6/2
S 7/1
S 7/2
S7
S 8/1
S 8/2
S 9/1
S 9/2
S 10/1
S 10/2
S 11/1
S 11/2
Głębokość
[m ppt]
1,0-1,1
2,0-2,1
1,0-1,1
2,0-2,1
1,0-1,1
2,0-2,1
woda
1,0-1,1
2,0-2,1
1,0-1,1
2,0-2,1
woda
1,0-1,1
1,9-2,0
1,5-1,6
2,0-2,1
woda
1,0-1,1
1,-1,9
1,0-1,1
2,1-2,2
1,0-1,1
2,0-2,1
1,0-1,1
2,0-2,1
Stężenia węglowodorów [mg/kg] (ziemia) lub [mg/dm3]
(woda)
Suma
Benzyny
Oleje
węglowodorów
C6 – C12
powyżej C12
(TPH)
<1,0
<1,0
<1,0
7129,5
1827,4
5302,1
<1,0
<1,0
<1,0
347,5
51,6
295,9
67,8
<1,0
67,8
12136,3
2433,7
9702,6
206,67
43,10
163,57
<1,0
<1,0
<1,0
<1,0
<1,0
<1,0
<1,0
<1,0
<1,0
<1,0
<1,0
<1,0
<0,01
<0,01
<0,01
14166,7
2241,2
11925,5
6782,5
1436,5
5346,0
259,3
<1,0
259,3
29,9
<1,0
29,9
7,75
1,08
6,67
<1,0
<1,0
<1,0
18264,5
4029,7
14234,8
<1,0
<1,0
<1,0
3023,2
608,6
2414,6
413,9
88,7
325,2
12169,0
2610,4
9558,6
<1,0
<1,0
<1,0
<1,0
<1,0
<1,0
6
TABELA 1.: Wyniki badań laboratoryjnych ziemi i wody z roku 2008 (c.d.)
Stężenia węglowodorów [mg/kg] (ziemia) lub [mg/dm3]
(woda)
Głębokość
Suma
[m ppt]
Benzyny
Oleje
węglowodorów
C6 – C12
powyżej C12
(TPH)
26
woda
18,37
1,58
16,79
27
woda
19,12
1,63
17,49
28
woda
38,47
3,40
35,07
29
woda
13,41
0,99
12,42
30
woda
<0,01
<0,01
<0,01
31
woda
<0,01
<0,01
<0,01
32
woda
0,03
<0,01
0,03
33
woda
0,05
<0,01
0,05
34
woda
442,82
69,31
373,51
35
woda
878,90
199,06
679,84
36
woda
1378,33
336,48
1041,85
2,97
62,21
37
woda
65,18
38
woda
0,02
<0,01
0,02
39
woda
<0,01
<0,01
<0,01
40
woda
1,96
0,05
1,64
41
woda
265,61
44,88
220,73
42
woda
<0,01
<0,01
<0,01
43
woda
<0,01
<0,01
<0,01
44
woda
<0,01
<0,01
<0,01
<0,01
0,02
45
woda
0,02
46
woda
10,30
0,78
9,52
47
woda
143,52
16,04
127,48
0,0-2,0
500
3000
ziemia*
50
1000
2,0-15,0
0,15
0,6
woda**
-7
*
dla obszaru C i przepuszczalności k> 1 x 10 m/s, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra
Środowiska…… (Dz. Ust. 165, poz.1359, 2002 r.)
**
dla obszaru C wg. „Wskazówek metodycznych…..”, PIOŚ, 1994 r.
XXX wartość przekraczająca normę dla obszaru C
X
umowny „OBSZAR I”
X
umowny „OBSZAR II”
Punkt
poboru
i
oznaczenie
próby
PV
E1
E2
E3
E5
E6
E7
E8
E9
E 10
E 11
E 14
E 15
E 16
E 17
E 20
E 21
E 22
E 23
E 24
E 25
E 26
NORMY
L.P.
Podsumowując, wykonawca oceny stanu środowiska gruntowo wodnego wyodrębnił z
przedmiotowego terenu dwa obszary, na których występuje zanieczyszczenie zarówno wód
gruntowych, jak i ziemi (OBSZAR I i OBSZAR II, Załącznik 1.). Zacytowane za „Sprawozdaniem…”[10]
w Tabeli 1. dane wykazują zanieczyszczenie ziemi powyżej norm ustalonych dla obszaru C w
obrębie otworów (lokalizację wszystkich wymienionych w niniejszym dokumencie otworów
zobrazowano na planie poglądowym, Załącznik 1):
• Powyżej 2,0 m ppt: jedynie w S-6
• Poniżej 2, 0 m ppt: S-1, S-2, S-3, S-6, S-8 i S-10
W przypadku wód gruntowych ponadnormatywne zanieczyszczenie stwierdzono w otworach S-3,
S-7, P-V, E-1, E-2, E3, E9, E-10, E-11, E-14, E-17, E-20, E-25 i E-26.
Należy przy tym zaznaczyć, że w rejonie opisanym jako OBSZAR I w czasie przeprowadzania
ostatniej oceny stanu środowiska gruntowo-wodnego, mimo silnego zanieczyszczenia wód
7
gruntowych nie stwierdzono występowania wolnego produktu naftowego na powierzchni lustra
wód gruntowych[10]. Wykonawca oceny stanu środowiska gruntowo-wodnego prac dopuszcza
jednak możliwość jego okresowego pojawiania się.
W przypadku OBSZARU II występowanie wolnego produktu stwierdzono[10] na przeważającej jego
części (Załącznik 1). Teren, na którym występuje wolny produkt na powierzchni wód gruntowych
zajmuje powierzchnię około 3860 m2 , zaś jego centrum ustalono w okolicy otworu
eksploatacyjnego E-12. Miąższość wolnego produktu w tym miejscu oceniono na 350 mm. Jak
wynika z danych archiwalnych[1, 2, 3, 4, 5] oraz najświeższych dostępnych[10], łącznie od momentu
rozpoczęcia działań naprawczych, to jest w latach 1996-2007 z całego przedmiotowego terenu
czerpano około 7,2 m3 wolnego produktu naftowego.
4. PLANOWANY ZAKRES I SPOSÓB REKULTYWACJI
4.1. Cel projektowanych prac
Celem niniejszego projektu prac rekultywacyjnych jest przedstawienie sposobu likwidacji
zanieczyszczenia środowiska gruntowo-wodnego, powstałego w wyniku długoletniej działalności
stacji tankowania taboru kolejowego w lokomotywowni w Krzyżu Wlkp., wykazanego na terenie
działki numer 916.
Celem projektowanych prac rekultywacyjnych jest uzyskanie efektu ekologicznego polegającego
na oprowadzeniu stanu środowiska gruntowego na obszarze projektowanych prac do poziomu
właściwego grupie C zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.
w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 poz. 1359).
Efekt ten ma zostać osiągnięty poprzez:
• Sczerpanie z powierzchni zwierciadła wód gruntowych wolnego produktu
ropopochodnego występującego na terenie OBSZARU II oraz opcjonalnie, w przypadku
stwierdzenia jego obecności, na terenie OBSZARU I.
• Doprowadzenie wód gruntowych na OBSZARACH I i II do stanu przewidzianego dla
gruntów klasy C we „Wskazówkach metodycznych……”, PIOŚ, 1994 r.
• Doprowadzenie metodami biotechnologicznymi ziemi na OBSZARACH I i II ich do
stanu przewidzianego dla gruntów klasy C we „Wskazówkach metodycznych……”, PIOŚ,
1994 r.
4.2. Wybór odpowiedniej metody rekultywacji
Projektując systemy rekultywacji na niniejszym obszarze wzięto pod uwagę następujące
uwarunkowania:
• Występowanie dużej ilości infrastruktury podziemnej.
• Występowanie utwardzonej powierzchni sporej części terenu przewidzianego do
rekultywacji.
• Występowanie wolnego produktu na powierzchni zwierciadła wód podziemnych.
• Rodzaj gruntu zanieczyszczonego substancją ropopochodną.
• Dążenie do optymalizacji kosztów rekultywacji.
Biorąc pod uwagę wyżej wymienione czynniki, , a także treść Decyzji Wojewody
Wielkopolskiego[11] zdecydowano o zaprojektowaniu rekultywacji środowiska gruntowo-wodnego
przedmiotowego terenu przy wykorzystaniu metody in situ.
8
4.3. Technologia projektowanych prac rekultywacyjnych
Zakłada się, że prace mające na celu oczyszczenie środowiska gruntowo-wodnego na
przedmiotowym terenie powinny przebiegać w trzech etapach.
ETAP I – ADAPTACJA ISTNIEJĄCYCH OTWORÓW TECHNOLOGICZNYCH DO CELÓW REMEDIACJI
Prace adaptacyjne polegać będą na zapewnieniu drożności poszczególnych otworów (wszystkie
otwory) oraz późniejszym wykonaniu szczelnych przyłączy/zakończeń otworów aplikacyjnych ,
które umożliwią szczelne ich połączenie z instalacją ciśnieniową, tłoczącą „koktajl remediacyjny”
(naprzemiennie konsorcjum bakterii degradujących węglowodory i nutrientów bogatych w azot,
fosfor i mikroelementy) w fazie remediacji właściwej. W przypadku OBSZARU I są to otwory E-1, E2, E-3 i P-V, które, w wypadku stwierdzenia w nich obecności wolnego produktu naftowego mogą
posłużyć we wstępnej fazie do jego sczerpywania za pomocą ręcznych skimerów pneumatycznych,
zaś w fazie remediacji właściwej do zatłaczania „koktajlu remediacyjnego”.
W przypadku OBSZARU II przewiduje się wykorzystanie do sczerpywania wolnego produktu
otwory S-3, E-12, S-6, E-10 i E-13. Sczerpywanie wykonywane będzie z użyciem pneumatycznych
skimerów automatycznych. W fazie remediacji właściwej OBSZARU II (tłoczenie „koktajlu
remediacyjnego) wykorzystane zostaną otwory E-15, E-16, E-23, E-24, E-25 oraz S-7 (jako otwory
aplikacyjne), oraz E-21, S-11, E-14 i E-8 (otwory ekstrakcyjne).
Przyłacza/zakończenia otworów aplikacyjnych są nakładkami kołnierzowymi wykonanymi ze
sztywnego PCV o wewnętrznej średnicy kołnierza dobranej do średnicy zewnętrznej orurowania
otworu aplikacyjnego, z zamontowanym szczelnie na górnej powierzchni króćcem kolankowym,
który umożliwia podłączenie elastycznego węża ciśnieniowego ø ¾ cala. Przyłacza/nakładki będą
mocowane na ujściach otworów aplikacyjnych klejem szczelinowym, który zapewnia szczelne i
trwałe połączenie i jednocześnie umożliwia po zakończonej remediacji bezproblemowy demontaż
nakładki bez ewentualności uszkodzenia ujścia otworu.
Podsumowując, do celów realizacji zadania rekultywacji przedmiotowego terenu przewiduje się
konieczność zapewnienia drożności 19 istniejących otworów eksploatacyjnych i technicznych, przy
czym maksymalnie 9 z nich wykorzystanych będzie do celów sczerpywania wolnego produktu, 10
jako otwory aplikacyjne (ze szczelnymi nakładkami) oraz 4 jako otwory ekstrakcyjne. W przypadku
otworów ekstrakcyjnych jedyną czynnością przygotowawczą będzie zapewnienie ich drożności,
umożliwiającej zamontowanie w nich pomp głębinowych Ebara o ø 3 cali.
Zakłada się , że ETAP I zajmie około 10 dni roboczych.
ETAP II – SCZERPYWANIE WOLNEGO PRODUKTU
Do przeprowadzenia procesu sczerpywania wolnego produktu na terenie będącym przedmiotem
niniejszego opracowania przewiduje się użycie skimerów.
Skimer to relatywnie proste i bardzo efektywne urządzenie pozwalające usunąć węglowodory z
powierzchni wody aż do filmu olejowego. Skimer składa się z pływaka, który utrzymuje urządzenie
na powierzchni płynu oraz głowicy, przez którą substancja ropopochodna przedostaje się do jego
wnętrza i jest wypompowywana wężem poza
otwór technologiczny. Końcówki węży
pompujących wolny produkt muszą być doprowadzone do pojemnika, w którym produkt naftowy
będzie magazynowany czasowo.
Produkt ropopochodny, uzyskany w wyniku rekultywacji, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra
Środowiska w sprawie katalogu odpadów (Dz.U. z 2001 Nr 112, poz. 1206) należy zakwalifikować
jako odpad niebezpieczny o kodzie 13 07 03*. Sczerpany produkt będzie czasowo magazynowany
na terenie obiektu. Magazynowanie odpadów winno odbywać się w szczelnych pojemnikach (np.
paletopojemniki typu „Magnum” o dużej objętości, odpornych na działanie olejów odpadowych,
wykonanych z materiałów trudnopalnych. Miejsce magazynowania powinny zostać utwardzone,
zabezpieczone przez ewentualnym wtórnym zanieczyszczeniami gruntu i opadami
9
atmosferycznymi oraz wyposażone w środki lub urządzenia do zbierania wycieków tych odpadów
(na wypadek awarii).
Wytwarzanie, transport oraz unieszkodliwianie odpadów mogą prowadzić jedynie podmioty
uprawnione do tego typu działalności.
Obszar I
Z udostępnionych materiałów[10] wynika, że w 2008 roku nie stwierdzono obecności wolnego
produktu na OBSZARZE I, jednak autorzy opracowania zakładają, iż zjawisko to może mieć
charakter przejściowy. Występowania wolnego produktu na OBSZARZE I nie stwierdzono także w
dniu przeprowadzenia wizji lokalnej przez autorów niniejszej dokumentacji, to jest w dniu 25
lutego 2014. Należy zatem przyjąć, że sczerpywanie wolnego produktu naftowego w OBSZARZE I
mieć będzie charakter opcjonalny i prowadzone będzie jedynie przy stwierdzonym jego
występowaniu. Należy zatem założyć konieczność okresowych kontroli sytuacji w otworach E-1,
E-2, E-3 i P-V.
W wypadku stwierdzenia obecności wolnego produktu w OBSZARZE I należy przeprowadzić jego
sczerpywanie z wykorzystaniem ręcznego skimera pneumatycznego, każdorazowo do poziomu
filmu na powierzchni wód podziemnych. Przyjmuje się, że sytuacja taka może się pojawić 2 razy,
to jest w okresach późnowiosennych pierwszych dwóch lat prowadzenia prac rekultywacyjnych.
Obszar II
Ze względu na dość znaczną miąższość warstwy produktu naftowego w OBSZARZE II (do 350 mm) i
relatywnie duże rozmiary terenu, na którym zalega (blisko 4000 m2)[10], zakłada się, że
hipotetyczna łączna objętość wolnego produktu naftowego na OBSZARZE II może wynieść nawet
do 250 m3. W takim stanie rzeczy najefektywniejszym wydaje zastosowanie systemu 5
automatycznych skimerów pneumatycznych, pracujących w systemie czasowym 7/24 h,
zainstalowanych w otworach S-3, E-12, S-6, E-10 i E-13 i sterowanych jedną centralką
automatyczną (z opcjonalną możliwością kontroli przez operatora za pośrednictwiem wybranej
sieci telefonii komórkowej). Należy nadmienić, iż fakt projektowanego wykorzystania prócz
istniejących otworów eksploatacyjnych także wykonanych w roku 2008 otworów badawczych S-3 i
S-6 może rodzić konieczność ich ponownego wykonania – w trakcie przeprowadzania wizji
lokalnej w dniu 25 lutego 2014 otworów tych nie zlokalizowano, jest zatem niewykluczone, że
zostały one zlikwidowane w roku 2008 przez wykonawcę oceny stanu środowiska gruntowowodnego. Biorąc pod uwagę wydajność skimerow, z których korzystali autorzy niniejszego
dokumentu w przeprowadzonych pracach rekultywacyjnych, proponowany system 5 skimerów
automatycznych działających w układzie 7/24 h w przeciągu maksymalnie 3 lat doprowadzi do
permanentnego stanu, w którym na powierzchni lustra wód gruntowych produkt naftowy
występować będzie jedynie w postaci filmu. Oczywiście, absolutnie koniecznym jest także
założenie całkowitej pewności, iż w trakcie prowadzenia prac, zarówno w etapie sczerpywania
produktu, jak i w późniejszym etapie rekultywacji właściwej, nie będą miały miejsca nowe wycieki
paliw, tak z znajdującego się na terenie taboru kolejowego, jak i mobilnych stacji tankowania
paliwa.
Pracujące w systemie pneumatyczne skimery automatyczne zainstalowane są w otworach
ekstrakcyjnych poprzez mini-wyciągarki. Zarówno same skimery, jak i mini wyciągarki, połączone
są z centralką sterującą. Będące komponentem każdego skimera czujniki poziomu wody i wolnego
produktu komunikują się z centralką przesyłając aktualne dane o poziomach cieczy. Dane te
umożliwiają optymalne ustalenie pozycji (głębokości zanurzenia) skimera w otworze
technologicznym oraz zatrzymywanie pracy skimera w momencie wypompowania całego
aktualnie obecnego produktu naftowego. Moment startu skimera jest kwestią ręcznej nastawy,
zależnej od intencji operatora – parametrem ustawnym jest aktualna miąższość produktu, przy
którym następuje włączenie się skimera. W przypadku użycia centralki z modułem
komunikacyjnym GSM parametr ten może być ustawiany zdalnie. W skład systemu skimerów
10
automatycznych wchodzi także kompresor napędzający pompę skimera. System złożony z 5
skimerów automatycznych, wyciągarek i centralki, przy założeniu pracy 7/24 h charakteryzuje się
zużyciem około 320 kWh w skali roku.
Zastosowanie systemu skimerów automatycznych w cyklu 7/24 h jest wysoce efektywne i wbrew
pozorom wysokich kosztów instalacji, w przypadku przedmiotowego terenu pozwoli zaoszczędzić
energię elektryczną i nakłady finansowe, które wynikają z zakładanej w roku 2008[10] konieczności
wykonania instalacji depresjonującej, ponieważ fakt ciągłego sczerpywania wolnego produktu
minimalizuje ryzyko dalszej migracji skażenia i w niewielkim stopniu depresjonuje lustro wód
gruntowych.
Zakładany system (5 skimerów z wyciągarkami, centralka i kompresor) wymaga zainstalowania w
„housingu” o izolowanych termicznie ściankach i zainstalowanym wewnątrz elemencie grzejnym,
zapewniającym zimą wewnętrzną temperaturę powyżej 0oC. Doskonale do tego celu nadaje się
typowa niewielka „izoterma” o wymiarach około 2 x 2 m, montowana zazwyczaj na niewielkich
samochodach dostawczych. W skład instalacji musi także wchodzić pojemnik na sczerpywany
produkt naftowy. Schemat instalacji automatycznego sczerpywania wolnego produktu naftowego
przedstawiono w Załączniku 3.
ETAP III - BIOREMEDIACJA
Zakłada się, że w końcowej fazie sczerpywania wolnego produktu z powierzchni zwierciadła wody
(końcówka okresu wegetacyjnego drugiego roku licząc od rozpoczęcia prac) rozpocznie się proces
oczyszczania środowiska gruntowo-wodnego wykorzystujący metodę bioremediacji.
Płynne węglowodory pochodzące z ropy naftowej mogą ulegać biodegradacji z użyciem szeregu
gatunków bakterii występujących w naturalnym środowisku. Zjawisko to można wykorzystać w
procesie celowej biodegradacji węglowodorów poprzez dodanie wyselekcjonowanych
naturalnych mikroorganizmów do skażonej ziemi i wód gruntowych. Mikroorganizmy degradują
węglowodory, przez co uzyskuje się efekt oczyszczenia środowiska.
Jak wspomniano wyżej, procesy biodegradacji węglowodorów zachodzą w środowisku
aerobowym. Węglowodory zostają wówczas rozłożone na wodę i dwutlenek węgla, według
ogólnego wzoru sumarycznego (przykład dla ciężkich benzyn/lekkich olejów):
C15H32 + 23 O2 → 16 H2O + 15 CO2
Jak wynika z zapisu, bezwzględnym wymogiem do efektywnego przebiegu procesu jest
odpowiednio wysoka podaż tlenu.
Poza tlenem, czynne mikroorganizmy do biodegradacji węglowodorów wymagają także substancji
odżywczych (nutrientów). Oprócz produktów rozkładu węglowodorów do budowy biomasy
bakteriom należy zapewnić ciągły dopływ kilku istotnych substancji zawierających fosfor i azot.
Jak wynika z wielu (także Działu R&D firmy Cleanfield) obserwacji i badań, optymalnym dla
biodegradacji węglowodorów stosunkiem zawartości węgla, azotu i fosforu jest wartość C:N:P =
100:20:5.
Jakkolwiek decyzja Wojewody Wielkopolskiego z roku 2008 zakłada wykorzystanie
autochtonicznych bakterii wyizolowanych z prób ziemi pobranych na przedmiotowym terenie,
należy zaznaczyć, że może się to okazać trudne, kosztowne, czasochłonne i mało efektywne.
Według udostępnionych wyników badań[10] przeprowadzonych w kwietniu 2008 przez
laboratorium Zakładu Biologii i Ekologii Instytutu Inżynierii i Ochrony Środowiska Politechniki
Wrocławskiej, miano bakterii degradujących węglowodory ropopochodne w próbkach ziemi z
przedmiotowego terenu jest niskie, podobnie jak ich aktywność oddechowa. W przypadku części
badanych prób parametry te miały wartości porównywalne z wartościami sterylnych (a więc
pozbawionych wszelkich mikroustrojów). W związku z powyższym ekonomicznie uzasadnione jest
zastąpienie w planowanych pracach bioremediacyjnych izolowanych z gruntu bakterii
autochtonicznych sprawdzonymi standaryzowanymi konsorcjami bakteryjnymi produkowanymi
przez wyspecjalizowane firmy. Przedstawiony poniżej koncept bioremediacji oparty jest na
11
zastosowaniu konsorcjum bakteryjnego o nazwie PetroBust™, produkowanego przez firmę
NOVO™ w kooperacji z Działem R&D firmy Cleanfield i posiadającego atest Państwowego Zakładu
Higieny (atest nr HK/M/0857/01/2012). Zakłada się też, że jako źródło azotu, fosforu i
mikroelementów użyty zostanie opatentowany przez Cleanfield koncentrat nutrientów CNB™.
Zakładana koncepcja bioremediacji oparta jest na wykorzystaniu opatentowanego przez
Cleanfield automatycznego, kontenerowego urządzenia bioremediacyjnego BioBox™ - jego
schemat blokowy przedstawiono w Załączniku 2). Urządzenie to wymusza półotwarty przepływ
koktajlu remediacyjnego przez strefę zanieczyszczenia wykorzystując naturalny kierunek spływu
wód gruntowych oraz system technologicznych otworów ekstrakcyjnych (zlokalizowanych w
rejonie odpływu wód gruntowych z terenu zanieczyszczonego) i aplikacyjnych (w rejonie napływu
wód gruntowych). Zanieczyszczona woda gruntowa wypompowywana automatycznie z otworów
ekstrakcyjnych przez pompy głębinowe trafia wężami ø ¾ cala poprzez system dozujący
konsorcjum bakteryjne i nutrienty do zbiorczego pojemnika skąd wypompowywana jest do
bioreaktora BioKube™. W bioreaktorze woda zostaje intensywnie przesycona tlenem w module
napowietrzania. Porowate elementy modułu napowietrzania reaktora, jest jednocześnie
platformą, na której zachodzi dodatkowa proliferacja bakterii wchodzących w skład konsorcjum
bakteryjnego, co wydatnie zwiększa efektywność bioremediacji. Po przetworzeniu woda, już jako
koktajl remediacyjny, trafia do pojemnika końcowego, z którego poprzez pompę ciśnieniową
trafia systemem węży ø ¾ cala do otworów aplikacyjnych. Rozwiązanie takie jest korzystne ze
względu na fakt iż powoduje depresję wód gruntowych w rejonie ekstrakcji zapobiegając w ten
sposób dalszej migracji strefy zanieczyszczenia z odpływającymi wodami gruntowymi poza
zanieczyszczony rejon. Dodatkowo, rozwiązanie to nie zaburza naturalnej równowagi stanu
hydrogeologicznego terenu, a co za tym idzie, nie wymaga opracowywania dodatkowych
operatów wodnych. Prawidłowe działanie BioBox™ regulowane jest systemem czujników
hydraulicznych dbających o prawidłową pracę pomp głębinowych (pompy te pracują tak długo, aż
nie zostanie wypompowany cały słup cieczy obecny w otworze, a ponowne ich załączenie
następuje po ponownym wypełnieniu się otworu), poziomy cieczy w wewnętrznych zbiornikach
(zabezpieczenie przed suchobiegiem pomp, oraz przed przelaniem się cieczy) oraz pracę pompy
aplikacyjnej. O ile wystarczająca jest podaż wody gruntowej, pojedynczy BioBox™ jest w stanie
wypompować w ciągu doby do 30 m3 wody gruntowej i zatłoczyć w zanieczyszczony grunt tę samą
objętość koktajlu remediacyjnego. Należy przy tym wyraźnie zaznaczyć, że praca urządzenia
BioBox™ oczyszcza jednocześnie wody gruntowe i grunt. Przeciętne zużycie energii elektrycznej
przez BioBox™, wynosi około 6 kWh na dobę.
Jak wynika z udostępnionych materiałów[10], powierzchnie zanieczyszczonych obszarów, w których
stwierdzono zanieczyszczenie wynoszą 730 m2 (OBSZAR I) oraz 5700 m2 (OBSZAR II), zaś
zanieczyszczenie gruntu stwierdzono (z wyjątkiem otworu S-6) poczynając od głębokości 2 m ppt
do głębokości około 3 m ppt. Można zatem przyjąć, że przeciętna hipotetyczna miąższość warstwy
skażonego gruntu wynosi około 1 m. Do celów obliczeniowych można przyjąć, że obydwie masy
skażonej ziemi mają kształty zbliżone do elipsoid o wymiarach 10x20x1 m (OBSZAR I) oraz 60x40x1
m (OBSZAR II). Na tej podstawie można wyliczyć hipotetyczne objętości i masy skażonej ziemi, co
jest niezbędne do oszacowania planowanych ilości konsorcjum bakteryjnego i nutrientów,
niezbędnych dla uzyskania oczekiwanego efektu ekologicznego.
Stosując wzór na objętość elipsoidy:
‫=܄‬
gdzie:
ᆐ
a, b,c
૛
ૈ‫܋܊܉‬
૜
stosunek arytmetyczny obwodu okręgu do jego promienia
długości poszczególnych osi elipsoidy
hipotetyczne, przybliżone objętości skażonej ziemi wynoszą:
12
• w obrębie OBSZARU I: 500 m3
• w obrębie OBSZARU II: 1 300 m3
Przyjmując, że masa 1 m3 ziemi wynosi w przybliżeniu około 1,8 Mg, masy zanieczyszczonej ziemi
wynoszą odpowiednio:
• w obrębie OBSZARU I: 900 Mg
• w obrębie OBSZARU II: 2 340 Mg
z czego wynika całkowita hipotetyczna masa zanieczyszczenia równa 3240 Mg.
W przypadku używania preparatów PetroBust™ i CNB™, bazując na doświadczeniach
empirycznych z ponad 100 zrealizowanych projektów bioremediacyjnych w Europie i USA, przy
wyliczaniu ich niezbędnych ilości przyjmuje się zasadę, w myśl której przeciętne stężenie TPH na
całym terenie, którego wyliczenie dotyczy, jest hipotetycznie równe połowie najwyższego
zaobserwowanego stężenia. Według dostępnych danych[10], najwyższe zarejestrowane stężenie
na TPH na przedmiotowym terenie wyności 14 166,7 mg/dm3, zatem hipotetyczne stężenie
przeciętne do potrzeb wyliczeń wynosi około 7 000 mg/dm3. Jak wykazują doświadczenia
empiryczne, wartość taka wymaga dla doprowadzenia 1 Mg ziemi do standardu obszaru C
(stężenie TPH około 1 000 mg/dm3) preparatu PetroBust™ w ilości 0,2 dm3 oraz preparatu CNB™
w ilości 5 dm3. Te ilości preparatów wymagają rozcieńczenia objętością 150 dm3 na każdą tonę
zanieczyszczonej ziemi. Zatem łączne ilości preparatów i wody, która dostarczy je do strefy
zanieczyszczenia wynoszą:
PetroBust™:
CNB™:
Woda:
Łączna objętość koktajlu:
3240 x 0,2 dm3 = 648 dm3
3240 x 5 dm3 = 16,2 m3
3240 x 150 dm3 = 486 m3
0,648 + 16,2 + 468 = ca. 500 m3
Zakładając pracę kontenera BioBox™ w układzie 24/7 h w okresie wegetacyjnym (umownie od 01
kwietnia do 31 października), to jest przez 7 miesięcy w roku i chłonność ziemi/podaż wody
gruntowej na terenie będącym obiektem bioremediacji na poziomie 10 m3/24 h i konieczność
stopniowego wprowadzania koktajlu remediacyjnego do środowiska na poziomie nie więcej, niż
200 m3 na sezon, zakłada się, że okres bioremediacji zajmie około 3 lat. W każdym z 3 okresów
wegetacyjnych bioremediacja rozpocznie się zatłoczeniem około 200 dm3 (2 pierwsze lata) lub 100
dm3 (rok trzeci) koktajlu remediacyjnego przez okres 20 dni kwietnia i 10 dni maja. Przez pozostałą
część okresów wegetacyjnych urządzenie BioBox™ będzie zapewniało jedynie ciągłą recyrkulację
wody przez obszary zanieczyszczone.
Kontener BioBox™ będący niejako „sercem” instalacji bioremediacyjnej powinien zostać
ulokowany na istniejącym utwardzonym podłożu w rejonie istniejącego otworu P-IV.
Bezpośrednie sąsiedztwo pawilonu nowej nieuruchomionej stacji paliw umożliwi bezproblemowe
podłaczenie kontenera do instalacji prądu trójfazowego. Jako otwory ekstrakcyjne, wykorzystane
zostaną wymienione wcześniej istniejące otwory eksploatacyjne E-8, E-14 i E-21 oraz mogący
wymagać ponownego odwiercenia i zabudowania otwór sondażowy S-11 (OBSZAR II). W otworach
tych zainstalowane zostaną pompy głębinowe ø 3 cala typu Ebara (lub ekwiwalentne), połączone
systemem węży ø ¾ cala z odpowiednim złączem kontenera BioBox™. Jako otwory aplikacyjne
posłużą E-1, E-2, E-3 (OBSZAR I) oraz E-15, E-16, E-23, E-24, E-25 oraz S-7. Podobnie, jak w
przypadku otworu S-11, otwór S-7 także może wymagać ponownego odwiercenia i uzbrojenia.
który może wymagać ponownego nawiercenia i zabudowania. Otwory aplikacyjne połączone
zostaną z jednostką centralną BioBox™ systemem wzmocnionych węży ciśnieniowych ø ¾ cala.
Schemat instalacji bioremediacyjnej przedstawiono w Załączniku 4.
13
5. PLAN MONITORINGU
5.1. Monitoring procesu sczerpywania wolnego produktu ropopochodnego
Od momentu rozpoczęcia procesu sczerpywania wolnego produktu, w okresach comiesięcznych,
należy prowadzić pomiary zwierciadła wód podziemnych oraz miąższości produktu
ropopochodnego, a ich wyniki należy notować w specjalnie założonym do tego celu Dzienniku
Pomiarów.
5.2. Monitoring bioremediacji zanieczyszczeń
W celu kontroli i ewentualnej modyfikacji procesów rekultywacyjnych, trzy razy w roku
z wyłączeniem okresu zimowego, tj na wiosnę, w połowie lata i jesienią, prowadzone będą prace
monitoringowe. Plan działań bioremediacyjnych obejmuje okres 3 lat, zatem zakłada się łączne
przeprowadzenie 9 serii monitoringowych.
W ramach oceny stanu środowiska gruntowego w każdej z serii monitoringowej projektuje się
pobór próbek gruntu, poprzez wykonanie sondowań sozologicznych. Otwory mogą zostać
odwiercone sondą GEOPROBE w systemie direct-push (działanie urządzenia GEOPROBE opiera się
na udarowym wciskaniu próbnika o średnicy zewnętrznej 56 mm bezpośrednio w grunt)
względnie za pomocą ręcznego świdra typu Eijkelkamp z głowicą okienkową. Sondowania należy
wykonywać będą wykonywane w okolicy otworów E-1, E-3, E-7, E-13, E-14, E-17 i E-24, Z każdego
wykonanego sondowania należy pobrać po dwie próbki grunt z głębokości 1 m ppt oraz nieco
poniżej 2 m ppt.
Po zakończeniu sczerpywania wolnego produktu, w każdej z projektowanych serii monitoringowej
pobierane będą 3 próbki wody podziemnej (po jednej z każdego otworów: P-V, P-IV oraz E-26).
Próbki gruntu i wody podziemnej przekazywane będą do akredytowanego laboratorium celem
wykonania analiz w zakresie występowania substancji ropopochodnych: suma benzyn i suma
olejów i BTEX. Wyniki badań stanowić będą podstawę do optymalizacji procesów
rekultywacyjnych. Każdorazowo po przeprowadzonej serii monitoringowej należy sporządzić
raport opisujący uzyskane wyniki oraz postęp w rekultywacji środowiska gruntowo-wodnego.
14
6. HARMONOGRAM CZASOWY PRAC REKULTYWACYJNYCH
Proponuje się aby prace remediacyjne na terenie działki nr 916 przeprowadzone zostały według
następującego harmonogramu czasowego:
15
7. ZAKŁADANY KOSZTORYS WYKONANIA PRAC
Przewidywany kosztorys wykonania prac rekultywacyjnych przedstawiono w Tabeli 2. poniżej.
TABELA 2.: Przewidywany kosztorys rekultywacji terenu działki nr 916 w Krzyży Wlkp.
Autorzy opracowania mają obowiązek podkreślić, że wyszczególnione powyżej koszty
uwzględniają aktualne w marcu 2014 realia rynkowe i kursy wymiany walut. Zależnie od daty
ewentualnej realizacji przedsięwzięcia, ostateczny jego koszt może ulec zmianie.
16
8. WYKORZYSTANE MATERIAŁY I LITERATURA
Raport z realizacji prac na terenie lokomotywowni w Krzyżu dotyczących likwidacji
zanieczyszczenia substancją ropopochodną (za okres sierpień-październik 1995)
Ekokonrem Sp. z o.o., Wrocław, 1995 r.
2. Sprawozdanie z prac związanych z likwidacją zanieczyszczenia produktami
ropopochodnymi na obiekcie Lokomotywowni I kl w Krzyżu.
Ekokonrem Sp. z o.o., Wrocław, 1996
ropopochodnymi na obiekcie Lokomotywowni I kl w Krzyżu.
4. Aneks do dokumentacji hydrogeologicznej, określającej warunki likwidacji
zanieczyszczenia substancją ropopochodną na terenie Lokomotywowni kl. I w Krzyżu
wraz z projektem rekultywacji skażonego terenu.
ropopochodnymi na terenie Lokomotywowni kl. I w Krzyżu.
Arcadis Ekokonrem, Wrocław 1998
6. Sprawozdanie z wykonania badań kontrolnych za I półrocze 1998 r. na terenie
Lokomotywowni kl. W Krzyżu.
Arcadis, Wrocław, 1998
7. Sprawozdanie z badań środowiska wód gruntowych w rejonie stacji paliw PKP w Krzyżu.
Promar, Szczecin, 2001
8. Sprawozdanie z badań środowiska wód gruntowych (zanieczyszczenia ropopochodne).
Promar, Szczecin, 2004
9. Sprawozdanie z badań środowiska wód gruntowych w rejonie Stacji PKP Krzyż.
Instytut Zootechniki w Krakowie, Krajowe Laboratorium Pasz w Lublinie, Pracownia w
Szczecinie, Szczecin, 2006
10. Sprawozdanie z rozpoznania zanieczyszczenia środowiska gruntowo-wodnego
substancjami ropopochodnymi oraz określenie zakresu prac rekultywacyjnych w rejonie
byłej stacji paliw lokomotywowni PKP w Krzyżu Wlkp.
GEOTRADE, Kielce, kwiecień 2008
11. Decyzja Wojewody Wielkopolskiego SR.V-8.66192-43/08 z 07 sierpnia 2008
Poznań, sierpień 2008
12. Geografia regionalna Polski. Kondracki J., PWN
Warszawa, 2002
1.
Warszawa, 10 marca 2014
17

Dokumentacja projektowo-kosztorysowa dotycząca

Transkrypt

Podobne dokumenty

Document 119863