docPodstawa programowa kształcenia ogólnego
download 
Reklamacja Transkrypt
Podstawa programowa kształcenia ogólnego
Podstawa programowa kształcenia ogólnego INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH Ewa Bartnik Krzysztof Konarzewski Alina Kowalczykowa Zbigniew Marciniak Tomasz Merta Podstawa programowa kształcenia ogólnego Projekt Warszawa 2005 INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH PROGRAM EDUKACJI Projekt powstał na zlecenie i ze środków Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu w ramach zadania Opracowanie projektu nowej podstawy programowej kształcenia ogólnego (umowa nr DKOS-3-IKG–326-I-1106/04) Redakcja: Barbara Dmowska Koordynacja: Anita Sobańska Projekt okładki QUAAR (22) 827 21 33 © Copyright by Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Ewa Bartnik, Krzysztof Konarzewski, Alina Kowalczykowa, Zbigniew Marciniak, Tomasz Merta, Warszawa 2005 Przedruk materiałów Instytutu Spraw Publicznych w całości lub części możliwy jest wyłącznie za zgodą Instytutu. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych empirycznych dozwolone jest z podaniem źródła. ISBN 83-89817-55-1 Wydawca: Instytut Spraw Publicznych 00-031 Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22 tel. (48 22) 556 42 80 fax (48 22) 556 42 62 e-mail: [email protected] www.isp.org.pl Skład, druk i oprawa: Wydawnictwa Przemysłowe WEMA 00-950 Warszawa, ul. Daniłowiczowska 18a tel. (48 22) 828 62 78 fax (48 22) 828 57 79 e-mail: [email protected] www.wp-wema.pl Spis treści Przedmowa....................................................................................................................................7 Skład zespołów roboczych ....................................................................................................... 20 Podstawa programowa kształcenia ogólnego Wstęp ...........................................................................................................................................25 Etap pierwszy. Klasa przygotowawcza i klasy I–III szkoły podstawowej ..............................27 Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej ...........................................................................39 Język polski..............................................................................................................................39 Język obcy nowożytny ..............................................................................................................43 Język mniejszości narodowej lub grupy etnicznej ....................................................................45 Etyka ....................................................................................................................................... 46 Historia i społeczeństwo ..........................................................................................................47 Matematyka .............................................................................................................................53 Przyroda...................................................................................................................................56 Technologia informacyjna........................................................................................................65 Technika ................................................................................................................................. 66 Muzyka.................................................................................................................................... 68 Plastyka................................................................................................................................... 69 Wychowanie fizyczne ............................................................................................................... 71 Wychowanie do życia w rodzinie..............................................................................................74 Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum .............................................................................................77 Język polski..............................................................................................................................77 Język obcy nowożytny ............................................................................................................. 82 Język mniejszości narodowej lub grupy etnicznej ................................................................... 84 Etyka ....................................................................................................................................... 85 Historia ................................................................................................................................... 86 Wiedza o społeczeństwie ..........................................................................................................93 Matematyka ............................................................................................................................ 98 Geografia................................................................................................................................ 101 Biologia ..................................................................................................................................106 Chemia .................................................................................................................................... 111 Fizyka..................................................................................................................................... 116 Technologia informacyjna...................................................................................................... 125 Technika ................................................................................................................................ 127 Muzyka................................................................................................................................... 129 Plastyka..................................................................................................................................130 Wychowanie fizyczne ............................................................................................................. 131 Wychowanie do życia w rodzinie............................................................................................ 134 6 Spis treści Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum ........137 Język polski ............................................................................................................................137 Języki obce nowożytne........................................................................................................... 143 Języki klasyczne i kultura antyczna ....................................................................................... 150 Język mniejszości narodowej lub grupy etnicznej...................................................................157 Wiedza o kulturze .................................................................................................................. 160 Filozofia ................................................................................................................................. 163 Etyka...................................................................................................................................... 166 Historia...................................................................................................................................167 Wiedza o społeczeństwie.........................................................................................................176 Podstawy przedsiębiorczości ................................................................................................. 185 Matematyka ........................................................................................................................... 188 Informatyka ........................................................................................................................... 193 Geografia ................................................................................................................................197 Biologia..................................................................................................................................200 Chemia................................................................................................................................... 212 Fizyka .................................................................................................................................... 221 Technologia informacyjna .....................................................................................................239 Wychowanie fizyczne .............................................................................................................240 Przysposobienie obronne.......................................................................................................242 Wychowanie do życia w rodzinie ...........................................................................................246 Etap zasadniczej szkoły zawodowej.......................................................................................249 Język polski ...........................................................................................................................249 Język obcy nowożytny............................................................................................................250 Język mniejszości narodowej lub grupy etnicznej.................................................................. 252 Etyka...................................................................................................................................... 254 Wiedza o społeczeństwie........................................................................................................ 255 Matematyka ........................................................................................................................... 261 Przyrodoznawstwo.................................................................................................................264 Technologia informacyjna .....................................................................................................269 Wychowanie fizyczne .............................................................................................................270 Przysposobienie obronne........................................................................................................271 Wychowanie do życia w rodzinie ............................................................................................271 Przedmowa Plon konsultacji projektu podstawy programowej kształcenia ogólnego Geneza projektu Podstawa programowa to zwornik reformy programowej zapoczątkowanej w 1990 r. W okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej państwo drobiazgowo kontrolowało proces kształcenia, nie interesując się zgoła jego produktem. Ideologia pluralistycznego społeczeństwa obywatelskiego domagała się wyzwolenia ludzkiej inicjatywy, czyli zwiększenia autonomii szkoły. Reformatorzy z kręgu Mirosława Handkego przesunęli zatem państwową kontrolę z procesu na produkt. Proces miał kształtować sam nauczyciel, tworząc lub wybierając program kształcenia i dobierając podręcznik z bogatej oferty rynkowej. Produkt miały kontrolować zewnętrzne egzaminy organizowane przez wyspecjalizowane organizacje rządowe. Sprzeczność między zdecentralizowanym kształceniem i scentralizowanym egzaminowaniem miała rozwiązać podstawa programowa. Czy rozwiązała? W nowym kierownictwie Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu narastały wątpliwości. W połowie 2003 r. ministerstwo zamówiło w Instytucie Spraw Publicznych szczegółową ekspertyzę, mającą skonfrontować ze sobą założone i rzeczywiste funkcje obowiązującej podstawy. Ekspertyza powstała i została opublikowana1. W połowie 2004 r. ministerstwo zawarło z ISP umowę na opracowanie projektu nowej podstawy programowej, zgodnej z rekomendacjami ekspertyzy. Kierownictwo ISP powołało zbiorowego autora projektu: pięcioosobowy zespół koordynatorów z niżej podpisanym na czele. Zespół uzgodnił wstępne założenia i przystąpił do tworzenia pięciu zespołów roboczych spośród nauczycieli i znawców poszczególnych przedmiotów kształcenia, którzy wcześniej zadeklarowali gotowość współpracy. Pracę zainaugurowało zebranie plenarne zespołów w dniach 13–14 listopada 2004 r. Pierwsza wersja projektu była gotowa już 31 stycznia 2005 r., druga – 25 marca 2005 r. Trzecią, ostateczną wersję przekazaliśmy ministerstwu 25 lipca 2005 r. Jawność Prace nad projektem od początku toczyły się pod znakiem jawności. Zaraz po zawarciu umowy z MENiS, 16 września 2004 r. Instytut Spraw Publicznych zorganizował ogólnopolskie seminarium w celu przedstawienia harmonogramu prac i poddania pod dyskusję założeń nowej podstawy2. Dwa miesiące później otworzyliśmy stronę internetową3 i forum dyskusyjne. Na stronie znalazły się: stenogram wrześniowego seminarium, skład zespołów roboczych, komunikaty o postępach prac i napotykanych trudnościach, nadsyłane oświadczenia, komentarze i opinie, a od grudnia 2004 r. także nieautoryzowane, robocze projekty fragmentów podstawy. Na stronie zainaugurowaliśmy też konsultację społeczną, ogłaszając w Wielki Piątek pełną wersję projektu nowej podstawy i kwestionariusz ankiety mający ułatwić opiniowanie. Odsyłacze do projektu zamieściło na swojej stronie MENiS, a także kilka portali edukacyjnych (niestety nie wszystkie). Kilkaset egzemplarzy projektu przesłaliśmy kuratorom oświaty, ośrodkom doradztwa i doskonalenia nauczycieli, 19 komitetom naukowym Polskiej Akademii Nauk, 20 stowarzyszeniom nauczycielskim, 4 towarzystwom naukowym, 24 wydawnictwom edukacyjnym, 28 redakcjom czasopism edukacyjnych. Odbyło się K. Konarzewski, Reforma oświaty: podstawa programowa i warunki kształcenia. Warszawa 2004, ISP. K. Konarzewski, Przebudować podstawę programową kształcenia ogólnego. „Analizy i Opinie” 2004, 27. 3 www.isp.org.pl/podstawa. 1 2 8 Przedmowa kilkanaście spotkań koordynatorów projektu, m.in. z reprezentantami środowisk fizyków, chemików, matematyków, muzyków i plastyków. Formalnie konsultacja zakończyła się 15 maja 2005 r., ale dyskusja trwała w najlepsze aż do 1 lipca. Przed opublikowaniem wielkopiątkowej wersji zespół otrzymał 41 opinii i komentarzy (kilka za pośrednictwem prasy). Po opublikowaniu projektu wpłynęło 161 opinii (niektóre z nich – zwłaszcza z kuratoriów oświaty we Wrocławiu i Łodzi – były pakietami kilku lub kilkunastu opinii szczegółowych). Ponadto – 130 wypełnionych kwestionariuszy ankiety. W dyskusji na forum internetowym wzięło udział 378 osób, publikując 918 wystąpień. Można szacować, że ogółem w dyskusji nad projektem uczestniczyło półtora tysiąca osób. Wobec rzeszy 600 tys. nauczycieli i trudnej do ustalenia liczby osób trudniących się nadzorem, doradztwem, doskonaleniem zawodowym i upowszechnianiem wiedzy pedagogicznej – liczba niewielka. Ale tylu spontanicznych opiniodawców nie miał żaden wcześniejszy projekt podstawy programowej. Warto dodać, że jawność spotkała się z niemal jednomyślną aprobatą. Dziękowano za możliwość udziału w dyskusji (jeden z internautów napisał nawet: „Każda ustawa w sejmie powinna być tak uchwalana”) i domagano się jej poszerzenia. Do zapowiedzi, że ostateczny projekt zostanie poprzedzony szeroką konsultacją społeczną, odnoszono się nieufnie: […] konsultacjom zostanie poddany produkt już gotowy lub niemal gotowy. Jeśli taki jest plan, to chyba nie jest to plan szczęśliwy. Bo cóż można usłyszeć w takich konsultacjach? Jedynie opinie wartościujące: za lub przeciw. Czy po konsultacjach będą do pomyślenia jakiekolwiek głębokie zmiany? Moim zdaniem nie. Krytyk chciał trzymać rękę na pulsie i dlatego domagał się publikowania regularnych doniesień z prac podzespołów, nie bacząc na trudności techniczne i finansowe, które by to nastręczało (członkowie podzespołów mieszkali w różnych miejscowościach i tylko wyjątkowo spotykali się twarzą w twarz, nie mogli też wziąć na siebie dodatkowego obowiązku w postaci uzgadniania i redagowania bieżących komunikatów, ponieważ termin był krótki, a pracy wiele). Za tradycyjnym trybem pracy: eksperci rozstrzygają – publiczność wypowiada się w plebiscycie, optowała wyraźna mniejszość. Należał do niej pewien profesor, który wyśmiewał każde pytanie stawiane uczestnikom forum przez koordynatora („Dziwią mnie wątpliwości głównego koordynatora projektu”; „To chyba jakieś nieporozumienie, redakcją tak poważnego dokumentu powinien zająć się fachowiec, a nie forum kilkudziesięciu osób”). Kilku irytowała niedoskonała forma wielkopiątkowej wersji, mimo wyjaśnienia koordynatorów, że nie chcieli cyzelować szczegółów z dala od ludzkich oczu, skoro doprowadziłoby to do skrócenia i tak krótkiego okresu publicznej dyskusji: Tego już zupełnie nie rozumiem. Jedynym skutkiem przedstawienia niedopracowanego projektu będzie ośmieszenie zarówno projektu, jak i zespołu koordynatorów. Tak niedopracowany projekt u wielu czytelników zostanie odebrany jako połączenie arogancji i niekompetencji autorów. Jeśli autorom zabrakło czasu, to w jakim świetle rysują się ich kompetencje do realizowania tak złożonych projektów? Styl pracy przy otwartej kurtynie nie podwyższa komfortu wykonawców. Czują się przytłoczeni głosami, w których dominują złośliwe, napastliwe, jednostronne. Ale tak być powinno. Samozadowolenie twórców jest złym prognostykiem jakości wytworu. Są też korzyści po stronie odbiorców. Możliwość zadawania pytań służy usuwaniu nieuniknionych nieporozumień i ucinaniu fantastycznych pogłosek. Możliwość swobodnego wypowiedzenia swojego zdania i zapoznania się z reakcjami bliźnich sprzyja kulturze dyskursu pedagogicznego. Gdyby styl pracy przy otwartej kurtynie przyjął się na przyszłość, byłby to ważny wkład naszego przedsięwzięcia w rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Przystępując do omówienia głosów, które docierały do zespołu koordynatorów od pierwszych dni pracy, dzielę je na dwie grupy: niekontrowersyjne i kontrowersyjne. Głosy niekontrowersyjne W tej grupie umieszczam celne propozycje zmian ulepszających projekt – wystarczyło je zrealizować z podziękowaniem, głosy krytyki gołej, ale trafnej – te zmuszały do obmyślenia zmian, które mogłyby jej zadośćuczynić, oraz rekomendacje, które przy bliższym oglądzie okazały się nieracjonalne, ale pomogły dojrzeć lub zredefiniować jakiś problem i utorowały drogę do właściwego rozwiązania. Wyłożyć ideologię Wielkopiątkowy projekt nie zawierał żadnej deklaracji ideowej. Ściągnęło to na niego wiele słów krytyki: Przedmowa Wszelkie przedsięwzięcie pozbawione kierunku pozbawione jest też powagi i autorytetu. [Gdy nie ma] wspólnego systemu wartości ani pedagogicznych założeń, spójność okaże się powierzchowna i nie sięgnie fundamentów. W takiej sytuacji, pomimo najlepszych intencji, każdy przedmiot podąża swoją drogą. Krytykę uznaliśmy za trafną. Ostateczną wersję otwiera oszczędny, ale wyczerpujący wstęp. Odchudzić Jedno z głównych założeń projektu nowej podstawy programowej głosiło: obligatoryjną treść kształcenia można udostępnić uczniom w przeciętnym oddziale klasowym, zgodnie z zasadami sztuki nauczania, w czasie 75% godzin lekcyjnych przydzielonych każdemu przedmiotowi w ramowym planie nauczania. Wielkopiątkowa wersja projektu nie spełniła tego warunku. Że jest zbyt obszerna, mówili nawet ci, którzy już w następnym zdaniu domagali się wprowadzenia dodatkowych zagadnień. Liczyliśmy się z tym niebezpieczeństwem. Znawca przedmiotu to człowiek, który nie docenia trudności zagadnień, bo się z nimi zżył, i przecenia ich ważność, bo to podnosi prestiż jego grupy zawodowej. Stąd skłonność, by tu dodać, tam rozszerzyć, ówdzie pogłębić i ugruntować. W każdym podzespole znajdowali się wprawdzie czynni nauczyciele, ale nie zawsze chcieli i mogli stawić czoła nawałnicy uczoności. Bez zmasowanej krytyki nie udałoby się to i koordynatorom. Ostateczny projekt jest o 30% chudszy: liczy zaledwie 15,5 arkuszy wydawniczych. Redukcji uległy zwłaszcza wymagania egzaminacyjne. Pomógł w tym prosty wskaźnik ilościowy: średnia liczba wymagań na godzinę lekcyjną. By obliczyć ten wskaźnik, musieliśmy uzgodnić liczbę lekcji odpowiadającą jednej godzinie tygodniowo. Zrazu przyjęliśmy za dokumentami MENiS wartość 38. Nauczyciele natychmiast to zakwestionowali: Proszę odjąć lekcje, które obligatoryjnie muszą być przeznaczone na zapoznanie z programem i wymaganiami (pierwsza lekcja w roku, wizytatorzy sprawdzają zapisy w dziennikach), zapoznanie z ocenami okresowymi, przewidywanymi, rocznymi i ich uzasadnienie lub informowanie o możliwości i zakresie poprawy. W ten sposób zużywamy 4 godziny lekcyjne w roku. Proszę też przewidzieć pewne elementy życia szkoły, jak np. wycieczki, wyjścia do kina, jakiś apel, o ewentualnej chorobie nauczyciela nie wspominając. Rekordziści w odejmowaniu doszli do 32. Na to zgody być nie mogło. Podstawie programowej nie 9 wolno sankcjonować powszechnej niestety skłonności do odwoływania lekcji pod byle pretekstem. Ostatecznie stanęło na 35 godzinach, z wyjątkiem klasy maturalnej, w której doliczyliśmy się tylko 30 godzin. Dalej rachunek był prosty. Z całkowitego przydziału godzin w tygodniu przeliczeniowym braliśmy 75% i mnożyliśmy przez 35, otrzymując liczbę godzin lekcyjnych, które powinna zagospodarować podstawa. Po długiej dyskusji uznaliśmy, że dopuszczalna „gęstość” wymagań powinna być uzależniona od przedmiotu (np. w matematyce jest wielokrotnie niższa niż w wiedzy o społeczeństwie), ale nigdzie nie może przekroczyć 2. W większości przedmiotów mieści się w przedziale 0,5–1,5. Obawa, że zasada 75% zostanie uznana za zwykły chwyt propagandowy, przestała nas trapić, choć bez wątpienia nadal się będzie zarzucać projektowi przeładowanie. Przyszłym krytykom poddaję pod rozwagę następujące argumenty. Po pierwsze, jakkolwiek nie można wykluczyć, że w niektórych oddziałach klasowych nawet 100% czasu nie wystarczy do opanowania zredukowanej treści kształcenia, to jednak ich liczba jest – zgodnie z krzywą Gaussa – niewielka. Z pewnością nie mogą one wyznaczać normy obowiązującej wszystkie oddziały w kraju. Po wtóre, niemożność udostępnienia obligatoryjnej treści w 3/4 godzin lekcyjnych często bywa następstwem błędów w metodyce i organizacji kształcenia. Z pewnością nie można obciążyć ich skutkami podstawy programowej. Po trzecie, nawet przeładowany projekt wielkopiątkowy został uznany przez sporą grupę krytyków za minimalistyczny („Maturzysta wykształcony według nowej podstawy będzie miał jeszcze mniej umiejętności i wiedzy niż tegoroczny maturzysta!”). Dostało się zwłaszcza projektowi matematyki („Zawsze staliśmy na stanowisku odchudzenia programów nauczania z matematyki, ale w tej podstawie chyba zrobiono to z przesadą”). Odnotowuję te głosy, ale się z nimi nie solidaryzuję, ponieważ domagają się zwiększenia obciążeń nie u siebie, lecz za miedzą: Treści gimnazjalne zostały istotnie ograniczone, zupełnie nie wiem dlaczego; środowisko nauczycielskie raczej spodziewało się ich poszerzenia. Czemu ze szkoły podstawowej zniknęły procenty, z gimnazjum wzory skróconego mnożenia, figury podobne, przekształcenia? Nie ma też średnich, jest bardzo ubogi rachunek na wyrażeniach algebraicznych. Tego nie napisał nauczyciel ze szkoły podstawowej ani z gimnazjum. Kilkoro nauczycieli z liceum ogólnokształcącego proponowało: 10 Przedmowa Obowiązkowe powinny być w gimnazjum funkcje trygonometryczne. W gimnazjum uczniowie dowiadują się zdecydowanie za mało, natomiast zrealizowanie zagadnień przypisanych do liceum (zwłaszcza w klasach z rozszerzonym programem nauczania) jest właściwie niemożliwe. A więc konieczne byłoby przesunięcie części zagadnień z liceum do gimnazjum. Natychmiast ripostowała nauczycielka z gimnazjum: Przesuwanie to też nie jest dobry pomysł. Rzeczywiście w liceum jest mało czasu, ale w gimnazjum też nie ma go za wiele, tym bardziej, że my mamy wszystkie dzieci (nie tylko te najlepsze). Trzeba pamiętać, że podstawa programowa nakazuje, ale nie zakazuje. Nikt nie zabrania nauczycielowi rozszerzać zakresu treści. Jeśli z czasem stanie się to praktyką powszechną, można będzie tę treść włączyć do podstawy programowej przy kolejnej nowelizacji. Taka strategia podnoszenia poziomu kształcenia z pewnością jest lepsza niż dekretowanie ambitnych celów ze świadomością, że pozostaną na papierze. Uniezależnić od siebie zakresy kształcenia Zgodnie z założeniami projektu zagadnienia i wymagania zakresu podstawowego są podzbiorem zakresu rozszerzonego. Zakwestionowali to wyłącznie fizycy. Na długą dyskusję złożyło się wiele pochopnych sądów i jedno rozwiązanie. Najpierw przypomniano dobre czasy Mirosława Handkego, kiedy to nie przewidywano zdawania matury po odbyciu zajęć w zakresie podstawowym. Mogły one dzięki temu budzić zainteresowanie przedmiotem i ukazywać uczniom piękno ogólnych praw przyrody. Niestety: Ekipa pani minister Łybackiej dokonała zmian niekorzystnych dla uczniów i nauczycieli. Najważniejsza z nich to wprowadzenie matury po kursie podstawowym. Wskutek tego wszyscy uczniowie muszą się uczyć fizyki, tak jakby mieli zdawać z niej maturę. A przecież wybiera ją około 7%: I z powodu tej garstki cała licealna populacja ma się uczyć rzeczy dla większości nieinteresujących i za trudnych? Nauczyciel ma uczyć całą klasę pod maturę z fizyki? Przecież to absurd! Nowoczesna dydaktyka zaleca, by inaczej uczyć, przygotowując ucznia do matury i dalszych studiów związanych z tym przedmiotem, a inaczej, jeśli chcemy wykształcić światłego niespecjalistę. Podstawowym błędem projektu nowej podstawy programowej z fizyki jest odejście od tego zróżnicowania. Stanowi to całkowite zaprzeczenie idei reformy. Krytycy nie wzięli pod uwagę, że gdyby skorygować ten błąd według ich pomysłu, matury nie mogłaby zdawać młodzież z liceów profilowanych i techników, ponieważ kształcenie w zakresie rozszerzonym przysługuje wyłącznie uczniom liceum ogólnokształcącego. Znalazło się jednak rozwiązanie: odrębny zakres nieegzaminacyjny, różniący się od pozostałych głównie przewagą ujęć jakościowych nad ilościowymi. Wybieraliby go uczniowie zdecydowani nie zdawać matury z fizyki. Zaakceptowaliśmy to rozwiązanie jako niewielki krok ku większej specjalizacji w liceum ogólnokształcącym. Czy zyska uznanie, trudno przewidzieć, zwłaszcza że członkowie pozostałych podzespołów przyrodoznawczych stanowczo się od niego odżegnali. Osobnym problemem jest przydział godzin dla zakresu rozszerzonego. Ramowy plan nauczania normuje ich łączną liczbę, pozostawiając sposób podziału samym szkołom. Szanując tradycję, nie stosowaliśmy opisanego wyżej wskaźnika gęstości wymagań do zakresu rozszerzonego. Mimo to pewien krytyk zarzucił nam, że treść i wymagania w tym zakresie dostosowaliśmy raczej do typowych niż maksymalnych liczb dodatkowych godzin, czyli że zaniżyliśmy poziom wymagań „w stosunku do tego, co jest realne”. Zdaniem krytyka szkoły elitarne będą pracować na znacznie wyższym poziomie, niż zakłada nasza podstawa. Szkoły dla mas poprzestaną na podstawie. Zróżnicuje to szansę dostania się uczniów do szkoły wyższej. Krytyk chciałby, żeby podstawa programowa działała na rzecz wyrównywania szans oświatowych. Chęć to zacna, ale nierealna: żaden akt prawa oświatowego nie jest w stanie przekreślić różnic w kapitale kulturowym uczniów i zasobach szkół. Pomysł rozciągnięcia wymagań stawianych uczniom w szkołach elitarnych na wszystkie szkoły może tylko zwiększyć różnice w wynikach egzaminu maturalnego. Znaleźć wygodniejszą formę Zacznijmy od języka. Krytyk napisał: Marzy mi się, aby z czasem oczyszczono szkolny język z edukacyjnej nowomowy, jaką nasiąkł w ostatnich latach: „kompetencje”, „cele operacyjne i wynikowe”, „umiejętności kluczowe” – długo by wymieniać. No i poczytałem projekt podstawy z matematyki. W spisie wymagań dowiedziałem się, że uczeń „stosuje”, „rozpoznaje”, „rozwiązuje”, „wykonuje” itd. To okropna maniera, pretensjonalny praesens optativus, charakterystyczny dla niegdysiejszych ogłoszeń parafialnych. Zgoda. Maniera rzeczywiście okropna. Po namyśle wprowadziliśmy formę bezokolicznikową: Przedmowa 11 „stosować”, „rozpoznawać”, „rozwiązywać”. Dobrze harmonizuje z pojęciem wymagania. Układ graficzny wielkopiątkowej wersji projektu wzorowaliśmy na formie obowiązującej podstawy. Okazało się, że to błąd: ności, czyli sprawdzić, czy rzeczywiście mierzy to, co opisuje wymaganie. Podana definicja podważa zasadność licznych ataków na formę wymagań. Pisze pracownica placówki doskonalenia nauczycieli: Obecny layout projektu jest nieludzko niewygodny. Żeby się w nim połapać, musiałem pracowicie poprzenosić myszą wszystkie wymagania pod odpowiednie hasła tematyczne. Cóż znaczy, że uczeń zna np. zasady bezpiecznego użytkowania komputera? Byłoby chyba lepiej dla wszystkich, gdyby je stosował. W obowiązującej podstawie treść typowego przedmiotu zamyka się w kilkunastu zagadnieniach, a lista osiągnięć jest jeszcze krótsza. W naszym projekcie te liczby są dziesięciokrotnie większe. Jeśli na trzech stronach wypisać zagadnienia treści, a na następnych sześciu – wymagania, związek między obiema listami staje się nieuchwytny. Wdzięczni za krytykę, nadaliśmy ostatecznemu projektowi formę tabeli. To nie tylko ułatwiło korzystanie z podstawy, ale też ujawniło chwiejność podziału na treść i wymagania. Bystry krytyk wypatrzył ją pierwszy: Są dwa rodzaje spisów: „treść” i „wymagania”. Szperałem w nich w nadziei, że znajdę wskazówki, jaka zasada odpowiedzialna jest za podział na te dwie listy. Zaskoczony byłem, że obie listy są zasadniczo podobne, tyle że do listy treści dodano po prostu słowa, takie jak „wyjaśnić” lub „porównać”. Skoro czytelnikami podstawy są z definicji ludzie wykształceni, trudno pojąć, dlaczego zmarnowano papier na duplikat listy treści nauczania. Chwiejność usunęliśmy. Zasadę podziału, której słusznie domaga się krytyk, można opisać następująco. Treść – w liczbie pojedynczej, bo to rzeczownik niepoliczalny – opisuje zbiór znaczeń, które szkoła jest zobowiązana udostępnić uczniowi za pośrednictwem materiałów (tekstów, modeli itp.), zadań i organizacji uczenia się. Wymaganie to uszczegółowienie treści. Jedno zagadnienie może być skojarzone z jednym wymaganiem lub większą ich liczbą, ale może mu też nie odpowiadać żadne wymaganie. Natomiast każde wymaganie musi być ugruntowane w jakimś zagadnieniu. Opracowując założenia projektu, myśleliśmy o wymaganiach uszczegółowionych aż do schematu zadania testowego. Okazało się to zbyt ograniczające, a i niepotrzebne, bo przecież podstawa ma jedynie ukierunkować, a nie zastąpić fachowców z komisji egzaminacyjnych. Wymaganie zdefiniowaliśmy więc jako opis konkretnej dyspozycji umysłowej, która nadaje się na przedmiot pomiaru. Zadaniem komisji egzaminacyjnej jest dobrać do danego wymagania operację pomiarową (długo jeszcze będzie to po prostu zadanie testowe) i upewnić się o jej traf- Błąd tego zarzutu polega na nieodróżnieniu wymagania od celu kształcenia. Kształcimy po to, by uczeń bezpiecznie posługiwał się komputerem, ale egzaminujemy ze znajomości zasad, bo tylko to nadaje się na przedmiot pomiaru. Z tego samego powodu niedopuszczalne są takie wymagania, jak: „Pomagać różnym osobom w otoczeniu oraz angażować się w działania na rzecz innych”. Dlaczego pojawiają się sformułowania „znać”, „wiedzieć”? Miałam nadzieję, że wypracowaliśmy już w polskiej szkole dostatecznie dużo jasno sprecyzowanych czasowników operacyjnych. Od lat na każdym kursie zwraca się nauczycielom uwagę na prawidłowe słownictwo w tym względzie. W podobny ton uderza uczony dydaktyk: Propozycja zapisów wymagań jest znakomitym przykładem, jak nie należy formułować opisu umiejętności. Jak sprawdzić, że uczeń coś „zna” lub „rozumie”? Czy będziemy go pytać o definicję? Każdy układający konkretne zadanie do egzaminu naraża się na zarzut, że nie jest w zgodzie z różnymi przecież interpretacjami tak niejednoznacznych pojęć. Co, oprócz irytacji z powodu odstępstwa od miłej krytykom rutyny umysłowej, którą nazywają „prawidłowym słownictwem”, kryje się w tych zarzutach? Po pierwsze, pogląd, że ogólne dyspozycje umysłowe są niemierzalne. Ten pogląd jest błędny. Celnie wykazał to inny krytyk: Oczywiście, że można sprawdzać rozumienie! Polecam na ten temat artykuł Mieczysława Sawickiego z 1983 r., wznowiony w „Fizyce w szkole” (2005, nr 1). Prawdziwy operacjonizm (w duchu McDermotta) polega właśnie na sprawdzaniu rozumienia za pomocą umiejętnie dobranych operacji. To rozumienie jest celem sprawdzania, a nie owe operacje. Rzeczywiście – lobby dydaktyków propagujące „czasowniki operacyjne” nie odróżnia wskaźnika (index) od tego, co on wskazuje (indicatum), czyli np. wyniku testowania od składnika wykształcenia. Gdyby przenieść ich zalecenia na grunt medyczny, diagnoza lekarska polegałaby na ustaleniu obecności lub nasilenia wybranego objawu, a nie na zidentyfikowaniu choroby, na którą cierpi pacjent. Stępia to w nauczycielach naturalny krytycyzm, który zabrania orzekać, że uczeń osiągnął lub nie osiągnął tego, co powinien, na podstawie wykonania arbitralnie wybranego sprawdzianu. 12 Przedmowa Zresztą czasowniki operacyjne najczęściej nie denotują żadnych objawów, lecz są dziwacznym, niezgodnym z duchem polszczyzny sposobem mówienia. Rozważmy ulubiony czasownik „wskazać”. Można wskazać największy klocek w zbiorze, rzekę na mapie lub ulicę prowadzącą do dworca. Co jednak znaczy zdanie: „Wskazać trwanie wzorców rzymskich w różnych epokach”? Im prędzej porzucimy tę manierę, tym lepiej. Po drugie, w zarzutach kryje się przekonanie, że tylko wymagania w postaci schematu zadania testowego (a jeszcze lepiej – samego zadania) zapewnią standaryzację egzaminu. Gdyby pójść tym tropem, podstawa utożsamiłaby się z informatorem egzaminacyjnym, usztywniając pomiar, a zatem i kształcenie, do granic absurdu. Trzeba pamiętać, że podstawa adresuje wymagania nie do amatorów, lecz do profesjonalnych konstruktorów standaryzowanych testów osiągnięć. Jeśli mielibyśmy im nie ufać, nie powinniśmy byli tworzyć systemu egzaminów zewnętrznych. Na ostatnim już froncie krytyki wytacza się zarzut, że nowa podstawa często wymaga tego, czego nie ma w treści – wbrew zasadzie, że za każdym wymaganiem musi stać jakieś zagadnienie: Jak można wymagać, by „do podanego tekstu sformułować pytanie filozoficzne”, skoro autorzy nigdzie nie każą uczyć, czym jest pytanie filozoficzne i jak je formułować. Zarzut byłby słuszny, gdyby wymaganiu brakło ugruntowania materialnego, czyli gdyby poszerzało zakres treści. W podanym przykładzie jest inaczej. Pojęcie pytania filozoficznego jest obecne w każdym zagadnieniu treści. Krytyk trzyma się zdroworozsądkowej pedagogiki, zakładającej, że uczniom trzeba wyłożyć explicite każde pojęcie, którym chcemy, żeby się posługiwali. Nie trzeba. Uczeń się dowie, czym jest pytanie filozoficzne, analizując teksty filozoficzne. Nie inaczej jest w innych przedmiotach kształcenia. W matematyce chcemy, żeby dziecko wykorzystywało przemienność i łączność dodawania i mnożenia: „zmieniało kolejność składników (czynników) i grupowało składniki (czynniki) w celu uproszczenia obliczeń”. Wcale to jednak nie znaczy, że musimy przeprowadzić lekcję o własnościach dodawania i mnożenia. Na tym właśnie polega uczenie się w działaniu. Działając, uczeń incydentalnie zdobywa „wiedzę jak”, którą może, jeśli zajdzie taka potrzeba, przekształcić w „wiedzę że” za pomocą refleksji wspomaganej przez nauczyciela lub podręcznik. Poprawić Głosów rekomendujących konkretne poprawki było mnóstwo. Niepodobna każdemu oddać tu sprawiedliwość, a chciałoby się, widząc, jak za jego sprawą pięknieje projekt. Głosy dotyczyły: • Błędów merytorycznych (np. „Czytam: «powstawanie ładunków podczas tarcia». To coś nowego. Do tej pory prawo zachowania ładunku głosiło, że ładunek elektryczny nie powstaje i nie ginie, a podczas tarcia ładunki są rozdzielane”), błędów językowych (np. „Nie mówi się «bioróżnorodność biologiczna»”) lub środowiskowych preferencji leksykalnych (np. „«Odbieranie» zastąpić «percepcją» [muzyki]”). • Nowinkarstwa (np. „Dlaczego wymaga się rozumienia terminu «nowa ekonomia»? Dopóki termin jest w cudzysłowie, to znaczy, że nie jest jeszcze tak ugruntowany, by można go wprowadzać do programu szkolnego”). • Pochopnych uogólnień (np. „«Rozumieć, że klęski żywiołowe mogą stanowić przyczynę napięć i konfliktów społecznych i politycznych» – teza dość hipotetyczna, proponuję skreślić. Uczeń zapyta, kiedy wybuch wulkanu wywołał zamieszki, które trzęsienie ziemi spowodowało zmianę rządu albo która powódź – wojnę”). • Luk (np. „«Higiena narządów moczowo-płciowych» – a gdzie druga część układu wydalniczego?”). • Powtórzeń („Budowa atomu i promieniotwórczość jest i w fizyce, i w chemii. Zostawić tylko w fizyce”). • Błędów przydziału (np. „«Spór o demokrację» – za trudny dla gimnazjalistów, a «porównanie cech polskiego patriotyzmu w przeszłości i teraźniejszości» – za łatwe dla licealistów. Proponuję zamianę”; „«Rozumieć, dlaczego terytorium państwa dzieli się na mniejsze jednostki» – przenieść [z geografii] do wiedzy o społeczeństwie, tam jest właściwy kontekst”). • Błędów proporcji (np. „Koniecznie trzeba rozszerzyć zakres wiedzy z historii ojczystej, a ograniczyć wiedzę o społeczeństwie [w szkole podstawowej]”). Najwięcej zmian pod wpływem takich głosów wprowadziliśmy w opisach języka polskiego, historii, przyrody, informatyki i przedmiotów przyrodniczych. Głosy kontrowersyjne W tej grupie umieszczam głosy, z którymi nie mogliśmy się zgodzić. Głosy te często nie mogły też zgodzić się między sobą, co świadczy, że ich kon- Przedmowa trowersyjność ma charakter obiektywny. Nie pomogły nam w poprawianiu projektu, ale pomogły, i to bardzo, w głębszym zrozumieniu własnego stanowiska i wypracowaniu lepszych argumentów do jego obrony. Dlatego i za nie dziękujemy. Nie zmieniać Obowiązująca podstawa nie powinna być zmieniana, a zespół nie powinien był nigdy powstać. Dlaczego? Interesujące, że żaden krytyk nie uzasadnił swojego tego postulatu w najprostszy sposób – bo wszystko idzie dobrze. Uzasadnienia były inne. Pierwsze: nie zmieniać obowiązującej podstawy, bo nikt nie wie, jak funkcjonuje. Uczony fizyk oświadczył: Inicjatywa ISP to terapia bez diagnozy. Lekarskie powiedzenie głosi: „Terapię bez diagnozy oferują tylko szarlatani”. Obszerną ekspertyzę, która poprzedziła inicjatywę, uznano za niemiarodajną. Uczony inżynier chciałby lepszej: Nie ma wyników badań nad skutecznością oddziaływania istniejącej podstawy, analiz opartych nie na poglądach autorów, lecz na przeprowadzonych profesjonalnie i na szeroką skalę badaniach statystycznych poszukujących korelacji między podstawą a wynikami egzaminów. Krytyk musi wiedzieć, że o żadnej korelacji nie może być mowy, bo podstawa nie jest przecież zmienną. Takie są jednak wymogi retoryki: oskarżenia o brak profesjonalizmu należy okrasić profesjonalnym słownictwem. Innych krytyków nie zadowoliłyby żadne badania, lecz jedynie analiza wyników maturalnych pierwszych absolwentów zreformowanego szkolnictwa. Można by ją przeprowadzić nie wcześniej niż w 2011 r., kiedy wszyscy zapomnieliby już, jak było przed wprowadzeniem reformy. Drugie: nie zmieniać podstawy, bo wprawdzie nie jest dobrze, ale idzie ku lepszemu. Tu następują relacje rozmów z nauczycielami, z których wynika, że wreszcie, po sześciu latach, oswoili się z nowym systemem i zaczynają go doceniać. Ciekawe, czy uznaliby je za miarodajne krytycy, o których powyżej. Trzecie: nie zmieniać podstawy, bo wprawdzie nie jest dobrze, ale nie z jej winy: Nie zmieniajcie, nie przebudowujcie czegoś, co nie zaistniało tak naprawdę w szkole. Obecnie podstawa leży zakurzona w szufladzie dyrektora, bo inne rozporządzenia MENiS są ważniejsze. My podstawie dopisujemy wszystko: nieudacznictwo nauczycieli, błędy podręczników, reformę strukturalną, awans zawodowy. 13 Krytycy – najczęściej z grona autorów obowiązującej podstawy – przekonują: idea jest dobra, tylko świat do niej nie dorósł. Odpowiada im nauczyciel: Skoro „stara” podstawa nie jest znana nauczycielom i leży w szufladzie, to chyba po 5 latach trudno będzie ich przekonać, że jest to dokument potrzebny. Niektórzy krytycy wskazywali rzeczy, które należy zmienić zamiast podstawy – najczęściej testy egzaminacyjne i podręczniki. Czyżby nie rozumieli, że to właśnie obowiązująca podstawa jest główną przeszkodą w ich doskonaleniu? Czwarte i ostatnie: nie zmieniać podstawy, bo to nic nie pomoże: Co za różnica, czy w praktyce oświatowej martwym dokumentem będzie zła czy dobra podstawa programowa? Według mnie zacząć należy od urynkowienia zawodu nauczyciela, czyli od wprowadzenia bezpośredniej zależności pomiędzy jakością pracy nauczyciela, mierzoną przyrostem kompetencji jego uczniów, a wysokością wynagrodzenia i przedłużeniem umowy o pracę (dotyczy to także dyrektorów). Jaki sens ma przebudowa systemu oświaty, który już jest zły? Powinniśmy się zastanowić, jak zbudować nowy system nauczania, zamiast ulepszać stary. Najkrócej ujął to fizyk: Czy warto operować plastycznie kształt nosa choremu na trąd? Poprawić „W moim przekonaniu nowe podstawy nie powinny burzyć dotychczasowych rozwiązań” – tymi i podobnymi słowami próbowano przekonać nas do ograniczenia zakresu zmian. Nie pomogły deklaracje, że nie zamierzamy podważać założeń reformy programowej ni rewolucjonizować praktyki oświatowej. W oczach większości krytyków jesteśmy burzycielami. Co powinniśmy byli zrobić, żeby uniknąć tego miana? Zapewne ograniczyć się do poprawienia stylu i języka obowiązującej podstawy. To zadanie dla doświadczonego redaktora, a nie sześćdziesięcioosobowego zespołu specjalistów. Czemu zresztą miałaby służyć taka kosmetyka? Obowiązująca podstawa jest pozbawiona mocy normatywnej, a zbudowany na niej system państwowego nadzoru jest wewnętrznie sprzeczny. Trzeba zmian, które przywrócą podstawie funkcje założone przez ustawodawcę. Na inne szkoda czasu. Zmieniać Na antypodach tej dyskusji mniejszościowe grono krytyków ganiło nas za brak radykalizmu. Skoro już podejmuje się próbę zmiany podsta- 14 Przedmowa wowego dokumentu programowego, to nie należy się oglądać na obowiązujące rozwiązania: Trudno mi się zgodzić z argumentem o potrzebie kierowania się zasadą zachowania ciągłości i samoograniczenia się do jedynie małych kroczków. Jedynym kryterium powinna być optymalność budowanego rozwiązania (uwzględniająca także jego wykonalność w istniejących lub dających się stworzyć realiach). Jeśli tak przyjęte kryterium doprowadzi nas do konkluzji, że zmiany muszą być radykalne, to nie należy się od nich odżegnywać, a jedynie tak dostosować tempo i scenariusz wprowadzania tych zmian, by nie pogorszyć warunków kształcenia obecnych uczniów. Krytyk proponuje: Podstawa, określając treść i osiągnięcia, określa również minimalne warunki organizacyjno-techniczne potrzebne do realizacji celów: 1) minimalną liczbę godzin zajęć faktycznie odbytych i poprowadzonych przez nauczyciela posiadającego właściwe kwalifikacje (38 godzin w roku nie powinno być marzeniem, lecz egzekwowalnym prawem ucznia), 2) maksymalną liczebność grup zajęciowych w zależności od przedmiotu albo rodzaju zajęć, 3) minimalne wyposażenie pracowni przedmiotowych i minimalne roczne nakłady w przeliczeniu na ucznia potrzebne na konserwację i odtworzenie wyposażenia, 4) minimalne warunki otoczenia pozalekcyjnego (np. biblioteka, czytelnia internetowa, liczba „godzino-stanowisk” pracy pozalekcyjnej dostępnych w roku w przeliczeniu na jednego ucznia). Pewnie lista nie jest kompletna. Krytyk reprezentuje postawę „wszystko albo nic” i dlatego otwarcie życzył nam klęski: Czy rozważa Pan kapitulację? Któregoś dnia przyjdzie konstatacja, że tak skromnymi siłami, w tak krótkim czasie i po tak niskich kosztach zadania tego nie da się wykonać dobrze i odpowiedzialnie. A wykonanie zadania źle lub mocno niekompletnie byłoby gorsze niż odłożenie go do czasu stworzenia korzystniejszych warunków. Bo jeśli projekt mocno niedoskonały zostanie wprowadzony, to wzmocni argumenty środowisk zachowawczych i pozycję osób dążących do utrzymania wygodnego stanu obecnego, którym nie przeszkadzają wszystkie te patologie, które moim zdaniem w wielkiej części trafnie (choć pewnie jeszcze mocno niepełnie) zostały opisane przez Pana w założeniach. Zamiast dzieła naprawy będzie niezamierzona intelektualna dywersja. Nie posłuchałem tego głosu, bo radykalizm uważam za złego doradcę. Zamiast chwytać każdą okazję do niechby i drobnych ulepszeń, każe on czekać z założonymi rękami na korzystniejsze warunki, które przecież wcale nie muszą zaistnieć. Zresztą dobrowolnie podjęte zadania trzeba doprowadzać do końca i ponosić odpowiedzialność za skutki. Wiele głosów atakowało nas za brak nowatorstwa. Dobrze je reprezentuje cytat dotyczący fizyki: Przeczytałam wersję roboczą podstawy fizyki dla gimnazjum. Przyznam, że jestem rozczarowana. Nie ma w niej żadnej nowej, ożywczej myśli, żadnej nowej filozofii nauczania fizyki. Treści nauczania lakonicznie sformułowane w aktualnej podstawie zostały tylko wypełnione szczegółowymi informacjami. Nowa podstawa usuwa tylko niepewność dotyczącą tego, co może, a czego nie może być na egzaminie gimnazjalnym. Szkoda, że nie widzę tu żadnej nowoczesnej i spójnej koncepcji nauczania fizyki w szkole XXI w. Ten głos, i nie on jeden, zaświadcza, że nie sprzeniewierzyliśmy się własnemu zobowiązaniu do zachowania ducha obowiązującej podstawy. Czy popełniliśmy błąd? Nie sądzę. Nowatorska myśl rodzi się w awangardzie, na granicach istniejącej praktyki oświatowej i badawczej, a nie w akcie prawa obowiązującego wszystkich. Nie ci i nie tak Zmiany podstawy są potrzebne, ale powinni je wprowadzać inni ludzie w inny sposób. Wiele głosów podnosiło niereprezentatywność składu naszych zespołów roboczych: W opracowaniu takiej znowelizowanej wersji powinno brać udział szerokie i reprezentatywne grono osób aktywnie działających na polu dydaktyki fizyki. W naukach społecznych reprezentatywność osiąga się przez losowanie. W polityce – przez wybory. Tu żadna z tych metod nie wchodzi w grę. W podtekście takich głosów kryje się zawsze jakaś lista nazwisk. Jej reprezentatywność zakwestionuje każdy, kto się na niej nie znajdzie. Inni krytycy otwarcie rekomendowali samych siebie. Jedna z autorek obwiązującej podstawy napisała: Dlaczego ISP? – co ma wspólnego z codzienną oświatą? Wszyscy sprawcy [obowiązującej podstawy] powinni być wezwani przed oblicze szefa MENiS Mirosława Sawickiego i zapytani: kiedy, co i w jaki sposób to poprawicie? Sprawcy tegoż dokumentu mogą go poprawić/przebudować, bo są autorami. Pewien dydaktyk matematyki zaczął od pryncypialnej krytyki projektu („jest nie do przyjęcia ani poprawienia”), ale zaraz dał koordynatorom szansę: Mam nadzieję, że zechcecie Państwo zareagować w jedyny możliwy sposób: wycofać projekt i powołać do jego przygotowania kompetentny zespół, w skład Przedmowa którego weszliby dydaktycy matematyki. Żeby napisać wartościową podstawę, trzeba jednocześnie być matematykiem i rozumieć (starać się rozumieć) myślenie ucznia. Ten warunek spełniają tylko matematycy-dydaktycy, tylko oni posiadają bowiem rzetelne wykształcenie matematyczne, a jednocześnie swoją działalność badawczą skierowali na zgłębianie myślenia uczniów i szukanie sposobów jego skutecznego doskonalenia. Odpowiedziałem, że w podzespole ds. matematyki znalazło się dwóch nauczycieli, dydaktyk matematyki z łódzkiego centrum doskonalenia nauczycieli, uczony matematyk i jego asystentka z programu PISA – trudno o bardziej wyważony skład. Riposta była natychmiastowa: To nie są dydaktycy matematyki, o jakich mówię. Dydaktyka matematyki jest odrębną dziedziną nauki. Krytyka sposobu prowadzenia prac dotyczyła najczęściej tempa. Z faktami trudno dyskutować: czasu było mało. Pierwsza wersja projektu powstała w okresie 11 tygodni. Drugą opublikowaliśmy w mocno niedoskonałej formie, bo goniły nas terminy. Warto jednak zapytać, jak krytycy wykorzystaliby czas, którego się domagają. Na dyskusje nad filozofią kształcenia i konsultacje ze wszystkimi środowiskami: Zamiast pracować nad projektem, członkowie zespołów powinni co najmniej przez miesiąc zadawać pytania osobom z różnych środowisk (szkół, uczelni, komisji egzaminacyjnych itp.), które w rozmaity sposób musiały wykorzystywać podstawę programową w swojej pracy. Jeden z koordynatorów replikował: Tak by się zdawało, ale to prowadzi do nikąd. Jeśli nie ogłosimy rdzenia propozycji, to każdy głos w dyskusji będzie prowadził w inną stronę i w efekcie powstanie przypadkowy zlepek. Sposób, jaki przyjęliśmy: szybko opracować pierwszą wersję projektu i długo ją redagować z udziałem wszystkich zainteresowanych, okazał się skuteczny. Zapowiedź ministra edukacji, że ostateczny projekt będzie jeszcze przez rok przedmiotem konsultacji, upewnia, że nie zabraknie czasu na pracę w jej najważniejszym etapie. Chyba że nowe kierownictwo resortu nie dotrzyma obietnicy starego. Miałoby w tym sojuszników. Wiele, jeśli nie większość opinii organizacji i towarzystw naukowych o wielkopiątkowej wersji podstawy kończą takie konkluzje: Uważamy, że podstawowa koncepcja zmian ujawniona w projekcie Nowej Podstawy Programowej, opracowanej w ISP, jest błędna i należy ją w całości odrzucić. Przedstawiona do dyskusji wersja Podstawy jest nie do przyjęcia ze względu na samą koncepcję podsta- 15 wy programowej, a więc nie nadaje się do korekt, uzupełnień czy innych drugorzędnych zmian; powinna być przygotowana zupełnie od nowa. Pewien pracownik okręgowej komisji egzaminacyjnej znaczył w ankiecie opcję „projekt niedostateczny – powinien być odrzucony w całości”, a z boku dopisał: „I powinny być w nim dokonane głębokie zmiany”. Zapewne miał na myśli: „I autorzy powinni klęczeć na grochu”. Zastanawiająca jest łatwość, z jaką ferowano te wyroki. Projektu nie pisali przecież szewcy, lecz koledzy po fachu. Wielu z nich ma większe osiągnięcia zawodowe niż ich krytycy. O uzasadnieniach wyroków dałoby się powiedzieć wiele gorzkich słów. Zagadkę zostawiam socjologiom nauki, sam chcę natomiast uwypuklić nieracjonalność strategii: odrzucić w całości i napisać od nowa. Podstawa programowa kształcenia ogólnego to twór niezmiernie złożony. Trudno było opracować obowiązującą podstawę. Jeszcze trudniej – nasz projekt, bo jego złożoność jest wielokrotnie większa. Długo pracowało nad nim kilkadziesiąt osób, a mimo to ma wady. Sygnatariusze skazujących wyroków uważają, że lepiej przejść od początku całą drogę, niż zacząć od miejsca, do którego doszli poprzednicy. Najwyraźniej wierzą, że sami zrobili wszystko szybciej i lepiej. Pycha to czy naiwność? Nie odbierać danej wolności Filozof napisał: […] argumentował Pan przeciwko przywiązywaniu przesadnej wagi do swobody nauczycieli w kształtowaniu treści nauczania. Nie wierzy Pan, by nauczyciele i uczniowie potrafili zrobić z tej swobody dobry użytek. Ani tej Pana opinii, ani też mojej, przeciwnej, nie sposób uzasadnić przy pomocy twardych danych. Chodzi tu raczej o niezgodność dwóch idei edukacyjnych i dwóch nastawień w kwestii roli państwa w edukacji. To, które odczytuję w sformułowanych przez Pana założeniach reformy oraz w treści konkretnych projektów podstaw programowych, uważam za anachroniczne, zaprzeczające najlepszym zdobyczom współczesnej pedagogiki a także diagnozom z zakresu psychologii społecznej i socjologii. Krytyk najpierw wyłącza nasz spór ze zbioru sporów, które można rozstrzygnąć z pomocą faktów, i przenosi go w sferę ideologii. Potem oświadcza: Podstawa jest zbyt szczegółowa i niemal całkowicie ubezwłasnowolnia nauczyciela i ucznia. Szczegółowość podstawy nie tylko czyni ją nudną, lecz także intelektualnie szkodliwą. Ponieważ porusza się w sferze ideologii, nie oferuje uzasadnienia empirycznego, lecz ideologiczne. 16 Przedmowa Wychodzi mianowicie od istoty filozofii: „jest wysoce aporetyczna i to właśnie stanowi o jej wartości w kulturze”. Znaczy to, że „prawie każdy z punktów podstawy można zakwestionować ze względów merytorycznych”; zarazem – że „autorzy projektu z pewnością znajdą odpowiednie kontrargumenty i może nawet przekonają krytyka do swoich racji”. Zatem wada naszego projektu nie polega na tym, że coś rozstrzyga niepoprawnie, ale że w ogóle coś rozstrzyga: „przesądza kwestie, do których przesądzania nie ma żadnego intelektualnego prawa”. Każde takie rozstrzygnięcie nazywa autor przemocą intelektualną i dochodzi do wniosku, który założył na początku: Podstawa programowa powinna być całkowicie wolna od intelektualnej i symbolicznej przemocy. Powinna zawierać pytania, problemy, idee stanowiące trzon naszej kultury i wspólną własność intelektualną współczesnego Europejczyka. Uszczegółowienie tych idei należy pozostawić nauczycielom i uczniom. Żadne określenie istoty filozofii nie jest rozstrzygające, ponieważ i ono musi być aporetyczne. Spór trzeba przenieść na płaszczyznę legislacyjną, bo podstawa jest przecież aktem prawa administracyjnego. Istotą tego prawa jest ograniczanie aktywności – nakazem lub zakazem. Wszystkie dające się pomyśleć ograniczenia różnią się stopniem kontrowersyjności. Filozof domaga się od podstawy wyłącznie nakazów niekontrowersyjnych, czyli takich, które wszyscy uznaliby za oczywiste. Ale edukacja obfituje także w zagadnienia kontrowersyjne. Przykład takiej kontrowersji daje drugi filozof: filozofii można nauczać albo w formie „ćwiczeń logicznych, analiz rozumowania i myślenia abstrakcyjnego, całkowicie lub częściowo obywających się bez historii filozofii”, albo w formie historii filozofii („wprowadzania biografii i omówień stanowisk, orientacji w najważniejszych kierunkach filozoficznych”). Albo – albo: ta kontrowersja musi być jakoś rozstrzygnięta, zanim nauczyciel wejdzie do izby szkolnej. Podobny przykład z fizyki: czy nauczać o prawie Ohma i jeśli tak, to w którym etapie edukacji? Praktyka oświatowa opiera się na nieustannych wyborach. Trzeba rozstrzygać, czyli podejmować decyzje o celach i warunkach kształcenia, obecności poszczególnych przedmiotów, poszczególnych zagadnień i ich układzie w czasie, metodach udostępniania ich uczniom i sprawdzania, czy zostały opanowane. Podczas lekcji raz po raz trzeba decydować: jeszcze jedno wyjaśnienie czy już nowy temat?, poszerzenie dyskusji czy zmierzanie do konkluzji?, praca nad zadaniem w pojedynkę czy w zespole? Żadne z tych rozstrzygnięć nie spada z nieba, za każdym musi stać jakiś podmiot. Kto nim powinien być? Odpowiedź obu filozofów i wielu innych krytyków jest stanowcza: każdy, byle nie podstawa programowa: Nowa podstawa musi dopuszczać różne rozwiązania i różne możliwości. Uznaję prawo autorów projektu do odmiennego zdania, nie zgadzam się jednak, by narzucali swoje zdanie całej Polsce. Ta odpowiedź kwestionuje raison d’être samej podstawy. Skoro podstawa rozstrzygałaby jedynie sprawy niekontrowersyjne, takie jak obecność filozofii w programie szkoły lub nauczanie o prądzie elektrycznym, to stałaby się całkowicie zbędna. Los obowiązującej podstawy potwierdza ten sąd. Jak wiadomo, jest ona ogólnikowa i niekonkretna, rozstrzyga zatem niewiele. Pewien krytyk zauważył: […] niekonkretność podstawy jest tym, co wyklucza jej użyteczność. Trudno na jej podstawie postawić zarzuty o niewłaściwym działaniu nauczyciela, o nieadekwatności podręczników, o niezgodności z podstawą pytań egzaminacyjnych, o nieadekwatności warunków nauczania (liczebność klas, wyposażenie) do zadań. Gdy coś jest niekonkretne, to wszystko jest z tym zgodne. Taka podstawa rzeczywiście nadaje się do spoczywania tam, gdzie spoczywa w większości polskich szkół, kuratoriów, komisji egzaminacyjnych: głęboko w szufladzie. A przecież według ustawodawcy podstawa ma standaryzować programy, podręczniki i testy egzaminacyjne. Program i podręcznik musi być zgodny z podstawą programową. Kontroluje to i potwierdza aktem dopuszczenia do użytku szkolnego minister edukacji. To samo dotyczy informatora i testu egzaminacyjnego. Sama jednak idea zgodności z ogólnikową podstawą programową jest obarczona błędnym kołem, skoro w celu uprawomocnienia decyzji w sprawach nierozstrzygniętych przez podstawę wymaga się wykazania, że są one zgodne z podstawą. Dlatego twierdzę, że ideologiczna obrona wolności oświatowej jest w istocie wymierzona w fundament reformy programowej z 1999 r. Obrońcy wolności nie uznają przesunięcia państwowej kontroli z procesu na produkt. Aprobują reformę nie w jej założeniach, lecz w (niezamierzonych?) skutkach. Chcą utrzymać podstawę, której w istocie nie ma, akt ograniczający, który niczego nie ogranicza. To erozja państwa prawnego. Jak zwykle w debatach ideologicznych pojawia się pytanie: w czyim interesie? Kto, jeśli nie konstytucyjny minister, ma być obdarowany prawem rozstrzygania setek kwestii programowych? Pierwszy filozof odpowiada: nauczyciele i uczniowie. Jest w tej odpowiedzi racjonalne Przedmowa 17 jądro: żadna decyzja, która może być podjęta w szkole, nie powinna być podejmowana na wyższym szczeblu. Gdzie jednak jest kres zbioru kwestii pozostawionych szkole? Filozof może twierdzić, że nie ma go wcale, i oskarżać inaczej myślących o „niewiarę w nauczycieli i uczniów”. Jednak pedagog pamięta, że pojedyncza szkoła jest cząstką krajowego systemu oświaty, czyli że musi być pod wieloma, choć oczywiście nie wszystkimi względami podobna do innych szkół. Takiego podobieństwa nie da się zapewnić bez rozstrzygnięć ponadjednostkowych. Musi zatem istnieć kres autonomii nauczyciela. Powinien się on cieszyć całkowitą swobodą w planowaniu i prowadzeniu lekcji, ale jego swoboda w doborze treści kształcenia musi być mądrze ograniczona. Dobrze to uzasadnił nauczyciel: zjum? Zna możliwości przeciętnego ucznia? Napisano: „Nauczyciele są usilnie proszeni o wskazanie zagadnień, które można usunąć z podstawy bez szkody dla wykształcenia ucznia”. A to już można chyba zagrać w rzut monetą. Koordy nator: Proszę mi wybaczyć – nie rozumiem Pani motywów. Domyślam się, że Pani zdaniem projekt jest zbyt obszerny. Czekam w napięciu, co zaproponuje Pani usunąć. Żadna propozycja jednak nie pada. Czytam jeszcze raz i widzę, że jest propozycja: rzucić monetą. N a uc zy cie lka : Po przeczytaniu projektu poczułam się, jakbym dostała od męża 10 zł i godzinę czasu na przygotowanie dobrego obiadu dla 10 osób. Ponarzekałam, ale też pytałam, czy autorzy podjęliby się np. nauczenia w 5 godzin o ruchu jednostajnym przeciętnych uczniów w przeciętnej 30-osobowej klasie. Chętnie zobaczyłabym, jak to zrobią. Oczywiście miejsce dla innowacyjnych zapaleńców musi się także znaleźć – chociaż ja osobiście nie jestem pewien, czy chciałbym, aby młody zapaleniec przeprowadzał eksperymenty edukacyjne na mojej córce. Ten (typowy) dialog można obrócić przeciw nauczycielom – że potrafią jedynie narzekać, zamiast wziąć program w swoje ręce. Sądzę jednak, że to błędna interpretacja. Nauczyciele nie rwą się do decydowania, bo rozumieją trudność zadania i czują odpowiedzialność za uczniów. Żądają racjonalnej i realistycznej podstawy od osób powołanych do tego celu i nie zamierzają ich w tym wyręczać. To wyraz głębokiego zrozumienia swojego miejsca w systemie oświaty. Kto by chciał dać nauczycielom więcej swobody, niż oni chcą i są w stanie wykorzystać, ten działa na rzecz pośredników, którzy za nauczycieli zagospodarują nadwyżkę. To zbliża nas do odpowiedzi na pytanie, kto rości sobie prawo rozstrzygania kontrowersyjnych kwestii programowych? Zdaniem drugiego filozofa, a zarazem prominentnego przedstawiciela wydawców edukacyjnych – autorzy programów i podręczników. Pewien autor uzasadnił to roszczenie porównaniem szkolnictwa do aptekarstwa. Kiedyś aptekarz sam przyrządzał leki, dziś tylko sprzedaje to, co stworzyły koncerny farmaceutyczne. Postęp oświatowy polega na skupieniu myśli programowej w komercyjnym wydawnictwie. O tym, czego uczyć polskich uczniów, powinien decydować właściciel i redaktor. Filozof pisze wprost: Inny krytyk ujął to ogólniej: Potencjalne szkody dla uczniów, które mogą powstać na skutek zbytniego doprecyzowania treści i ich układu, są niepomiernie mniejsze niż realne szkody, które płyną z pozostawienia niedomówień i do niczego niezobowiązujących ogólników. Filozof chce obdarować nauczycieli taką samą wolnością, jaką sam się cieszy na uniwersytecie, nie bacząc na fundamentalne różnice między organizacjami, które tworzą wiedzę, i organizacjami, które jedynie ją przekazują. Prawda, że uczony sam decyduje, jakie problemy podjąć i jak ukształtować ich rozwiązania, ale – po pierwsze – jego praca jest nieustannie przedmiotem zinstytucjonalizowanej krytyki ze strony innych uczonych. W szkole takiego systemu krytyki nie ma i nie będzie. Nie ma więc mechanizmu odsiewającego błędy. Po wtóre, żaden uczony nie decyduje o zastosowaniu swoich odkryć. Jego wolność kończy się na publikacji. Między odkryciem a zastosowaniem stoi wiele ogniw, w których rozważa się kwestie skuteczności, skutków ubocznych, opłacalności, robi symulacje i próby. W szkole autor pomysłu jest jednocześnie jego wykonawcą. Koszty błędów spadają na uczniów. Nauczyciele rozumieją to lepiej niż ich samozwańczy rzecznicy. Na początku konsultacji dziwiłem się niechęci nauczycieli do rekomendowania konkretnych zmian w projekcie. Nauc zy cielka: Tego nie da się zrealizować w przewidzianym czasie. Marzyciele. Czy ktoś z autorów projektu uczy w publicznym, przeciętnym gimna- Moje całe dotychczasowe doświadczenie zawodowe jako wydawcy edukacyjnego dowodzi, że interes wydawcy w znakomitej większości przypadków pokrywa się z interesem społecznym […] Obok podręczników znakomitych są dobre i bardzo słabe. Nikt jednak nie opracował recepty na powstawanie wyłącznie znakomitych podręczników. Dzięki mechanizmom wolnej konkurencji obok słabych podręczników mogą pojawiać się znakomite. Tak jest obecnie. Litera prawa oświatowego tylko ministra edukacji upoważnia do stanowienia 18 Przedmowa o treści kształcenia w szkołach publicznych. Ale w praktyce ukształtowanej przez obowiązującą podstawę programową władza nad treścią kształcenia przypada komercyjnym wydawnictwom i państwowym komisjom egzaminacyjnym, a nadzór – wolnemu rynkowi. Pewnie i to dałoby się jakoś uzasadnić. Krytyk napisał: Pan twierdzi, że za bardzo się różne podmioty uniezależniają, ja – że bardziej elastycznie reagują na zmiany rzeczywistości. Żyjemy w dobie gwałtownym przemian społecznych, gospodarczych, technicznych. W takich okresach szczegółowe wytyczne są niezmiernie groźnie. Podstawa to nie Dekalog z pięciotysięcznoletnim terminem ważności. Nie może być hamulcem rozwoju. Jeśli tak ma być, to niechże ustawodawca wyraźnie to usankcjonuje. Dopóki to nie nastąpi, można z pełnym uzasadnieniem twierdzić, że dominująca pozycja wydawnictw i komisji egzaminacyjnych jest następstwem błędu legislacyjnego. Można też zrozumieć, że każda próba usunięcia tego błędu wywoła gwałtowny sprzeciw. W proteście podpisanym przez dziesięciu wydawców czytamy: […] mamy do czynienia z bardzo groźnym zamachem na podstawowe osiągnięcia reformy zapoczątkowanej w 1999 roku. […] Nowe podstawy wyłącznie konkretyzują treści kształcenia i treści wymagań – konkretyzują tak bardzo, że zabierają właśnie wszystkim podmiotom edukacyjnego procesu tak cenioną przez nich wolność. […] We wszystkich przedmiotach powraca się do sztywnej jednolitości z najgorszej komunistycznej przeszłości. […] Projekt prof. Konarzewskiego cofa nas do wczesnych lat pięćdziesiątych nie tylko w sferze kultury, ale także gospodarki. […] Nie ma sensu dyskutowanie z przedstawionym projektem ani proponowanie wprowadzania jakichkolwiek poprawek. Domagamy się zaprzestania prowadzenia jakichkolwiek dalszych prac nad opublikowanymi projektami. To brzmi jak polityczne ultimatum i w istocie nim jest. Wydawcy żądają: żadnych dyskusji, żadnych poprawek. Zaprzestać, a właściwie – zakazać jakichkolwiek dalszych prac. Nic dziwnego: to już nie jest dyskurs pedagogiczny, w którym ścierają się poglądy i argumenty, obok protokołów rozbieżności formują się obszary porozumienia, a nad wszystkim unosi się duch instytucji oświatowej, o którym tak pisał jeden z krytyków: Drogowskazem może być tylko interes nauczanych. Swoboda uczących i ich opór wobec ograniczeń mogą być rozważane tylko z tej perspektywy. Jeśli jest to opór racjonalnie uzasadniony dobrem ucznia, należy potraktować go z największą uwagą. Jeśli jest powodowany czymś innym, powinien być zignorowany. Bo ostateczną racją bytu szkoły jest uczeń, a nie nauczyciel. Z tego powodu fakt, że swoboda została raz dana, nie ma najmniejszego znaczenia. Ważne jest jedynie, czy dobrze służy uczniowi, czy nie. Wydawcy nie chcą uczestniczyć w takim dyskursie. Chcą podyktować swoje warunki, boć przecie kiedyś zainwestowali i teraz muszą mieć zyski: […] reforma rozpoczęta w roku 1999 dokonała się w znakomitej części na koszt wydawców. Oni ponieśli całkowite ryzyko niedopracowanych koncepcji merytorycznych, opóźnienia w publikacji podstaw, jeszcze bardziej spóźnionych standardów egzaminacyjnych. Efektem ich działalności jest różnorodność programów i podręczników […] Nowe podstawy prof. Konarzewskiego mają tę różnorodność zniszczyć jednym pociągnięciem pióra ministra edukacji. Do jednego programu, wymieniającego najdrobniejsze egzemplifikacje, da się sensownie napisać tylko jeden podręcznik – jedyny słuszny podręcznik. Nie trzeba dodawać, jakie byłyby koszty społeczne takiego przedsięwzięcia, gdyby jakakolwiek ekipa polityczna odważyła się na wprowadzenie tego projektu, wszyscy uczniowie musieliby kupić na nowo wszystkie podręczniki. Takie rozwiązanie nie ma szans na dłuższe trwanie, więc cała operacja powtórzyłaby się za kilka następnych lat. Jeśli spojrzeć chłodnym okiem na obawy wydawców, łatwo dostrzec, gdzie się mylą. Po pierwsze, sama różnorodność nie jest żadną wartością edukacyjną. Uczniowi jest obojętne, czy rynek oferuje pięć, czy piętnaście podręczników – on bowiem i tak będzie się uczył z jednego, wybranego przez nauczyciela. Z punktu widzenia nauczyciela jest lepiej, gdy rynek oferuje pięć wyraziście różniących się od siebie podręczników niż piętnaście wyróżniających się drugorzędnymi szczegółami – zwiększa to bowiem szansę na racjonalny wybór. Po wtóre, nasz projekt nie wymienia „najdrobniejszych egzemplifikacji”, nie jest też programem, ponieważ nie narzuca układu zagadnień w obrębie etapu i zostawia do zagospodarowania 25% czasu nauczania. Daje to pewne pole manewru. Uzdolnieni autorzy wykorzystają je co do joty, by się wybić nad przeciętność. Nieuzdolnionym pozostanie narzekać, że podcięto im skrzydła. Tak być powinno. Odebrać wolność Na drugim biegunie gromi się nas za liberalizm. Pewien krytyk chciałby obligatoryjnego podziału treści kształcenia na klasy: Rozpisanie podstawy na (w domyśle) roczne etapy byłoby oczywiście pewnym ograniczeniem zmniejszającym swobodę twórców programów. Moim zdaniem jest to jednak cena warta poniesienia. Przedmowa Zdaniem krytyka ułatwiłoby to koordynację programów pokrewnych przedmiotów, nadzór nad procesem kształcenia i jego efektami („Przy podstawie rozpisanej na porcje trzyletnie można jedynie badać efekty po zakończeniu cyklu. Z punktu widzenia uczniów jest to stanowczo zbyt późno”) oraz organizację konkursów przedmiotowych. Zmniejszyłoby też problemy uczniów zmieniających szkołę. Inni idą jeszcze dalej. Ktoś chce obligatoryjnego układu treści: Autorzy programów skoncentrują się wówczas na innych ważnych rozwiązaniach, co może przynieść same korzyści w realizacji. Wielu dopomina się obligatoryjnych wskazówek metodycznych: 19 […] niech będą – jak to proponuje prof. Konarzewski – możliwie najlepiej skonkretyzowane treści, ale też niech opis każdego przedmiotu zawiera równie konkretny rozdział poświęcony minimalnej liście obligatoryjnych działań edukacyjnych i środków. Ktoś żąda, by podstawa włączyła się w ocenianie wewnętrzne przez wyodrębnienie podzbioru wymagań koniecznych, czyli takich, których niespełnienie wyklucza promocję do następnej klasy: Bez tego będziemy mieli do czynienia nadal ze złą praktyką niższych szczebli edukacyjnych, gdzie poziom promowania przesuwa się bardzo nisko (czasami nawet poniżej poziomu morza). Jest jasne, że gdyby przyjąć te postulaty, podstawa programowa byłaby bardziej restrykcyjna niż PRL-owski program, bo on nie narzucał liczby eksperymentów ani wycieczek do lasu i nie rozstrzygał za nauczyciela, kto ma repetować klasę. Krzysztof Konarzewski Skład zespołów roboczych Zespół koordynatorów dziękuje członkom zespołów roboczych, bez których dobrej woli i wysiłku nie powstałby projekt nowej podstawy programowej. Podziękowanie nie implikuje współodpowiedzialności za treść projektu. Nauki o kulturze duchowej Koordynator: prof. ALINA KOWALCZYKOWA (Polska Akademia Nauk) ALEKSANDRA BEK (Szkoła Podstawowa nr 1 im. gen. Stanisława Dąbka w Lubaczowie) prof. ADAM GROBLER (Uniwersytet Opolski) HANNA KIJOWSKA (Uniwersytet Warszawski) PAWEŁ KOŁODZIŃSKI (II Liceum Ogólnokształcące w Szczecinie) dr PIOTR ŁUSZCZYKIEWICZ (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) dr KORNELIA RYBICKA (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) MIROSŁAW SKRZYPCZYK (Zespół Szkół w Szczekocinach) dr MAŁGORZATA SZPOTOWICZ (Uniwersytet Warszawski) dr JACEK WOJTYSIAK (Katolicki Uniwersytet Lubelski) Nauki społeczne Koordynator: TOMASZ MERTA (Centrum Edukacji Obywatelskiej) dr hab. JOLANTA CHOIŃSKA-MIKA (Uniwersytet Warszawski) JAROSŁAW KORBA (Liceum Ogólnokształcące w Lublinie) ŁUKASZ MICHALSKI (XVII Liceum Ogólnokształcące im. A. Frycza Modrzewskiego w Warszawie) LECH MORYKSIEWICZ (Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 w Kaliszu) ALICJA PACEWICZ (Centrum Edukacji Obywatelskiej) dr KRYSTYNA EWA SIELLAWA-KOLBOWSKA (Instytut Badań nad Podstawami Demokracji) dr ROMAN SOBIECKI (Szkoła Główna Handlowa w Warszawie) GRZEGORZ SZYMANOWSKI (Wyższa Szkoła Europejska im. Józefa Tischnera w Krakowie) dr KATARZYNA ZIELIŃSKA (Uniwersytet Warszawski) Nauki matematyczne Koordynator: prof. ZBIGNIEW MARCINIAK (Uniwersytet Warszawski) KINGA GAŁĄZKA (Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego) JACEK LECH (III Liceum Ogólnokształcące im. Marynarki Wojennej RP w Gdyni) prof. LESZEK PACHOLSKI (Uniwersytet Wrocławski) HENRYK PAWŁOWSKI (IV Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki w Toruniu) AGNIESZKA SUŁOWSKA (Program PISA) Przyrodoznawstwo Koordynator: prof. EWA BARTNIK (Uniwersytet Warszawski) dr STANISŁAW BAJTLIK (Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika w Warszawie) dr JERZY BROJAN (LVII Zespół Szkół Ogólnokształcących w Warszawie) dr hab. MIROSŁAWA CZERNY (Uniwersytet Warszawski) EWA GROMEK (Biuro Edukacji m. st. Warszawy) EWA GRYCZMAN (Miejski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Koninie) 22 Skład zespołów roboczych URSZULA GRYGIER (Wydział Edukacji Urzędu Miasta Krakowa) prof. HANNA GULIŃSKA (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) dr MAŁGORZATA JAGIEŁŁO (Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Krakowie) BOLESŁAWA KASPROWICZ-KIELICH (Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Poznaniu) KRZYSZTOF JANUSZ KUŚMIERCZYK (V Liceum Ogólnokształcące w Warszawie) prof. JAN MOSTOWSKI (Polska Akademia Nauk) ELŻBIETA POLAŃSKA (Zespół Szkół w Pawłowicach) GRAŻYNA SKIRMUNTT (Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 12 w Zabrzu) dr hab. KRZYSZTOF SPALIK (Uniwersytet Warszawski) ARKADIUSZ STAŃCZYK (Zespół Szkół Ogólnokształcących „Gimnazjum i Liceum Akademickie” w Toruniu) BEATA SZLEZYNGER-HAYATLI (Publiczne Gimnazjum nr 2 w Wałbrzychu) Kunszty Koordynator: prof. KRZYSZTOF KONARZEWSKI (Polska Akademia Nauk) BARBARA ANFOROWICZ-NIKLIK (Gimnazjum Nr 4 w Mysłowicach) dr hab. TOMASZ FROŁOWICZ (Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku) WŁODZIMIERZ STANISŁAW GORZELAŃCZYK (Akademia Sztuk Pięknych w Poznaniu) prof. JERZY KURCZ (Akademia Muzyczna w Krakowie) WALDEMAR PUKALSKI (Ośrodek Doradztwa Metodycznego i Doskonalenia Nauczycieli w Kielcach) ANETA IZABELA TYWONIUK-MAŁYSZ (Szkoła Podstawowa w Łaszczowie) Kierownictwo techniczne ANITA SOBAŃSKA (Instytut Spraw Publicznych) Podstawa programowa kształcenia ogólnego Wstęp Zadania szkoły Naczelnym zadaniem szkoły jest przygotowanie młodych pokoleń do twórczego uczestnictwa w otwartym społeczeństwie demokratycznym. Szkoła oferuje każdemu uczniowi wykształcenie równoważące gotowość do nowatorstwa i przywiązanie do tradycji. Główne składniki takiego wykształcenia to: • bogaty repertuar strategii wykonawczych, dzięki którym uczeń wykorzystuje zasoby wiadomości i umiejętności instrumentalnych (rozumienie słuchanych i czytanych tekstów w języku polskim i obcym, rozumowanie logiczne i matematyczne, biegłość komputerowa) do tworzenia własnych projektów rozwiązania problemów, • umiejętności współpracy z innymi w celu poszukiwania i doskonalenia rozwiązań problemów, w tym umiejętność prowadzenia dyskusji i rzeczowy stosunek do krytyki, • zakorzenienie w śródziemnomorskiej tradycji aksjologicznej, w tym uznanie takich wartości, jak wolność, sprawiedliwość i patriotyzm. Szkoła kształci uczniów, czyli integruje w jednym procesie nauczanie i wychowanie. Jest społecznością otwartą na opinie uczniów, ich rodziców i lokalnego środowiska; stosuje demokratyczne procedury rozstrzygania spornych roszczeń. Nauczyciele współpracują ze sobą w celu zapewnienia wszystkim uczniom godziwego wykształcenia. Własnym postępowaniem poświadczają głoszone wartości. Struktura kształcenia ogólnego Kształcenie ogólne dzieli się na pięć etapów: • Etap pierwszy (klasa przygotowawcza i klasy I–III szkoły podstawowej) wprowadza dziecko w kulturę edukacji: dostarcza podstawowych umiejętności instrumentalnych, zaszczepia przekonanie, że uczenie się stanowi interesującą formę aktywności, a zrozumienie przekazu szkolnego jest źródłem przyjemności. • Etap drugi (klasy IV–VI szkoły podstawowej) doskonali umiejętności instrumentalne, dostarcza intuicyjnego (globalnego) zrozumienia pojęć i procesów społecznych i przyrodniczych jako podstawy wyjaśnień analitycznych w następnych etapach kształcenia. • Etap trzeci (gimnazjum) wprowadza ucznia w szkolne modele podstawowych dziedzin nauki i sztuki reprezentowane przez poszczególne przedmioty kształcenia. • Etap czwarty (liceum ogólnokształcące, liceum profilowane, technikum) selektywnie rozszerza wiedzę z poszczególnych dyscyplin nauki, przygotowując uczniów do studiów wyższych na wybranych kierunkach. • Etap zasadniczej szkoły zawodowej utrwala wiedzę z gimnazjum i wprowadza w jej zastosowania, przygotowuje uczniów do zdobycia matury w uzupełniających liceach i technikach. Struktura podstawy programowej kształcenia ogólnego Podstawa określa obligatoryjne przedmioty kształcenia. W odniesieniu do każdego przedmiotu podstawa określa obligatoryjne cele i treść kształcenia oraz wymagania egzaminacyjne: 26 Wstęp • Cele kształcenia określają pożądane składniki wykształcenia absolwenta danego etapu kształcenia. Cele mogą być mierzalne (sprawdzalne) lub niemierzalne. • Treść kształcenia określa nieredukowalny zbiór znaczeń udostępnianych przez szkołę za pośrednictwem materiałów (tekstów, modeli itp.), zadań i organizacji uczenia się w celu umożliwienia uczniom zdobycia pożądanych składników wykształcenia. • Wymagania egzaminacyjne konkretyzują mierzalne składniki pożądanego wykształcenia absolwenta danego etapu kształcenia. Sprawdzian lub egzamin zewnętrzny nie może wykraczać poza te wymagania. • Założenia dostarczają uzasadnienia obecności i charakteru niektórych przedmiotów oraz określają warunki kształcenia w zakresie tych przedmiotów. W liceum ogólnokształcącym przedmioty, z których można zdawać egzamin maturalny, występują w dwóch zakresach: podstawowym i rozszerzonym. Podstawa traktuje zakres podstawowy jako podzbiór zakresu rozszerzonego. Cele, zagadnienia treści i wymagania egzaminacyjne złożone pogrubioną czcionką należą wyłącznie do zakresu rozszerzonego. Powyższe nie dotyczy języków obcych nowożytnych. Podstawa dostosowuje treść i wymagania egzaminacyjne każdego przedmiotu do 75% czasu nauczania tego przedmiotu. Każdy opis przedmiotu poprzedza informacja o przydziale godzin lekcyjnych. Pierwsza wartość oznacza tygodniową liczbę godzin w całym etapie, druga – 75% tej liczby, trzecia – całkowitą liczbę godzin lekcyjnych, które zagospodarowuje podstawa w danym etapie kształcenia. Powyższe nie dotyczy języków obcych nowożytnych. W przypadku przedmiotów występujących w dwóch zakresach podstawa podaje przydział godzin dla zakresu podstawowego. Godziny na zajęcia w zakresie rozszerzonym przydziela dyrektor szkoły według odrębnych przepisów. Podstawa nie zabrania wprowadzania dodatkowych przedmiotów i zajęć w innych formach ani poszerzania treści kształcenia (w tym lektur), pod warunkiem że nie narusza to postanowień innych aktów prawa oświatowego. Podstawa programowa a program kształcenia Nauczyciel jest odpowiedzialny za program kształcenia w zakresie swojego przedmiotu. Program, który opracowuje lub wybiera, powinien: • umożliwić osiągnięcie celów kształcenia wymienionych w podstawie, • udostępnić uczniom wszystkie zagadnienia treści kształcenia i umożliwić sprostanie wymaganiom egzaminacyjnym określonym w podstawie, • zagospodarować 25% czasu nauczania w sposób dostosowany do potrzeb uczniów oraz tradycji i możliwości lokalnych. Autora programu kształcenia nie wiąże podana w podstawie kolejność zagadnień treści danego przedmiotu w obrębie etapu kształcenia. Podstawa nie zabrania tworzenia programu kształcenia integrującego kilka przedmiotów, jeśli spełni powyższe warunki i zaoferuje nieprzypadkową zasadę integracji. Akceptowalny program kształcenia podporządkowuje kształtowaniu strategii wykonawczych przekazywanie wiadomości i ćwiczenie umiejętności, zgodnie z zasadą, że nadrzędnym kryterium jakości wykształcenia jest przyrost liczby potencjalnych problemów, które uczeń jest w stanie skutecznie podjąć w następstwie kształcenia. Niedopuszczalne jest zwłaszcza zwiększanie udziału wiadomości kosztem pozostałych składników wykształcenia. Akceptowalny program kształcenia integruje nauczanie i wychowanie, wydobywając swoiste dla każdego przedmiotu przesłanie aksjonormatywne. Etap pierwszy Klasa przygotowawcza i klasy I–III szkoły podstawowej Założenia Etap edukacji początkowej wprowadza dziecko w kulturę szkoły, wyposaża w narzędzia zdobywania wiedzy i zaciekawia dalszą nauką. Kształcenie w tym etapie ma charakter zintegrowany, co znaczy, że nauczyciel nie jest związany podziałem dnia nauki na lekcje, nie dzieli aktywności uczniów według przedmiotów i nie ocenia osiągnięć ucznia w poszczególnych przedmiotach. Zajęcia z wychowania fizycznego są prowadzone każdego dnia nauki szkolnej w czasie nie krótszym niż 30 minut, poza izbą lekcyjną (w sali sportowej lub w terenie), w sposób urozmaicony, tak aby dzieci o różnych możliwościach i zainteresowaniach miały okazję do satysfakcjonującej aktywności i osiągnięć. Przydział godzin: 68; 51; 1785. Cele kształcenia 1. Sprawność językowa i komunikacyjna w rozumieniu słuchanego i czytanego tekstu, mówieniu i pisaniu na poziomie umożliwiającym uczestnictwo w kulturze dziecięcej oraz kontynuowanie nauki. 2. Wiadomości i umiejętności matematyczne niezbędne do sprawnego funkcjonowania w życiu codziennym i zdobywania wiedzy o świecie. 3. Zainteresowanie różnorodnością i porządkiem świata przyrodniczego i społecznego. 4. Zainteresowanie muzyką i plastyką, wyobraźnia i ekspresja muzyczna i plastyczna. 5. Potrzeba aktywności fizycznej o każdej porze roku i w różnych warunkach atmosferycznych. Treść Wymagania Język polski 1. Komunikacja językowa 1. Słowo, gest i obraz jako sposoby porozumiewania się ludzi. 2. Słownictwo. 3. Rozumienie słuchanego tekstu literackiego. 4. Wymowa. 5. Recytacja. 6. Rozmowa. 1. Rozróżniać słowne i pozasłowne sposoby wyrażania znaczeń (w tym uczuć). 1. Rozumieć i posługiwać się właściwym słownictwem z obszarów tematycznych: dom, rodzina i otoczenie, przyjaciele, zabawy, szkoła, przeżycia i zainteresowania. 1. Słuchać tekstu uważnie i w spokoju. 2. Odpowiadać na proste pytania dotyczące treści tekstu. 1. Prawidłowo wymawiać głoski, wyrazy i wypowiedzenia. 1. Recytować z pamięci wiersze z wyraźną, poprawną artykulacją i dykcją, z odpowiednim pauzowaniem i akcentowaniem, poprawną intonacją, w odpowiednim tempie. 1. Znać podstawowe formuły powitania i pożegnania; wiedzieć, jak rozpocząć i zakończyć rozmowę. 28 Etap pierwszy. Klasa przygotowawcza i klasy I–III szkoły podstawowej 2. Formułować odpowiednio do sytuacji (z zachowaniem etykiety językowej): pytanie, odpowiedź, prośbę, polecenie, podziękowanie, zaproszenie, odmowę, życzenie. 3. Umieć się przedstawić, powiedzieć o swoim otoczeniu (szkolnym, rodzinnym, sąsiedzkim) i zainteresowaniach. 1. Jasno przekazywać swoje myśli w różnych sytuacjach; wypowiadać się prostymi zdaniami w uporządkowany sposób. 1. Czytać głośno sylaby, wyrazy, zdania. 2. Czytać płynnie krótkie teksty z wyraźną, poprawną artykulacją i dykcją, odpowiednim pauzowaniem i akcentowaniem, poprawną intonacją, w odpowiednim tempie. 1. Objaśniać znaczenie przeczytanych wyrazów. 2. Odnaleźć informację podaną w tekście. 3. Wywnioskować brakującą informację na podstawie informacji podanych w tekście. 4. Domyślać się znaczenia nieznanych wyrazów na podstawie kontekstu. 1. Samodzielnie wyszukiwać informacje na zadany temat. 2. Sprawdzać pisownię wyrazów w słowniku ortograficznym. 7. Wypowiedź ustna okolicznościowa. 8. Głoska, sylaba. Składanie wyrazów z głosek i sylab. Płynność i ekspresja czytania. 9. Rozumienie czytanego tekstu. 10. Źródła informacji o świecie i języku (w tym: encyklopedia dla dzieci, słownik ortograficzny). 11. Pisanie liter, łączenie liter, pisanie wyrazów, zdań. 1. Pisać czytelnie. 2. Przepisywać ze słuchu wyrazy, zdania, kilkuzdaniowe teksty. 1. Pisać poprawnie znane wyrazy z rozróżnieniem: ż – rz, h – ch, ó – u, ż – ź, kończące się na: -uje, -arz, -ów. 2. Poprawnie używać dużych liter. 3. Poprawnie dzielić wyrazy przy przenoszeniu. 4. Poprawnie używać kropki, przecinka, znaku zapytania, wykrzyknika). 1. Zaplanować i napisać życzenia (np. imieninowe), zaproszenie, list prywatny, opowiadanie, opis (przedmiotu, obrazka, postaci rzeczywistej). 1. Sprawdzić, czy tekst jest poprawnie podzielony na zdania. 12. Podstawowe zasady pisowni. 13. Wypowiedź pisemna. 14. Redakcja tekstu. 2. Komunikacja medialna 1. Wybrane programy radiowe i telewizyjne, filmy dla dzieci, spektakle teatralne. 1. Wziąć udział w rozmowie na temat wysłuchanego lub obejrzanego programu: a) przekazać własnymi słowami znaczenie programu, wyrazić opinię o programie; b) wyrazić stosunek do wypowiedzi rozmówców; c) zauważać i usuwać nieporozumienia. 2. Napisać list do autora lub redakcji na temat programu. 3. Analiza utworu literackiego 1. Proza (opowiadanie, opis, baśń, przysłowie) i wiersz (rym, rytm; zwrotka, refren). 2. Struktura utworu. 3. Świat utworu jako świat stworzony przez autora. 1. Rozróżniać opowiadanie, baśń, opis, przysłowie. 2. Rozumieć różnice między wierszem i prozą. 3. Rozpoznawać wyrazy rymujące się z danym wyrazem. 4. Rozróżniać dosłowne i przenośne znaczenia wyrażeń. 1. Wskazać w utworze: tytuł, wstęp, rozwinięcie, zakończenie, spis treści. 1. Odróżniać zdarzenia realne od fantastycznych. 2. Określić nastrój utworu. Etap pierwszy. Klasa przygotowawcza i klasy I–III szkoły podstawowej 4. Czas i miejsce akcji, bohater, zdarzenie. 29 1. Opowiedzieć zdarzenia w porządku chronologicznym. 2. Nazwać cechy bohatera i ocenić je. 1. Odróżnić autora od postaci mówiącej. 1. Wydobywać przesłanie (morał) utworu. 2. Rozważać konsekwencje alternatywnych działań postaci. 3. Rozumieć funkcje składników tekstu w realizacji zamysłu autora (np. unaocznienia czegoś, zaskoczenia czytelnika, stworzenia nastroju). 5. Autor, postać mówiąca. 6. Rozumienie utworu literackiego. 4. Wartościowanie 1. Dobro i zło oraz piękno i brzydota jako kryteria wartościowania. 1. Określić, po czym się poznaje ludzi dobrych i rzeczy piękne. 2. Uzasadnić wartość domu rodzinnego i przyjaźni. 5. Lektury obowiązkowe Baśnie, w tym: Hans Christian Andersen, Brzydkie kaczątko; Charles Perrault, Śpiąca królewna; Janina Porazińska, Szewczyk Dratewka. Wiersze, w tym: Jan Brzechwa, Kaczka Dziwaczka, Samochwała; Aleksander Fredro, Paweł i Gaweł; Stanisław Jachowicz, Chory kotek; Ewa Szelburg-Zarembina, Idzie niebo ciemną nocą; Julian Tuwim, Lokomotywa; Ptasie radio. Opowiadania, w tym: Adam Bahdaj Pilot i ja; Alina i Czesław Centkiewiczowie Zaczarowana zagroda; Anna Onichimowska Dobry potwór nie jest zły (jedno z opowiadań); Joanna Papuzińska Nasza mama czarodziejka. Powieści: Joanna Kulmowa, Wio, Leokadio; Astrid Lindgren, Dzieci z Bullerbyn; Alan Aleksander Milne, Kubuś Puchatek. Matematyka 1. Stosunki przestrzenne i czasowe 1. Klasyfikowanie. 1. Wskazywać przedmioty podobne do siebie pod względem wielkości, kształtu, koloru, przeznaczenia. 2. Klasyfikować przedmioty z użyciem określeń: duży i mały, długi i krótki, szeroki i wąski, wysoki i niski, gruby i cienki. 2. Porządkowanie przedmiotów według wielkości lub kształtu. 1. Porównywać przedmioty z użyciem określeń: większy i mniejszy, dłuższy i krótszy, szerszy i węższy, wyższy i niższy, grubszy i cieńszy. 1. Określać swoje położenie w stosunku do obiektów lub innych osób. 2. Określać położenie jednego obiektu względem drugiego, używając określeń: nad, pod, wewnątrz, na zewnątrz, przy, za, przed, obok, pomiędzy. 3. Określać kierunek ruchu: do przodu, do tyłu, w lewo, w prawo, poziomo, pionowo, w górę, w dół. 4. Oceniać i porównywać odległości stosując określenia: daleko, dalej, blisko, bliżej. 3. Stosunki przestrzenne: wzajemne położenie, kierunek ruchu, oddalenie. 4. Porządkowanie zdarzeń w czasie. 1. Określać zależności czasowe z użyciem określeń: długo, dłużej, krótko, krócej, teraz, przedtem, potem, najpierw, później, dzisiaj, jutro, wczoraj, rano, w południe, wieczorem. 30 Etap pierwszy. Klasa przygotowawcza i klasy I–III szkoły podstawowej 2. Liczenie 1. Zapisywanie i odczytywanie liczb. 2. Porównywanie liczb. 3. Dodawanie, odejmowanie i mnożenie liczb. 4. Algorytm dodawania i odejmowania pisemnego. 5. Algorytm mnożenia pisemnego. 6. Dzielenie liczb. 7. Dzielenie liczb z resztą. 8. Sprawdzanie otrzymanego wyniku. 9. Zmiana kolejności składników (czynników) i grupowanie składników (czynników). 10. Kolejność wykonywania działań, użycie nawiasów. 1. Nazywać, czytać i zapisywać cyfry. 2. Zapisywać cyframi liczby w zakresie 10 000 i odczytywać je. 3. Wskazać w liczbie trzycyfrowej cyfrę jedności, cyfrę dziesiątek i cyfrę setek. 4. Zapisać liczbę trzycyfrową w postaci sumy setek, dziesiątek i jedności. 1. Porównywać liczby w zakresie do 1000 z użyciem znaków: <, =, >. 1. Dodawać i odejmować w pamięci w zakresie do 100 (np. 15 + 18; 40 + 26; 30 – 8; 78 – 20). 1. Dodawać pisemnie w zakresie do 1000. 2. Odejmować pisemnie w zakresie do 1000 bez przekraczania progu dziesiątkowego. 1. Mnożyć pisemnie przez liczbę jednocyfrową w zakresie do 1000. 1. Mnożyć i dzielić z pomocą tabliczki mnożenia w zakresie do 100. 1. Dzielić z resztą liczbę większą przez mniejszą z pomocą tabliczki mnożenia w zakresie do 100. 1. Sprawdzać wynik odejmowania i dzielenia za pomocą działania odwrotnego. 1. Zmieniać kolejność składników (czynników) i grupować składniki (czynniki) w celu uproszczenia obliczeń. 1. Przestrzegać zasad kolejności wykonywania działań. 3. Pomiar w sytuacjach praktycznych 1. Mierzenie długości obiektów. Jednostki: mm, cm, m, km (bez przeliczania jednostek). 2. Ważenie przedmiotów. Jednostki: g, dag, kg, tona (bez przeliczania jednostek). 3. Odmierzanie ilości płynów za pomocą naczynia o pojemności 1 litra. 4. Mierzenie temperatury. Jednostka: stopień C. 5. Mierzenie czasu: lata, miesiące, tygodnie, dni, godziny, minuty. 1. Mierzyć długość, szerokość, wysokość, grubość przedmiotów z użyciem różnych jednostek (np. stopami, krokami) i różnych miarek (np. linijką, miarką metrową, taśmą krawiecką). 2. Obliczać obwód przedmiotów i figur. 3. Posługiwać się wyrażeniami dwumianowanymi w obliczeniach długości (np. 1 m 15 cm + 40 cm + 2 m 25 cm). 1. Używać pojęcia: pół kilograma. 2. Posługiwać się wyrażeniami dwumianowanymi w obliczeniach ciężaru (np. 3 kg 40 dag – 2 kg 30 dag). 1. Określać ilość płynu w litrach. Używać pojęć: pół i ćwierć litra. 1. Odczytywać wskazania termometrów (lekarskiego, pokojowego, zaokiennego) bez posługiwania się liczbami ujemnymi (np. 3 stopnie poniżej zera, 5 stopni powyżej zera). 1. Posługiwać się nazwami dni tygodnia i miesięcy, znać ich kolejność. 2. Odczytywać i zapisywać czas zegarowy w systemie 12- i 24godzinnym. 3. Posługiwać się pojęciami: pół godziny, kwadrans. 4. Zapisywać i porządkować chronologicznie daty. Etap pierwszy. Klasa przygotowawcza i klasy I–III szkoły podstawowej 6. Obliczenia zegarowe. 7. Obliczenia pieniężne: złote i grosze; monety i banknoty. 31 1. Wykonywać proste obliczenia kalendarzowe w zakresie pełnych miesięcy i zegarowe w zakresie pełnych godzin (w systemie 12- i 24-godzinnym). 1. Znać monety i banknoty do 100 zł włącznie. 2. Wykonywać proste obliczenia pieniężne do 100 zł włącznie: zamieniać złote na grosze i grosze na złote, wydawać resztę, posługiwać się wyrażeniami dwumianowanymi w obliczeniach pieniężnych (np. 3 zł 40 gr + 4 zł 80 gr). 4. Obliczenia w sytuacjach praktycznych 1. Rozwiązywanie zadań (bez użycia literowego symbolu niewiadomej). 1. Rozwiązywać zadania o treści z życia codziennego wymagające wykonania najwyżej dwóch działań. 2. Rozwiązywać zadania dotyczące zależności między ilością, ceną i wartością. 3. Rozwiązywać zadania o treści z życia codziennego, w których występuje porównanie różnicowe lub ilorazowe. 5. Podstawowe figury płaskie 1. Punkt, linia prosta, półprosta, odcinek. 2. Figury geometryczne: trójkąt, kwadrat, prostokąt, koło. Elementy figur: wierzchołek, bok, kąt. 3. Pole prostokąta (bez wzoru). 1. Rozpoznawać, nazywać i kreślić proste, półproste i odcinki. 2. Mierzyć długość odcinka. 1. Rozpoznawać i nazywać trójkąt, kwadrat, prostokąt, koło; określać podobieństwa i różnice między nimi. 2. Rysować na papierze w kratkę trójkąty, kwadraty, prostokąty. 3. Mierzyć długości boków i obliczać obwód trójkąta, prostokąta. 4. Rozpoznawać i nazywać kąt prosty w figurach geometrycznych, rysować kąt prosty na papierze w kratkę. 1. Znajdować pole prostokąta narysowanego na papierze w kratkę jako liczbę kwadratów jednostkowych. Środowisko 1. Czas i miejsca 1. Pory roku, kalendarz, pogoda. 2. Miejscowość, w której znajduje się szkoła, miejscowości, w których mieszkają uczniowie (adres, cechy charakterystyczne). 3. Droga do szkoły, bezpieczeństwo w ruchu drogowym. 1. Znać nazwy pór roku i miesięcy. 2. Opisać zmiany zachodzące w przyrodzie w różnych porach roku. 3. Prowadzić obserwację zjawisk pogodowych (w tym odczytywać wskazania termometru), zapisywać wyniki obserwacji za pomocą symboli. 1. Znać nazwy głównych miejscowości w okolicy. 2. Rozumieć, że miejscowość zamieszkania znajduje się w Polsce, wiedzieć, jak nazywa się część Polski, w której znajduje się miejscowość. 3. Znać podział obszarów na wiejskie i miejskie, wiedzieć, do jakiej kategorii należy miejscowość zamieszkania. 1. Znać zasady poruszania się pieszych po drogach. 2. Znać znaki drogowe dla pieszych. 3. Wiedzieć, jak się zachowywać na przystankach (autobusowych, kolejowych) i w środkach komunikacji zbiorowej. 4. Zdawać sobie sprawę z niebezpieczeństwa zabaw w pobliżu jezdni. 2. Przyroda w najbliższym otoczeniu 1. Rośliny. 1. Umieć pielęgnować rośliny ozdobne w klasie. 2. Zaplanować i przeprowadzić doświadczenia odnoszące się do rozwoju roślin. 32 Etap pierwszy. Klasa przygotowawcza i klasy I–III szkoły podstawowej 3. Rozpoznać drzewo, krzew i roślinę zielną na podstawie ich cech charakterystycznych (przynajmniej po jednym gatunku). 4. Rozróżniać część podziemną i nadziemną warzyw, klasyfikować warzywa ze względu na części jadalne. 5. Rozumieć, jak rozmnażają się rośliny, znać rolę owadów w zapylaniu kwiatów. 6. Rozumieć rolę roślin w życiu ludzi i zwierząt. 2. Zwierzęta. 1. Rozpoznać owady, ryby, ptaki i ssaki na podstawie ich cech charakterystycznych (przynajmniej po jednym gatunku). 2. Rozpoznać typowe zwierzęta domowe, umieć się nimi opiekować. 3. Rozpoznać ptaki i ssaki hodowlane (przynajmniej po jednym gatunku), znać pożytki z hodowli zwierząt (główne produkty spożywcze i surowce przemysłowe pochodzenia zwierzęcego). 3. Ochrona przyrody. 1. Rozumieć potrzebę ochrony przyrody. 2. Znać najczęściej spotykane rośliny i zwierzęta chronione. 3. Rozumieć znaczenie czystego powietrza dla życia ludzi, roślin i zwierząt, znać wpływ spalin na środowisko przyrodnicze i rolę roślin w oczyszczaniu powietrza. 4. Rozumieć potrzebę oszczędzania energii elektrycznej i cieplnej. 5. Rozumieć, czym grozi zanieczyszczanie wód. 6. Rozumieć potrzebę ochrony lasów, wiedzieć, jak się zachowywać w lesie. 7. Rozumieć potrzebę segregowania śmieci i pożytki z wtórnego wykorzystywana odpadów. 3. Zdrowie 1. Budowa ciała, zasady higieny. 2. Zasady zdrowego odżywiania się. 3. Bezpieczeństwo na co dzień. 1. Znać nazwy podstawowych części ciała. 2. Wiedzieć, jak należy siedzieć przy stoliku. 3. Znać zasady dbałości o czystość ciała, ubrania i obuwia, rozpoznawać przybory higieniczne i znać ich przeznaczenie. 4. Wiedzieć, jak się ubierać stosownie do pory roku. 5. Umieć dbać o porządek w tornistrze i w swoim otoczeniu. 6. Wiedzieć, dlaczego należy spędzać wolny czas na powietrzu i w ruchu. 1. Rozumieć potrzebę regularnego spożywania posiłków. 2. Wiedzieć, dlaczego warzywa i owoce są niezbędne w jadłospisie. 3. Znać zasady higieny jedzenia i picia. 4. Wiedzieć, dlaczego należy przestrzegać zaleceń dotyczących przyjmowania leków. 1. Wiedzieć, czym grozi nieostrożne posługiwanie się urządzeniami elektrycznymi i gazowymi. 2. Znać zagrożenia występujące podczas zabawy. 3. Wiedzieć, dlaczego należy mieć ograniczone zaufanie do nieznajomych. 4. Znać sygnały alarmujące o niebezpieczeństwie. 5. Umieć powiadomić telefonicznie o wypadku pogotowie ratunkowe, straż pożarną, policję. Etap pierwszy. Klasa przygotowawcza i klasy I–III szkoły podstawowej 33 4. Środowisko społeczne – bliższe 1. Rodzina, klasa szkolna, szkoła dzisiaj i w opowieściach ludzi. 1. Wymienić osoby wchodzące w skład najbliżej rodziny. 2. Znać zawody rodziców. 3. Opowiedzieć zdarzenia z życia własnego i rodziny z użyciem wyrażeń: dawno temu, przedtem, potem. 4. Porządkować pamiątki rodzinne lub szkolne, rozróżniać starsze i nowsze. 2. Podobieństwa i różnice między ludźmi, normy tolerancji i pomagania. 1. Znać prawa i obowiązki ucznia, wiedzieć, dlaczego należy mówić prawdę i dotrzymywać umów. 2. Rozumieć, że ludzie różnią się od siebie, ale każdemu należy się poszanowanie godności. 3. Znać formy grzecznościowe w kontaktach z dorosłymi. 4. Rozumieć, dlaczego należy pomagać słabszym i niepełnosprawnym. 5. Środowisko społeczne – dalsze 1. Moja miejscowość, region, ojczyzna w baśniach i legendach historycznych. 1. Opisać wybrane zdarzenia z przeszłości swojej miejscowości i uporządkować je chronologicznie. 2. Wybitni ludzie mojej miejscowości i regionu w opowieściach ludzi starszych. 1. Wiedzieć, jak wyglądała miejscowość dawniej i jak wygląda dzisiaj. 3. Miejsca pamięci narodowej i lokalnej (w tym zabytki). 1. Wskazać zabytki i miejsca pamięci narodowej w swojej okolicy. 4. Praca (poznawanie typowych zawodów uprawianych w miejscowości lub regionie). 1. Opisać przynajmniej jeden zawód charakterystyczny dla swojej miejscowości. 5. Symbole i święta narodowe. Wybitni Polacy i wielkie wydarzenia w pieśniach historycznych. 1. Wiedzieć, jak wygląda herb i flaga Polski, rozpoznać hymn Polski, wiedzieć, kiedy przypada święto narodowe. 6. Życie dzieci w innych krajach. 1. Opowiedzieć, jak żyją dzieci w kilku krajach świata. Muzyka 1. Aktywność muzyczna 1. Odtwarzanie muzyki: a) śpiewanie i ćwiczenia mowy, w tym intonacji i melodii języka ojczystego; b) granie na instrumentach; c) ruch z muzyką. 2. Tworzenie muzyki: a) rytm, melodia, improwizacja ruchowa; b) elementarne formy muzyczne (AB, ABA); c) plastyczne, literackie i ruchowe odpowiedniki wyrazu emocjonalnego utworu muzycznego i formy muzycznej. 1. Śpiewać ze słuchu oraz częściowo z pomocą nut piosenki, śpiewanki i pieśni ludowe, zwłaszcza swojego regionu. 2. Zagrać ze słuchu lub z nut na instrumentach frazy rytmiczne i fragmenty melodii oraz proste akompaniamenty. 34 Etap pierwszy. Klasa przygotowawcza i klasy I–III szkoły podstawowej 3. Percepcja muzyki: a) elementy muzyki i utwory muzyczne (głównie kompozycje o charakterze ilustracyjnym i programowym); b) przekazy audiowizualne; c) naturalne i sztuczne elementy akustycznego środowiska człowieka. 2. Wyobrażenia, pojęcia i symbole muzyczne 1. Dźwięk: a) czas trwania (dłużej–krócej); b) dynamika (głośniej–ciszej); c) tempo (szybciej–wolniej); d) wysokość (wyżej–niżej); e) barwa (ciemna–jasna). 2. Brzmienie głosów i instrumentów muzycznych. 3. Struktura piosenki: melodia, słowa, akompaniament. 4. Podstawy notacji muzycznej: a) wysokości dźwięków w obrębie fragmentu skali durowej (heksachordu); b) wartości rytmiczne; c) metrum; d) grupa rytmiczna. 1. Rozpoznawać brzmienie głosów: sopranu, altu, tenora, basu. 2. Rozpoznawać brzmienie instrumentów: skrzypiec, gitary, fortepianu, trąbki. 1. Rozpoznawać prezentowane i poznane na lekcjach utwory muzyczne. 1. Znać nazwy solmizacyjne. 2. Odtwarzać ruchem wartości: całą nutę, półnutę, półnutę z kropką, ćwierćnutę, ósemkę, pauzę ćwierćnutową, pauzę ósemkową. 3. Rozpoznawać metrum dwudzielne i trójdzielne. 4. Rozpoznawać synkopę. Plastyka 1. Aktywność plastyczna 1. Rysowanie, malowanie, kształtowanie bryły (lepienie i konstruowanie), wycinanie, wydzieranie, stemplowanie: a) obrazowanie zjawisk i wydarzeń znanych z własnego doświadczenia; b) konstruowanie zjawisk i wydarzeń z wyobraźni; c) wyrażanie nastrojów i stanów uczuciowych. 2. Materiały i przybory: farby kryjące, ołówki, kredki, pastele, pisaki, różnokolorowe papiery i tektury, ścinki tekstylne, glina, plastelina, masa solna, modelina, łączniki (kleje, zszywki, taśmy klejące itp.), szerokie pędzle. 1. Rozpoznać na płaszczyźnie i w bryle wizualne cechy ludzi, zwierząt, przedmiotów i zjawisk. 2. Dobrać proste techniki plastyczne w celu wyrażenia wizualnych cech ludzi, zwierząt, przedmiotów i zjawisk. 3. Samodzielnie wyrażać własne emocje najprostszymi technikami plastycznymi. Etap pierwszy. Klasa przygotowawcza i klasy I–III szkoły podstawowej 35 3. Organizacja pracy służąca optymalnej wypowiedzi plastycznej. 4. Zabawy i gry dramowe, teatralne; teatr lalkowy. 5. Estetyczne kształtowanie najbliższego otoczenia i najprostszych form użytkowych. 2. Wyobrażenia i pojęcia plastyczne 1. Podstawowe wiadomości (pojęcia) z zakresu sztuk plastycznych: a) środki komunikowania się (język przestrzeni, koloru, ciała) i środki wyrazu plastycznego; b) podstawowe dziedziny sztuk plastycznych; c) układ elementów na płaszczyźnie i w przestrzeni (rytm i symetria); d) elementarne wiadomości o barwach (barwy a ekspresja). 2. Spotkanie ze sztuką: a) wybrane dzieła sztuki w najbliższym otoczeniu ucznia; b) tradycje kulturowe (rodzinne i lokalne). 1. Rozpoznać i nazwać malarstwo i rzeźbę na przykładzie dzieł. 2. Opisać obiekt lub zdarzenie z użyciem nazewnictwa plastycznego. Wychowanie fizyczne 1. Aktywność zdrowotna 1. Zabawy i gry lekkoatletyczne i gimnastyczne, podstawowe umiejętności ruchowe: a) pozycje wyjściowe do ćwiczeń: postawa, stanie jednonóż, siady (skrzyżny, klęczny, prosty, rozkroczny, skulony), klęki (prosty, podparty), leżenia (przodem, tyłem, przewrotne, przerzutne), podpory (przodem, tyłem, przysiad podparty); b) ustawienia do ćwiczeń: w rozsypce, w szeregu, w dwuszeregu, w rzędzie, w dwurzędzie, na obwodzie koła oraz marsz w parach i rzędem; c) ćwiczenia kształtujące bez użycia przyborów i z lekkimi przyborami: piłkami, woreczkami, szarfami, krążkami, skakankami; 1. Wykonać bez zatrzymania test Coopera. 2. Wykonać przewrót w przód z miejsca i z marszu. 3. Wykonać z marszu lub z biegu skok zawrotny nad niską przeszkodą. 4. Przejść po listwie odwróconej ławeczki gimnastycznej, wykonując dodatkowe ćwiczenie (przysiad, obrót, podskok). 5. Wykonać 10 przeskoków przez skakankę. 6. Przeskoczyć z rozbiegu i odbicia jednonóż przeszkodę o niewielkiej wysokości. 36 Etap pierwszy. Klasa przygotowawcza i klasy I–III szkoły podstawowej d) ćwiczenia, zabawy i gry rozwijające wydolność organizmu oraz zwiększające zahartowanie, prowadzone w różnych warunkach terenowych i różnych porach roku; e) ćwiczenia, zabawy i gry rozwijające siłę i wytrzymałość mięśni posturalnych bez przyborów i z lekkimi przyborami, zwiększające gibkość oraz wspierające kształtowanie nawyku prawidłowej postawy; f) ćwiczenia i zabawy rozwijające umiejętność przewrotu w przód z miejsca i z marszu, przewrotu w tył i bezpiecznego upadania; g) ćwiczenia, zabawy i gry rozwijające umiejętność skoków z miejsca, z marszu i z biegu nad niskimi przeszkodami, w tym: skoku zawrotnego, skoków wzwyż i w dal sposobem naturalnym, skoków przez skakankę; h) ćwiczenia i zabawy rozwijające umiejętność wspięcia się na drabinki przyścienne i inne niskie przeszkody; i) ćwiczenia i zabawy rozwijające zdolność równowagi, w tym przejścia po listwie odwróconej ławeczki; j) tory przeszkód naturalne i budowane według pomysłów nauczyciela i uczniów. 2. Kontrola sprawności fizycznej i postawy ciała: a) kontrola sprawności fizycznej (wydolności, siły i wytrzymałości mięśni posturalnych oraz gibkości); b) kontrola postawy ciała, „prostego trzymania się”, przyjmowania prawidłowej postawy ciała podczas ćwiczeń, zabaw i gier; c) kontrola wysokości i masy ciała. 3. Higiena osobista. 1. Wymienić konieczne zabiegi higieniczne (mycie rąk przed jedzeniem i po skorzystaniu z toalety, codzienne mycie całego ciała, codzienna zmiana bielizny, higiena jamy ustnej). Etap pierwszy. Klasa przygotowawcza i klasy I–III szkoły podstawowej 4. Zasady bezpiecznej zabawy: a) w szkole, w domu, na placu zabaw; b) na śniegu i lodzie; c) nad wodą i w wodzie, na pływalni; d) z wykorzystaniem przyborów (piłki, laski gimnastycznej, skakanki) i przyrządów (drabinek, materacy, ławeczek gimnastycznych). 37 1. Znać niebezpieczeństwa grożące w czasie zabaw na sali sportowej, boisku, na śniegu i lodzie oraz nad wodą. 2. Wybrać bezpieczne miejsce do ćwiczeń oraz zabaw i gier ruchowych. 3. Dobrać właściwy strój do ćwiczeń ruchowych na powietrzu w różnych porach roku. 2. Aktywność rekreacyjna 1. Zabawy i gry ruchowe, minigry 1. Znać reguły poznanych zabaw i gier ruchowych, wiedzieć, sportowe: w jaki sposób zdobywa się punkty w koszykówce, piłce siatkowej, piłce ręcznej, piłce nożnej. a) różne ustawienia, pozycje wyjściowe podczas ćwiczeń, 2. Brać udział w zabawach, grach i klasowych zawodach sporzajęć i gier ruchowych; towych, respektować reguły i podporządkowywać się decyzjom sędziego. b) zabawy i gry orientacyjno3. Wiedzieć, jak się zachować w sytuacji zwycięstwa i porażki. -porządkowe; 4. Zorganizować w gronie rówieśników znaną zabawę ruchową. c) zabawy i gry bieżne; 5. Rzucić piłką o ścianę z odległości min. 2 m i chwycić ją d) marsze i marszobiegi z pokonywaniem przeszkód, w ręce. w różnych warunkach at6. Kozłować piłką w marszu ze zmianą kierunku ruchu. mosferycznych; 7. Odbijać nad sobą balon lub lekką piłkę. e) ćwiczenia, zabawy i gry tere8. Wrzucić piłkę do kosza (na mniejszej wysokości). nowe (w tym na śniegu 9. Wziąć udział w dwóch minigrach sportowych spośród: mii ślizgawce); nipiłki nożnej, minikoszykówki, minipiłki ręcznej i minipiłf) zabawy i gry na czworakach; ki siatkowej. g) zabawy i tory przeszkód 10. Rozpoznać najpopularniejsze gry sportowe z piłką. z elementami pełzania 11. Znać wyróżniających się uczniów-sportowców ze swojej i czworakowania; szkoły. h) ćwiczenia i zabawy zwinnościowe z elementami przetaczania, przewrotów, skłonów i skrętoskłonów; i) zabawy i gry z mocowaniem (podnoszenie, przenoszenie, dźwiganie i przeciąganie); j) zabawy i gry rzutne z użyciem przyborów typowych i nietypowych; k) zabawy skoczne; l) wyścigi na wesoło; m) zabawy i gry ruchowe popularne w regionie; n) minipiłka siatkowa; ćwiczenia, zabawy i gry rozwijające umiejętność odbicia oburącz górnego i dolnego balonami oraz lekkimi piłkami; o) minipiłka ręczna; ćwiczenia, zabawy i gry rozwijające umiejętność chwytów i rzu- 38 Etap pierwszy. Klasa przygotowawcza i klasy I–III szkoły podstawowej tów piłki jednorącz i oburącz, rzutu do celu oraz kozłowania piłki w miejscu; p) minikoszykówka; ćwiczenia, zabawy i gry rozwijające umiejętność podania i chwytu piłki oburącz, rzutu do celu (obręczy, koła, kosza), kozłowania piłki w miejscu; q) minipiłka nożna; ćwiczenia, zabawy i gry rozwijające umiejętność prowadzenia piłki w marszu i biegu, przyjęcia i zatrzymania piłki, strzału na bramkę; r) przepisy minigier sportowych. 3. Aktywność taneczna 1. Ruch w rytmie i przy muzyce oraz zabawy ze śpiewem i przy muzyce: a) rytmiczny marsz, bieg, podskok i cwał; b) reagowanie ruchem na zmiany tempa i dynamiki w muzyce; c) realizowanie ruchem tematów rytmicznych w metrum parzystym i trójdzielnym; d) podstawowe kroki krakowiaka, polki, tańca regionalnego; e) zasady zachowania się w czasie zabaw tanecznych. 1. Zilustrować ruchem znaną piosenkę. 2. Przedstawić ruchem rytm muzyki. 3. Odtworzyć ruchem nastrój usłyszanej muzyki. 4. Zademonstrować przy muzyce podstawowy krok taneczny krakowiaka i polki. Etap drugi Klasy IV–VI szkoły podstawowej JĘZYK POLSKI Założenia Podstawa programowa języka polskiego przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Przydział godzin: 16; 12; 420. Cele kształcenia 1. Sprawność językowa i komunikacyjna w rozumieniu słuchanego i czytanego tekstu, mówieniu i pisaniu na poziomie umożliwiającym uczestnictwo w kulturze oraz kontynuowanie nauki. 2. Poznanie utworów literackich wchodzących w skład polskiego i europejskiego dziedzictwa oraz podstawowych zasad analizy tekstów kultury. 3. Poczucie tożsamości narodowej i europejskiej. 4. Świadomość wartości i umiejętność wartościowania. Treść Wymagania 1. Komunikacja językowa i jej składniki 1. Sytuacja komunikacyjna: kto (nadawca) do kogo (odbiorca), w jakich okolicznościach mówi lub pisze (tekst). 2. Językowe i pozajęzykowe środki komunikowania się. 1. Wskazać nadawcę i odbiorcę przekazu. Określić sytuację mówienia lub pisania. 3. Rozumienie słuchanego tekstu skierowanego do dzieci. 1. Rozpoznawać intencje mówiącego. 2. Parafrazować cudze wypowiedzi. 3. Oceniać wypowiedzi pod względem zrozumiałości i atrakcyjności. 1. Nawiązać i podtrzymać kontakt językowy z innymi ludźmi. 2. Dostosować przekaz nadany w kontakcie bezpośrednim do kontaktu pośredniego (telefon, korespondencja). 1. Uczestniczyć w rozmowie na tematy życia codziennego, doświadczeń, lektur i zainteresowań. 2. Zabierać głos w dyskusji; prezentować swój punkt widzenia, bronić własnego zdania, przyjmować zdanie innych lub polemizować z nim. 4. Kontakt bezpośredni i pośredni między nadawcą i odbiorcą. 5. Rozmowa i dyskusja. Precyzja znaczeniowa i emocjonalne nacechowanie wypowiedzi. 1. Odczytać znaczenie gestu, wyrazu twarzy, zachowania. 40 Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 6. Zorganizowana wypowiedź ustna. 7. Czytanie głośne i recytacja tekstu. 8. Doskonalenie rozumienia czytanego tekstu. 9. Źródła informacji o świecie i języku. 3. Stosować zabiegi ułatwiające porozumienie: upewniać się co do właściwego rozumienia przekazu, prosić o dodatkowe wyjaśnienia, domyślać się niezrozumienia po stronie rozmówcy i usuwać je. 1. Sformułować krótką wypowiedź ustną na temat własnych doświadczeń, lektur, zainteresowań. 2. Zrelacjonować zdarzenia, starając się zainteresować słuchaczy. 3. Sformułować wypowiedź w formie gratulacji, żądania, instrukcji. 4. Dostosowywać oryginalną wypowiedź do różnych sytuacji i słuchaczy. 1. Czytać i recytować teksty poetyckie oraz krótkie teksty prozatorskie z wyraźną, poprawną artykulacją i dykcją, odpowiednim pauzowaniem i akcentowaniem. 2. Czytać i recytować teksty poetyckie oraz krótkie teksty prozatorskie z podziałem na role. 1. Określić problem i główną myśl tekstu. 2. Ocenić spójność i wiarygodność tekstu, wyrazić własny stosunek do poglądów wyrażonych w tekście. 1. Wiedzieć, gdzie szukać potrzebnych informacji. 2. Znaleźć potrzebną informację w encyklopedii, słowniku ortograficznym, słowniku języka polskiego, słowniku wyrazów obcych, słowniku poprawnej polszczyzny, Internecie. 3. Gromadzić informacje i wykorzystywać je w pracy. 10. Słowo, zdanie, równoważnik zdania jako elementy komunikacji językowej: a) części mowy odmienne (rzeczownik, czasownik, przymiotnik, liczebnik) i nieodmienne (przysłówek, przyimek, spójnik); ich znaczenie; b) kategorie gramatyczne (rodzaj; liczba, przypadek), czasy gramatyczne; osoba (tu: formy nieosobowe czasownika), tryby czasownika; c) części zdania (podmiot, orzeczenie, określenie); d) zdanie pojedyncze (proste i rozwinięte) i złożone (współrzędnie i podrzędnie), równoważnik zdania. 11. Doskonalenie ortografii i interpunkcji. 1. Rozróżniać odmienne i nieodmienne części mowy. 2. Rozpoznawać w tekście: rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, liczebniki, przysłówki, przyimki, spójniki; określać ich kategorie gramatyczne oraz funkcje składniowe (podmiot, orzeczenie, określenie). 3. Rozróżniać zdania pojedyncze (proste i rozwinięte) i złożone, równoważnik zdania. 12. Wypowiedź pisemna. 1. Zaplanować i napisać opowiadanie (z dialogiem), opis (przedmiotu, krajobrazu, obrazu), charakterystykę postaci 1. Pisać poprawnie wyrazy z: ch, h, ó, u, rz, ż, wymiennymi i niewymiennymi; zakończone na: -erz, -eż, -aż, -ą, -om, -ę, -em, -un, -unka, -unek. 2. Poprawnie używać znaków interpunkcyjnych: kropki, przecinka, znaku zapytania, wykrzyknika, pauzy, cudzysłowu, wielokropka. Język polski 41 (literackiej i rzeczywistej), tekst użytkowy (zawiadomienie, ogłoszenie, przepis, list prywatny). 2. Sporządzić notatkę z wysłuchanego lub przeczytanego tekstu, wydobywając najważniejsze informacje. 1. Komponować tekst: układać plan (wstęp, rozwinięcie i zakończenie), nadawać tytuł. 2. Poprawnie budować zdania i równoważniki zdań. 3. Tworzyć wypowiedzi o przejrzystej intencji: właściwie dobierać wyrazy i związki frazeologiczne, wykorzystywać przysłowia; poprawnie stosować wyrazy pokrewne, bliskoznaczne i przeciwstawne oraz zdrobnienia i zgrubienia. 13. Poprawność tekstu pod względem kompozycji, składni, odmiany wyrazów, ortografii i interpunkcji. 14. Redagowanie tekstu. 1. Skracać i rozwijać tekst, streścić tekst. 2. Zamienić mowę niezależną na zależną i odwrotnie. 3. Łączyć zdania pojedyncze w złożone. 4. Przekształcać zdania w równoważniki zdań (i odwrotnie). 2. Komunikacja medialna 1. Podstawowe funkcje radia i telewizji: informacyjna, edukacyjna, rozrywkowa. 1. Odróżniać treści edukacyjne od rozrywkowych w radiu i w telewizji. 2. Język radia i telewizji. 1. Rozróżniać cechy języka radia i telewizji, rozpoznać środki językowe i dźwiękowe, które zastępują obraz w audycji radiowej. 1. Opowiedzieć o tym, co się ogląda w telewizji i czego słucha się w radiu. 2. Budować własne klasyfikacje programów dla dzieci. 3. Rozumieć pojęcie animacji. 3. Telewizyjne i radiowe programy dla dzieci. 4. Cel programu radiowego lub telewizyjnego, filmu, reklamy. 1. Domyślać się celu, w jakim nadano określony przekaz medialny, ocenić go pod względem zgodności z tym celem. 5. Filmy i przedstawienia teatralne. 1. Opowiedzieć o obejrzanym filmie lub przedstawieniu teatralnym. 2. Ocenić grę aktorów. 3. Analiza utworu literackiego 1. Utwory poetyckie. 1. Rozpoznać utwór poetycki, wskazać wers, zwrotkę i refren. 2. Rozumieć rolę rymu w utworze. 3. Rozpoznawać porównania i epitety w utworze. 4. Rozpoznać znaczenia przenośne wyrazów i konstrukcji wyrazowych. 5. Nazywać zjawiska i pojęcia abstrakcyjne, które zostały ożywione lub uosobione. 2. Gatunki literackie. 1. Rozumieć i posługiwać się pojęciami: komiks, opowiadanie, legenda, bajka, baśń, powieść, hymn, ballada, fraszka, komedia. 3. Struktura utworu. 1. Wyodrębniać części składowe utworu, znajdować powiązania między nimi. 2. Podejmować próby określania funkcji części składowych utworu. 4. Świat przedstawiony. 1. Rozumieć różnicę między fikcją literacką a prawdą historyczną. 2. Rozróżniać elementy realistyczne i fantastyczne w utworze. 42 Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 5. Motyw, zdarzenie, temat, czas i miejsce akcji, akcja, postać literacka, bohater. 6. Autor dzieła, narrator, podmiot liryczny. 7. Doskonalenie rozumienia utworu literackiego. 1. Wyodrębniać elementy świata przedstawionego, określać związki pomiędzy nimi. 2. Rozróżniać głównego bohatera i postacie drugoplanowe. 3. Rozumieć powody działania bohatera i postaci drugoplanowych. 4. Scharakteryzować bohatera, nazwać cechy jego charakteru i uzasadnić je na podstawie jego słów i zachowań. 5. Porównać bohatera z innymi postaciami, ocenić go. 1. Odróżniać autora od narratora i podmiotu lirycznego. 2. Rozróżniać narrację pierwszoosobową, trzecioosobową, dialog. 1. Wydobywać przesłanie (morał) utworu. 2. Rozważać konsekwencje alternatywnych działań postaci. 3. Rozważać możliwe kontynuacje wątków tekstu. 4. Rozumieć funkcje składników tekstu w realizacji zamysłu autora (np. unaocznienia czegoś, zaskoczenia czytelnika, stworzenia nastroju). 4. Wartościowanie 8. Wartości etyczne i estetyczne. 1. Podać cechy związane z pojęciem dobra. 2. Podać cechy związane z pojęciem piękna. 3. Uzasadnić wartość ojczyzny i miłości. 4. Rozumieć pojęcie patriotyzmu. 5. Lektury obowiązkowe Mity, w tym: o Heraklesie, o złotym runie. Legendy, w tym: o księciu Popielu; o Piaście. Baśnie, w tym: Bolesław Leśmian, Przygody Sindbada Żeglarza (Przygoda wstępna, Przygoda szósta, Zakończenie). Bajki, w tym: Ignacy Krasicki, Dzieci i żaby; Adam Mickiewicz, Przyjaciele. Ballada: Adam Mickiewicz, Pani Twardowska. Wiersze, w tym: Adam Asnyk, Ulewa; Miron Białoszewski, Ballada o zejściu do sklepu; Konstanty Ildefons Gałczyński, Rozmowa liryczna; Julia Hartwig, Kot Maurycy; Zbigniew Herbert, Chciałbym opisać; Jan Kochanowski, Na zdrowie; Ludmiła Marjańska, Wszystko dla babci; Czesław Miłosz, Ojciec w bibliotece; Tadeusz Różewicz, Oblicze ojczyzny; Wisława Szymborska, Jarmark cudów; Jan Twardowski, Mamusia; Danuta Wawiłow, Rupaki; Józef Wybicki, Mazurek Dąbrowskiego. Opowiadania, w tym: Sławomir Mrożek, Słoń; Bolesław Prus, Z legend dawnego Egiptu; Tove Jansson, Opowiadania z Doliny Muminków (jedno opowiadanie). Powieści: René Goscinny, Jean Jacques Sempé, Mikołajek i inne chłopaki; Frances Burnett, Tajemniczy ogród; John Ronald Tolkien, Hobbit, czyli tam i z powrotem. Dramat: William Szekspir, Sen nocy letniej (akt III, scena I). Szkic: Leszek Kołakowski, O podróżach. Komiks: Albert Uderzo, Asterix (wybrany tom). Język obcy nowożytny 43 JĘZYK OBCY NOWOŻYTNY Założenia Opis języków obcych w podstawie programowej uwzględnia Europejski system opisu kształcenia językowego (Common European Framework). Szkoła zapewnia ciągłość nauczania przynajmniej jednego języka obcego od drugiego do ostatniego etapu edukacji i przygotowuje do uczenia się języka przez całe życie. Szkoła jest zobowiązana udostępnić: 1) pracownię językową wyposażoną w magnetofon kasetowy, odtwarzacz CD, magnetowid; 2) pracownię komputerową do prowadzenia lekcji językowych; 3) słowniki jedno- i dwujęzyczne dobrane do wieku i poziomu uczniów (początkowego, średniozaawansowanego i zaawansowanego), zestaw materiałów do pracy samodzielnej (gramatykę z ćwiczeniami, słownictwo w ćwiczeniach i testach), książki o krajach nauczanego języka w uproszczonej wersji językowej, zestawy uproszczonych tekstów literackich dla różnych poziomów językowych. W nauczaniu języka obcego należy: 1) pracować z grupami uczniów o podobnym poziomie umiejętności językowych ustalonych za pomocą testu plasującego; 2) integrować wszystkie cztery sprawności językowe (mówienie, słuchanie, czytanie i pisanie) i upodabniać komunikowanie się w języku obcym w klasie do naturalnego użycia języka w życiu codziennym; 3) stosować różne formy pracy, w tym pracę w parach i małych grupach i formę projektów; 4) zachęcać uczniów do samodzielnego oceniania swoich osiągnięć w nauczanym języku i poszukiwania najodpowiedniejszych strategii uczenia się. Przydział godzin: 8; 8; 280. Cele kształcenia 1. Znajomość języka obcego umożliwiająca komunikowanie się na poziomie minimalnym. 2. Opanowanie podstawowych technik samodzielnej pracy nad językiem (samoocena, techniki uczenia się). 3. Poczucie własnej wartości oraz wiary w swoje możliwości językowe. 4. Postawa ciekawości, tolerancji i otwartości wobec innych kultur. Treść Wymagania 1. Środki językowe 1. Środki językowe komunikowania się: a) najprostsze struktury gramatyczne i wzory zdaniowe; b) podstawowe słownictwo odnoszące się do sytuacji dnia codziennego. 1. Rozumieć i formułować krótkie, proste wypowiedzi o teraźniejszości, przeszłości i przyszłości oraz o relacjach przestrzennych w następujących obszarach tematycznych: a) ja – inni (wygląd, zainteresowania, rodzina, otoczenie, kraj); b) dom; c) szkoła. 2. Słuchanie 1. Polecenia. 2. Ogólny sens prostych sytuacji komunikacyjnych. 3. Ogólny sens prostych wypowiedzi i dialogów, informacje szczegółowe zawarte w wypowiedziach. 1. Rozumieć polecenia nauczyciela. 1. Rozpoznać rodzaj sytuacji komunikacyjnej i rozumieć intencje rozmówców (informowanie się, prośba, wyrażenie zgody lub niezgody, żartowanie). 1. Rozumieć wyrażenia potoczne dotyczące zaspokajania konkretnych potrzeb. 44 Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 3. Mówienie 1. Proste pytania i odpowiedzi. 2. Proste rozmowy w wymienionych obszarach tematycznych. 1. Poprawnie wymawiać poznane słowa i wyrażenia. 2. Prosić o informacje i udzielać informacji w typowych sytuacjach dnia codziennego. 1. Rozpoczynać, podtrzymywać i kończyć rozmowę; witać się i żegnać za pomocą odpowiednich środków językowych. 2. Przedstawić się, sformułować krótką wypowiedź o sobie i swoich zainteresowaniach, o rodzinie, najbliższym otoczeniu, kraju. 3. Komunikować rozmówcy brak zrozumienia, adekwatnie reagować na sygnały niezrozumienia ze strony rozmówcy. 4. Czytanie 1. Ogólny sens prostych tekstów informacyjnych. 2. Informacje szczegółowe w prostych tekstach informacyjnych. 3. Ogólny sens adaptowanych tekstów literackich. 1. Rozumieć proste teksty użytkowe (w tym: internetowe): zakaz, ostrzeżenie, wskazówkę, ogłoszenie, rozkład jazdy, tekst reklamowy, list (w tym e-mail). 2. Rozumieć ogólny sens adaptowanych artykułów publicystycznych. 1. Znajdować potrzebne informacje w tekście użytkowym. 2. Znajdować informacje potrzebne do wyjaśnienia faktów w tekście publicystycznym. 1. Rozumieć fabułę i morał tekstu. 2. Znajdować informacje potrzebne do charakterystyki bohaterów opowiadania. 5. Pisanie 1. Różnice między fonetyczną i graficzną formą wyrazów. 2. Proste wypowiedzi pisemne w wymienionych obszarach tematycznych. 1. Poprawnie zapisać poznane słowa i wyrażenia. 2. Napisać kilkuzdaniowy tekst pod dyktando. 1. Przekazać konkretną informację w formie prostej notatki. 2. Napisać krótki list o sobie, swoich zainteresowaniach, o rodzinie, najbliższym otoczeniu, kraju. 6. Inne umiejętności 1. Strategie uczenia się języka obcego: a) rozumienie celu zadań językowych; b) określanie mocnych i słabych stron w posługiwaniu się nauczanym językiem; c) efektywne współdziałanie w grupie. 2. Źródła wiedzy językowej. 3. Realia socjokulturowe. 1. Wybrać zadania językowe nawiązujące do obszarów sprawiających uczniowi trudności. 1. Znaleźć nieznane wyrazy w słowniku dwujęzycznym. 1. Znać najbardziej charakterystyczne przejawy życia codziennego w krajach nauczanego języka. Język mniejszości narodowej lub grupy etnicznej 45 JĘZYK MNIEJSZOŚCI NARODOWEJ LUB GRUPY ETNICZNEJ Założenia Przedmiot jest prowadzony na podstawie odrębnych przepisów w szkołach (oddziałach) z językiem nauczania mniejszości narodowej lub grupy etnicznej. W treści i wymaganiach obowiązują pojęcia z zakresu językoznawstwa, literaturoznawstwa i wiedzy o kulturze wprowadzone w opisie języka polskiego. Podstawa programowa języka mniejszości narodowej lub grupy etnicznej przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Przydział godzin: 6; 6; 210. Cele kształcenia 1. Sprawność językowa i komunikacyjna w mówieniu, czytaniu, rozumieniu tekstu i pisaniu na poziomie umożliwiającym uczestnictwo we współczesnym życiu umysłowym i kulturalnym oraz kontynuowanie nauki. 2. Poznanie najważniejszych dzieł literatury, sztuki i nauki z dziedzictwa kulturowego społeczeństw z danego kręgu językowego. 3. Poczucie tożsamości narodowej (etnicznej), polskiej i europejskiej – integracja doświadczeń kulturowych. 4. Zainteresowanie odmiennością kulturową, otwartość i poszanowanie innych kultur, odrzucenie ksenofobii. Treść Wymagania 1. Komunikacja w języku ojczystym 1. Poprawna wymowa wyrazów. 2. Wzbogacanie słownictwa (w tym związanego z domem, rodziną i najbliższym otoczeniem, przyjaźnią, zabawą, szkołą, przekazami medialnymi). 3. Podstawowe struktury gramatyczne. 4. Rozmowa na temat codziennych doświadczeń, lektur, filmów, audycji radiowych i telewizyjnych. 5. Rozumienie słuchanego tekstu (polecenia, opisu, opowiadania, audycji radiowej dla dzieci). 6. Czytanie tekstów informacyjnych i literackich. 7. Rozumienie czytanego tekstu. 8. Pisanie liter, wyrazów i zdań, podstawowe zasady ortografii. 1. Prawidłowo artykułować słowa. 2. Jasno przekazać myśl w mowie i piśmie. 3. Recytować wiersz z pamięci. 1. Formułować wypowiedzi wyrażające relacje czasowe i przestrzenne. 2. Zadawać pytania, udzielać odpowiedzi. 1. Stosować właściwe formy powitania, pożegnania, przedstawiania się, uprzejmie zwracać się do rozmówcy. 2. Uczestniczyć w rozmowie i dyskusji, bronić własnego zdania. 1. Słuchać ze zrozumieniem wypowiedzi adresowanych do dzieci i młodzieży. 2. Opowiedzieć własnymi słowami wysłuchany lub przeczytany tekst. 3. Rozumieć polecenia. 1. Czytać na głos z dbałością o płynność i ekspresję. 1. Odnajdywać główną myśl tekstu, rozróżniać znaczenia dosłowne i przenośne. 2. Charakteryzować postacie występujące w tekście. 1. Pisać czytelnie, wiernie przepisać tekst, transponować tekst drukowany na pisany. 2. Przepisywać tekst pod dyktando. Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 46 9. Pisanie tekstów. 10. Redagowanie tekstów. 11. Korzystanie z informacji z encyklopedii dla dzieci i słownika ortograficznego. 1. Tworzyć kilkuzdaniowe wypowiedzi pisemne: opis (obrazka, przedmiotu, postaci rzeczywistej), opowiadanie, tekst użytkowy (zaproszenie, życzenia, list). 1. Badać poprawność zdań i jasność wywodu, eliminować zbędne wyrażenia, usuwać wieloznaczność. 2. Przekształcać zdania w tekście: streszczać, skracać, rozwijać. 1. Korzystać ze słownika języka ojczystego i encyklopedii dla dzieci. 2. Gromadzić, utrwalać i wykorzystywać informacje (→ technologia informacyjna). 2. Dziedzictwo kulturowe – poszukiwanie korzeni kultury rodzimej 1. Podstawowe wiadomości o kraju (regionie) języka ojczystego, pogłębianie więzi uczuciowej z krajem (regionem). 2. Tradycje kulturowe mniejszości narodowej (grupy etnicznej) w społeczności lokalnej i w Polsce. 1. Wskazać na mapie główny kraj (region) języka ojczystego i jego stolicę. 2. Znać symbole narodowe kraju (herb, flaga, hymn). 3. Znać główne atrakcje kraju (regionu) języka ojczystego (miejsca, budowle świeckie i sakralne, kulinaria, sport). 1. Opisać obyczaje swojej społeczności (obchodzenie świąt, celebrowanie wydarzeń rodzinnych), wskazać podobieństwa i różnice w stosunku do obyczajów społeczności polskiej. 3. Lektury Baśnie, legendy (w tym lokalne). Wiersze, opowiadania, powieści dla dzieci. Dramat (fragmenty). Komiks. ETYKA Założenia Etyka jest przedmiotem fakultatywnym, nauczanym na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. (Dz. U. z 1992 r., nr 36, poz. 155). Podstawa programowa etyki przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Przydział godzin: 3; 2,25; 79. Cele kształcenia 1. Wrażliwość moralna. 2. Umiejętności rozpoznawania wartości i powinności w sytuacjach dnia codziennego, formułowania i uzasadniania ocen moralnych. 3. Umiejętność samokontroli. Treść 1. Motywy postępowania. 2. Etyczne i pozaetyczne kryteria oceniania ludzkich czynów: Wymagania 1. Wysuwać i uzasadniać przypuszczenia o motywach (powodach) zachowania się postaci literackich i filmowych. 1. Rozróżniać oceny moralne i pozamoralne. Historia i społeczeństwo 47 a) interes; b) zasada odwzajemnienia; c) uczucia wzbudzane w innej osobie przez postępowanie podmiotu; d) prawa i reguły postępowania. 3. Człowiek jako osoba, godność człowieka. 4. Uprawnienia i obowiązki w życiu codziennym. Analiza postępowania: a) uczniów i nauczycieli; b) dzieci i rodziców. 5. Etyczne aspekty stosunku do zwierząt. 6. Etyczny sens kary. 7. Praca nad własnym charakterem. 1. Wiedzieć, czym jest tolerancja, znać jej granice. 2. Rozumieć powody potępienia dyskryminacji i marginalizacji osób niepełnosprawnych. 1. Oceniać zachowania rówieśników w szkole i w domu ze względu na dobro moralne. 1. Rozumieć powinności moralne człowieka wobec zwierząt. 1. Wiedzieć, jak ćwiczyć odporność na pokusy i umiejętność odraczania nagród. HISTORIA I SPOŁECZEŃSTWO Założenia Historia i społeczeństwo jest zintegrowanym wprowadzeniem do nauk społecznych. Ma ważne funkcje wychowawcze: służy uspołecznieniu i patriotyzmowi. Podstawa programowa historii i społeczeństwa przedstawia jeden z możliwych sposobów integracji wiedzy. Autorzy programów kształcenia mogą reorganizować niżej wymienione zagadnienia pod warunkiem wprowadzenia własnej, uzasadnionej zasady integracji. Przydział godzin: 4; 3; 105. Cele kształcenia 4. Zainteresowanie przeszłością własnej rodziny, miejscowości, ojczyzny. 5. Świadomość więzi rodzinnych, lokalnych i narodowych. 6. Więź z narodem, jego tradycjami i kulturą, patriotyzm. 7. Podstawy świadomości historycznej. 8. Poszanowanie norm społecznych. 9. Gotowość do współpracy na rzecz wspólnego dobra. Treść Wymagania 1. Ja i inni 1. Motywy zachowania się: potrzeby, zainteresowania, pragnienia, uczucia. 1. Przedstawić autocharakterystykę uwzględniającą zainteresowania, pragnienia i typowe zachowania. 2. Rozumieć, że inni mogą spostrzegać człowieka inaczej, niż on spostrzega samego siebie; podać przykłady takich różnic w odniesieniu do siebie. 3. Rozpoznać i nazwać uczucia przeżywane przez osoby z najbliższego otoczenia lub postacie przedstawione w tekstach kultury. 48 Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 2. Normy społeczne jako podstawa porozumiewania się i współpracy: a) normy szkolne; b) normy rodzinne; c) normy powszechne. 3. Konflikty i ich rozwiązywanie. 4. Analizować podobieństwa i różnice w zachowaniach ludzi różniących się pod względem płci, warunków życia, doświadczeń życiowych. 1. Znać prawa i obowiązki ucznia. 2. Uzasadnić szkolne zakazy i nakazy. 3. Wyjaśnić, jak działa samorząd uczniowski. 4. Rozumieć, że we własnej grupie rówieśniczej (klasie) obowiązują niepisane normy, podać ich przykłady. 5. Opisać normy obowiązujące we własnej rodzinie. 6. Znać i stosować podstawowe normy uprzejmości, rozpoznać przypadki naruszenia tych norm. 7. Rozpoznać przypadki oszustwa, nieuzasadnionego przymusu, przemocy i niesprawiedliwości. 8. Znać i uzasadnić normę tolerancji. 1. Podać przykłady konfliktów pojawiających się w grupie rówieśniczej (klasie). 2. Rozpoznać przyczynę, strony i przebieg danego konfliktu, zaproponować sposób rozwiązania. 3. Podać przykłady konfliktu między grupami społecznymi. 2. Polska i Europa 1. Mała ojczyzna. 2. Ojczyzna – Polska. 3. Władza w Polsce. 4. Społeczeństwo polskie. 1. Orientować się w topografii swojej miejscowości i jej okolicy z pomocą planu i mapy (→ przyroda). 2. Scharakteryzować swoją miejscowość (liczba mieszkańców, typowe zajęcia, główne problemy). 3. Znać nazwę swojej gminy (dzielnicy), wiedzieć, gdzie urzędują jej władze, podać przykłady spraw, którymi się zajmują. 4. Znać lokalne zabytki i miejsca pamięci narodowej, znać najważniejsze uroczystości lokalne. 5. Przedstawić tradycje, wydarzenia i postaci z dziejów swej miejscowości i regionu. 1. Znać polskie symbole narodowe, rozumieć, dlaczego należy okazywać im szacunek. 2. Rozumieć, co to znaczy być Polakiem, podać cechy łączące Polaków. 3. Podać przykłady mniejszości narodowych żyjących w Polsce oraz krajów, w których żyją Polacy. 1. Rozumieć pojęcie państwa. 2. Wiedzieć, że Polska jest państwem demokratycznym, znać najważniejsze instytucje demokratyczne (wolne wybory, wolne media, rządy prawa). 3. Znać główne organy władzy publicznej (parlament, prezydent, rząd) oraz nazwiska osób, które sprawują urzędy prezydenta i premiera. 4. Wiedzieć, czym zajmują się sądy, a czym policja. 1. Znać najważniejsze grupy społeczno-zawodowe (zatrudnieni w rolnictwie, przemyśle i usługach), opisać na przykładach, czym się zajmują. 2. Wiedzieć, że media informują o problemach społecznych; wykorzystać artykuł prasowy do scharakteryzowania problemu i przedstawienia sposobów jego rozwiązania. 3. Podać przykłady organizacji społecznych działających na rzecz innych. Historia i społeczeństwo 5. Polska w Europie. 49 1. Wiedzieć, że Polska jest członkiem Unii Europejskiej, wskazać na mapie stolicę UE, rozpoznać flagę i hymn UE. 2. Wiedzieć, które z państw sąsiadujących z Polską (→ przyroda) należą, a które nie należą do UE. 3. Podać przykłady następstw, jakie przyniosło Polsce i jej obywatelom członkostwo w UE. 3. Podstawowe kategorie historii – czas, przestrzeń, fakt, źródło 1. Czym jest historia. 1. Rozróżniać historię jako wydarzenia z przeszłości i historię jako krytyczny opis tej przeszłości. 2. Rozumieć pojęcia: przed naszą erą, nasza era, stulecie (wiek), początek wieku, pierwsza i druga połowa wieku, koniec wieku, rok. 3. Umieć czytać mapy historyczne. 4. Rozróżniać rodzaje przekazów o życiu ludzi: ustne, pisane, materialne, ikoniczne, statystyczne, kartograficzne. 5. Wykrywać różnice w przekazach na temat tej samej postaci lub tego samego wydarzenia. 6. Połączyć proste informacje z dwóch różnych źródeł. 4. Obrazy z dziejów cywilizacji ludzkiej 1. Prehistoria. 2. W państwie faraonów. 3. W Atenach. 4. W starożytnym Rzymie. 5. W starożytnej Palestynie. 6. W Arabii Mahometa. 7. W państwie Karola Wielkiego. 1. Rozróżniać prehistorię i historię, wiedzieć, czym są i o czym mówią wykopaliska. 2. Opisać życie ludzi w czasach prehistorycznych, używając pojęć: myślistwo, zbieractwo, rybołówstwo, rozniecanie ognia, rolnictwo, hodowla, tkactwo, garncarstwo. 1. Znać okres (tysiąclecie) rozkwitu starożytnego Egiptu. 2. Opisać życie starożytnych Egipcjan, używając pojęć: sieć nawadniająca, faraon, piramidy, mumie, wielobóstwo. 3. Rozumieć znaczenie pisma w życiu starożytnych Egipcjan. 1. Znać okres (wiek) rozkwitu greckich Aten. 2. Porównać życie niewolnika i wolnego obywatela. 3. Opisać życie Ateńczyków, używając pojęć: bogowie olimpijscy, mity, igrzyska olimpijskie, teatr, uczta grecka, strój grecki. 1. Znać wieki założenia i upadku Rzymu, wskazać na mapie Rzym i największy zasięg państwa rzymskiego. 2. Opisać życie rodziny rzymskiej, używając pojęć: willa, wychowanie rzymskie, strój rzymski, kult przodków, bóstwa domowe, amfiteatr, gladiator, termy, akwedukt. 1. Wskazać na mapie starożytną Palestynę, wiedzieć, w którym wieku żył Salomon. 2. Scharakteryzować religię Izraela stosując pojęcia: jednobóstwo, Biblia, Dekalog, Jahwe, szabat, judaizm. 3. Usytuować w czasie i przestrzeni narodziny chrześcijaństwa. 1. Wskazać na mapie Arabię, wiedzieć, w którym wieku narodził się islam. 2. Scharakteryzować islam, używając pojęć: Allach, Koran, meczet, Mekka. 3. Opisać życie Arabów, używając pojęć: koczownik, oaza, karawana. 1. Usytuować w czasie (wiek) panowanie Karola, wskazać na mapie zasięg państwa karolińskiego. 50 Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 8. Mieszkańcy ziem między Odrą a Bugiem przed powstaniem państwa polskiego. 9. Mieszko I i powstanie państwa polskiego. 10. Św. Wojciech i zjazd gnieźnieński. 11. Kazimierz Wielki i dobre panowanie. 12. Jadwiga, Władysław Jagiełło i bitwa pod Grunwaldem. 13. Jan Długosz i synowie królewscy. 14. Na zamku rycerskim. 15. W średniowiecznym klasztorze. 16. W średniowiecznym mieście 17. W drukarni Jana Gutenberga. 2. Opisać dwór karoliński, używając pojęć: dwór, kancelaria, pismo karolińskie, szkoła pałacowa, chrystianizacja, misja. 3. Wyjaśnić, dlaczego Karola nazywa się „ojcem Europy”. 1. Rozróżniać rodzinę, ród, plemię. 2. Wskazać na mapie położenie Słowian wśród innych ludów (w drugiej połowie pierwszego tysiąclecia pne.) 3. Opisać sposób życia Słowian. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni chrzest Mieszka I, ocenić znaczenie przyjęcia chrztu przez Polskę. 2. Wyjaśnić na przykładach pojęcia: władca, książę, drużyna, gród, państwo. 1. Wskazać na mapie ziemie zamieszkałe przez Prusów. 2. Uzasadnić uznanie św. Wojciecha patronem Polski. 3. Wiedzieć, kiedy się odbył zjazd gnieźnieński. 4. Opisać odznaki króla i biskupa na podstawie obrazów z Drzwi Gnieźnieńskich. 1. Naszkicować uproszczone drzewo genealogiczne pierwszych Piastów. 2. Uzasadnić nazwanie Kazimierza „wielkim”. 1. Wskazać na mapie Litwę. 2. Wiedzieć, jak doszło do małżeństwa Jadwigi i Jagiełły. 3. Wiedzieć, jak doszło do bitwy pod Grunwaldem, znać jej rok, opisać przebieg, używając pojęć: rycerstwo, armia, chorągwie, obóz wojenny. 4. Rozpoznawać herby Litwy i Polski. 1. Wskazać na mapie Prusy Królewskie. 2. Opisać dokonania Długosza, używając pojęć: dziejopisarstwo, wychowanie królewiczów. 1. Opisać stroje, broń i tryb życia rycerzy. 2. Wiedzieć, gdzie znajduje się najbliższy zamek średniowieczny. 1. Znać powody powstawania klasztorów. 2. Opisać życie w klasztorze benedyktyńskim, używając pojęć: zakon, reguła, habit, biblioteka, skryptorium, benedyktyńska cierpliwość. 3. Porównać życie codzienne benedyktynów i krzyżaków. 4. Wiedzieć, gdzie znajduje się najbliższy kościół lub klasztor zbudowany w średniowieczu. 1. Wskazać na mapie największe miasta średniowiecznej Europy. 2. Opisać przekształcanie się grodu w miasto, używając pojęć: mury obronne, rynek, warsztaty, kramy, kamienice, mieszczanie, rzemieślnicy, cechy rzemieślnicze, kupcy, szkoły, żacy (na przykładzie własnego miasta albo Krakowa, Poznania lub Gdańska). 3. Opisać życie w średniowiecznym mieście, porównać je z życiem w mieście współczesnym. 1. Wiedzieć, że Gutenberg wynalazł druk w połowie XV w. 2. Opisać, na czym polegał wynalazek druku, stosując pojęcia: pojęcia: księga rękopiśmienna, księga drukowana, czcionka, inicjał, miniatura, drukarstwo. Historia i społeczeństwo 18. Wyprawa Krzysztofa Kolumba. 19. W pracowni Leonarda da Vinci. 20. Wit Stwosz i ołtarz mariacki w Krakowie. 21. Mikołaj Kopernik i jego odkrycie. 22. Królowa Bona i dwór na Wawelu. 23. Mikołaj Rej i gospodarstwo szlacheckie. 24. Jan Zamoyski i Rzeczpospolita Obojga Narodów. 25. Jan III Sobieski i odsiecz Wiednia. 26. Na dworze w Wersalu. 27. Stanisław August Poniatowski i obiady czwartkowe. 28. Konstytucja 3 maja. 51 1. Znać rok i trasę pierwszej podróży odkrywczej Kolumba. 2. Opisać odkrycie Kolumba, używając pojęć: karawela, Nowy Świat, Indianie, broń palna. 3. Znać najważniejsze następstwa odkrycia dla Nowego Świata i dla Europy. 1. Wiedzieć, że Leonardo da Vinci żył na przełomie wieków XV i XVI i tworzył w Mediolanie i Florencji. 2. Opisać działalność Leonarda, używając pojęć: artysta, malarstwo, rzeźba, architektura, perspektywa, grobowiec, pomnik, wynalazek. 1. Opisać dzieła Wita Stwosza, używając pojęć: Wawel, kościół katedralny, kościół parafialny, ołtarz, nagrobek. 2. Opisać stroje końca XV w. na podstawie rzeźb z ołtarza mariackiego. 1. Wiedzieć, że Kopernik żył na przełomie wieków XV i XVI, wskazać na mapie miejsca, w których przebywał (Toruń, Kraków, Bolonia, Frombork). 2. Rozumieć istotę odkrycia Kopernika (→ przyroda). 1. Wskazać na planie Krakowa Wawel, Rynek, Kazimierz. 2. Usytuować w czasie panowanie dwóch ostatnich Jagiellonów, rozumieć znaczenie królowej Bony. 3. Opisać życie dworskie na Wawelu, używając pojęć: komnaty, krużganki, arrasy, freski, włoszczyzna. 1. Znać cechy charakterystyczne grup społecznych (stanów): szlachta, duchowieństwo, rzemieślnicy i kupcy, kmiecie. 2. Opisać zajęcia kmieci, używając pojęć: folwark, spichlerz, spław wiślany. 3. Wskazać na mapie drogę spławu z Małopolski do Gdańska. 1. Rozumieć, czym była Unia Polsko-Litewska, wskazać na mapie części składowe Rzeczypospolitej Obojga Narodów. 2. Rozróżniać pojęcia: król dziedziczny i elekcyjny. 3. Opisać karierę Jana Zamoyskiego, używając pojęć: wolna elekcja, senat, sejm, hetman, kanclerz. 4. Rozróżniać pojęcia: szlachcic, magnat. 1. Wskazać na mapie Turcję. 2. Znać rok odsieczy Wiednia. 3. Opisać wyprawę Sobieskiego, używając pojęć: oblężenie, odsiecz, artyleria, obóz turecki, sułtan, wezyr, husaria, łupy wojenne. 1. Wiedzieć, gdzie znajduje się Wersal i kiedy został zbudowany (druga połowa XVII w.). 2. Opisać stroje i tryb życia arystokracji dworskiej, używając pojęć: etykieta, ogród francuski. 3. Wiedzieć, gdzie znajduje się najbliższy pałac z XVII w. 1. Wymienić uczestników obiadów czwartkowych (Ignacy Krasicki, Marcello Bacciarelli, Grzegorz Piramowicz), znać ich zasługi dla ojczyzny. 2. Opisać wygląd XVIII-wiecznej Warszawy i jej mieszkańców na podstawie obrazów Bacciarellego. 1. Znać powody zwołania Sejmu Wielkiego. 2. Wiedzieć, że Konstytucja 3 maja była próbą zreformowania ustroju państwa, rozumieć pojęcie monarchii konstytucyjnej. 52 Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 3. Ocenić rolę ludu Warszawy w wydarzeniach majowych na podstawie obrazów. 29. Kościuszko i insurekcja. 1. Opisać wybuch insurekcji, używając pojęć: zaborcy, naczelnik powstania, manifest, kosynierzy. 2. Wiedzieć, kiedy nastąpił trzeci rozbiór i jakie miał skutki. 30. Józef Wybicki i Mazurek Dąbrowskiego. 1. Opisać powstanie Mazurka Dąbrowskiego, używając pojęć: Legiony Polskie, wojska napoleońskie, Księstwo Warszawskie. 31. Józef Bem i walka „za waszą i naszą wolność”. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni Powstanie Listopadowe i Powstanie Styczniowe. 2. Uzasadnić hasło „za waszą i naszą wolność”. 3. Rozumieć pojęcia: car, carat, sprzysiężenie, konspiracja, powstanie narodowe, represje (zsyłka, katorga). 32. Żołnierze, artyści, uczeni na emigracji. 1. Rozpoznać na obrazach postacie Fryderyka Chopina, Adama Mickiewicza, Marii Curie-Skłodowskiej, Heleny Modrzejewskiej. 2. Wyjaśnić na przykładach pojęcia: emigrant, uchodźca. 3. Rozróżniać emigrację polityczną i zarobkową. 33. W mieście przemysłowym XIX w. 1. Na przykładzie Łodzi lub miasta ze swojego regionu opisać przemianę osady w miasto przemysłowe, używając pojęć: uprzemysłowienie, maszyna parowa, kolej żelazna, silnik elektryczny, fabryka, proletariat, praca dzieci. 2. Opisać życie codzienne w wielkim mieście, używając pojęć: tramwaj konny, tramwaj elektryczny, metro, oświetlenie gazowe, oświetlenie elektryczne, kanalizacja, kamienica czynszowa, dzielnica nędzy. 3. Porównać życie codzienne fabrykantów i robotników. 34. Pierwsza wojna światowa. 1. Znać rok wybuchu pierwszej wojny światowej, wiedzieć, że walczyły ze sobą dwa bloki państw (jeden z Wielką Brytanią, Francją i Rosją na czele, drugi z Niemcami i Austro-Węgrami na czele). 35. Józef Piłsudski i odrodzenie państwa polskiego. 1. Znać rok odrodzenia się państwa polskiego, opisać, jak doszło do odrodzenia, używając pojęć: Legiony Polskie, naczelnik państwa, rząd, armia, granice. 2. Porównać terytorium i herb II Rzeczypospolitej z terytorium i herbem Rzeczypospolitej Obojga Narodów. 36. Stefan Starzyński i obrona Warszawy. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni początek drugiej wojny światowej. 2. Opisać obronę Warszawy, używając pojęć: kampania wrześniowa, oblężenie, kapitulacja, okupacja. 37. Stefan Rowecki i Polskie Państwo Podziemne. 1. Wskazać na mapie obszary Polski okupowane przez Niemcy i Związek Radziecki. 2. Opisać życie Polaków pod okupacją, używając pojęć: Polskie Państwo Podziemne, Szare Szeregi, Powstanie Warszawskie, łapanka, eksterminacja. 3. Rozpoznać na fotografiach sceny z getta i obozu koncentracyjnego, żołnierzy polskich, radzieckich, niemieckich. 38. W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. 1. Znać rok zakończenia drugiej wojny światowej, wiedzieć, że przegrały ją Niemcy i ich sprzymierzeńcy. 2. Porównać terytorium i herb PRL z terytorium i herbem Polski międzywojennej. Matematyka 53 3. Opisać życie w PRL, używając pojęć: zależność od Związku Radzieckiego, dyktatura partii komunistycznej, kryzys gospodarczy, bunt społeczny, opozycja demokratyczna. 4. Podać przykłady odbudowy kraju i stolicy (Starówka, Zamek Królewski, Nowa Huta). 39. Karol Wojtyła i tron Piotrowy. 40. Lech Wałęsa i dzieło Solidarności. 1. Wiedzieć, że w 1978 r. konklawe wybrało na papieża Karola Wojtyłę, arcybiskupa krakowskiego. 2. Uzasadnić znaczenie Jana Pawła II dla Polaków. 1. Usytuować w czasie powstanie Solidarności, stan wojenny, narodziny III Rzeczypospolitej Polskiej, wybór Wałęsy na prezydenta; wyjaśnić ich wpływ na dzieje Polski. MATEMATYKA Założenia Podstawa programowa matematyki przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Przydział godzin: 12; 9; 315. Cele kształcenia 1. Wiadomości i umiejętności matematyczne niezbędne do sprawnego funkcjonowania w życiu codziennym. 2. Umiejętność odpowiedzialnego myślenia, tj. wypowiadania sądów pewnych, uzasadniania ich metodą dedukcji, krytycznej analizy informacji i obalania rozumowań błędnych przez podawanie odpowiednich przykładów. 3. Umiejętność operowania najprostszymi obiektami abstrakcyjnymi (liczbami, zmiennymi, figurami, bryłami), w tym używania ich do budowy prostych modeli matematycznych różnorodnych sytuacji życia codziennego w celu rozwiązywania problemów praktycznych. Treść Wymagania 1. Liczby całkowite 1. Liczby całkowite dodatnie. 2. Liczby w systemie rzymskim. 3. Podzielność liczb całkowitych dodatnich. 4. Cechy podzielności liczb. 5. Liczby pierwsze. 6. Liczby całkowite ujemne. 1. Zapisywać i odczytywać liczby całkowite (najwyżej dziesięciocyfrowe) w dziesiątkowym systemie pozycyjnym. 1. Zapisywać i odczytywać liczby w systemie rzymskim w zakresie do 3000. 2. Zapisywać w systemie dziesiątkowym liczby zapisane w systemie rzymskim (w zakresie do 3000). 1. Znajdować dzielniki i wielokrotności danej liczby. 2. Znajdować wspólne dzielniki i wspólne wielokrotności danej pary liczb. 1. Wykorzystywać cechy podzielności liczb przez 2, 3, 5, 10, 100. 1. Sprawdzać, czy dana liczba (w zakresie do 100) jest pierwsza. 1. Zaznaczać i odczytywać liczby całkowite na praktycznym modelu osi liczbowej (osi czasu, termometrze); porównywać liczby całkowite. 54 Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 7. Dodawanie, odejmowanie, mnożenie i dzielenie (w zakresie wykonalności) liczb całkowitych. 8. Potęga liczby o wykładniku całkowitym dodatnim. 1. Wykonywać w pamięci działania typu 120 + 40; 55 – 20; (–13) · 2. 2. Wykonywać pisemnie dodawanie, odejmowanie, mnożenie i dzielenie liczb całkowitych (dzielenie przez liczby najwyżej dwucyfrowe). 3. Stosować w obliczeniach własności działań, zachowywać właściwą kolejność wykonywania działań. 1. Obliczać potęgi liczb o wykładniku całkowitym dodatnim. 2. Ułamki zwykłe 1. Ułamek jako część całości. 2. Ułamek jako iloraz liczb całkowitych. 3. Porównywanie ułamków. 4. Sprowadzanie ułamków do wspólnego mianownika. 5. Dodawanie, odejmowanie, mnożenie i dzielenie ułamków zwykłych. 1. Dzielić całość na równe części (np. przez zginanie, rozcinanie); opisywać otrzymane części ułamkami 1/2, 1/3, 1/4, 1/8, składać całość z równych części. 2. Obliczyć podany ułamek danej liczby. 3. Znaleźć liczbę na podstawie podanego jej ułamka. 1. Skracać i rozszerzać ułamki. 1. Porównywać ułamki. Zaznaczać ułamki na osi liczbowej. 1. Dodawać i odejmować ułamki zwykłe o jednakowych i różnych mianownikach. 1. Mnożyć i dzielić ułamki zwykłe przez liczby całkowite oraz przez ułamki. 3. Ułamki dziesiętne 1. Zapis dziesiętny liczby. 2. Ułamki dziesiętne na osi liczbowej; porównywanie ułamków dziesiętnych. 3. Dodawanie, odejmowanie, mnożenie i dzielenie ułamków dziesiętnych. 4. Zaokrąglanie ułamków dziesiętnych. 1. Zapisywać w postaci dziesiętnej liczbę odczytaną na osi liczbowej. 2. Zapisywać wyrażenia dwumianowane w postaci dziesiętnej (np. 3 m 24 cm = 3,24 m). 1. Zaznaczać niektóre ułamki dziesiętne (np. 0,5; 1,25) na osi liczbowej; porównywać ułamki dziesiętne. 1. Dodawać, odejmować, mnożyć i dzielić ułamki dziesiętne (w szczególności mnożyć i dzielić przez 10, 100, 1000). 2. Wykorzystywać kalkulator w obliczeniach dotyczących sytuacji praktycznych. 1. Zaokrąglać ułamek dziesiętny do danego miejsca po przecinku. 4. Wyrażenia algebraiczne 1. Oznaczenia literowe wielkości liczbowych. 2. Wielokrotności zmiennej i sumy algebraiczne. 3. Wartość liczbowa wyrażeń algebraicznych. 1. Posługiwać się oznaczeniami literowymi w zapisie wzorów (np. na pole prostokąta). 1. Zapisywać i odczytywać wyrażenia postaci x – 2; 3x; 2x + 4; 2 (a + 3). 1. Obliczać wartość liczbową wyrażeń algebraicznych. 5. Równania i nierówności 1. Równania i nierówności pierwszego stopnia z jedną niewiadomą. 1. Rozwiązywać równania pierwszego stopnia z jedną niewiadomą, postaci x – 6 = 10; –3x = 12; 0,5 + x = 12. 2. Rozwiązywać nierówności pierwszego stopnia z jedną niewiadomą postaci 10 + x < 2; 4x > 9. Matematyka 55 3. Rozwiązywać zadania praktyczne za pomocą równań lub nierówności powyższych typów. 6. Elementy statystyki opisowej 1. Gromadzenie danych z prostych doświadczeń. 2. Porządkowanie i graficzne przedstawianie danych. 3. Interpretowanie danych. 1. Tworzyć zbiory danych (→ technologia informacyjna). 1. Porządkować i przedstawiać dane w tabeli lub za pomocą diagramu słupkowego (→ technologia informacyjna). 1. Odczytywać i interpretować dane przedstawione w tabeli, na wykresie, na diagramie słupkowym. 7. Figury płaskie 1. Proste i odcinki na płaszczyźnie. 2. Proste prostopadłe i równoległe. 3. Mierzenie i porównywanie kątów. 4. Kąty przy prostych równoległych, przeciętych trzecią prostą. 5. Symetralna odcinka i dwusieczna kąta. 6. Klasyfikacja i konstruowanie trójkątów. 7. Twierdzenie o sumie kątów w trójkącie. 8. Czworokąty: prostokąty, równoległoboki, trapezy i ich własności. 9. Obwód i pole wielokątów. 10. Koło i okrąg. 11. Wzajemne położenie prostej i okręgu. 12. Plan i skala. 1. Mierzyć odcinki; posługiwać się jednostkami długości w obliczeniach praktycznych. 1. Rozpoznawać oraz kreślić proste równoległe i prostopadłe. 1. Mierzyć kąty; posługiwać się miarą stopniową kąta w sytuacjach praktycznych. 2. Rysować i porównywać kąty. Rozpoznawać kąt ostry, prosty, rozwarty, półpełny. 1. Wykorzystywać własności kątów wierzchołkowych i przyległych. 1. Konstruować symetralną odcinka oraz dwusieczną kąta. 2. Konstruować kąty o miarach 60o, 30o, 45o. 1. Klasyfikować trójkąty ze względu na boki (równoboczne, równoramienne, różnoboczne) i kąty (ostrokątne, prostokątne i rozwartokątne). 2. Konstruować trójkąt, wykorzystując cechy przystawania trójkątów: bbb, bkb, kbk. 3. Stosować warunek istnienia trójkąta o zadanych bokach (nierówność trójkąta). 1. Znać i stosować twierdzenie o sumie kątów w trójkącie. 1. Rozpoznawać i nazywać wierzchołki, boki, kąty, przekątne czworokątów. 2. Klasyfikować czworokąty ze względu na wzajemne położenie boków (trapezy, równoległoboki, prostokąty). 3. Konstruować wysokości w trójkątach i czworokątach. 1. Obliczać obwody wielokątów. 2. Obliczać pole trójkątów, równoległoboków i trapezów; stosować te obliczenia w sytuacjach praktycznych. 3. Posługiwać się jednostkami miary długości (np. decymetrem) oraz pola (w tym: arem, hektarem), zamieniać jednostki miary pola. 1. Odróżniać okrąg od koła, wskazywać ich elementy: promień, średnicę, środek, cięciwę. 1. Określać wzajemne położenie prostej i okręgu. 1. Rysować proste figury geometryczne w skali. 2. Rysować plan przedmiotów (np. stolika) w danej skali. 3. Znajdować rzeczywiste wymiary figury narysowanej w skali. 4. Posługiwać się planem i mapą w sytuacjach praktycznych. 56 Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 8. Układ współrzędnych na płaszczyźnie 1. Prostokątny układ współrzędnych. 2. Współrzędne punktu na płaszczyźnie kartezjańskiej. 1. Wyznaczać współrzędne punktu płaszczyzny kartezjańskiej. 1. Zaznaczać na płaszczyźnie kartezjańskiej punkt o danych współrzędnych całkowitych. 9. Bryły 1. Graniastosłupy proste i ostrosłupy. 2. Siatki graniastosłupów i ostrosłupów. 3. Pole powierzchni i objętość prostopadłościanów. 4. Walce, stożki i kule. 1. Rozpoznawać i szkicować graniastosłupy proste oraz ostrosłupy. 2. Wskazywać wierzchołki, ściany i krawędzie graniastosłupów i ostrosłupów. 1. Rozpoznawać i rysować siatkę graniastosłupa i ostrosłupa, wykorzystywać ją w praktyce (np. do sporządzenia modelu, obliczenia pola powierzchni brył). 1. Obliczać pole powierzchni i objętość prostopadłościanu. 2. Posługiwać się jednostkami objętości i pojemności; zamieniać jednostki objętości i pojemności. 1. Rozpoznawać i szkicować walce, stożki i kule; wskazać podstawy, wysokości i powierzchnie boczne walców i stożków. 2. Wskazać elementy kuli: środek, promień i średnicę. PRZYRODA Założenia Przyroda jest zintegrowanym wprowadzeniem do przyrodoznawstwa. Ma ważne funkcje wychowawcze: upowszechnia zdrowy styl życia i ochronę przyrody. Podstawa programowa przyrody przedstawia jeden z możliwych sposobów integracji wiedzy. Autorzy programów kształcenia mogą reorganizować niżej wymienione zagadnienia pod warunkiem wprowadzenia własnej, uzasadnionej zasady integracji. Lekcje przyrody odbywają się w pracowni przyrodniczej lub w terenie. Wyposażenie pracowni umożliwia prowadzenie pokazów i prostych doświadczeń. Przydział godzin: 9; 6,75; 236. Cele kształcenia 1. Zainteresowanie różnorodnością i porządkiem świata. 2. Postawa badawcza: umiejętności prowadzenia obserwacji, stawiania pytań, wykonywania prostych doświadczeń i wyciągania wniosków ze stwierdzonych faktów. 3. Intuicyjne (jakościowe) zrozumienie pojęć i mechanizmów przyrodniczych, będące podstawą wyjaśnień ilościowych w następnych etapach kształcenia. 4. Zrozumienie wzajemnych związków między człowiekiem a środowiskiem przyrodniczym. 5. Postawa szacunku wobec przyrody ożywionej i nieożywionej, poczucie odpowiedzialności za środowisko przyrodnicze. 6. Umiejętności dbania o swoje zdrowie, przestrzeganie zasad higieny osobistej, poczucie odpowiedzialności za życie i zdrowie własne i cudze. Przyroda Treść 57 Wymagania 0. Poznawanie przyrody (Poniższe zagadnienia należy wprowadzić do zajęć ze wszystkich działów przyrody.) 1. Obserwowanie i stawianie pytań. 2. Poszukiwanie odpowiedzi w trakcie pracy indywidualnej i zespołowej. 1. Umieć obserwować przyrodę wszystkimi zmysłami (w terenie, hodowlach szkolnych i domowych, ogrodach zoologicznych i botanicznych), opisywać spostrzeżenia, stawiać pytania i doskonalić ich formę. 1. Planować ukierunkowane obserwacje i doświadczenia. Posługiwać się przyrządami służącymi do obserwacji (np. mikroskopem, lupą, lornetką) i dokumentowania obserwacji (np. aparatem fotograficznym, magnetofonem). 2. Dokonywać pomiarów. 3. Zachowywać ostrożność podczas obserwacji i doświadczeń, nie krzywdzić żywych istot. 4. Zapisywać i porządkować wyniki (→ technologia informacyjna). 5. Wyciągać wnioski z danych, zachowywać krytycyzm podczas wnioskowania, poddawać wnioski pod dyskusję. 6. Poszukiwać informacji przyrodniczych w czasopismach, książkach, programach radiowych i telewizyjnych, zasobach internetowych. Umieć przeprowadzić doświadczenie według instrukcji. 7. Opracować i przedstawić doniesienie badawcze (→ technologia informacyjna). 1. Pogoda 3. Obserwacja składników pogody: temperatury, zachmurzenia, opadów i osadów, prędkości wiatru, ciśnienia powietrza (bez definicji fizycznych), zjawisk zachodzących w atmosferze (tęcza, grzmot, błyskawica). Przyrządy pomiarowe, odczytywanie i zapisywanie wyników pomiaru, dziennik obserwacji pogody. 4. Wpływ pogody na życie człowieka. 1. Odczytać temperaturę powietrza na termometrze. 2. Rozpoznać i nazwać opady i osady atmosferyczne. 3. Rozpoznać chmury deszczowe i pięknej pogody. 4. Prowadzić dziennik obserwacji pogody. 5. Znać najprostsze zależności między poszczególnymi składnikami pogody. 1. Wykorzystywać informacje z map i prognoz pogody w planowaniu ubioru i zajęć. 2. Orientacja w terenie 1. Pozorna wędrówka Słońca nad widnokręgiem w ciągu dnia. 2. Kierunki widnokręgu: główne i pośrednie. 1. Opisać pozorną wędrówkę Słońca, używając pojęć: wschód Słońca, południe słoneczne, górowanie Słońca, zachód Słońca. 1. Znać nazwy i symbole (polskie i międzynarodowe) kierunków głównych i pośrednich. 2. Wyznaczać kierunki widnokręgu w terenie za pomocą kompasu i obserwacji długości cienia rzucanego przez przedmioty. 3. Mapa 1. Szkic, plan. 1. Wykonać szkic drogi do szkoły (od domu lub podanego miejsca), mierząc długość krokami. 2. Wykonać plan boiska lub podobnego obiektu, mierząc długość taśmą mierniczą. 58 Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 2. Mapy: topograficzna i przeglądowa; mapy codziennego użytku: turystyczna, samochodowa; legenda mapy. 1. Posługiwać się mapą topograficzną w terenie: orientować mapę, odczytywać znaki umowne. 2. Zaplanować trasę (pieszej wycieczki, rajdu rowerowego lub podróży samochodowej) do wskazanej miejscowości. 3. Skala mapy: skala liczbowa, podziałka liniowa (→ matematyka). 1. Obliczać odległości na podstawie skali mapy topograficznej. 2. Rozumieć zależność dokładności mapy od wielkości skali. 4. Polska 1. Położenie Polski w Europie, granice. 2. Ukształtowanie powierzchni Polski (pasy rzeźby). Oznaczanie na mapie rzeźby terenu, skala barw. 3. Krajobrazy naturalne Polski. 1. Wskazać na mapie Polski swoją miejscowość, stolicę, granicę morską oraz odcinki granic z sąsiednimi krajami. 1. Zaznaczyć na mapie konturowej Polski główne krainy geograficzne, najważniejsze rzeki, miasta i obiekty geograficzne, korzystając z wybranych map atlasu. 4. Krajobrazy przeobrażone przez człowieka w Polsce. 1. Wskazać na mapie Polski i opisać pod względem elementów charakterystycznych krajobrazy: a) przemysłowy – Śląsk; b) miejski – Warszawa; c) wiejski. 2. Opisać i ocenić zmiany, jakie zachodzą w krajobrazie wskutek działalności człowieka. 1. Wskazać na mapie Polski i opisać pod względem ukształtowania terenu krajobrazy: a) górski – Tatry, Sudety, Góry Świętokrzyskie; b) wyżynny – Wyżyna Śląska, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Lubelska; c) nizinny – Nizina Śląska, Nizina Mazowiecka, Pojezierze Mazurskie, niziny nadmorskie (Wolin, Żuławy Wiślane, Pobrzeże Słowińskie). 5. Kontynenty i oceany Ziemi 1. Kontynenty. 2. Oceany. 3. Inne obiekty geograficzne. 1. Wskazać kontynenty na mapie świata, rozpoznawać je po zarysie. 1. Wskazać cztery oceany na mapie świata. 1. Wskazać na mapie świata przykłady wysp, półwyspów, cieśnin i zatok. 6. Ziemia we Wszechświecie 1. Kulistość Ziemi. 2. Globus jako model Ziemi. Siatka geograficzna. 3. Ciała niebieskie: gwiazdy (Słońce), planety (Ziemia), księżyce (Księżyc). Układ planetarny. 4. Ruchy Ziemi: obrotowy i obiegowy. 1. Wyjaśnić kolistość widnokręgu. 1. Wskazać półkule: północną, południową, wschodnią, zachodnią, lądową, morską. 2. Wskazać na globusie i mapie południki, równoleżniki, zwrotniki, równik, bieguny geograficzne. 3. Odczytać z mapy długość i szerokość geograficzną wskazanych obiektów. 1. Wiedzieć, czym się różnią gwiazda i planeta. 2. Wiedzieć, że Słońce to najbliższa Ziemi gwiazda, centrum Układu Słonecznego. 3. Wiedzieć, że Słońce obiegają planety, w tym: Wenus, Ziemia i Mars. 1. Wiedzieć, na czym polegało odkrycie dokonane przez Mikołaja Kopernika. Przyroda 59 2. Rozumieć, że cykle: dnia i nocy oraz pór roku są skutkami ruchów Ziemi. 3. Zaprojektować pokaz unaoczniający związek pór roku z nachyleniem osi Ziemi względem płaszczyzny obiegu. 7. Klimat i krajobrazy Ziemi 1. Klimat. 2. Strefowy układ krajobrazów w Europie i Afryce. 1. Na podstawie danych o średniej temperaturze powietrza i opadach w poszczególnych miesiącach rozpoznać klimaty: a) równikowy; b) zwrotnikowy; c) umiarkowany; d) okołobiegunowy. 2. Rozumieć związek typu klimatu z kulistością Ziemi. 1. Rozumieć pojęcie strefy krajobrazowej. 2. Znać główne cechy charakterystyczne (typ klimatu i roślinność) krajobrazów w Europie: a) śródziemnomorskiego; b) lasów liściastych i mieszanych strefy umiarkowanej; c) borealnych lasów iglastych; d) tundry; e) pustyni lodowej. 3. Znać główne cechy charakterystyczne (typ klimatu i roślinność) krajobrazów w Afryce: a) wilgotnego lasu równikowego; b) sawanny; c) pustyni. 4. Rozumieć związki między warunkami klimatycznymi i roślinnymi a rolnictwem. 8. Życie 1. Przyroda ożywiona i nieożywiona. 2. Cechy charakterystyczne istot żywych. 3. Klasyfikacja jako sposób katalogowania organizmów: a) klasyfikacje użytkowe, tworzone na podstawie wybranych cech (np. rośliny jadalne, niejadalne i trujące); b) klasyfikacje biologiczne, tworzone na podstawie wielu cech, hierarchiczne; c) królestwa i grupy organizmów. 1. Opisać elementy przyrody w najbliższym otoczeniu, rozróżniając elementy ożywione i nieożywione. 1. Rozumieć pojęcia: odżywianie, wydalanie, rozmnażanie, reagowanie na bodźce. 1. Rozumieć, że wśród możliwych zasad klasyfikacji jedne są bardziej przydatne w poznawaniu organizmów, inne mniej. 2. Podać przykład klasyfikacji użytkowej; wiedzieć, czym się różni od klasyfikacji biologicznej. 3. Znać podział organizmów na grzyby, rośliny i zwierzęta, wiedzieć, że istnieją także inne królestwa, np. bakterii. 4. Rozróżniać następujące grupy zwierząt: owady, pajęczaki, ryby, płazy, gady, ptaki, ssaki. Wiedzieć, że istnieją także inne grupy zwierząt. 9. Związki między istotami żywymi w ekosystemie 1. Las jako ekosystem: a) warunki życia w poszczególnych piętrach lasu; b) grzyby, rośliny i zwierzęta w lesie. 1. Rozumieć pojęcie ekosystemu, podać przykłady ekosystemu (w tym las i jezioro). 2. Opisać piętrowy układ roślinności w lesie i porównać warunki życia w obrębie poszczególnych pięter. 3. Znać nazwy, wygląd i tryb życia przedstawicieli gatunków lub grup organizmów: 60 Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej a) pleśni i grzybów kapeluszowych (przykłady jadalnych i trujących); b) mchów, paproci, leszczyny, sosny, świerku, dębu, buku, klonu; c) mrówek, chrabąszcza majowego, dzięciołów, wiewiórki, zająca, sarny, lisa. 2. Łańcuchy pokarmowe. 3. Pojęcie poziomów troficznych: producenci, konsumenci, destruenci. 4. Współżycie organizmów w ekosystemie: współzawodnictwo, pasożytnictwo, symbioza. 1. Podać przykład organizmów w łańcuchu pokarmowym. 1. Rozumieć, co to znaczy, że rośliny są samożywne i jaki to ma związek z produkcją pożywienia dla innych organizmów. 2. Rozumieć, co to znaczy, że zwierzęta (roślinożerne i drapieżne) są cudzożywne. 3. Rozumieć, że bez istnienia organizmów rozkładających obumarłe rośliny i zwierzęta materia nie mogłaby krążyć w ekosystemie. 1. Wiedzieć, jak rośliny współzawodniczą w lesie o dostęp do światła słonecznego. 2. Wyjaśnić na przykładzie, co to jest pasożytnictwo. 3. Wyjaśnić na przykładzie, co to jest symbioza. 10. Czynności życiowe organizmu człowieka 1. Odżywianie się. 2. Oddychanie (wymiana gazowa, bez pojęcia utleniania komórkowego). 3. Poruszanie się. 1. Znać główne składniki pożywienia: białka, tłuszcze, węglowodany, witaminy, sole mineralne (bez definicji chemicznych), wiedzieć, w jakich produktach spożywczych się znajdują. 2. Wiedzieć, do czego organizm wykorzystuje główne składniki pożywienia. 3. Wiedzieć, co to są używki, wymienić kilka przykładów używek. 4. Rozumieć, że nieprawidłowe przygotowanie i przechowywanie żywności może być przyczyną zatruć, odczytać z opakowania produktu termin przydatności do spożycia. 5. Zaplanować racjonalny jadłospis dla dziecka w swoim wieku. 6. Wiedzieć, jak nakryć stół do codziennego i świątecznego posiłku w domu i jak się zachować podczas posiłku. 1. Wiedzieć, że organizm pobiera z powietrza tlen niezbędny do przekształcenia pożywienia na energię. 2. Rozumieć, dlaczego wdychanie dymu tytoniowego jest szkodliwe dla organizmu. 1. Rozumieć, że ruch jest możliwy dzięki współdziałaniu układu kostnego i mięśniowego. 2. Wiedzieć, co może doprowadzić do płaskostopia i skrzywień kręgosłupa. 11. Ochrona zdrowia 1. Choroby zakaźne. 2. Higiena osobista. 1. Wiedzieć, że choroby zakaźne są wywoływane przez bakterie i wirusy, znać choroby zakaźne na które może zapaść dziecko (w tym ospę wietrzną i czerwonkę). 2. Znać podstawowe zasady profilaktyki chorób zakaźnych. 1. Znać zasady higieny: a) narządów wydalniczych i płciowych, skóry (wraz z włosami i paznokciami), jamy ustnej; b) układu nerwowego (w tym rolę snu i skutki niedostatecznej ilości snu dla zdrowia); c) ubioru. Przyroda 3. Higiena pracy. 4. Higiena odpoczynku. 5. Pierwsza pomoc w niektórych urazach. 61 1. Umieć przygotować miejsce do nauki. 2. Zaplanować odrabianie lekcji (pora dnia, kolejność zadań, długość okresów pracy i odprężenia). 1. Podać przykłady właściwego i niewłaściwego spędzania czasu wolnego, znać niebezpieczeństwa związane ze spędzaniem zbyt dużej ilości czasu w pozycji siedzącej przed komputerem lub telewizorem. 2. Rozumieć, że niewłaściwe zachowanie się podczas gier i zabaw może być przyczyną groźnych urazów. 1. Wiedzieć, że w razie zwichnięcia i złamania należy unieruchomić kończynę i wzywać pomocy dorosłych. 2. Umieć udzielić pierwszej pomocy w przypadku oparzenia, stłuczenia i skaleczenia. 12. Ochrona przyrody 1. Przykłady gatunków i ekosystemów zagrożonych wyginięciem wskutek działalności człowieka. 2. Obszary i gatunki chronione, pomniki przyrody. 3. Wzajemna zależność między człowiekiem a środowiskiem naturalnym. 4. Wpływ codziennych zachowań na stan środowiska naturalnego. 1. Wymienić kilka gatunków i ekosystemów zagrożonych wyginięciem, rozumieć związek między tym zagrożeniem a działalnością człowieka. 1. Opisać działalność człowieka sprzyjającą zachowaniu różnorodności biologicznej. 2. Wiedzieć, że w Polsce są objęte ochroną: mikołajek nadmorski, szarotka alpejska oraz bocian biały, żubr, wiewiórka. Rozumieć, na czym polega ochrona. 3. Opisać pomnik przyrody znajdujący się w najbliższej okolicy. 4. Wskazać na mapie Polski parki narodowe: białowieski, tatrzański, słowiński i biebrzański oraz park narodowy znajdujący się najbliżej szkoły; wiedzieć, w celu ochrony jakich wartości przyrodniczych utworzono te parki. 5. Znać zasady zachowania się na obszarach objętych ochroną. 1. Znaleźć i zbadać miejsca w najbliższym otoczeniu, w których zaszły zmiany pod wpływem działalności człowieka. 2. Rozumieć, że zanieczyszczanie wód, powietrza i gleby pogarsza zdrowie ludzi. 3. Rozumieć pojęcie gospodarki rabunkowej. 1. Opracować tekst nawołujący do ochrony środowiska naturalnego (np. segregowania odpadów, kupowania towarów w opakowaniach, które można wielokrotnie wykorzystać, wrzucania śmieci do kosza, szanowania zieleni, oszczędzania energii i wody, utrzymywanie pojazdów mechanicznych we właściwym stanie). 13. Materia 1. Ilość materii: masa. Jednostki masy: g, kg. Pomiar masy: ważenie na wadze szalkowej, odważniki. Przykłady zachowania masy. 2. Substancje lżejsze i cięższe: gęstość. Jednostka gęstości. 3. Stany skupienia: gaz, ciecz, ciało stałe. Parowanie i skraplanie, topnienie i krzepnięcie (obserwacje i doświadczenia). Powietrze wilgotne i suche. 1. Zaprojektować doświadczenie demonstrujące zachowanie masy podczas zmian stanu skupienia. 1. Zaprojektować pomiar gęstości substancji. 2. Obliczyć masę prostopadłościanu wykonanego z substancji o danej gęstości. 1. Zaplanować obserwacje zmian stanu skupienia ciał. 2. Wiedzieć, jak organizmy dostosowują się do różnych poziomów wilgotności powietrza. 62 Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 4. Drobiny: podstawowe składniki materii. Rozmieszczenie (rzadziej lub gęściej) i połączenie (sztywne lub luźne) drobin a właściwości substancji. Sprężanie gazów łatwiejsze niż sprężanie cieczy (doświadczenie ze sprężaniem powietrza i wody w strzykawce). 5. Ciepło i zimno. Skala temperatury Celsjusza, punkty termometryczne (topnienie lodu, wrzenie wody). Jakościowy związek temperatury z ruchem drobin. 6. Rozszerzalność cieczy, ciał stałych i gazów jako skutek szybszych ruchów drobin. Zastosowania: termometr cieczowy, szczeliny dylatacyjne. Anomalne właściwości wody. 7. Rodzaje drobin: atomy. Pierwiastki chemiczne, przykłady pierwiastków (nazwy i symbole). Właściwości atomów: masa. Atom wodoru jako atom o najmniejszej masie. Atom ołowiu jako jeden z atomów o największej masie. 8. Rodzaje drobin: cząsteczki. Reakcje chemiczne: łączenie się atomów w cząsteczki i rozpad cząsteczek. Przykłady reakcji: spalanie (doświadczenie: spalanie w zamkniętym naczyniu), rdzewienie. 9. Wymiana gazowa i utlenianie (spalanie) substancji odżywczych w tkankach organizmu. 1. Wyjaśnić, dlaczego gaz ma większą objętość w porównaniu z taką samą ilością cieczy lub ciała stałego. 1. Rozumieć umowność zera w skali Celsjusza. 2. Wyjaśnić, dlaczego ciała stałe topnieją w następstwie wzrostu temperatury. 1. Wyjaśnić wpływ ogrzewania substancji na jej gęstość. 2. Rozumieć następstwa anomalnych właściwości wody dla przyrody ożywionej. 1. Rozumieć, czym jest pierwiastek chemiczny; znać nazwy i symbole wodoru, tlenu, węgla, ołowiu. 1. Rozumieć, że wynikiem reakcji wodoru z tlenem jest woda, a wynikiem reakcji węgla z tlenem – dwutlenek węgla. 2. Wyjaśnić, jak można powstrzymać rdzewienie metali. 1. Rozumieć, że wymiana gazowa w płucach polega na dostarczaniu tlenu i usuwaniu dwutlenku węgla. 2. Rozumieć, że dzięki utlenianiu w tkankach organizm uzyskuje energię niezbędną do życia. 14. Siła 1. Ciężar: siła ciężkości wywierana przez Ziemię. 2. Siła sprężyny (drugi przykład siły). Waga sprężynowa, siłomierz. 3. Porównywanie ilorazowe sił (proste doświadczenia ze sprężynami i ciężarkami bez jednostki siły). Dodawanie i odejmowanie sił (w powiązaniu z tymi doświadczeniami). 4. Siła ciężkości na Ziemi i Księżycu. Porównanie wyników ważenia na wagach: szalkowej i sprę- 1. Wyjaśnić, dlaczego przedmioty spadają na ziemię. 1. Opisać budowę wagi sprężynowej. 1. Zaprojektować szkolne zawody „kto silniejszy?”. 1. Przewidzieć wyniki ważenia tego samego przedmiotu na Księżycu na wagach przywiezionych z Ziemi: szalkowej i sprężynowej. Przyroda żynowej. Skoki i rzuty na Księżycu. Stan nieważkości na stacji orbitalnej. 5. Rozróżnienie masy i ciężaru: bezwładność (im większa masa, tym trudniej ją rozpędzić i zatrzymać). 6. Siła wywierana przez gaz i ciecz na tłok strzykawki lub na ściankę naczynia. Eksplozja i implozja. Półkule magdeburskie. Zastosowania: wieszaki na przyssawkach w łazience. 7. Ciśnienie atmosferyczne. Aneroid (bez definicji jednostki ciśnienia). Wyże i niże w prognozach pogody. 8. Ciśnienie atmosferyczne na różnych wysokościach (jakościowe wyjaśnienie zmiany ciśnienia atmosferycznego wraz z wysokością). Ciśnienie hydrostatyczne na różnych głębokościach. 9. Siła wyporu (wyjaśnienie jakościowe za pomocą sił wywieranych przez ciecz lub gaz ze wszystkich stron). Pływanie i tonięcie ciał. 63 1. Zaprojektować doświadczenie pozwalające odróżnić kulę metalową od styropianowej w stanie nieważkości. 1. Wyjaśnić, do czego służy i jak działa zawór bezpieczeństwa. 1. Wyjaśnić, jak powstaje wiatr. 1. Wyjaśnić, dlaczego łódź podwodna nie może schodzić w największe głębiny morskie. 1. Wyjaśnić, dlaczego rozgrzane powietrze unosi się do góry. 2. Wyjaśnić, w jakich warunkach balon utrzymuje się nieruchomo w powietrzu. 3. Wyjaśnić, dlaczego statek utrzymuje się na powierzchni wody. 4. Wyjaśnić wpływ ruchów konwekcyjnych na chłodzenie i ogrzewanie cieczy i gazów. 15. Ruch i prędkość 1. Przykłady ruchu. Intuicyjne wprowadzenie do względności ruchu. 2. Prędkość, jednostki prędkości (m/s i km/h). Przykłady dużych i małych prędkości. Obliczanie prędkości. 3. Ruch ze zmienną prędkością. 1. Podać przykład względności ruchu. 1. Przeliczać prędkość z m/s na km/h i odwrotnie. 2. Porównywać prędkości przy tej samej drodze (krótszy czas – większa prędkość) lub tym samym czasie (dłuższa droga – większa prędkość). 1. Podać przykłady ruchu z prędkością stałą, rosnącą i malejącą. 16. Dźwięk i światło 1. Prędkość dźwięku. 2. Dźwięk jako drganie powietrza (ośrodka). Pokazy (np. kamerton rozchlapuje wodę). Związek wysokości dźwięku z częstotliwością drgań. Pokazy (np. syrena). 3. Ucho: zamiana drgań powietrza na drgania błony bębenkowej. 1. Zaprojektować doświadczenie pozwalające zmierzyć prędkość dźwięku w powietrzu. 2. Wyjaśnić, jak powstaje echo. 1. Rozumieć rolę ośrodka w rozchodzeniu się dźwięku (np. przewidzieć, co się będzie działo z dźwiękiem dzwonka umieszczonego pod kloszem w miarę wypompowywania powietrza spod klosza). 1. Wyjaśnić, dlaczego przerwanie błony bębenkowej w uchu upośledza słuch. 2. Wiedzieć, dlaczego nie należy wystawiać się na zbyt głośne dźwięki (np. muzyki w słuchawkach). 64 Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 4. Prędkość światła: największa prędkość w przyrodzie. Jak długo biegnie do nas światło Słońca i innych gwiazd. 5. Prostoliniowe rozchodzenie się światła, cienie. Kamera otworkowa. 6. Oko: obraz na siatkówce. 7. Odbicie światła, zajączki, peryskop. Nakładające się zajączki, skupienie światła zwierciadłem wklęsłym. 1. Rozumieć, że zdarzenie na Słońcu, które astronom właśnie obserwuje, zaszło ok. 8 minut wcześniej. 1. Wyjaśnić, dlaczego cień przedmiotu na ścianie powiększa się w miarę przysuwania do niego źródła światła. 1. Wyjaśnić, jak powstaje obraz na siatkówce. 1. Narysować bieg światła w peryskopie. 17. Elektryczność 1. Obwód elektryczny: przewód, bateria i żaróweczka. Obwód musi być zamknięty. 2. Co płynie, gdy mówimy, że płynie prąd. Elektrony: „drobiny elektryczności”. Przewodniki i izolatory. Metale jako przewodniki prądu. Niemetaliczne przewodniki prądu (woda, węgiel). 3. Wyładowania atmosferyczne. Doświadczenia z pocieraniem ebonitowej pałeczki (przyciąganie skrawków papieru, wrażenie „kopnięcia”, iskierki). 4. Magnes stały i elektromagnes (bateryjka, drut, kawałek żelaza). Doświadczenia: przyciąganie i odpychanie niektórych substancji, odchylanie igły kompasu. Zastosowania: dzwonek elektryczny. 5. Ruch magnesu stałego wewnątrz cewki wzbudza prąd elektryczny w cewce: doświadczenie Michaela Faradaya. Pokaz: silniczek jako źródło prądu. Zastosowania: prądnica, elektrownia cieplna. 6. Zastosowania prądu elektrycznego (oświetlenie, ogrzewanie, poruszanie silników). 1. Przewidzieć na podstawie rysunków różnych obwodów, czy żaróweczka będzie się świecić, czy nie. 1. Podać przykłady przewodników i izolatorów prądu. 1. Wyjaśnić, czym jest piorun i jak działa piorunochron. 1. Wiedzieć, że kula ziemska jest magnesem i że bieguny magnetyczne nie pokrywają się z biegunami geograficznymi. 2. Wyjaśnić, jak działa dzwonek elektryczny. 1. Znać ogólną zasadę działania elektrowni cieplnej. 2. Rozumieć, że oszczędzanie prądu zmniejsza zużycie paliw kopalnych. 1. Wymienić i scharakteryzować domowe urządzenia elektryczne (→ technika). Technologia informacyjna 65 TECHNOLOGIA INFORMACYJNA Założenia Technologia informacyjna (TI) jest rozumiana jako ogół zastosowań narzędzi informatycznych do przetwarzania i wymiany informacji (liczb, tekstu, dźwięku oraz obrazów i filmów). Tworzeniem tych narzędzi zajmuje się informatyka. Technologia informacyjna w szkole podstawowej służy praktycznemu poznaniu zasad posługiwania się podstawowymi narzędziami informatycznymi, z myślą o tym, by uczeń potrafił je bezpiecznie i krytycznie wykorzystywać w uczeniu się i rozrywce. Szkoła zapewnia możliwość korzystania z narzędzi informatycznych w nauczaniu i uczeniu się innych przedmiotów, w tym udostępnia pracownię komputerową wszystkim nauczycielom. Przydział godzin: 3; 2,25; 79. Cele kształcenia 1. Umiejętność bezpiecznego i skutecznego posługiwania się komputerem. 2. Znajomość zastosowań komputerów i urządzeń wykorzystujących technikę komputerową. 3. Zainteresowanie rozwojem technologii informacyjnej. Treść Wymagania 1. Zasady bezpiecznej pracy z komputerem 1. Bezpieczeństwo i higiena pracy przy komputerze. 2. Zasady pracy w sieci lokalnej. 1. Znać i stosować zasady bezpiecznego użytkowania komputera i innych urządzeń TI oraz programów komputerowych. 1. Umieć się zalogować, znać prawa i obowiązki użytkownika komputera. 2. Komunikowanie się z komputerem 1. Elementy zestawu komputerowego. 1. Wyróżnić, nazwać oraz wiedzieć, do czego służą elementy zestawu komputerowego: jednostka centralna (w tym: procesor), monitor, klawiatura, mysz, głośniki. 1. Uruchomić program. 2. Zapisywać i odczytywać wyniki pracy z komputerem na różnych nośnikach danych (twardy dysk, dyskietka, płyta CD, płyta DVD, pamięć flash). 3. Zarządzać plikami i folderami (kopiować, przenosić, usuwać, zmieniać nazwę), utrzymywać porządek na dysku. 4. Zainstalować i odinstalować program. 2. Komunikowanie się z komputerem. 3. Posługiwanie się komputerem 1. Rozrywka 2. Programy użytkowe: a) edytor grafiki (rysowanie, malowanie, modyfikowanie rysunków, tworzenie prostych kompozycji graficznych z gotowych elementów); b) edytor tekstu (klawiatura, pisanie tekstu, drukowanie); c) kalkulator (wykonywanie obliczeń). 1. Odtworzyć muzykę i film z komputera. 2. Uruchomić i rozegrać gry: logiczną i symulacyjną. 1. Stworzyć prosty dokument zawierający tekst i rysunek za pomocą komputera. Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 66 3. Programy edukacyjne: a) komputerowy słownik języka polskiego i obcego; b) encyklopedie i leksykony komputerowe; c) atlasy komputerowe. 4. Poszukiwanie informacji i komunikowanie się za pośrednictwem Internetu. 1. Wyszukać informacje na dany temat w komputerowych słownikach, encyklopediach, atlasach. 1. Przeglądać strony internetowe z wykorzystaniem odnośników (hiperłączy). 2. Wyszukiwać informacje w Internecie z wykorzystaniem z wyszukiwarki. 3. Wysyłać i odbierać listy pocztą elektroniczną, stosować zasady netykiety. 4. Zastosowania technologii informacyjnej w najbliższym otoczeniu 1. Inne możliwości komunikowania się za pomocą TI. 2. Przykłady zastosowań urządzeń opartych na technice cyfrowej. 1. Posłużyć się komunikatorem i kamerą internetową. 1. Znać podstawowe zastosowania cyfrowego aparatu fotograficznego, czytnika kodów kreskowych, bankomatu, kalkulatora, skanera. TECHNIKA Założenia Nauczanie techniki, we współpracy z nauczaniem przyrody, wychowaniem fizycznym i wychowaniem do życia w rodzinie, wyposaża uczniów w umiejętności bezpiecznego osiągania własnych celów w złożonych warunkach współczesnej cywilizacji. Trzon podstawy programowej stanowią zagadnienia bezpieczeństwa drogowego. Uczeń szkoły podstawowej powinien zdobyć kwalifikacje umożliwiające uzyskanie karty rowerowej (ustawa o osobach kierujących pojazdami, projekt rządowy z 29 kwietnia 2005 r.). Przydział godzin: 2; 1,5; 53. Cele kształcenia 1. Poczucie odpowiedzialności za własne i cudze bezpieczeństwo, nawyk powstrzymywania się od bezmyślnego ryzykowania zdrowia i życia. 2. Umiejętności bezpiecznego uczestniczenia w ruchu drogowym. 3. Umiejętności bezpiecznego spędzania czasu wolnego. 4. Podstawowa orientacja w świecie techniki. Treść Wymagania 1. Bezpieczeństwo w ruchu drogowym (Spełnienie wymagań tego działu jest podstawą wydania karty rowerowej na warunkach określonych w odrębnych przepisach.) 1. Piesi na drodze. 1. Znać zasady poruszania się pieszych po drogach w mieście i poza miastem. 2. Znać znaki drogowe ważne dla pieszych oraz sygnały dawane przez policjanta kierującego ruchem. 3. Wiedzieć, w jakich miejscach (np. na przejazdach tramwajowych lub kolejowych) i w jakich okolicznościach (np. przy złej widoczności) należy zachować szczególną ostrożność. Technika 2. Użytkownicy transportu zbiorowego i indywidualnego. 3. Rowerzyści. 4. Wypadki drogowe. 67 1. Znać zasady zachowania się na przystankach oraz podczas wsiadania i wysiadania z pojazdu. 2. Znać prawa i obowiązki pasażera publicznych środków transportu. 3. Umieć zaplanować trasę podróży publicznymi środkami transportu z wykorzystaniem planu miasta (okolicy) i rozkładów jazdy. 4. Znać zasady bezpiecznego zachowania się w samochodzie osobowym (np. korzystanie z pasów bezpieczeństwa, fotelików ochronnych). 1. Znać budowę i obowiązkowe wyposażenie roweru. 2. Umieć dokonać prostych napraw i konserwacji roweru. 3. Sprawnie kierować rowerem. 4. Znać warunki panowania nad rowerem (w tym wyjaśnić związek między prędkością a drogą hamowania i promieniem skrętu w różnych warunkach). 5. Znać podział znaków drogowych, rozpoznawać znaki, sygnały i polecenia drogowe obowiązujące rowerzystów. 6. Umieć wykonać podstawowe manewry (np. włączanie się do ruchu, zmiana pasa ruchu). 7. Rozpoznawać zagrożenia bezpieczeństwa rowerzystów ze strony innych uczestników ruchu. 1. Znać wyposażenie apteczki i umieć udzielić pierwszej pomocy medycznej w najprostszych urazach. 2. Znać telefoniczne numery alarmowe, wiedzieć, jakie informacje trzeba przekazać podczas wzywania pomocy. 2. Użytkowanie narzędzi i urządzeń technicznych 1. Domowe urządzenia techniczne. 2. Infrastruktura techniczna w szkole i w domu. 3. Prace wytwórcze. 1. Znać zasady bezpiecznego posługiwania się domowymi urządzeniami elektrycznymi i gazowymi. 2. Wiedzieć, jakie mogą być skutki nieumiejętnego lub nieostrożnego posługiwania się urządzeniami gospodarstwa domowego i sprzętem elektronicznym. 3. Rozpoznawać oznaczenia i ostrzeżenia na opakowaniach. 1. Wskazać niebezpieczne miejsca w szkole, podać przykłady wypadków, jakie mogą się tam wydarzyć. 2. Rozpoznawać znaki bhp, jakie spotyka się na terenie szkoły. 3. Wiedzieć, jak się zachować w sytuacjach niebezpiecznych (np. awaria, pożar), w tym podczas ewakuacji. 1. Realizować własne pomysły techniczne w cyklu: planowanie, wykonanie, ocena. 2. Dobierać odpowiednie narzędzia, urządzenia, przyrządy i łączniki; umieć przewidzieć skutki niewłaściwego posługiwania się nimi. 3. Bezpieczeństwo w terenie 1. Orientacja w terenie. 2. Warunki przyrodnicze. 1. Zaplanować wycieczkę z pomocą planu lub mapy topograficznej, dostosować trudność trasy do możliwości uczestników, powiadomić o planie dorosłych. 2. Wiedzieć, co robić w przypadku zabłądzenia, umieć rozpoznać strony świata w terenie (→ przyroda). 1. Dobrać ubiór i ekwipunek w zależności od rodzaju trasy, pory roku i prognozy pogody. 68 Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 2. Znać zasady bezpieczeństwa podczas wypoczynku nad wodą i w górach. 3. Wiedzieć, jak się zachować w razie załamania się pogody (np. burzy z piorunami, zadymki). 4. Znać zasady zachowania się w kontakcie z dzikimi zwierzętami. 5. Wiedzieć, gdzie wolno rozpalać ogniska, znać zasady obchodzenia się z otwartym ogniem. 4. Bezpieczeństwo wśród ludzi 1. Rówieśnicy. 2. Imprezy masowe. 3. Przestępczość. 1. Rozumieć, że agresja nigdy nie jest właściwym rozwiązaniem problemów międzyludzkich. 2. Znać szkody mogące być następstwem gwałtownych i nieostrożnych zabaw. 3. Przeciwstawiać się prześladowaniu i wykorzystywaniu słabszych rówieśników. 1. Znać zasady bezpieczeństwa osobistego na meczach, koncertach, dyskotekach itp. 1. Rozumieć uzasadnienie zakazów: przyjmowania słodyczy i prezentów od nieznajomych, wsiadania do pojazdów kierowanych przez nieznajomych, wpuszczania nieznajomych do mieszkania, opowiadania nieznajomym o wyposażeniu mieszkania. 2. Wiedzieć, że namawianie nieletnich do picia alkoholu lub stosowania innych środków odurzających jest przestępstwem, umieć odrzucić takie propozycje. 3. Wiedzieć, jak unikać kontaktu z osobami agresywnymi. 5. Wzywanie pomocy 1. Służby ratownictwa i inne instytucje odpowiedzialne za bezpieczeństwo. 1. Wiedzieć, kogo należy prosić o pomoc w różnych przypadkach, znać konsekwencje nieuzasadnionego wezwania pomocy. 2. Znać sposoby wzywania pomocy, w tym telefoniczne numery alarmowe. MUZYKA Założenia Nauczanie muzyki dostarcza uczniom doświadczeń rozbudzających wrażliwość muzyczną i zainteresowanie muzyką oraz kształtujących umiejętność jej wartościowania. Jest ważnym elementem wychowania: aktywność muzyczna stanowi wartościową ofertę wypełnienia wolnego czasu, wspiera integracją społeczną uczniów, a także pomaga w profilaktyce i terapii uzależnień, zaburzeń i zaniedbań środowiskowych. Szkoła jest zobowiązana udostępnić pracownię muzyczną wyposażoną w magnetofon lub odtwarzacz CD, instrumenty muzyczne (np. flażolety, flety proste, keyboard, drobne instrumenty perkusyjne) oraz podstawową literaturę muzyczną. Podstawa programowa muzyki przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Przydział godzin: 3; 2,25; 79. Cele kształcenia 1. Zainteresowanie językiem i funkcjami muzyki. 2. Umiejętności wokalne i instrumentalne (śpiewanie chóralne i zespołowe muzykowanie instrumentalne w zakresie elementarnym). Muzyka 69 3. Umiejętności korzystania z zapisu muzycznego. Treść Wymagania 1. Aktywność muzyczna 1. Odtwarzanie muzyki: a) śpiewanie; b) granie na instrumentach; c) ruch przy muzyce z elementami tańców (→ wychowanie fizyczne). 2. Tworzenie muzyki a) interpretowanie rzeczywistości środkami muzycznymi i plastycznymi; b) tworzenie form muzycznych i prostych faktur homofonicznych i polifonicznych; c) przekształcanie melodii i rytmu. 3. Percepcja muzyki: a) wartości estetyczne dźwięków naszego otoczenia; b) elementy muzyki, utwory muzyczne; c) słowny opis dzieła muzycznego. 1. Zaśpiewać z pamięci pieśni: Mazurek Dąbrowskiego, Odę do Radości (ocenie podlegają poprawność melodyczna i metrorytmiczna). 2. Śpiewać pieśni i kanony ze słuchu i z pomocą nut. 3. Zagrać jednogłosowy utwór muzyczny z wykorzystaniem notacji muzycznej. 1. Uważnie słuchać utworu muzycznego, opisać jego cechy, zdać sprawę ze swoich uczuć wywołanych przez muzykę. 2. Wyobrażenia, pojęcia i symbole muzyczne 1. Środki wyrazu muzycznego. 2. Elementy notacji muzycznej: wysokości dźwięków. 3. Materiał dźwiękowy piosenek i pieśni. 4. Forma dwu- i trzyczęściowa, rondo, wariacje. 5. Podział instrumentów muzycznych. 6. Utwory muzyczne: a) wybrane utwory Fryderyka Chopina; b) wybrane fragmenty oper i wybrane pieśni Stanisława Moniuszki. 7. Polskie tańce narodowe i tańce własnego regionu. 1. Znać nazwy literowe dźwięków. 1. Rozpoznać i nazwać instrumenty orkiestry symfonicznej. 1. Rozpoznać kompozytora (Chopina, Moniuszkę) na podstawie poznanego na lekcjach utworu lub jego fragmentu. PLASTYKA Założenia Nauczanie plastyki dostarcza uczniom doświadczeń rozbudzających wyobraźnię, wrażliwość na piękno i brzydotę oraz kształtujących sprawności manualne. Jest ważnym elementem wychowania: stanowi wartościową ofertę wypełnienia wolnego czasu, wspiera integracją społeczną uczniów, a także pomaga w profilaktyce i terapii uzależnień, zaburzeń i zaniedbań środowiskowych. Podstawa programowa plastyki przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 70 Przydział godzin: 3; 2,25; 79. Cele kształcenia 1. Zainteresowanie językiem i funkcjami plastyki, wyobraźnia i gotowość do twórczego działania. 2. Umiejętności dostrzegania i przeżywania wartości wizualnych środowiska przyrodniczego i kulturowego. 3. Doskonalenie umiejętności plastycznych, rozwój dyspozycji specjalnych. 4. Wiedza o kulturze plastycznej. Treść Wymagania 1. Aktywność plastyczna 1. Rysowanie, malowanie, modelowanie przestrzeni, kształtowanie płaskich i przestrzennych form użytkowych, proste techniki graficzne, elementy obrazowania cyfrowego (fotograficznego i komputerowego): a) ilustrowanie zjawisk i wydarzeń realnych i fantastycznych; b) wyrażanie nastrojów i stanów uczuciowych. 2. Wzbogacanie języka plastycznego i doświadczeń w tworzeniu własnych wartości artystycznych. 3. Indywidualna interpretacja obserwowanych rzeczy i zjawisk. 4. Wykorzystywanie znanych i nowo poznanych materiałów i technik w działalności plastycznej, w tym w swobodnej wypowiedzi artystycznej. 5. Organizacja pracy (planowanie, organizacja stanowiska, racjonalne wykorzystanie materiału i czasu). 6. Estetyczne kształtowanie otoczenia. 1. Uchwycić cechy charakterystyczne i indywidualne postaci i sytuacji przestrzennych. 2. Wyrazić własny ogląd świata na płaszczyźnie i w bryle. 1. Oceniać własną twórczość i dzieła sztuki plastycznej. 1. Zorganizować warsztat własnej pracy, celowo dobierać środki materiałowe. 2. Wyobrażenia i pojęcia plastyczne 1. Wiadomości (pojęcia) z zakresu sztuk plastycznych: a) dziedziny sztuk plastycznych (architektura, malarstwo, rzeźba, scenografia, grafika, fotografia); b) sztuka użytkowa (celowość i estetyka, związek formy i treści); c) układ elementów na płaszczyźnie i w przestrzeni (kompozycje otwarte i zamknięte, rytmiczne i symetryczne, statyczne i dynamiczne, proporcje, równowaga, kontrast, faktura); d) cechy barw (barwy podstawowe i pochodne, czyste i złamane, ciepłe i zimne). 2. Tematyka: portret, autoportret, karykatura, pejzaż, martwa natura, sceny rodzajowe, historyczne, batalistyczne, szkic i studium z natury, abstrakcja, komiks. 1. Znać dziedziny sztuk plastycznych i przykłady dzieł należących do tych dziedzin. 2. Znać podstawowe terminy z zakresu sztuk plastycznych i posługiwać się nimi. 1. Rozpoznawać i nazywać tematykę dzieł plastycznych. Wychowanie fizyczne 71 3. Spotkanie ze sztuką. Najważniejsze wytwory (teksty) polskiej kultury plastycznej oraz najwybitniejsi twórcy (→ język polski, → historia, → muzyka): a) prezentacja dzieł sztuki według grup problemowych: tematycznych i formy plastycznej; b) tradycje kulturowe (regionalne i narodowe). WYCHOWANIE FIZYCZNE Założenia Wychowanie fizyczne wspiera rozwój psychofizyczny uczniów i upowszechnia obyczaj troski o ciało. Trzon podstawy programowej wychowania fizycznego stanowią zagadnienia aktywności zdrowotnej i rekreacyjnej. Szkoła zapewnia uczniom warunki rozwoju dyspozycji osobowościowych oraz sprawności fizycznej niezbędnych do uczestniczenia w kulturze fizycznej w okresie nauki szkolnej i po jej zakończeniu. Szkoła jest zobowiązana: 1) prowadzić zajęcia z wychowania fizycznego w sali sportowej, w specjalnie przygotowanym pomieszczeniu zastępczym bądź na boisku szkolnym; szczególnie pożądane są zajęcia ruchowe na zewnątrz budynku szkolnego, 2) zapewnić urządzenia i sprzęt sportowy niezbędny do zdobycia przez uczniów umiejętności i rozwinięcia sprawności założonych w podstawie programowej, 3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa podczas planowania, organizowania i realizowania zajęć z wychowania fizycznego. W programie wychowania fizycznego należy rozwinąć ofertę gier rekreacyjnych i sportowych według lokalnych tradycji i możliwości. W czasie zajęć tanecznych wskazana jest koedukacja. Wymagania w klasach IV–VI szkoły podstawowej należy uważać za wskaźniki rozwoju dyspozycji niezbędnych do uczestniczenia w kulturze fizycznej. Przydział godzin: 12; 9; 315. Cele kształcenia 1. Potrzeba aktywności fizycznej o każdej porze roku i w różnych warunkach atmosferycznych. 2. Zdolność wysiłkowa organizmu, w szczególności wydolność, wytrzymałość i siła mięśniowa, gibkość oraz zahartowanie zwiększające odporność na bodźce atmosferyczne (temperaturę, wilgotność, wiatr). 3. Umiejętności i wiadomości pozwalające brać udział w różnych formach aktywnego wypoczynku. Treść Wymagania 1. Aktywność zdrowotna 1. Lekka atletyka (biegi, skoki, rzuty): a) marszobiegi, biegi ciągłe w stałym i zmiennym tempie, w urozmaiconym terenie, bez rywalizacji; b) ćwiczenia orientacji w terenie, marsze i biegi na orientację; c) ćwiczenia, zabawy i gry rozwijające umiejętność skoku w dal z odbicia ze strefy oraz skoku przez przeszkody będące w ruchu; 1. Znać niezbędną dawkę aktywności fizycznej (5×20×140 dla dziecka i 3×30×130 dla dorosłego). 2. Znać czynniki hartujące organizm. 72 Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej d) ćwiczenia, zabawy i gry rozwijające umiejętność rzutu z miejsca i z krótkiego rozbiegu prawą i lewą ręką lekkim przyborem na odległość, w tym piłeczką palantową. 2. Gimnastyka: a) ćwiczenia wzmacniające mięśnie wykonywane indywidualnie i z partnerem z wykorzystaniem oporu masy ciała własnego lub współćwiczącego; b) stretching oraz ćwiczenia zamachowe zwiększające gibkość; c) ćwiczenia wspierające nawyk prawidłowej postawy w staniu, siedzeniu i leżeniu oraz podczas wykonywania różnych codziennych czynności; d) ćwiczenia rozwijające umiejętność prawidłowego podnoszenia i przenoszenia różnych przedmiotów; e) zestawy ćwiczeń kształtujących, możliwych do samodzielnego wykonywania w domu według pomysłów nauczyciela i uczniów; f) ćwiczenia i zabawy w zwisie, rozwijające umiejętności wspinania się na linę na niewielką wysokość oraz umiejętność wymyku i odmyku na drążku na niskiej wysokości; g) ćwiczenia, zabawy i gry przygotowujące do stania na rękach oraz przerzutu bokiem; h) ćwiczenia, zabawy i gry przygotowujące do skoku z rozbiegu przez wyższe przeszkody; i) układy ćwiczeń zwinnościowo-akrobatycznych oraz ćwiczeń z przyborem (piłką, skakanką, obręczą) według pomysłów nauczyciela i uczniów. 3. Kontrola sprawności fizycznej i postawy ciała: a) sposoby samooceny sprawności fizycznej: wydolności, siły i wytrzymałości mięśni posturalnych oraz gibkości, pomiar sprawności fizycznej rówieśników; b) autokorekta postawy ciała, przyjmowanie prawidłowej postawy ciała w różnych sytuacjach życia codziennego; c) samodzielna kontrola wysokości i masy ciała. 4. Higiena osobista i otoczenia. 5. Bezpieczna aktywność fizyczna: a) zasady dyscypliny w czasie zajęć ruchowych i korzystania z obiektów sportowych (boiska sportowego, sali sportowej, siłowni, pływalni); 1. Zademonstrować po jednym ćwiczeniu kształtującym wybrane zdolności motoryczne, w tym: wzmacniające mięśnie brzucha, grzbietu i kończyn górnych i dolnych, rozwijające gibkość, zwiększające wytrzymałość oraz ułatwiające utrzymywanie prawidłowej postawy. 2. Zademonstrować ergonomiczne podnoszenie i przenoszenie przedmiotów o różnej wielkości i ciężarze. 1. Wymienić konieczne zabiegi higieniczne przed wejściem do pływalni i po wysiłku fizycznym. 2. Rozumieć zdrowotno-higieniczne znaczenie wietrzenia, wentylacji i klimatyzacji pomieszczeń. 1. Znać zasady asekuracji i samoasekuracji podczas ćwiczeń. 2. Wiedzieć, jak udzielić pomocy przedmedycznej osobie, która doznała nadmiernego nasłonecznienia, wychłodzenia organizmu, otarcia, zadrapania lub skręcenia. Wychowanie fizyczne 73 b) bezpieczne miejsca do ćwiczeń i zabaw w okolicy domu i szkoły; c) asekuracja i samoasekuracja podczas ćwiczeń fizycznych; d) zasady bezpieczeństwa podczas rywalizacji sportowej; e) ochrona przed nadmiernym nasłonecznieniem i nadmiernie niską temperaturą; f) opatrywanie otarć, zadrapań, skaleczeń (zawartość apteczki pierwszej pomocy). 2. Aktywność rekreacyjna 1. Gry rekreacyjne: a) ćwiczenia, zabawy i gry przygotowujące do podejmowania aktywności fizycznej w wolnym czasie (w tym dwa ognie usportowione i cztery ognie); b) ćwiczenia i zabawy przygotowujące do gry w badminton (podbijanie, odbicia w miejscu i w ruchu, podstawowe zasady gry pojedynczej); c) ćwiczenia i zabawy rozwijające umiejętność gry w tenisa stołowego (trzymanie rakiety, poruszanie się przy stole, uderzenia, serw, podstawowe zasady gry pojedynczej); d) ćwiczenia i zabawy rozwijające umiejętność gry w ringo (rzut i chwyt kółka, podstawowe zasady gry); e) wprowadzenie piłki do gry rzutem jednorącz z krótkiego rozbiegu oraz chwyt jednorącz lub oburącz piłki palantowej w grze w kwadrant. 2. Uproszczone gry sportowe: a) podstawowe przepisy zespołowych gier sportowych; b) koszykówka; ćwiczenia, zabawy i gry kształtujące umiejętności poruszania się z piłką i bez piłki po boisku, gry w obronie, gry uproszczonej; c) piłka ręczna; ćwiczenia, zabawy i gry kształtujące umiejętności poruszania się z piłką i bez piłki po boisku, gry w obronie, gry bramkarza, gry uproszczonej; d) piłka siatkowa; ćwiczenia, zabawy i gry kształtujące umiejętności przyjmowania prawidłowej postawy siatkarskiej, gry w małych zespołach (dwójkowych, trójkowych); e) piłka nożna (chłopcy); ćwiczenia, zabawy i gry kształtujące umiejętności gry w ataku, w obronie, gry bramkarza, gry uproszczonej. 1. Zorganizować w gronie rówieśników grę rekreacyjną, stosując przepisy gier w formie uproszczonej. 2. Zastosować w czasie gry elementy techniki gier rekreacyjnych: a) badmintona (uderzenia lotki górne i dolne); b) tenisa stołowego (uderzenia piłeczki i serwu); c) ringo (rzutu i chwytu kółka ringo); d) kwadranta (chwyt i rzut piłki palantowej oburącz lub jednorącz). 1. Brać udział w grach sportowych, stosując podstawowe techniki: a) koszykówki (kozłowanie piłki prawą i lewą ręką w miejscu i w biegu ze zmianą kierunku ruchu, podanie i chwyt oburącz, rzut do kosza z miejsca lub z biegu); b) piłki ręcznej (kozłowanie piłki prawą i lewą ręką w miejscu i w biegu ze zmianą kierunku ruchu, podanie jednorącz półgórne i chwyt oburącz, rzut do bramki z biegu); c) piłki siatkowej (odbicie piłki oburącz sposobem dolnym i górnym do partnera i nad siatką, zagrywka sposobem dolnym z odległości min. 4 m); d) piłki nożnej (prowadzenie piłki nogą w marszu i w biegu, podanie i przyjęcie piłki, strzał do bramki z miejsca). 3. Aktywność taneczna 1. Ćwiczenia kształtujące przy muzyce: a) proste układy ćwiczeń z zastosowaniem różnych form ruchu, elementów rytmiki, ćwiczeń gimnastycznych; Etap drugi. Klasy IV–VI szkoły podstawowej 74 b) proste układy gimnastyczne z przyborem (piłka, obręcz, skakanka). 2. Taniec (→ muzyka): a) ćwiczenia rytmiczne z przyborem przy muzyce lub bez muzyki; b) łączenie różnych form ruchu w określonym rytmie; c) dostosowanie własnych ruchów do rytmu ruchów partnera w marszu i w biegu; d) proste kroki i figury tańca narodowego (w tym poloneza); e) proste kroki i figury tańca towarzyskiego (w tym walca angielskiego lub wiedeńskiego, cza-czy, rock and rolla); f) proste układy tańca regionalnego; g) proste kroki i figury tańca współczesnego (w tym: hip-hopu, dance’a, breakdance’a). 1. Wykonać improwizację ruchową do wybranej muzyki. 2. Zademonstrować krok poloneza. 3. Nazwać jeden taniec regionalny i zademonstrować podstawowy krok. 4. Znać zasady organizacji i zachowania się na zabawie tanecznej (dyskotece). 4. Aktywność sportowa 1. Zawody sportowe: a) program i regulamin klasowych zawodów sportowych; b) obowiązki zawodnika i sędziego; c) obowiązki kibica, zasady kibicowania; d) wybitni sportowcy w regionie. 2. Czysta gra jako standard etyczny. 1. Uczestniczyć w sportowych rozgrywkach klasowych w roli zawodnika lub kibica. 2. Rozumieć, dlaczego należy przestrzegać ustalonych reguł w trakcie rywalizacji sportowej. 3. Opisać prawidłowe zachowanie się kibica sportowego. 4. Znać najwybitniejszych sportowców swojej miejscowości i regionu. 1. Znać zasady czystej gry: szacunek dla rywala, respektowanie przepisów, podporządkowanie się decyzjom sędziego, podziękowanie za wspólną grę. WYCHOWANIE DO ŻYCIA W RODZINIE Założenia Treść i sposób nauczania przedmiotu wychowanie do życia w rodzinie określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 19 lipca 2002 r. (Dz. U. z 2002 r., Nr 121, poz. 1037) wydane na podstawie art. 4 ust. 3 ustawy z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. Przydział godzin: 1; 0,75; 26. Cele kształcenia 1. Akceptacja rodziny jako podstawowej instytucji społecznej. 2. Wiedza o rozwoju człowieka i jego stosunkach z innymi. 3. Samoakceptacja. 4. Zdolność do współpracy, przyjaźni i miłości. Wychowanie do życia w rodzinie 75 Treść Wymagania 1. Rodzina: a) podstawowe funkcje rodziny (z uwzględnieniem miejsca dziecka w rodzinie); b) przekaz wartości i tradycji w rodzinie, wspólne świętowanie i spędzanie wolnego czasu; c) więź rodzinna, związki uczuciowe w rodzinie; d) konflikty i ich rozwiązywanie. 2. Macierzyństwo i ojcostwo. Podstawowa wiedza dotycząca budowy i funkcjonowania układu rozrodczego człowieka. 3. Poczęcie, rozwój płodu, poród, przyjęcie dziecka jako nowego członka rodziny. 4. Różnice i podobieństwa między chłopcami i dziewczętami. Identyfikacja z własną płcią. Akceptacja i szacunek dla ciała. 5. Zmiany fizyczne i psychiczne okresu dojrzewania. Zróżnicowanie indywidualnego tempa rozwoju. 6. Higiena osobista. 7. Prawo człowieka do intymności, ochrona tego prawa; postawa asertywna. 1. Brać udział w życiu rodziny, znać zawody rodziców, znać daty uroczystości rodzinnych. 8. Istota koleżeństwa i przyjaźni, wzajemny szacunek, udzielanie sobie pomocy, współpraca, empatia. 9. Odpowiedzialność za własny rozwój. Samowychowanie. 1. Rozumieć, że płeć biologiczna jest definiowana przez pierwszorzędowe cechy płciowe. 1. Rozumieć, czym jest poczęcie dziecka, znać najważniejsze fazy rozwoju płodowego. 1. Rozumieć, że płeć biologiczna nie determinuje osobowości człowieka. 1. Rozpoznawać i rozumieć psychofizyczne przejawy dojrzewania. 1. Znać zasady higieny okresu dojrzewania. 1. Odbierać sygnały potrzeb i intencji innych ludzi, oceniać je i odpowiadać na nie asertywnie (pozytywnie lub negatywnie). 1. Wiedzieć, jak usunąć nieporozumienie lub rozwiązać konflikt między rówieśnikami. 1. Znać zagrożenia związane z korzystaniem z mass mediów. Etap trzeci Klasy I–III gimnazjum JĘZYK POLSKI Założenia Podstawa programowa języka polskiego przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Przydział godzin: 14; 10,5; 368. Cele kształcenia 1. Sprawność językowa i komunikacyjna w rozumieniu słuchanego i czytanego tekstu, mówieniu i pisaniu na poziomie umożliwiającym uczestnictwo w kulturze oraz kontynuowanie nauki. 2. Poznanie utworów literackich wchodzących w skład polskiego i europejskiego dziedzictwa oraz podstawowych zasad analizy i interpretacji tekstów kultury. 3. Poczucie tożsamości narodowej i europejskiej. 4. Świadomość wartości i umiejętność wartościowania. Treść Wymagania 1. Komunikacja językowa i jej składniki 1. Jednostka i zbiorowość jako nadawca i odbiorca przekazu. 2. Znak. Język jako system znaków. 3. Doskonalenie rozumienia słuchanego tekstu. 4. Język mówiony i pisany. 5. Doskonalenie umiejętności dyskutowania. 6. Doskonalenie wypowiedzi ustnej. 1. Rozumieć pojęcia: nadawca, odbiorca. 1. Rozumieć pojęcie znaku, rozróżniać znaki naturalne i umowne. 2. Rozumieć, że język jest systemem znaków umownych. 1. Rozumieć wypowiedź w niekorzystnych warunkach odbioru (np. hałas, zniekształcenia głosu). 2. Rozpoznawać jawne i ukryte intencje mówiącego. 3. Wyodrębniać główne punkty słuchanej wypowiedzi. 4. Oceniać wypowiedzi pod względem zrozumiałości i atrakcyjności. 1. Rozumieć różnice między językiem mówionym i pisanym. 1. Przewidywać uczucia adresata przekazu nacechowanego emocjonalnie, rozumieć, jak mogą wpłynąć na jego zachowanie się w dyskusji. 2. Odnajdywać w wypowiedzi rozmówcy elementy świadczące o jego uczuciach. 1. Sformułować wypowiedź ustną na zadany temat: a) ujawnić własne intencje; 78 Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum b) poprawnie, zwięźle i jednoznacznie przekazać informacje i opinie; c) kontrolować nacechowanie emocjonalne własnej wypowiedzi; d) stosować zasady kultury języka i etykiety językowej. 2. Oceniać efektywność własnej i cudzej wypowiedzi. 7. Doskonalenie czytania głośnego i recytacji tekstu. 1. Dostosować intonację i tempo do funkcji tekstu (informacja, perswazja, ekspresja uczuć). 8. Doskonalenie rozumienia czytanego tekstu. 1. Wydobyć informację rozproszoną w kilku miejscach tekstu. 9. Źródła informacji o świecie i języku. 1. Wiedzieć, jak szukać potrzebnych informacji w źródłach utrwalonych (korzystać z katalogów bibliotecznych, przewodników bibliograficznych, wyszukiwarki sieciowej → technologia informacyjna). 2. Zdobywać informacje za pośrednictwem zorganizowanej rozmowy. 3. Porządkować informacje (w tym w bazie danych → technologia informacyjna), porównywać informacje z kilku źródeł. 10. Słowo, zdanie, równoważnik zdania jako jednostki komunikacji językowej: a) części mowy odmienne (zaimek) i nieodmienne (wykrzyknik, partykuła); b) strona bierna i czynna, stopniowanie, imiesłowy; c) części zdania (dopełnienie, okolicznik, przydawka); d) zdanie oznajmujące, pytające, rozkazujące. 1. Rozróżniać i rozpoznawać w tekście odmienne i nieodmienne części mowy; określać ich kategorie gramatyczne oraz funkcje składniowe. 2. Rozróżniać: zdanie pojedyncze (proste i rozwinięte), zdanie złożone (współrzędnie i podrzędnie), równoważnik zdania; zdanie oznajmujące, pytające, rozkazujące. 11. Słownictwo dawne i nowe, archaizmy, neologizmy. 1. Wskazać w tekście archaizmy i neologizmy. 12. Doskonalenie wypowiedzi pisemnej. 1. Zaplanować i napisać rozprawkę, referat, recenzję, wspomnienie. 2. Zaplanować i napisać podanie, życiorys, list urzędowy, instrukcję, zażalenie, reklamację. 1. Komponować tekst: układać plan (wstęp, rozwinięcie i zakończenie), dzielić (na rozdziały i akapity, wersy i zwrotki), nadawać tytuł. 2. Sporządzić bibliografię. 3. Napisać streszczenie. 13. Doskonalenie kompozycji, języka, ortografii i interpunkcji wypowiedzi pisemnej. 14. Doskonalenie redagowania tekstu. 1. Sprawdzać poprawność zdań i spójność tekstu, usuwać luki i zbędne wyrażenia. 2. Poprawiać błędy językowe, ortograficzne i interpunkcyjne. 2. Komunikacja medialna 1. Audycje radiowe, programy telewizyjne, gry komputerowe. 2. Tekst medialny (funkcje i gatunki). 1. Rozróżniać programy informacyjne, publicystyczne (polityczne, społeczne, kulturalne) i rozrywkowe. 2. Ocenić wartość gry komputerowej. 1. Rozumieć funkcje tekstu medialnego (informacyjna, edukacyjna i perswazyjna). Język polski 79 2. Rozpoznawać teksty publicystyczne (polityczne, społeczne, kulturalne, popularnonaukowe) i ich gatunki (komunikat, artykuł, reportaż, wywiad, recenzja). 3. Ocenić wybrane czasopismo młodzieżowe. 1. Znać cechy języka prasy: komunikatywność, zwięzłość, prostota argumentacji. 2. Wyodrębnić główną myśl tekstu publicystycznego i sprawdzić spójność tekstu (zdań, akapitów). 3. Rozumieć tytuł prasowy jako grę z czytelnikiem. 1. Odróżniać perswazję od manipulacji. 2. Zauważać zabiegi skrywające rzeczywistą intencję tekstu. 3. Wykrywać wyolbrzymianie lub pomniejszanie rangi faktów i zastępowanie faktów opiniami. 4. Wykrywać sprzeczności w warstwie faktów. 5. Ocenić zgodność wniosków z przesłankami (argumentami) przedstawionymi w tekście. 6. Dostrzegać manipulację w tekstach reklamowych. 1. Znać elementy przestrzeni teatru (scena, widownia, kurtyna). 2. Rozumieć pojęcia: scenografia, rekwizyt teatralny, kostium, maska, charakteryzacja. 3. Znać role twórców przedstawienia teatralnego (reżyser, scenograf, aktor, ekipa techniczna) i zasady ich współdziałania. 1. Rozumieć, że inscenizacja powstaje w wyniku celowych skrótów i przeróbek tekstu literackiego. 2. Rozpoznać elementy literatury, muzyki, plastyki i tańca w dziele teatralnym. 1. Rozróżniać rodzaje (film fabularny, dokumentalny) i gatunki filmowe (film obyczajowy, historyczny, przygodowy, western, sensacyjny, komedię). 1. Rozumieć różnice między przedstawieniem teatralnym a filmem. 3. Język prasy. 4. Manipulacja jako nadużycie perswazji. 5. Teatr: przestrzeń i ludzie. 6. Dramat w teatrze. 7. Film jako połączenie sztuki i techniki. 8. Warstwa wizualna i dźwiękowa filmu. 3. Analiza utworu literackiego 1. Analiza utworu jako wyodrębnienie elementów składowych i powiązań między nimi: a) poziom brzmieniowy – samogłoska, spółgłoska, sylaba; rym, wiersz, rytm, instrumentacja głoskowa (w tym dźwiękonaśladowcza), akcent wyrazowy i zdaniowy; b) poziom leksykalny – synonim, antonim, archaizm, neologizm, wyrazy obce, zapożyczenie, dialektyzm, słownictwo gwarowe, zdrobnienie, zgrubienie; c) powtórzenie, refren; przestawienie szyku zdania, przerzutnia; 1. Wyjaśnić rolę samogłosek i spółgłosek w rymie i instrumentacji. Rozumieć rolę rymu w utworze. 2. Rozpoznawać i wyszukiwać synonimy i antonimy. 3. Rozumieć rolę archaizmów, neologizmów, wyrazów obcych, i gwarowych, a także zdrobnień i zgrubień w utworze. 4. Wskazać przerzutnię, rozumieć, czemu służy w utworze. 5. Rozróżniać dosłowne i przenośne znaczenie wyrazu; rozpoznać przenośnię, porównanie, epitet, ożywienie, uosobienie w tekście poetyckim i prozatorskim. 6. Rozpoznać ironię, odróżniać pytanie zwykłe od retorycznego. 7. Rozpoznać nawiązanie do innego tekstu (aluzja, cytat, parodia), rozumieć cel takiego zabiegu. 8. Rozpoznać i nazwać części kompozycyjne utworu: tytuł, dedykację, motto, prolog, wstęp, zakończenie; rozdział, akapit, wers, strofę (zwrotkę), akt, scenę, didaskalia, epilog; spis treści. 80 Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 9. Rozumieć różnicę między fikcją literacką a prawdą histod) poziom znaczeniowy – znaczenia dosłowne i przenośne; ryczną, rozpoznawać elementy fantastyki, groteski, absurdu. e) odwołania intertekstualne; 10. Wyróżniać jednostki kompozycyjne: motyw, zdarzenie, epizod; temat; wątek (główny, poboczny); fabułę, akcję; bohaf) segmentacja; tera; czas (czas narracji, czas fabuły); miejsce. g) fikcyjność świata przedsta11. Rozróżniać narrację pierwszoosobową i trzecioosobową. wionego – odwzorowanie i przekształcanie rzeczywistości; h) jednostki kompozycyjne; i) formy narracyjne; j) autor dzieła, narrator, podmiot liryczny, mówiący bohater. 1. Rozumieć rolę kontekstów utworu, w tym kontekstu bio2. Elementy interpretacji utworu graficznego, w interpretacji. literackiego: 2. Stawiać i sprawdzać hipotezy dotyczące zawartości myśloa) ogólny sens utworu; wej utworu (idea przewodnia, problem). b) utwór w kontekstach biogra3. Rekonstruować wartości promowane przez utwór. ficznym i kulturowym; c) jawne i ukryte intencje autora; 4. Opisać związki literatury z malarstwem, teatrem i filmem. d) twórcza rola odbiorcy: własny wkład w odczytanie utworu; e) dominanta problemowa utworu; f) wartości obecne w utworze. 4. Proces historycznoliteracki 1. Dziedzictwo i tradycja. 1. Rozumieć pojęcia: dziedzictwo kulturowe (to, co pozostało po przodkach) i tradycja (wybrana, żywa część dziedzictwa). 1. Rozumieć pojęcie epoki w dziejach kultury. 2. Epoka, prąd artystyczny, periodyzacja. 3. Rodzaje literackie, kategorie estetyczne. 4. Gatunki literackie i folklorystyczne. 5. Wątki biblijne i mityczne w późniejszych tekstach kultury. 6. Wzory życia człowieka w utworach literackich z różnych epok. 1. Rozumieć pojęcia: liryka, epika, dramat. 2. Rozumieć pojęcia: tragizm, komizm, rozpoznać elementy tragiczne i komiczne w tekście kultury. 1. Rozróżniać gatunki literackie i folklorystyczne: tragedię, komedię, epos (epopeja), powieść, nowelę, opowiadanie, komiks, legendę, pieśń, hymn, odę, tren, bajkę, baśń, fraszkę, balladę, dziennik; przysłowie, zagadkę, dowcip. 1. Znać odwołania do Biblii i mitów w późniejszych tekstach kultury. 1. Porównywać wzory życia człowieka w utworach literackich z różnych epok. 5. Wartości i wartościowanie 1. Wartości i antywartości w tekście kultury: a) poznawcze (prawda, fałsz); b) etyczne (dobro i zło, odwaga i tchórzostwo, wierność i zdrada; wolność, odpowiedzialność, uczciwość, honor, bohaterstwo); c) estetyczne (piękno i brzydota). 1. Rozpoznać wartości etyczne, estetyczne i poznawcze wpisane w dzieło. 2. Zbadać podobieństwa i różnice między własnymi kryteriami wartościowania a kryteriami używanymi w bliższym i dalszym środowisku społecznym. 3. Znać teksty kultury głoszące wartość: a) domu rodzinnego (pojęcia: gniazdo rodzinne, miłość, bezdomność, odrzucenie); b) ojczyzny i małej ojczyzny (pojęcia: patriotyzm, nacjonalizm, ksenofobia). Język polski 81 6. Lektury obowiązkowe Literatura polska Bogurodzica. Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego (fragmenty, w tym: o porach roku; o dobrej żonie, o człowieku poczciwym). Jan Kochanowski, fraszki, w tym: Na lipę; Na dom w Czarnolesie; Do fraszek (inc.: Fraszki moje...); pieśni, w tym: Pieśń (inc.: Czego chcesz od nas, Panie...); Pieśń świętojańska o Sobótce (fragment: Pieśń panny XII); treny, w tym: Tren VIII. Jan Andrzej Morsztyn, wiersze, w tym Do trupa. Ignacy Krasicki, wiersze, w tym: Hymn do miłości ojczyzny; Jagnię i wilcy; Ptaszki w klatce; Pijaństwo. Adam Mickiewicz, ballady, w tym: Lilie; Świteź; wiersze, w tym: Niepewność; dramat: Dziady cz. II. Juliusz Słowacki, Balladyna (fragmenty, w tym: akt II, fragment sceny. 1 – zbieranie malin i zabójstwo); wiersze, w tym Testament mój. Cyprian Kamil Norwid, wiersze, w tym: Moja piosnka II; W Weronie. Aleksander Fredro, Zemsta. Henryk Sienkiewicz, Potop. Bolesław Prus, Kamizelka. Adam Asnyk, wiersze, w tym Do młodych. Stefan Żeromski, Syzyfowe prace. Bolesław Leśmian, wiersze, w tym: Dusiołek; W malinowym chruśniaku. Leopold Staff, wiersze, w tym Wysokie drzewa. Jarosław Iwaszkiewicz, wiersze, w tym: Jeszcze gdzieś zakwitły bzy... (z cyklu Gry i zabawy); Europa. Miron Białoszewski, wiersze, w tym: Ach, gdyby, gdyby nawet piec zabrali; Namuzowywanie. Tadeusz Różewicz, wiersze, w tym: Warkoczyk; Prawa i obowiązki. Zbigniew Herbert, wiersze, w tym: Pan od przyrody; Przesłanie Pana Cogito. Wisława Szymborska, wiersze, w tym: Niektórzy lubią poezję; Nic dwa razy… Czesław Miłosz, wiersze, w tym: Piosenka o końcu świata; Który skrzywdziłeś. Jan Twardowski, wiersze, w tym: O wróblu; Mrówko, ważko, biedronko; Stanisław Lem, Dzienniki gwiazdowe (fragmenty, w tym Podróż siódma). Sławomir Mrożek, Wesele w Atomicach. Małgorzata Musierowicz, jeden tom z cyklu Jeżycjada. Witold Gombrowicz, Dziennik (1953, fragmenty, w tym: rozdział 1, pięć dni początkowych oraz wyodrębniony szkic Sienkiewicz). Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec. Klasyka światowa Biblia (fragmenty, w tym: o miłosiernym Samarytaninie; o synu marnotrawnym). Mitologia (fragmenty, w tym: Dedal i Ikar, Orfeusz i Eurydyka, mit o Syzyfie). Homer, Iliada (fragmenty, w tym: Tarcza Achillesa, Pojedynek Achillesa z Hektorem). Sofokles, Antygona. Pieśń o Rolandzie (fragmenty, w tym śmierć Rolanda). William Szekspir, Romeo i Julia (akt II, scena 2; akt III, scena 5). Miguel de Cervantes, Don Kichote (fragmenty, w tym: początkowa prezentacja bohatera, walka z wiatrakami). Charles Dickens, Opowieść wigilijna. Anton Czechow, Kameleon. Antoine de Saint-Exupéry, Mały Książę. George Orwell, Folwark zwierzęcy. Klasy I–III gimnazjum 82 JĘZYK OBCY NOWOŻYTNY Założenia Opis języków obcych w podstawie programowej uwzględnia Europejski system opisu kształcenia językowego (Common European Framework). Szkoła zapewnia ciągłość nauczania przynajmniej jednego języka obcego od drugiego do ostatniego etapu edukacji i przygotowuje do uczenia się języka przez całe życie. Szkoła jest zobowiązana udostępnić: 1) pracownię językową wyposażoną w magnetofon kasetowy, odtwarzacz CD, magnetowid; 2) pracownię komputerową do prowadzenia lekcji językowych; 3) słowniki jedno- i dwujęzyczne dobrane do wieku i poziomu uczniów (początkowego, średniozaawansowanego i zaawansowanego), zestaw materiałów do pracy samodzielnej (gramatyka z ćwiczeniami, słownictwo w ćwiczeniach i testach), książki o krajach nauczanego języka w uproszczonej wersji językowej, zestawy uproszczonych tekstów literackich dla różnych poziomów językowych. W nauczaniu języka obcego należy: 1) pracować z grupami uczniów o podobnym poziomie umiejętności językowych ustalonych za pomocą testu plasującego; 2) integrować wszystkie cztery sprawności językowe (mówienie, słuchanie, czytanie i pisanie) i upodabniać komunikowanie się w języku obcym w klasie do naturalnego użycia języka w życiu codziennym; 3) stosować różne formy pracy, w tym pracę w parach i małych grupach i formę projektów; 4) zachęcać uczniów do samodzielnego oceniania swoich osiągnięć w nauczanym języku i poszukiwania najodpowiedniejszych strategii uczenia się. Podstawa programowa języków obcych nowożytnych przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: wymagania ze szkoły podstawowej obowiązują w gimnazjum. Przydział godzin: 9; 9; 315. Cele kształcenia 1. Znajomość języka obcego umożliwiająca komunikowanie się na poziomie podstawowym. 2. Opanowanie technik samodzielnej pracy nad językiem (samoocena, techniki uczenia się). 3. Poczucie własnej wartości oraz wiary w swoje możliwości językowe. 4. Postawa ciekawości tolerancji i otwartości wobec innych kultur. 5. Podstawowa wiedza o społeczeństwach mówiących tym językiem. Treść Wymagania 1. Środki językowe 1. Środki językowe komunikowania się: a) umiarkowanie złożone struktury gramatyczne i wzory zdaniowe; b) słownictwo zapewniające wyrażenie podstawowych potrzeb komunikacyjnych w życiu codziennym; c) style języka (formalny i nieformalny). 1. Rozumieć i formułować wypowiedzi z użyciem umiarkowanie złożonych struktur gramatycznych w następujących obszarach tematycznych: a) życie rodzinne i towarzyskie; b) kultura; c) zakupy i usługi; d) podróżowanie i turystyka; e) sport. 2. Rozróżniać formalny i nieformalny styl języka i odpowiadające im sytuacje komunikacyjne. 2. Słuchanie 1. Ogólny sens sytuacji komunikacyjnych. 2. Ogólny sens prostych wypowiedzi i dialogów, informacje szczegółowe zawarte w wypowiedziach. 1. Rozpoznać rodzaj sytuacji komunikacyjnej i intencje rozmówców (spór, wyjaśnianie nieporozumień). 1. Rozumieć prostą wypowiedź rodzimych użytkowników języka w typowych miejscach (np. sklep, dworzec, stadion) i różnych warunkach odbioru (rozmowa przez telefon, komunikat na dworcu). Język obcy nowożytny 3. Sytuacja komunikacyjna jako wskazówka znaczeniowa. 83 2. Zrozumieć szczegółowe informacje zawarte w prostej wypowiedzi. 1. Domyślić się znaczenia słów lub wyrażeń na podstawie sytuacji. 3. Mówienie 1. Wypowiedzi ustne w wymienionych obszarach tematycznych. 2. Proste rozmowy w wymienionych obszarach tematycznych. 3. Proste strategie informacji zwrotnej. 1. Wymawiać słowa z poprawnością zapewniającą zrozumienie wypowiedzi przez rodzimego użytkownika języka. 2. Wymawiać zdania z poprawną intonacją. 3. Sformułować płynną i spójną wypowiedź na dany temat. 1. Relacjonować zdarzenia i wypowiedzi. 2. Wyrażać własną opinię lub stan uczuciowy. 1. Odbierać i wysyłać sygnały niezrozumienia wypowiedzi. 4. Czytanie 1. Dłuższe, umiarkowanie złożone teksty informacyjne. 2. Adaptowane teksty literackie. 3. Kontekst językowy jako wskazówka znaczeniowa. 1. Rozumieć teksty użytkowe: instrukcja obsługi, przewodnik turystyczny; wyszukać potrzebną informację szczegółową. 2. Znaleźć potrzebną informację szczegółową w tekście częściowo niezrozumiałym. 1. Uchwycić ogólny sens tekstu przy pobieżnym czytaniu. 1. Domyślić się znaczenia słów lub wyrażeń na podstawie kontekstu. 5. Pisanie 1. Podstawowe zasady ortografii i interpunkcji. 2. Wypowiedzi pisemne w wymienionych obszarach tematycznych. 3. Formularze i kwestionariusze. 1. Stosować podstawowe zasady ortografii przy zapisywaniu usłyszanych nowych wyrażeń. 1. Sformułować wypowiedź na dany temat: spójną, zawierającą zdania złożone, poprawną pod względem ortografii i interpunkcji. 2. Zapisać wysłuchaną informację. 3. Sporządzić notatkę z czyjegoś wystąpienia. 4. Napisać list relacjonujący własne doświadczenia (np. wakacyjne). 1. Wypełnić prosty formularz lub kwestionariusz. 6. Inne umiejętności 1. Strategie uczenia się języka obcego: a) dostrzeganie błędów, autokorekta; b) ocenianie postępów w nauce; c) efektywne współdziałanie w grupie, prace projektowe. 2. Źródła wiedzy językowej. 3. Realia socjokulturowe. 1. Poprawić tekst mówiony lub pisany. 2. Przedstawić własne osiągnięcia (np. portfolio). 1. Korzystać ze słownika jednojęzycznego. 2. Korzystać z materiałów (w tym autentycznych) do samodzielnej nauki języka obcego. 3. Znajdować informacje w obcojęzycznych bazach danych i zasobach sieciowych. 1. Znać najbardziej charakterystyczne przejawy kultury krajów nauczanego języka i jej związki z kulturą rodzimą. Klasy I–III gimnazjum 84 JĘZYK MNIEJSZOŚCI NARODOWEJ LUB GRUPY ETNICZNEJ Założenia Przedmiot jest prowadzony na podstawie odrębnych przepisów w szkołach (oddziałach) z językiem nauczania mniejszości narodowej lub grupy etnicznej. W treści i wymaganiach obowiązują pojęcia z zakresu językoznawstwa, literaturoznawstwa i wiedzy o kulturze wprowadzone w opisie języka polskiego. Podstawa programowa języka mniejszości narodowej lub grupy etnicznej przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Przydział godzin: 6; 6; 210. Cele kształcenia 1. Sprawność językowa i komunikacyjna w mówieniu, czytaniu, rozumieniu tekstu i pisaniu na poziomie umożliwiającym uczestnictwo we współczesnym życiu umysłowym i kulturalnym oraz kontynuowanie nauki. 2. Poznanie najważniejszych dzieł literatury, sztuki i nauki z dziedzictwa kulturowego społeczeństw danego kręgu językowego. 3. Poczucie tożsamości narodowej (etnicznej), polskiej i europejskiej – integracja doświadczeń kulturowych. 4. Zainteresowanie odmiennością kulturową, otwartość i poszanowanie innych kultur, odrzucenie ksenofobii. Treść Wymagania 1. Komunikacja w języku ojczystym 1. Kultura języka ojczystego: poprawność wypowiedzi, bogactwo słownictwa, etykieta językowa. 2. Mówienie: jasne wyrażanie intencji, uwzględnianie różnorodnych sytuacji, ról i kontaktów międzyludzkich, precyzja znaczeniowa, świadomość emocjonalnego nacechowania wypowiedzi. 1. Zbudować wypowiedź ustną odpowiednią do sytuacji. 3. Uważne słuchanie wypowiedzi, analiza i ocena. 1. Słuchać ze zrozumieniem: wyodrębniać główne punkty usłyszanej informacji. 1. Czytać na głos i recytować z uwypukleniem sensu tekstu, z właściwą dykcją, intonacją, pauzami, akcentowaniem. 1. Analizować tekst literacki, odnajdywać fragmenty potrzebne do argumentacji. 2. Rozumieć tekst użytkowy: ogłoszenie, instrukcję obsługi. 1. Odróżniać fakty od opinii, wykrywać luki w argumentacji. 1. Napisać teksty o różnych formach i rodzajach, kierowane do różnych adresatów: a) rozprawkę, referat, recenzję, opowiadanie, opis, charakterystykę postaci, notatkę; b) podanie, życiorys, list urzędowy, list prywatny. 1. Wybrać tytuł, ułożyć plan tekstu, wyodrębnić rozdziały i akapity, opracować bibliografię. 4. Czytanie głośne i recytacja. 5. Czytanie ze zrozumieniem, czyli z uwzględnienie sensu, znaczeń metaforycznych i treści symbolicznych. 6. Czytanie krytyczne: ocena wiarygodności tekstu. 7. Pisanie tekstów. 8. Komponowanie dłuższych tekstów. Etyka 9. Redagowanie tekstów: poprawianie błędów językowych, ortograficznych i interpunkcyjnych. 10. Zbieranie informacji. Korzystanie ze źródeł utrwalonych (encyklopedia, słowniki: języka ojczystego, poprawności językowej, ortograficzny, frazeologiczny; prasa, Internet) oraz z przekazów ustnych. Wykorzystywanie zgromadzonych informacji w wypowiedziach ustnych i pisemnych. 85 1. Przekształcać zdania, łączyć zdania pojedyncze w złożone. 2. Badać poprawność zdań i spójność tekstu, usuwać zbędne wyrażenia i wieloznaczność. 1. Poszukiwać informacji w słownikach, encyklopediach, Internecie (→ technologia informacyjna). 2. Korzystać z katalogów bibliotecznych, porównywać i porządkować informacje z kilku źródeł. 2. Dziedzictwo kulturowe – poszukiwanie korzeni kultury rodzimej 1. Zarys historii kraju (regionu) języka ojczystego: główne wydarzenia i postacie. 2. Zmiany słownictwa języka ojczystego: słowa dawne i nowe, archaizmy, neologizmy. 3. Współczesne problemy kraju języka ojczystego. 4. Dyfuzja kultur: wkład mniejszości narodowej (etnicznej) do kultury polskiej i wkład kultury polskiej do kultury mniejszości. 1. Znać główne wydarzenia i postacie z przeszłości kraju (regionu) języka ojczystego. 1. Podać przykłady zmienności leksykalnej języka ojczystego (słowa dawne i nowe, neologizmy). 1. Opisać współczesne osiągnięcia, trudności i aspiracje kraju (regionu) języka ojczystego. 1. Podać przykłady wkładu mniejszości narodowej (etnicznej) do kultury polskiej i wkładu kultury polskiej do kultury mniejszości. 3. Lektury Utwory prozatorskie i poetyckie wprowadzające w tradycję i współczesność literacką języka ojczystego, reprezentatywne dla podstawowych gatunków literackich, ze szczególnym uwzględnieniem utworów epickich (prozy fabularnej i historycznej). Teksty publicystyczne i użytkowe. ETYKA Założenia Etyka jest przedmiotem fakultatywnym, nauczanym na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. (Dz. U. z 1992 r., Nr 36, poz. 155). Podstawa programowa etyki przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Przydział godzin: 3; 2,25; 79. Cele kształcenia 1. Postawa refleksyjna wobec życia, wrażliwość etyczna. 2. Umiejętności rozpoznawania wartości i powinności w sytuacjach dnia codziennego, formułowania ocen moralnych, uzasadniania ich i poddawania pod dyskusję. 3. Świadomość głównych problemów moralnych współczesnego świata (w sferze obyczaju, gospodarki i polityki) i zasad ich rozwiązywania. 4. Umiejętność pracy nad własnym charakterem. Treść 1. Pojęcie wartości. Wartość a powinność. Wymagania 1. Zaproponować klasyfikację wartości. 2. Rozważyć hipotezę wartości najwyższej. 86 Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 2. Pojęcie dylematu etycznego. Dylematy etyczne w sytuacjach dnia codziennego. 3. Hierarchie wartości i powinności. 4. Etyczny aspekt religii: a) moralność chrześcijańska; b) moralność w innych religiach świata (w tym w islamie i buddyzmie). 5. Złota reguła, imperatyw praktyczny, jedenaste przykazanie. Godność człowieka. 6. Uczucia moralne: wstyd, poczucie winy, poczucie odpowiedzialności, współczucie, protest. 7. Heteronomia i autonomia moralna. Sumienie. 8. Rozwój moralny. Demoralizacja. 9. Próby moralne: pożądanie, zawód, cierpienie, śmierć. 10. Samowychowanie jako kształtowanie własnego charakteru. 1. Rozumieć pojęcie dylematu etycznego, ilustrować je przykładami z literatury pięknej lub życia codziennego. 1. Znać przykłady różnych hierarchii wartości i powinności. 1. Ocenić wybrane religie ze względu na propagowaną przez nie moralność. 1. Znać kryteria pozycji wartości i powinności w hierarchii. 1. Analizować własne i cudze uczucia moralne wobec zdarzeń znanych z doświadczenia lub przekazów medialnych. 1. Rozumieć, dlaczego autonomia jest wyższą formą rozwoju moralnego niż heteronomia; rozumieć związek autonomii z wolnością i odpowiedzialnością. 1. Rozważyć znaczenie autorytetów, wzorów osobowych, etosu grupy społecznej i osobistej refleksji w rozwoju moralnym człowieka. 2. Wysunąć i uzasadnić przypuszczenia wyjaśniające przypadki demoralizacji znane z doświadczenia lub przekazów medialnych, znać demoralizujący wpływ napiętnowania. 1. Rozważyć stosunek postaci literackich wobec doświadczanych pokus i nieszczęść. 1. Zaplanować pracę nad własnym charakterem. HISTORIA Założenia Nauczanie historii dostarcza faktów historycznych i pozwala zrozumieć zależności między faktami dzięki odwoływaniu się do źródeł historycznych. Szkoła jest zobowiązana: 1) umożliwić uczniom samodzielną aktywność badawczą, indywidualną i zespołową, podczas zajęć, 2) udostępnić uczniom źródła historyczne (przedmioty życia codziennego, wytwory życia politycznego, gospodarczego, społecznego, duchowego, filmy, obrazy, fotografie, muzykę, poezję śpiewaną, relacje ustne świadków historii i źródła pisane), a także źródła w polskich i światowych zasobach komputerowych. Podstawa programowa historii przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: wymagania z gimnazjum obowiązują w liceach i technikum. Przydział godzin: 6; 4,5; 158. Cele kształcenia 1. Zainteresowanie przeszłością i metodami poznania historycznego. 2. Zrozumienie ciągłości i zmienności dziejów oraz związków między teraźniejszością a przeszłością i przyszłością. 3. Więź z narodem, patriotyzm. Historia 87 4. Szacunek dla państwa i jego symboli. 5. Poczucie przynależności do społeczności lokalnej. Treść Wymagania 1. Periodyzacja dziejów 1. Periodyzacja dziejów. 1. Znać główne składniki cywilizacji (organizacja władzy, prawo, technika, nauka, sztuka, religia). 2. Uporządkować chronologicznie epoki historyczne w dziejach Europy, podać fakty uznane za cezury epok historycznych. 2. Źródła cywilizacji europejskiej 1. Pierwsze cywilizacje świata śródziemnomorskiego. 2. Starożytny Izrael. 3. Starożytna Grecja. 4. Starożytny Rzym. 5. Narodziny i rozprzestrzenienie się chrześcijaństwa. 6. Upadek imperium rzymskiego na Zachodzie, narodziny państw europejskich. 7. Arabowie i islam. 1. Usytuować cywilizacje Mezopotamii i Egiptu w czasie i przestrzeni. 2. Ocenić wkład pierwszych cywilizacji w rozwój ludzkości. 1. Znać podstawowe symbole, zasady kultu, obyczaje i postaci judaizmu. 1. Znać podobieństwa i różnice podstawowych zasad organizacji społeczeństwa i sprawowania władzy w polis spartańskiej i polis ateńskiej. 2. Zidentyfikować dzieła sztuki usytuowane na Akropolu ateńskim, rozróżniać greckie porządki architektoniczne. 3. Porównać systemy wartości Greków i Persów na podstawie dokonań posłańca spod Maratonu, Leonidasa, Temistoklesa, Kserksesa. 1. Porównać podstawowe zasady organizacji społeczeństwa i sprawowania władzy w Rzymie królewskim, republice i cesarstwie rzymskim. 2. Wskazać na mapie największy zasięg podbojów rzymskich. 3. Opisać wzorce osobowe Rzymian na przykładzie Kornelii, Cyncynata, Katona, Brutusa, Cezara. 1. Wskazać na mapie kolebkę i zasięg chrześcijaństwa w starożytności. 2. Zidentyfikować podstawowe symbole, zasady kultu, obyczaje i postaci chrześcijaństwa w starożytności. 3. Przedstawiać znaczenie chrześcijaństwa dla stworzenia jednolitej kultury europejskiej 1. Rozumieć przyczyny upadku Rzymu. 2. Usytuować w czasie i wskazać na mapie państwa europejskie powstałe po „wielkiej wędrówce ludów”. 1. Wskazać na mapie zasięg podbojów arabskich; znać ustrój państw utworzonych na tym terenie. 2. Opisać rolę Arabów jako pośredników kulturowych pomiędzy Wschodem a Europą. 3. Znać podstawowe symbole, zasady kultu, obyczaje islamu. 3. Cywilizacja europejskiego średniowiecza 1. Monarchie uniwersalne, królestwa i księstwa średniowiecznej Europy. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni Państwo Kościelne, cesarstwo bizantyńskie, cesarstwo karolińskie, cesarstwo rzymskie narodu niemieckiego. 2. Rozumieć znaczenie instytucji papieża i cesarza na przykładzie Grzegorza VII, Karola Wielkiego, Ottona I i Ottona III dla ówczesnej i dzisiejszej Europy. 88 2. Chrześcijaństwo wschodnie i zachodnie. 3. Ideały świata rycerskiego. 4. Samorządność miast. Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 3. Wskazać na mapie, znać nazwy, dynastie panujące i patronów sąsiadów Polski: Litwy, Rusi, Czech, Węgier, Rzeszy Niemieckiej. 4. Nazwać i wskazać na mapie główne księstwa i królestwa Europy. 1. Rozumieć przyczyny i skutki schizmy wschodniej. 2. Wskazać na mapie zasięg chrystianizacji w obrządku greckim i łacińskim. 3. Rozpoznać dzieło architektury lub obraz z kręgu bizantyjskiego i kręgu zachodnioeuropejskiego; rozpoznać dzieło architektury romańskiej i gotyckiej. 1. Rozumieć pojęcie stanu i zasadę podziałów społecznych w średniowieczu. 2. Wyjaśnić uwarunkowanie gospodarcze, militarne, ideowe pozycji rycerstwa, rozumieć pojęcia: feudalizm, lenno, senior, wasal. 3. Usytuować w czasie i przestrzeni starcie rycerstwa europejskiego z siłami islamu w Ziemi Świętej i z Mongołami w Europie Środkowej. 4. Scharakteryzować system wartości świata rycerskiego na przykładzie wybranej postaci. 1. Scharakteryzować na przykładzie funkcje kulturowe, gospodarcze i polityczne miast. 2. Porównać liczbę i wielkość miast w średniowieczu na Zachodzie i Wschodzie Europy. 3. Opisać funkcjonowanie samorządu miejskiego na wybranym przykładzie. 4. Porównać kulturę rycerską i kulturę miejską. 4. Polska średniowieczna 1. Polska Piastów. 2. Andegawenowie i pierwsi Jagiellonowie na tronie polskim. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni państwo pierwszych Piastów, rozbicie dzielnicowe, zjednoczoną monarchię ostatnich Piastów, państwo unii personalnej polsko-węgierskiej. 2. Znać okoliczności przełomowych dokonań władców z dynastii piastowskiej: chrzest Polski, zjazd gnieźnieński, ekspansja Chrobrego, sprowadzenie krzyżaków do Polski, unia polsko-węgierska, zjednoczenie ziem polskich, statuty wiślicko-piotrkowskie. 3. Usytuować w czasie i rozumieć znaczenie głównych postaci polskiego chrześcijaństwa w średniowieczu (św. Wojciech, św. Stanisław, arcybiskup Jakub Świnka, bł. Jadwiga Andegaweńska). 4. Ocenić polityczne, kulturowe, gospodarcze i społeczne skutki chrystianizacji ziem polskich. 5. Rozumieć patrymonialny charakter państwa pierwszych Piastów i zasady podziału terytorium Polski na dzielnice i ziemie. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni państwo unii polskowęgierskiej i polsko-litewskiej. 2. Znać okoliczności przełomowych wydarzeń z końca XIV w. i XV w. (unia personalna polsko-węgierska, przywilej koszycki, unia polsko-litewska, pierwszy i drugi pokój toruński, przywileje jedleńsko-krakowski i cerkwicko-nieszawski). Historia 3. Wielokulturowość. 89 3. Wiedzieć, jakie grupy etniczne, religijne i zawodowe przybyły do Polski w średniowieczu, rozumieć główne przyczyny i skutki tych migracji. 4. Rozpoznać najważniejsze dzieła architektury i rzeźby romańskiej i gotyckiej na ziemiach polskich. 5. Dziedzictwo czasów nowożytnych 1. Renesans i humanizm. 2. Rozłam chrześcijaństwa zachodniego. 3. Przewrót kopernikański w nauce. 4. Wielkie Odkrycia Geograficzne. 5. Formy państwa nowożytnego. 1. Rozpoznać i usytuować w czasie i przestrzeni dzieła sztuki: Ostatnia wieczerza Leonarda da Vinci, Szkoła ateńska Rafaela Santi, Dawid Michała Anioła, kopuła katedry florenckiej Filippo Brunelleschiego, dziedziniec wawelski, kaplica Zygmuntowska Bartolommeo Berecciego. 2. Wyjaśnić na przykładach dzieł sztuki i literatury, w jaki sposób odrodziły się starożytne wzory polityczne i społeczne. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni ośrodki reformacji: wittemberski, genewski i londyński. 2. Porównać podstawowe instytucje i zasady kultu katolicyzmu i wybranego wyznania reformowanego (ewangelicko-augsburskiego lub ewangelicko-reformowanego). 3. Rozpoznać i usytuować w czasie i przestrzeni dzieła sztuki baroku: Zdjęcie z krzyża Piotra P. Rubensa, kościół Il Gesù w Rzymie, zespół pałacowy w Wersalu, kościół św. Anny w Krakowie, pałac w Wilanowie. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni postacie: Kopernik, Galileusz, Newton, rozumieć istotę ich odkryć. 1. Rozumieć przyczyny nowożytnej ekspansji Europejczyków i skutki odkryć dla Europy i Nowego Świata. 2. Na podstawie map z XVI w. i końca XVIII w. określić zmiany w stanie posiadania kolonii Portugalii, Hiszpanii, Anglii, Francji. 3. Wymienić główne postacie wielkich odkrywców i konkwistadorów: Kolumba, Vasco da Gamy, Pizarra i Corteza. 1. Rozumieć pojęcie państwo nowożytne. 2. Określić na podstawie mapy zmiany w geografii politycznej Europy od końca XV w. do połowy XVIII w. 3. Scharakteryzować nowożytną monarchię konstytucyjną, monarchię absolutną, monarchię despotyczną, na przykładach Wielkiej Brytanii początku XVIII w., Francji drugiej połowy XVII w., Turcji drugiej połowy XVII w. 4. Określić podstawy potęgi Austrii, Prus, Rosji w XVIII w. 6. Nowożytne państwo polskie do połowy XVIII w. 1. Rzeczpospolita Obojga Narodów: ustrój i jego ewolucja. 2. Polska w polityce europejskiej. 3. Wielokulturowość i współistnienie wyznań. 1. Opisać zmiany położenia politycznego Polski od końca XV w. do połowy XVIII w. na podstawie mapy. 2. Rozumieć znaczenie konstytucji Nihil novi, ruchu egzekucyjnego, unii lubelskiej, artykułów henrykowskich dla rządów szlachty w I Rzeczpospolitej. 3. Rozumieć wyjątkowość polskiego modelu ustrojowego w Europie. 1. Opisać relacje Polski z Cesarstwem, Rosją, Szwecją i Turcją. 1. Znać i usytuować w przestrzeni religie i wyznania mieszkańców Rzeczypospolitej Obojga Narodów. 2. Rozumieć role postaci: Jan Łaski, Andrzej F. Modrzewski, Piotr Skarga, Jakub Wujek, Stanisław Hozjusz w polskiej 90 Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum reformacji i kontrreformacji. 3. Rozumieć wyjątkowość Konfederacji Warszawskiej oraz polskiej praktyki wyznaniowej w Europie. 4. Rozpoznać i usytuować w czasie dzieła sztuki baroku w Polsce: zamek królewski w Warszawie, kolumna Zygmunta III, pałac w Wilanowie. 7. Oświecenie i rewolucja 1. Ideały oświecenia. 2. Rewolucje amerykańska i francuska. 3. Imperium Napoleona. 1. Znać poglądy Johna Locke’a, Monteskiusza i Jean-Jacquesa Rousseau na społeczeństwo i władzę. 2. Rozpoznać i usytuować w czasie i przestrzeni dzieła klasycyzmu: Przysięga Horacjuszy Jacquesa L. Davida, Łuk Triumfalny w Paryżu. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni wojnę o niepodległość w Ameryce oraz Wielką Rewolucję Francuską. 2. Przedstawić przyczyny, przebieg i skutki rewolucji amerykańskiej i francuskiej, używając pojęć: bunt, rewolucja, wojna domowa, kontrrewolucja, wojna rewolucyjna. 3. Opisać na przykładzie przewrotów republikańskich w Ameryce lub Francji zmiany w życiu społeczeństwa i jednostki. 1. Wiedzieć, co zmieniły rządy napoleońskie w Europie w zakresie polityki, gospodarki i stosunków prawno-społecznych. 8. Polska na przełomie XVIII i XIX w. 1. Prądy oświecenia w Polsce. 2. Rozbiory Polski. 3. Powstanie Kościuszkowskie. 4. Księstwo Warszawskie. 5. Prawa obywatelskie i zasady kodeksu cywilnego. 1. Podać przykłady oświeceniowych ideałów społecznych i politycznych oraz powstałych na ich podstawie programów i instytucji (dwór królewski Stanisława Augusta, KEN, Szkoła Rycerska, Kuźnica kołłątajowska) w Polsce drugiej połowy XVIII w. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni trzy rozbiory, rozumieć ich przyczyny i skutki. 1. Rozumieć przyczyny związania polskich dążeń niepodległościowych z rewolucją francuską i Napoleonem. 2. Opisać wkład Kościuszki w walkę o niepodległość Polski. 1. Rozumieć wkład Jana H. Dąbrowskiego i ks. Józefa Poniatowskiego w walkę o niepodległą Polskę. 2. Usytuować w czasie i przestrzeni Księstwo Warszawskie. 1. Wyjaśnić zmiany w życiu ludzi pod wpływem zasad kodeksu cywilnego i konstytucji Księstwa Warszawskiego. 9. Cywilizacja XIX w. 1. Rządy reakcji po Kongresie Wiedeńskim. 2. Rewolucja przemysłowa. 1. Na wybranym przykładzie wyjaśnić pojęcia: reakcja, restauracja. 2. Wskazać przykłady walki o niepodległość, o prawa polityczne, o prawa narodowe. 3. Wyjaśnić zainteresowanie ideami liberalnymi, socjalistycznymi i narodowymi w pierwszej połowie wieku. 1. Wyjaśnić, dlaczego XIX w. nazywa się wiekiem cywilizacji przemysłowej. 2. Wykryć zmiany w poziomie życia między połową XVIII w. a połową XIX w. na podstawie źródeł pisanych, ikonograficznych i statystycznych. Historia 3. Podziały społeczne i kulturowe w społeczeństwach Europy. 91 3. Ocenić wpływ zastosowania pary i elektryczności w komunikacji i produkcji na życie ludzi. 1. Opisać grupy społeczne charakterystyczne dla społeczeństw Europy drugiej połowy XIX w., określić ekonomiczne i kulturowe warunki ich życia. 10. Dziedzictwo polskich powstań narodowych 1. Królestwo Polskie. 2. Powstanie listopadowe i styczniowe. 3. Polacy na emigracji. 4. Zróżnicowanie polityczne, gospodarcze i kulturowe trzech zaborów w drugiej połowie XIX w. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni Królestwo Polskie, znać zakres jego niezależności. 2. Ocenić osiągnięcia Królestwa Polskiego w gospodarce, szkolnictwie i kulturze. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni powstania listopadowe i styczniowe. 2. Rozumieć pośrednie i bezpośrednie przyczyny i skutki obu powstań. 1. Sklasyfikować przyczyny emigracji Polaków na podstawie losów konkretnych postaci. 2. Znać dokonania emigracyjne Adama Mickiewicza, Adama Czartoryskiego, Joachima Lelewela, Ignacego Domeyki, Ernesta Malinowskiego, Józefa Korzeniowskiego (Conrada). 1. Sklasyfikować postawy wobec zaborców na podstawie postaci: Hipolit Cegielski, Leopold Kronenberg, Michał Drzymała, Ludwik Wodzicki, Aleksander Wielopolski, Ludwik Mierosławski, Romuald Traugutt, Emilia Plater. 2. Porównać warunki życia Polaków w trzech zaborach. 11. Pierwsza wojna światowa i jej dziedzictwo 1. Nowe państwa w Europie. 2. Kolonializm. 3. Pierwsza wojna światowa. 4. Porządek polityczny po pierwszej wojnie światowej. 5. Kryzysy gospodarcze i polityczne międzywojennej Europy 6. Totalitaryzm w ZSRR i w Niemczech. 1. Porównać włoską i niemiecką drogę do zjednoczenia. 1. Znać zasięg XIX-wiecznej ekspansji kolonialnej, rozumieć jej przyczyny i skutki. 1. Usytuować w przestrzeni główne pola konfliktów między mocarstwami w okresie 1870-1914. 2. Rozumieć przyczyny wybuchu pierwszej wojny światowej i znać najważniejsze jej etapy. 1. Rozumieć podstawowe przyczyny i skutki klęski państw zaborczych. 2. Rozumieć znaczenie Konferencji Wersalskiej dla porządku międzynarodowego. 3. Wskazać nowe państwa na mapie Europy. 1. Wymieniać i wyjaśniać przyczyny i skutki dwóch wielkich kryzysów gospodarczych w międzywojennej Europie i na świecie. 2. Podać przyczyny kryzysu demokracji w latach dwudziestych i trzydziestych na przykładzie wybranego państwa. 1. Usytuować w czasie rewolucję bolszewicką, Republikę Weimarską, dojście Stalina i Hitlera do władzy. 2. Porównać totalitarne ustroje Niemiec czasów Hitlera i ZSRR Stalina. 12. Druga Rzeczpospolita 1. Polska w czasie pierwszej wojny światowej. 1. Znać przywódców i działalność obozów politycznych w czasie pierwszej wojny. Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 92 2. Odzyskanie niepodległości przez Polskę. 3. Organizacja państwa: przełomy polityczno-ustrojowe. 4. Położenie międzynarodowe Polski. 5. Postęp cywilizacyjny i kulturowy. 1. Wyodrębnić i scharakteryzować główne etapy powstawania odrodzonego państwa polskiego. 1. Ocenić wkład postaci: Józefa Piłsudskiego, Ignacego Jana Paderewskiego, Romana Dmowskiego, Ignacego Mościckiego w organizację państwa. 2. Porównać dwie konstytucje lat międzywojennych. 1. Wyjaśnić przyczyny i skutki przyjaznych i wrogich stosunków Polski z sąsiednimi narodami. 1. Określić obszar, granice, skład narodowościowy i wyznaniowy społeczeństwa II Rzeczypospolitej w latach 1920–1939. 2. Przedstawiać główne etapy modernizacji i rozwoju gospodarki polskiej w okresie międzywojennej, identyfikować postać i działania Eugeniusza Kwiatkowskiego. 3. Porównać poziom cywilizacyjno-kulturowy Wielkopolski i Kresów Wschodnich na podstawie źródeł statystycznych, opisowych, ikonograficznych. 13. Druga wojna światowa jako szczególne doświadczenie ludzkości 1. Przebieg wojny. 2. Eksterminacja narodów, grup etnicznych i społecznych. 3. Formy walki Polaków z okupantami na ziemiach polskich i na obczyźnie. 1. Znać genezę drugiej wojny światowej. 2. Wskazać na mapach świata z lat 1939 i 1943 państwa Osi i państwa koalicji antyhitlerowskiej. 3. Rozumieć przełomowy charakter wydarzeń drugiej wojny: wojna polska 1939 (w tym 17 września), upadek Francji, bitwa o Anglię, bitwa pod Stalingradem, bitwa o Monte Cassino, lądowanie w Normandii, zdobycie Berlina, zrzucenie bomby atomowej na Hiroszimę. 1. Znać formy eksterminacji Polaków, Żydów oraz innych grup etnicznych i społecznych stosowane podczas II wojny światowej przez Niemcy nazistowskie i Związek Radziecki. 1. Znać system sojuszy Polski w przededniu wojny. 2. Wskazać na mapie podział ziem Polski pomiędzy okupantów. 3. Wyjaśnić nazwę Polskie Państwo Podziemne. 4. Sklasyfikować formy oporu wobec okupantów. 5. Znać udział Polaków w wysiłku militarnym aliantów. 6. Określić straty ludnościowe, materialne, kulturowe Polski 14. Świat po drugiej wojnie światowej 1. Porządek polityczny w Europie po drugiej wojnie światowej. 2. Integracja Europy. 3. Rozpad systemu kolonialnego. 1. Rozumieć wpływ postanowień konferencji w Jałcie i Poczdamie na podział polityczny Europy i świata. 2. Usytuować w czasie i przestrzeni główne fale przesiedleń i migracji w Europie Środkowo-Wschodniej. 3. Rozumieć przyczyny i skutki powstania „żelaznej kurtyny”. 4. Rozumieć pojęcie zimnej wojny, podać przykłady konfliktów zimnowojennych. 1. Znać genezę Unii Europejskiej. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni procesy dekolonizacyjne po drugiej wojnie światowej. 15. Polska w systemie komunistycznym 1. Państwo polskie w okresie stalinowskim. 1. Usytuować okres stalinizmu w powojennych dziejach Polski, znać główne cechy stalinowskiej ideologii i praktyki politycznej w Polsce. Wiedza o społeczeństwie 93 2. Rozumieć, czym się kierowali ludzie stawiający opór i broniący władzy stalinowskiej w Polsce. 3. Opisać zmiany gospodarcze, społeczne i kulturowe okresu stalinowskiego oraz ich wpływ na życie ludzi na przykładach ze swojego regionu. 1. Rozumieć główne przyczyny i skutki kryzysów lat 1956 i 1970. 1. Rozumieć rolę Kościoła katolickiego (w tym prymasa Stefana Wyszyńskiego) w polityce i kulturze PRL. 2. Rozumieć znaczenie pontyfikatu Jana Pawła II dla przemian politycznych w Polsce i na świecie. 2. Kryzysy polityczne w PRL. 3. Polityczna i społeczna rola Kościoła katolickiego w PRL. 16. Rozkład systemu komunistycznego w Polsce i w Europie 1. Polski Sierpień i stan wojenny. 2. Postanowienia Okrągłego Stołu. 3. Jesień Narodów w Europie. 1. Rozumieć przyczyny i skutki wydarzeń sierpniowych. 2. Znać przebieg i skutki stanu wojennego. 1. Znać postanowienia Okrągłego Stołu. 2. Ocenić rolę Lecha Wałęsy w demontażu PRL. 1. Znać najważniejsze zmiany w państwach i społeczeństwach Europy Środkowo-Wschodniej. 2. Rozumieć przyczyny rozpadu ZSRR i obozu satelickiego. WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE Założenia Nauczanie wiedzy o społeczeństwie wyposaża uczniów w wiadomości o funkcjonowaniu społeczeństwa obywatelskiego i państwa demokratycznego, a przede wszystkim kształtuje podstawowe umiejętności obywatelskie, odpowiedzialność, solidarność, patriotyzm i aktywność społeczną. Podstawa programowa wiedzy o społeczeństwie przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: wymagania z gimnazjum obowiązują w liceach i technikum. Przydział godzin: 3; 2,25; 79. Cele kształcenia 1. Zainteresowanie światem społecznym, otwartość na odmienne poglądy i kultury. 2. Niezależność sądu, krytycyzm. 3. Zrozumienie demokratycznych zasad i procedur, umiejętność stosowania ich w życiu szkoły i społeczności lokalnej. 4. Szacunek dla państwa, troska o dobro wspólne. Treść Wymagania 1. Społeczeństwo obywatelskie 1. Obywatel, prawa i obowiązki obywatela. 2. Umiejętności i postawy obywatelskie: a) dyskusja, debata, wystąpie- 1. Wyjaśnić, w jaki sposób człowiek staje się obywatelem. 2. Podać przykłady praw konstytucyjnych oraz innych uprawnień wynikających z posiadania obywatelstwa. 3. Znać konstytucyjne obowiązki obywatela Polski i skutki niewywiązywania się z nich. 1. Prezentować własne poglądy w wybranych sprawach publicznych i bronić ich. 2. Uczestniczyć w dyskusji i debacie, stosując się do ich reguł. Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 94 nie w sprawach publicznych; b) wyszukiwanie informacji na tematy publiczne; c) współdziałanie, rozwiązywanie konfliktów; d) solidarność, odpowiedzialność, tolerancja. 3. Wyszukać informacje na wskazany temat i ocenić ich wiarygodność. 4. Wykonywać zadania zespołowe: planować, dzielić się zadaniami i wywiązywać z nich. 5. Umieć zachować się konstruktywnie w sytuacji konfliktu (szukać kompromisu, podjąć próbę negocjacji). 6. Rozumieć źródła nietolerancji, być tolerancyjnym wobec osób o odmiennych poglądach. 3. Szkoła jako społeczność i instytucja. 1. Znać uprawnienia samorządu uczniowskiego (szkolnego i klasowego) oraz uczestniczyć w jego działaniach. 2. Rozpoznać przypadki łamania norm życia szkolnego. 4. Naród: a) naród polityczny i naród kulturowy; b) świadomość narodowa; c) Polonia; d) mniejszości narodowe. 1. Rozróżniać pojęcie narodu kulturowego i politycznego (według Konstytucji RP). 2. Rozumieć, co to jest tożsamość narodowa; co się na nią składa i co sprzyja jej powstaniu. 3. Wyjaśnić, co to jest Polonia i jak Polacy żyjący za granicą przeżywają swoją więź z ojczyzną. 4. Wymienić główne mniejszości narodowe żyjące w Polsce; scharakteryzować jedną z nich na podstawie zebranych przez siebie materiałów. 5. Ojczyzna: a) ojczyzna mała i wielka; b) patriotyzm, nacjonalizm, szowinizm, kosmopolityzm, stereotypy narodowe. 1. Określić, co łączy człowieka z wielką i małą ojczyzną, porównać obie więzi na podstawie własnego doświadczenia. 2. Wyjaśnić, czym jest patriotyzm, porównać go z nacjonalizmem, szowinizmem i kosmopolityzmem. 3. Scharakteryzować polski patriotyzm w przeszłości i obecnie. 4. Wyjaśnić, skąd się biorą stereotypy narodowe i etniczne jak utrudniają współpracę między narodami. 6. Społeczeństwo obywatelskie: a) udział obywateli w życiu publicznym; b) stowarzyszenia i inne organizacje społeczne, ich rola w społeczeństwie; c) inicjatywy społeczne, wolontariat. 1. Opisać sposoby wpływania na decyzje władz przez obywateli, podać przykłady działań obywatelskich na poziomie lokalnym i krajowym. 2. Scharakteryzować najważniejsze problemy swojej miejscowości. 3. Podać przykłady stowarzyszeń i innych organizacji społecznych w najbliższym otoczeniu, opisać ich działanie i ocenić znaczenie dla obywateli. 4. Podać przykłady inicjatyw społecznych służących dobru wspólnemu i sposoby rozwiązywania lokalnych konfliktów interesów. 5. Wiedzieć, czym się zajmują związki zawodowe. 7. Życie publiczne: a) uczestnicy, wartości i interesy; b) etyka życia publicznego. 1. Przedstawić kategorie uczestników życia publicznego (obywatele, zrzeszenia obywatelskie, media, politycy i partie polityczne, instytucje i przedstawiciele władzy; świat nauki, świat kultury, świat biznesu). 2. Podać przykłady wartości i interesów, którymi kierują się uczestnicy życia publicznego, oraz związanych z tym konfliktów. 3. Uzasadnić potrzebę przestrzegania zasad etycznych w życiu publicznym, podać przykłady skutków ich łamania. 8. Środki masowego przekazu a opinia publiczna (→ język polski). 1. Wykazać wpływ mediów na kształtowanie się opinii publicznej i codzienne życie obywateli. 2. Wyszukać w mediach informacje na wskazany temat dotyczący życia publicznego i krytycznie je przeanalizować. 9. Partie polityczne. 1. Wyjaśnić, co to są partie polityczne i jak się je zakłada. Wiedza o społeczeństwie 95 2. Znać najważniejsze polskie partie polityczne. 2. Państwo 1. Pojęcie państwa: a) funkcje państwa; b) ustrój państwa, władza. 1. Wyjaśnić, co to jest państwo, odróżniać państwo od społeczeństwa. 2. Podać przykłady realizacji funkcji wewnętrznych i zewnętrznych przez państwo. 3. Wiedzieć, co to jest ustrój państwa i jakie są typy ustrojów. 4. Podać przykłady użycia władzy państwowej w różnych sytuacjach społecznych i politycznych, rozpoznać przypadki nadużycia władzy. 2. Demokracja: a) podstawowe zasady i procedury; b) demokracja przedstawicielska i bezpośrednia; c) wybory i wyborcy. 1. Wyjaśnić, co to jest demokracja i na czym polegają zasady większości, pluralizmu i poszanowania praw mniejszości. 2. Porównać demokrację bezpośrednią i przedstawicielską. 3. Uzasadnić znaczenie wyborów w państwie demokratycznym, znać podstawowe zasady wyborcze (powszechność, tajność, równość, bezpośredniość). 4. Podać różnicę między czynnym a biernym prawem wyborczym. 5. Podać argumenty na rzecz udziału obywateli w wyborach. 3. Konstytucja RP: a) rola konstytucji w państwie demokratycznym; b) najważniejsze zasady Konstytucji RP. 1. Wyjaśnić, co wynika z faktu, że konstytucja jest najwyższym aktem prawnym w państwie. 2. Opisać najważniejsze zasady ustrojowe zawarte w Konstytucji RP (suwerenność narodu, podział władz, rządy prawa, pluralizm). 3. Przedstawić strukturę Konstytucji RP, znaleźć w niej przepisy dotyczące wskazanego zagadnienia. 4. Parlament RP: zadania, skład i zasady działania sejmu i senatu. 1. Przedstawić kompetencje sejmu i senatu; opisać zasady pracy sejmu i senatu (zasady wyboru, kadencja, władze, posiedzenia plenarne, komisje, kluby poselskie, podstawowe zasady głosowanie). 2. Sporządzić notatkę prasową z obrad sejmu (na podstawie bezpośredniej transmisji obrad). 3. Przygotować i wygłosić wystąpienie sejmowe w wybranej sprawie. 4. Znać procedurę uchwalania ustawy (w zarysie). 5. Prezydent RP: a) zasady wyboru; b) kompetencje. 6. Rada Ministrów RP: a) skład; b) podstawowe procedury powoływania i odwoływania. 1. Wymienić zasady wyboru prezydenta. 2. Scharakteryzować najważniejsze kompetencje prezydenta RP, wiedzieć kto obecnie sprawuje ten urząd. 7. Władza sądownicza w systemie władz państwa. 1. Scharakteryzować instytucje władzy sądowniczej wymienione w Konstytucji RP i ich rolę wobec innych władz. 2. Wyjaśnić, dlaczego sądownictwo w państwie demokratycznym nazywa się trzecią władzą. 8. Samorząd: a) pojęcie samorządności; b) samorząd terytorialny, zawodowy i gospodarczy. 1. Uzasadnić potrzebę samorządności w państwie demokratycznym, odwołując się do zasad decentralizacji i pomocniczości oraz do własnych doświadczeń. 2. Wyjaśnić, czym się zajmują i czym różnią się od siebie samorządy terytorialne, zawodowe i gospodarcze. 1. Znać skład Rady Ministrów (Prezes Rady Ministrów, ministrowie: spraw zagranicznych, obrony narodowej, spraw wewnętrznych, finansów, gospodarki, edukacji). 2. Opisać procedury powoływania i odwoływania rządu (w zarysie). 96 Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 9. Samorząd gminny: a) kompetencje; b) władze gminy, urząd gminy; c) budżet gminy. 10. Samorządy powiatowy i wojewódzki: a) kompetencje; b) władze samorządowe powiatu i województwa. 11. Patologie w państwie: a) korupcja, biurokratyzacja; b) bierność obywateli. 1. Opisać najważniejsze zadania samorządu gminnego, wykazać związek między wykonaniem tych zadań a codziennym życiem obywateli. 2. Opisać sposób wybierania władz gminy. 3. Wyjaśnić, w jaki sposób obywatele mogą wpływać na decyzje władz gminy. 4. Wiedzieć, jak się załatwia prostą sprawę urzędową (wyrobienie paszportu, zameldowanie się, zapłacenie podatku za psa). 5. Wyjaśnić, co to jest budżet gminy, skąd się biorą dochody i na co są przeznaczane wydatki. 1. Podać najważniejsze zadania samorządu powiatowego i wojewódzkiego. 2. Opisać sposób wybierania władz samorządowych powiatowych i wojewódzkich. 3. Rozumieć, czym różnią się kompetencje administracji samorządowej i rządowej w województwie. 1. Znaleźć w środkach masowego przekazu przykłady patologii życia publicznego, zanalizować ich przyczyny i skutki. 2. Podać przykłady korupcji, wysunąć pomysły działań mogących ją ograniczyć. 3. Wykazać, że bierność obywateli obniża jakość demokracji. 3. Prawo i prawa człowieka 1. Prawo: a) normy i sankcje; b) podstawowe zasady; c) dziedziny (prawo cywilne, karne, administracyjne). 1. Wyjaśnić, co to jest prawo i czym się różnią normy prawne od norm religijnych, moralnych i obyczajowych. 2. Wymienić podstawowe zasady prawa (prawo nie działa wstecz, domniemanie niewinności, nie ma winy bez prawa, nieznajomość prawa nikogo nie usprawiedliwia); rozumieć ich konsekwencje. 3. Wyjaśnić różnice między prawem cywilnym, karnym i administracyjnym; przyporządkować podane przypadki sądowe do dziedzin prawa. 2. Wymiar sprawiedliwości: a) sędziowie i sądy; b) prokuratura, policja, adwokaci. 1. Uzasadnić normę niezależności i niezawisłości sędziów. 2. Opisać uczestników (sędziów, prokuratora, adwokatów) i przebieg procesu sądowego (cywilnego i karnego); rozumieć, co znaczą: apelacja, dwuinstancyjność postępowania, kasacja. 3. Wyjaśnić, czym się zajmują sądy administracyjne i co powinien zrobić obywatel, gdy się nie zgadza z decyzją administracyjną. 4. Scharakteryzować najważniejsze zadania policji i prokuratury. 3. Prawa człowieka: a) podstawowe prawa i wolności; b) polskie i europejskie standardy praw człowieka. 4. Ochrona praw człowieka: a) rola Rzecznika Praw Człowieka; b) międzynarodowy system ochrony praw człowieka. 1. Podać podstawowe prawa i wolności; rozumieć, że prawa człowieka są powszechne, przyrodzone i niezbywalne. 2. Opisać najważniejsze postanowienia Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. 1. Znaleźć w środkach masowego przekazu (w tym w Internecie) informacje o przypadkach łamania praw człowieka na świecie. 2. Znać sposób powoływania i działania Rzecznika Praw Człowieka; napisać skargę do Rzecznika Praw Obywatelskich. 3. Opisać sposób funkcjonowania Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Wiedza o społeczeństwie 5. Prawo rodzinne i prawa dziecka: a) zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych; b) rodzice i dzieci (prawa i obowiązki); c) Konwencja Praw Dziecka, przypadki naruszania, formy pomocy; d) prawa ucznia w prawie oświatowym i życiu szkoły. 6. Prawo na co dzień: a) kodeksy i przepisy prawa; b) wnioski, odwołania, skargi; c) obywatel a policja i służby porządkowe. 97 1. Podać, kiedy dziecko nabywa zdolności prawnej, a kiedy – zdolności do czynności prawnych. 2. Przedstawić małżeństwo jako instytucję prawną, warunki jego zawarcia, prawa i obowiązki małżonków, zasady wspólnoty majątkowej oraz skutki rozwodu i separacji. 3. Scharakteryzować sposób sprawowania władzy rodzicielskiej oraz prawa i obowiązki dzieci. 4. Znać najważniejsze prawa dziecka zagwarantowane w Konwencji Praw Dziecka i w polskim prawie, wymienić instytucje stojące na ich straży. 5. Znać prawa ucznia i gwarantujące je przepisy prawa oświatowego. 6. Rozpoznać w swoim otoczeniu przypadki naruszania praw dziecka i praw ucznia, opisać procedurę ochrony praw. 7. Wyjaśnić zasady odpowiedzialności nieletnich za czyny karalne; znać środki karne i wychowawcze stosowane w takich sytuacjach. 8. Opisać sposób wybierania władz samorządu uczniowskiego, znać uprawnienia samorządu szkolnego i klasowego. 1. Wskazać, w jakim kodeksie znajdują się przepisy dotyczące danej sprawy. 2. Zinterpretować prosty przepis prawa. 3. Napisać prosty pozew w sprawie cywilnej. 4. Znać uprawnienia i obowiązki policjantów i służb porządkowych. 4. Stosunki międzynarodowe 1. Stosunki Polski z innymi państwami: a) kierunki polskiej polityki zagranicznej; b) organy państwa prowadzące politykę zagraniczną. 2. Stosunki międzynarodowe (współpraca i konflikty): a) formy współpracy (przykład Organizacji Narodów Zjednoczonych); b) konflikty międzynarodowe; c) problemy społeczne; d) globalizacja. 3. Integracja europejska: a) idea zjednoczonej Europy, fazy integracji; b) Unia Europejska, obywatelstwo UE; c) Polska w UE. 1. Przedstawić kierunki polskiej polityki zagranicznej wobec państw graniczących z Polską, Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych. 2. Wyjaśnić, kto odpowiada za prowadzenie polityki zagranicznej w Polsce; wiedzieć, czym się zajmują ambasady i konsulaty. 1. Scharakteryzować formy współpracy międzynarodowej w skali świata. 2. Wyjaśnić genezę ONZ; opisać osiągnięcia wybranego organu ONZ lub organizacji afiliowanej przy ONZ w rozwiązywaniu konfliktów lub udzielaniu pomocy humanitarnej. 3. Wskazać na mapie świata miejsca najpoważniejszych konfliktów międzynarodowych, opisać przebieg jednego z nich i sposoby jego rozwiązania. 4. Wyjaśnić źródła nędzy, głodu i chorób w krajach rozwijających się i przeszkody w zwalczaniu tych zjawisk. 5. Ocenić położenie i perspektywy imigrantów i uchodźców. 6. Wyjaśnić, odwołując się do przykładów, na czym polega globalizacja w kulturze, gospodarce i polityce, ocenić jej skutki. 1. Opisać powody integracji europejskiej, wyjaśnić, jaką rolę odegrały w integracji Europejska Wspólnota Węgla i Stali oraz Europejska Wspólnota Gospodarcza. 2. Wskazać na mapie państwa członkowskie UE oraz państwa ubiegające się o członkostwo. 3. Znać organy UE odpowiadające władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 98 4. NATO: a) zadania, państwa członkowskie; b) udział Polski w operacjach NATO. 4. Wyjaśnić, jak się nabywa obywatelstwo europejskie i co wynika z jego posiadania. 5. Wyjaśnić, skąd pochodzą środki w budżecie UE i na co są przeznaczane. 6. Przedstawić i zilustrować przykładami, co przyniosło Polsce członkostwo w UE. 1. Znać cele NATO, wskazać na mapie świata państwa członkowskie. 2. Wiedzieć, kiedy Polska stała się członkiem NATO, podać przykłady udziału Polski w operacjach wojskowych NATO. MATEMATYKA Założenia Podstawa programowa matematyki przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Przydział godzin: 12; 9; 315. Cele kształcenia 1. Wiadomości i umiejętności matematyczne niezbędne do sprawnego funkcjonowania w życiu codziennym. 2. Umiejętność odpowiedzialnego myślenia, tj. wypowiadania sądów pewnych, uzasadniania ich metodą dedukcji, krytycznej analizy informacji i obalania rozumowań błędnych przez podawanie odpowiednich przykładów. 3. Umiejętność operowania najprostszymi obiektami abstrakcyjnymi (liczbami, zmiennymi, funkcjami, figurami, bryłami, zdarzeniami), w tym używania ich do budowy prostych modeli matematycznych różnorodnych sytuacji życia codziennego w celu rozwiązywania problemów praktycznych. Treść Wymagania 1. Liczby wymierne 1. Dodawanie, odejmowanie, mnożenie i dzielenie liczb wymiernych. 2. Rozwinięcia dziesiętne liczb wymiernych; ułamki dziesiętne okresowe. 1. Znać definicję liczby wymiernej. 2. Obliczać wartości nieskomplikowanych wyrażeń arytmetycznych, w których występują liczby wymierne. 1. Zamieniać ułamek zwykły na dziesiętny (skończony lub okresowy). 2. Potęgi o wykładniku całkowitym 1. Pojęcie potęgi o wykładniku całkowitym. 2. Własności potęg o wykładniku całkowitym. 3. Zapis liczb w notacji wykładniczej, tzn. w postaci a 10 k , gdzie k jest liczbą całkowitą oraz 1 ≤ a < 10. 1. Obliczać potęgę liczby wymiernej o wykładniku całkowitym dodatnim i ujemnym. 1. Mnożyć i dzielić potęgi o jednakowych podstawach. 2. Mnożyć i dzielić potęgi o jednakowych wykładnikach. 3. Potęgować potęgi. 1. Odczytywać i zapisywać liczby w notacji wykładniczej. 2. Używać notacji wykładniczej do szacowania i porównywania liczb. Matematyka 99 3. Pierwiastki 1. Pojęcie pierwiastka kwadratowego z liczby nieujemnej. Pojęcie pierwiastka sześciennego z dowolnej liczby. Pojęcie pierwiastka stopnia n. 2. Własności pierwiastkowania. 1. Mnożyć i dzielić pierwiastki tego samego stopnia. 2. Podnosić pierwiastek do potęgi równej stopniowi pierwiastka. 3. Wyłączać czynnik przed znak pierwiastka (np. 3. Przykłady liczb niewymiernych. 4. Szacowanie wyników działań, w których występują liczby niewymierne. 75 = 5 3 , 4 2 3 = , − 16 = − 2 3 2 ). 9 3 1. Szacować niektóre liczby niewymierne (np. 2 ; − 3 , π) i wyniki działań na takich liczbach (np. 2 − 3 ). 4. Procenty 1. Procenty i promile. Zastosowania praktyczne. 1. Obliczać podany procent danej liczby. 2. Obliczać liczbę na podstawie jej procentu. 3. Obliczać, jakim procentem jednej liczby jest druga liczba. 4. Wykorzystywać powyższe rodzaje obliczeń do rozwiązywania prostych zadań praktycznych (np. obniżka cen, stopy metali, stężenia roztworów). 5. Wyrażenia algebraiczne 1. Budowa wyrażeń algebraicznych. 2. Wartość wyrażeń algebraicznych. 3. Dodawanie, odejmowanie i mnożenie wyrażeń algebraicznych. 1. Budować proste wyrażenia algebraiczne (w tym opisujące zależności wyrażone w zadaniach o treści praktycznej). 1. Obliczać wartości liczbowe wyrażeń algebraicznych. 1. Dodawać i odejmować sumy algebraiczne. 2. Mnożyć sumy algebraiczne przez jednomian. 3. Wyłączać przed nawias liczbę lub jednomian. 1. Przekształcać proste wzory typu: L = 2a + 2b; V = 1/3 abc. 4. Przekształcanie wyrażeń algebraicznych. 6. Równania i nierówności 1. Równania i nierówności pierwszego stopnia z jedną niewiadomą. 2. Układy równań pierwszego stopnia z dwiema niewiadomymi. 3. Zastosowanie równań pierwszego stopnia z jedną niewiadomą oraz układów równań pierwszego stopnia z dwiema niewiadomymi. 1. Rozwiązywać równanie pierwszego stopnia z jedną niewiadomą (w tym równania zapisane w postaci proporcji). 1. Rozwiązywać układy dwóch równań liniowych z dwiema niewiadomymi metodami podstawiania i przeciwnych współczynników. 1. Rozwiązywać zadania o treści praktycznej prowadzące do równania pierwszego stopnia z jedną niewiadomą. 2. Rozwiązywać zadania o treści praktycznej prowadzące do układu dwóch równań liniowych z dwiema niewiadomymi. 7. Elementy statystyki opisowej 1. Zbieranie, porządkowanie, przedstawianie i interpretowanie danych. 1. Zbierać dane statystyczne, porządkować i przedstawiać w formie tabel lub diagramów słupkowych (→ technologia informacyjna). Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 100 2. Odczytywać i interpretować dane statystyczne przedstawione w formie tabel lub diagramów różnych typów. 3. Łączyć i interpretować informacje pochodzące z kilku źródeł. 8. Wykresy funkcji 1. Funkcja liczbowa i jej wykres. 2. Przedstawianie danych za pomocą wykresu funkcji w układzie współrzędnych. 3. Proporcjonalność prosta i jej przedstawienie wykresem. 4. Odczytywanie informacji z wykresu funkcji opisującej sytuację praktyczną. 1. Sporządzać wykres funkcji zadanej tabelką. 2. Podać przykłady zależności funkcyjnych w życiu codziennym, gospodarce i przyrodzie. 1. Budować tabelkę wartości funkcji opisującej sytuację praktyczną i szkicować jej wykres. 1. Reprezentować wykresem proporcjonalność prostą w sytuacjach praktycznych. 2. Odczytywać z wykresu wartość funkcji dla danego argumentu. 1. Odczytywać z wykresu najmniejszą i największą wartość funkcji. 2. Wskazywać argumenty, dla których funkcja przyjmuje daną wartość; wskazywać miejsca zerowe funkcji. 3. Wskazywać argumenty, dla których funkcja przyjmuje wartości dodatnie (ujemne). 9. Elementy teorii prawdopodobieństwa 1. Przykłady prostych doświadczeń losowych. 1. Oceniać, które z danych (prostych) zdarzeń losowych (np. rzut kostką, rzut monetą, wyciąganie losu) jest bardziej prawdopodobne. 10. Figury płaskie 1. Długość okręgu. Pole koła. 2. Okrąg opisany na trójkącie. Okrąg wpisany w trójkąt. 3. Kąt wpisany w okrąg. Kąt środkowy. 4. Twierdzenie Pitagorasa i jego zastosowania. 5. Cechy przystawania trójkątów. 6. Oś symetrii figury. Środek symetrii figury. 1. Obliczać długość okręgu i pole koła. 1. Stosować własności okręgu wpisanego w trójkąt oraz okręgu opisanego na trójkącie. 2. Konstruować okrąg opisany na trójkącie oraz okrąg wpisany w trójkąt. 1. Rozwiązywać proste zadania dotyczące kątów środkowych i wpisanych w okrąg oraz związków między nimi. 1. Stosować twierdzenie Pitagorasa do obliczania długości odcinków. 2. Obliczać obwody i pola figur (również z zastosowaniem twierdzenia Pitagorasa). 1. Rozpoznawać trójkąty przystające. 2. Stosować cechy przystawania trójkątów w prostych zadaniach o kontekście praktycznym. 1. Rozpoznawać figury osiowo- i środkowosymetryczne. 2. Znajdować osie symetrii lub środek symetrii takich figur. 11. Bryły 1. Graniastosłupy. Ostrosłupy. Bryły obrotowe. 2. Pola powierzchni i objętości brył. 1. Rozpoznawać i rysować graniastosłupy proste, ostrosłupy, walce i stożki. 2. Wskazywać niektóre odcinki (krawędzie, wysokości, przekątne) w graniastosłupach prostych i ostrosłupach prawidłowych. 3. Obliczać długości krawędzi, wysokości, przekątnych w graniastosłupach prostych i w ostrosłupach (w tym z zastosowaniem twierdzenia Pitagorasa). 1. Obliczać pola powierzchni i objętości graniastosłupów prostych, ostrosłupów prawidłowych, walców, stożków i kul. Geografia 101 GEOGRAFIA Założenia Podstawa programowa geografii ma konstrukcję liniowo-spiralną. Wymagania opisane w części geograficznej przyrody nauczanej w szkole podstawowej obowiązują w gimnazjum, a wymagania z gimnazjum obowiązują w liceach i technikum. Przydział godzin: 4; 3; 105. Cele kształcenia 1. Zainteresowanie przestrzenią geograficzną i przygotowanie do swobodnego poruszania się w niej. 2. Zrozumienie związków między procesami przyrodniczymi, społecznymi, gospodarczymi i politycznymi współczesnego świata w perspektywie lokalnej, krajowej, kontynentalnej i globalnej. 3. Poczucie odpowiedzialności za środowisko przyrodnicze, rozumienie konieczności jego ochrony. 4. Postawa tolerancji i uznania innych kultur. Treść Wymagania 1. Wiadomości wstępne 1. Źródła wiedzy geograficznej. 2. Mapy. 3. Dane statystyczne na mapie. 1. Znać zasady prowadzenia obserwacji w terenie. 2. Wiedzieć, jak korzystać z atlasów, roczników statystycznych, czasopism geograficznych, stron internetowych zawierających wiadomości geograficzne. 3. Rozumieć informacje przedstawiane za pomocą wykresów statystycznych. 4. Rozumieć, na czym polega różnica między danymi względnymi i bezwzględnymi. 5. Poprawnie rysować wykresy statystyczne różnego typu. 1. Prawidłowo odczytać obiekty na mapie topograficznej. 2. Umieć posługiwać się mapą turystyczną, korzystać z legendy mapy. 3. Umieć korzystać z atlasu samochodowego; zaplanować trasę podróży; obliczyć jej długość na podstawie mapy w atlasie. 1. Interpretować kartogramy i kartodiagramy, wiedzieć, kiedy przedstawia się dane za pomocą kartodiagramu, a kiedy – kartogramu. 2. Rozumieć izolinie na mapie, wiedzieć, jakie zjawiska przedstawia się za ich pomocą. 2. Ruch obrotowy Ziemi 1. Czas słoneczny i czas strefowy. 2. Wyznaczanie szerokości i długości geograficznej. 1. Rozumieć, że obrót Ziemi wokół osi stanowi podstawę rachuby czasu. 2. Rozumieć, dlaczego czas oparty na pozornym ruchu Słońca nazywa się czasem słonecznym. 3. Rozumieć, dlaczego wyróżnia się strefy czasowe, obliczyć, która godzina jest np. w Chicago o danej godzinie w Londynie. 1. Rozumieć, do czego służy siatka geograficzna. 2. Określić długość i szerokość geograficzną dowolnego punktu na podstawie mapy. 3. Planeta Ziemia 1. Dzieje Ziemi. 1. Usytuować w czasie ery geologiczne. 2. Rozumieć, jak powstały skamieniałości i o czym świadczy ich występowanie w skałach. 102 Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 2. Litosfera. 3. Hydrosfera. 4. Atmosfera. 5. Gleby i biosfera. 1. Znać model sferyczny wnętrza Ziemi. 2. Znać główne składniki skorupy ziemskiej. 3. Rozumieć, jak powstały skały i skąd się biorą różnice między nimi. 4. Wyjaśnić, jak budowa geologiczna warunkuje rzeźbę powierzchni Ziemi. 5. Znać wpływ czynników naturalnych na ukształtowanie powierzchni Ziemi. 6. Znać przykłady działalności człowieka zmieniającej powierzchnię Ziemi. 1. Rozumieć, w jaki sposób odbywa się obieg wody w przyrodzie. 2. Znać główne różnice składu wód lądowych i morskich. 3. Rozumieć, skąd się biorą wody podziemne. 4. Rozumieć, na czym polega niszcząca i budująca działalność wód płynących. 5. Rozumieć mechanizm przypływów i odpływów. 1. Znać podział atmosfery Ziemi na troposferę, stratosferę, mezosferę i termosferę. 2. Rozumieć, skąd się biorą różnice temperatur w różnych porach roku i w różnych częściach świata. 3. Wiedzieć, czym są pasaty i monsuny, znać mechanizm powstawania cyklonów. 4. Wyjaśnić, skąd się biorą opady. 1. Rozumieć, jak powstaje gleba. 2. Znać przykłady wpływu działalności człowieka na jakość gleby. 4. Mała ojczyzna 1. Środowisko przyrodnicze regionu zamieszkania ucznia. 2. Gospodarka regionu. 3. Miasta w regionie 1. Scharakteryzować rzeźbę, wody, szatę rośliną i warunki pogodowe w różnych porach roku w regionie zamieszkania. 1. Znać najważniejsze rodzaje działalności gospodarczej w regionie (np. rolnictwo, przemysł, górnictwo, leśnictwo, turystyka). 2. Rozumieć, że pewne formy działalności gospodarczej zależą od środowiska przyrodniczego (m.in. złóż surowców mineralnych, zasobów drewna, dobrych gleb), a pewne nie. 1. Scharakteryzować rozmieszczenie miast w regionie, znać główne ośrodki miejskie. 2. Rozumieć, że rozwój ośrodków miejskich jest związany z funkcjami, jakie pełnią w regionie (np. ośrodek administracyjny, przemysłowy, handlowy, węzeł komunikacyjny). 5. Polska w Europie 1. Położenie Polski. 2. Podział administracyjny Polski. 3. Ludność i osadnictwo na terytorium Polski. 4. Miasta. 1. Scharakteryzować położenie geograficzne Polski w Europie. 1. Znać szczeble podziału administracyjnego, wskazać województwa na mapie Polski, znać gminę i powiat zamieszkania. 1. Znać regiony o najwyższej i najniższej gęstości zaludnienia. 2. Rozumieć, skąd się biorą regionalne różnice gęstości zaludnienia. 3. Znać różnice między osadnictwem miejskim i wiejskim. 1. Zlokalizować na mapie konturowej stolice województw. 2. Rozumieć, na czym polega funkcja stołeczna miasta. Geografia 5. Gospodarka Polski. 103 3. Podać przykłady wzrostu lub spadku liczby ludności miasta, wyjaśnić przyczyny tych zmian. 1. Znać najważniejsze surowce mineralne Polski i miejsca ich występowania. 2. Wiedzieć, jakie działy przemysłu rozwijają się od 1990 r. 3. Rozumieć uwarunkowania przyrodnicze rozwoju rolnictwa w Polsce. 4. Znać najważniejsze kierunki produkcji rolnej. 5. Wiedzieć, jakie usługi rozwijają się najszybciej i gdzie są zlokalizowane. 6. Rozumieć, dlaczego rozwój sektora usług świadczy o unowocześnianiu się gospodarki. 6. Europa 1. Krainy geograficzne i mapa polityczna. 2. Tradycyjny przemysł europejski. 3. Nowoczesny przemysł i usługi. 4. Turystyka a rozwój gospodarczy regionów europejskich. 5. Miasta europejskie. 6. Wieś i rolnictwo w Europie. 7. Wybrane kraje europejskie. 1. Znać granice kontynentu europejskiego i główne krainy geograficzne. 2. Wskazać państwa na mapie Europy, znać ich stolice. 3. Wiedzieć, że w państwach europejskich obowiązują różne podziały administracyjne. 1. Wiedzieć, gdzie w Europie znajdują się złoża surowców energetycznych i rud najważniejszych metali. 2. Znać największe aglomeracje miejsko-przemysłowe Europy. 3. Rozumieć przyczyny upadku starych okręgów przemysłowych. 1. Wiedzieć, jakie nowoczesne branże przemysłu rozwijają się w Europie. 2. Rozumieć, dlaczego rozwój usług zależy od rozwoju transportu i komunikacji. 3. Rozumieć, że usługi wyższego rzędu są cechą charakterystyczną społeczeństwa opartego na wiedzy. 1. Rozumieć, że turystyka przyczynia się do rozwoju regionów peryferyjnych. 2. Wiedzieć, które regiony europejskie czerpią swoje dochody przede wszystkim z turystyki. 1. Wiedzieć, na czym polega proces urbanizacji. 2. Rozumieć, że uprzemysłowienie, rozwój usług i zmniejszanie się zatrudnienia w rolnictwie prowadzą do wzrostu udziału ludności miejskiej w społeczeństwie. 1. Znać przyczyny zróżnicowania produkcji rolnej w Europie. 2. Znać czynniki określające konkurencyjność produktów rolnych krajów Europy Środkowej na rynku światowym. 3. Rozumieć, że tereny wiejskie nie są już zdominowane przez rolnictwo i że rozwijają się tam także inne działy gospodarki (m.in. drobny przemysł, rzemiosło i agroturystyka). 1. Opisać rozwój turystyki na przykładzie Hiszpanii. 2. Opisać rozwój i upadek przemysłu ciężkiego na przykładzie Wielkiej Brytanii. 3. Opisać rozwój przemysłu elektronicznego i gospodarki opartej na wiedzy na przykładzie Finlandii. 7. Ameryka Północna 1. Krainy geograficzne i mapa polityczna. 1. Znać najważniejsze krainy geograficzne Ameryki Północnej. 2. Wskazać na mapie główne państwa Ameryki Północnej. 104 2. Ludność. 3. Gospodarka. 4. Parki narodowe w Ameryce Północnej. Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 3. Wiedzieć, że część południowa Ameryki Północnej, do której należą między innymi wyspy Morza Karaibskiego, zwana jest także Ameryką Środkową. 4. Rozumieć, że współczesny podział polityczny w basenie Morza Karaibskiego jest konsekwencją dawnych podbojów kolonialnych i że niektóre wyspy nadal stanowią terytoria zależne Wielkiej Brytanii, Francji, Holandii i Stanów Zjednoczonych. 1. Wiedzieć, że rdzenną ludność Ameryki Północnej stanowią Indianie i Eskimosi. 2. Wiedzieć, że napływowa ludność Ameryki Północnej to potomkowie imigrantów z Europy, a także czarnoskórych niewolników sprowadzonych z Afryki do pracy w okresie kolonialnym. 3. Rozumieć, że w wiekach XIX i XX ludność narodowości polskiej emigrowała do Ameryki Północnej w poszukiwaniu pracy i że dziś Polonia amerykańska należy do najliczniejszych na świecie. 4. Wiedzieć, że USA i Kanada w dalszym ciągu przyciągają imigrantów z innych części świata, w tym z Polski. 1. Rozumieć, że kierunki rozwoju gospodarczego Ameryki Północnej były związane z kolonizacją europejską (m.in. z rozwojem plantacji trzciny cukrowej, bawełny, tytoniu na rynki europejskie), a od XIX w. – z eksploatacją surowców mineralnych dla szybko rosnącego sektora przemysłowego. 2. Wiedzieć, że gospodarka Stanów Zjednoczonych i Kanady jest bardziej rozwinięta niż gospodarka pozostałych krajów tego kontynentu, rozważyć przyczyny tej różnicy. 3. Wiedzieć, że Dolina Krzemowa w Kalifornii jest słynnym ośrodkiem przemysłu komputerowego. 4. Rozumieć, że różnice w poziomie rozwoju gospodarczego między Stanami Zjednoczonymi a Meksykiem są przyczyną masowych migracji ludności meksykańskiej do Stanów Zjednoczonych. 5. Wiedzieć, że wyspy Morza Karaibskiego są jednym z najchętniej odwiedzanych regionów turystycznych na świecie dzięki niepowtarzalnym warunkom przyrodniczym. 1. Wiedzieć, że w Stanach Zjednoczonych w drugiej połowie XIX w. powstał pierwszy na świecie park narodowy – Yellowstone; wiedzieć, gdzie się znajduje i co go wyróżnia. 8. Ameryka Południowa 1. Krainy geograficzne i mapa polityczna. 2. Ludność. 3. Gospodarka. 1. Znać najważniejsze krainy geograficzne Ameryki Południowej. 2. Wskazać na mapie główne państwa Ameryki Południowej. 1. Znać różnice gęstości zaludnienia na kontynencie, wskazać na mapie największe (powyżej 10 mln) zespoły miejskie, wiedzieć, jakimi językami mówi się w poszczególnych krajach. 1. Rozumieć związki ekspansji kolonialnej w Ameryce Południowej z jej zasobami złota i srebra. 2. Rozumieć związki rozwoju gospodarczego w Ameryce Południowej z eksportem cukru, kakao, kawy, kauczuku, bananów, ropy naftowej, rudy miedzi, rudy cyny, boksytów na rynek europejski (a od XIX w. także północnoamerykański). Geografia 105 3. Rozważyć przyczyny biedy panującej w wielu społeczeństwach kontynentu, migracji ze wsi do miast i powstawania dzielnic nędzy w wielkich aglomeracjach miejskich. 9. Afryka 1. Krainy geograficzne i mapa polityczna. 2. Ludność. 3. Gospodarka. 1. Znać najważniejsze krainy geograficzne Afryki. 2. Wskazać na mapie największe państwa Afryki. 3. Rozumieć, że współczesne granice polityczne stanowią dziedzictwo kolonialnej przeszłości tego kontynentu. 1. Wiedzieć, że Afryka Północna zamieszkana jest głównie przez ludność arabską wyznającą islam, a regiony leżące na południe od Sahary – przez ludność czarnoskórą, silnie zróżnicowaną etnicznie, językowo i religijnie (chrześcijanie, muzułmanie, animiści). 1. Wiedzieć, że Afryka dostarcza krajom rozwiniętym głównie surowców rolnych i mineralnych. 2. Rozważyć przyczyny niekorzystnych dla Afryki relacji w handlu międzynarodowym. 3. Rozumieć, że tradycyjne rolnictwo nie gwarantuje wystarczającej ilości żywności mieszkańcom Afryki. 10. Azja 1. Krainy geograficzne i mapa polityczna. 2. Ludność. 3. Gospodarka. 1. Znać najważniejsze krainy geograficzne Azji. 2. Wskazać na mapie największe państwa Azji. 1. Wiedzieć, które regiony Azji są gęsto zaludnione, a które słabo. 2. Rozumieć, że dynamiczny przyrost ludności w niektórych krajach Azji rodzi problemy społeczne, gospodarcze, polityczne i ekologiczne. 1. Rozumieć genezę współczesnego zróżnicowania krajów Azji pod względem rozwoju gospodarczego. 2. Rozumieć, dlaczego Japonia należy do krajów wysoko rozwiniętych, a Chiny przeżywają okres dynamicznego wzrostu gospodarczego. 3. Znać gospodarcze znaczenie makroregionu Azji i Pacyfiku. 11. Inne kontynenty 1. Australia. 2. Antarktyda. 1. Znać najważniejsze krainy geograficzne Australii. 2. Znać główne skupiska ludności na kontynencie. 1. Wiedzieć, czym są lądolód i lodowce szelfowe. 2. Znać główne cechy klimatu Antarktydy i Arktyki. 12. Rozwój globalny 1. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego. 2. Rozwój zrównoważony. 1. Wiedzieć, że poziom rozwoju-społeczno gospodarczego można mierzyć za pomocą różnych wskaźników, w tym wskaźnika produktu krajowego brutto i wskaźnika rozwoju społecznego (HDI). 1. Rozumieć ideę rozwoju zrównoważonego i konieczność przestrzegania jego zasad w programach rozwoju społeczno-gospodarczego. 2. Rozumieć, że nieprzemyślana działalność człowieka może prowadzić do dużych zniszczeń w środowisku naturalnym. 3. Rozumieć, że nadmierne wykorzystywanie zasobów mineralnych może prowadzić do ich wyczerpania; wiedzieć, jakie mogą być tego konsekwencje. Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 106 BIOLOGIA Założenia Podstawa programowa biologii ma konstrukcję spiralną: zagadnienia wprowadzone w gimnazjum są selektywnie rozwijane w liceach lub technikum. Wymagania opisane w części biologicznej przyrody nauczanej w szkole podstawowej obowiązują w gimnazjum. Przydział godzin: 4; 3; 105. Cele kształcenia 1. Zainteresowanie naukowym wyjaśnianiem zjawisk przyrody ożywionej. 2. Umiejętności gromadzenia informacji o formach i procesach życiowych, selekcjonowania ich, porządkowania oraz formułowania i przedstawiania wniosków. 3. Postawa odpowiedzialności za zdrowie własne i innych ludzi, szacunek wobec istot żywych, zrozumienie wagi ochrony przyrody. Treść Wymagania 1. Biologia jako nauka o życiu 1. Przedmiot badań i podstawowe metody badawcze w biologii. 1. Przedstawić źródła wiedzy biologicznej (obserwacja, doświadczenie). 2. Przeprowadzać obserwacje mikroskopowe preparatów świeżych i trwałych; wykonywać preparaty świeże z dostępnych materiałów (np. skórka cebuli, miąższ pomidora itp.). 3. Planować, przeprowadzać i dokumentować obserwacje i proste doświadczenia. 4. Określić warunki doświadczenia, rozróżniać próbę badaną i kontrolną, wyciągać wnioski z danych. 2. Budowa i funkcjonowanie komórki 1. Związki chemiczne budujące organizmy. 2. Funkcje poszczególnych elementów komórki bakteryjnej, roślinnej i zwierzęcej. 3. Pozyskiwanie substancji i energii: a) potrzeby życiowe organizmu; b) fotosynteza i oddychanie. 1. Wyróżnić podstawowe grupy związków chemicznych budujących żywe organizmy (białka, węglowodany, tłuszcze, kwasy nukleinowe, sole mineralne, wodę), określić funkcje, jakie pełnią w komórce. 2. Wymienić najważniejsze pierwiastki budujące ciała organizmów (C, N, H, O, P, S, Na, K, Ca). 3. Wiedzieć, że węgiel jest kluczowym pierwiastkiem dla istnienia życia. 1. Rozpoznać na schemacie lub zdjęciu podstawowe elementy budowy komórki (błonę komórkową, cytoplazmę, jądro, chloroplast, mitochondrium, wakuolę, ścianę komórkową), przedstawić ich funkcje. 2. Porównać budowę komórki bakterii, roślin i zwierząt, wskazując cechy umożliwiające ich rozróżnienie. 1. Wykazać, że wszystkie organizmy potrzebują energii do życia. 2. Wiedzieć, że wszystkie organizmy potrzebują związków węgla, ale tylko niektóre mogą przyswajać go w postaci CO2; rozróżniać organizmy samożywne i cudzożywne. 3. Znać schematyczne równanie sumaryczne fotosyntezy tlenowej. 4. Wiedzieć, że utlenianie związków organicznych dostarcza energii żywym organizmom. 5. Wiedzieć, że enzymy to białka, które przyspieszają przebieg określonych reakcji chemicznych w komórce. Biologia 107 3. Klasyfikowanie i rozpoznawanie organizmów 1. Funkcje życiowe organizmu. 2. Zasady klasyfikacji i sposoby identyfikacji organizmów. 3. Wirusy. 4. Bakterie. 5. Jednokomórkowe protisty. 6. Rośliny. 7. Grzyby. 8. Zwierzęta. 1. Opisać czynności życiowe organizmu: metabolizm, ruch, pobudliwość (reaktywność), rozmnażanie, wzrost i rozwój. 1. Uzasadnić potrzebę klasyfikowania organizmów. 2. Przedstawić zasady systemu klasyfikacji biologicznej. 3. Posługiwać się kluczem do oznaczania organizmów. 4. Opracować dychotomiczny klucz do oznaczania określonej grupy organizmów (lub obiektów). 1. Opisać podstawowe elementy budowy wirusa (materiał genetyczny, otoczka białkowa). 2. Wymienić cechy, które odróżniają wirusy od organizmów zbudowanych z komórek. 1. Określić miejsca występowania bakterii i przedstawić ich rolę w życiu człowieka i w środowisku, w tym w rozkładzie materii organicznej. 1. Podać przykłady jednokomórkowych protistów. 2. Przedstawić na przykładzie wybranego protista podstawowe czynności życiowe organizmu jednokomórkowego. 1. Wskazać (np. na schemacie) organy roślinne (korzeń, łodygę, liść, kwiat, owoc) i określić ich funkcje. 2. Wskazać struktury i organy, w których zachodzi fotosynteza. 3. Przedstawić przystosowania w budowie kwiatów do zapylenia (wiatropylność i owadopylność). 4. Opisać warunki niezbędne do procesu kiełkowania (temperatura, woda, tlen). 5. Znać rolę nawożenie, znać składniki mineralne niezbędne do wzrostu roślin (N, P, K, Ca, mikroelementy). 6. Przedstawić budowę nasienia (łupina nasienna, bielmo, zarodek). 7. Przedstawić zróżnicowanie budowy owoców w związku z ich przystosowaniem do rozsiewania. 1. Znać drożdże, pleśnie, grzyby kapeluszowe i porosty jako przedstawicieli grzybów. 2. Wymienić cechy różniące grzyby od innych organizmów. 3. Wskazać miejsca występowania w środowisku grzybów i porostów; rozumieć ich rolę w przyrodzie. 1. Rozumieć istotę podziału zwierząt na kręgowce i bezkręgowce. 2. Porównać cechy morfologiczne parzydełkowców, płazińców, nicieni, pierścienic, stawonogów (skorupiaków, owadów i pajęczaków), mięczaków, ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków. 3. Wymienić cechy umożliwiające zaklasyfikowanie organizmu do wymienionych grup, rozpoznać dany organizm jako przedstawiciela jednej z grup na podstawie obecności tych cech. 4. Budowa i funkcje życiowe człowieka 1. Tkanki, narządy, układy narządów. 1. Zdefiniować pojęcia: tkanka, narząd, układ narządów. 2. Wymienić podstawowe rodzaje tkanek budujących ciało człowieka (nabłonkową, mięśniową, nerwową, krew, łączną chrzęstną i kostną), podać ich podstawowe funkcje. 108 Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 2. Układ ruchu. 3. Układ pokarmowy i przebieg procesów trawiennych. 4. Układ oddechowy i wymiana gazowa. 5. Układ krążenia: krwionośny i limfatyczny. 6. Układ nerwowy. 7. Narządy zmysłów: wzroku, słuchu, węchu, smaku, równowagi, skórne. 1. Wymienić podstawowe składniki chemiczne kości. 2. Wymienić i rozpoznać (np. na schemacie) elementy szkieletu osiowego, obręczy i kończyn. 3. Wykazać współdziałanie mięśni, ścięgien, kości i stawów w prawidłowym funkcjonowaniu układu ruchu. 4. Przedstawić antagonizm pracy mięśni szkieletowych. 5. Określić czynniki wpływające na prawidłowy rozwój muskulatury ciała. 1. Wymienić i rozpoznać (np. na schemacie) narządy układu pokarmowego. 2. Określić miejsca: trawienia pokarmów i wchłaniania produktów trawienia. 3. Opisać rolę trzustki i wątroby. 1. Opisać narządy układu oddechowego. 2. Przedstawić mechanizm wymiany gazowej w tkankach i w płucach. 3. Określić rolę klatki piersiowej i przepony w wymianie gazowej. 4. Opisać rolę krwi w transporcie gazów oddechowych. 1. Przedstawić budowę i funkcje układów krwionośnego i limfatycznego. 2. Opisać budowę serca. 3. Porównać budowę, lokalizację i funkcje żył, tętnic i naczyń włosowatych. 4. Przedstawić krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym. 5. Określić funkcje głównych składników krwi (krwinek czerwonych i białych, płytek krwi, osocza). 1. Przedstawić budowę i funkcje układu nerwowego ze szczególnym uwzględnieniem mózgu i rdzenia kręgowego. 1. Przedstawić budowę oka i ucha oraz wyjaśnić sposób ich działania (omówić drogę bodźca). 2. Wskazać lokalizację i określić budowę i funkcję błędnika. 3. Wskazać lokalizację i określić rolę zmysłów smaku i węchu. 4. Opisać rolę narządów zmysłów zlokalizowanych w skórze (ból, dotyk, ciepło, zimno). 8. Budowa i funkcje skóry. 1. Opisać budowę skóry w powiązaniu z jej funkcjami. 9. Układ dokrewny. 1. Przedstawić rolę hormonów w regulacji działania i rozwoju organizmu. 2. Wymienić gruczoły dokrewne i wskazać ich lokalizację. 1. Przedstawić budowę i funkcje męskich i żeńskich narządów płciowych. 2. Określić przejawy dojrzałości płciowej kobiet i mężczyzn. 3. Opisać etapy cyklu menstruacyjnego kobiety. 4. Wyjaśnić, co to jest zapłodnienie. 5. Znać czynniki wpływające na prawidłowy przebieg ciąży. 10. Rozmnażanie i rozwój: a) narządy płciowe; b) menstruacja, zapłodnienie, ciąża; c) etapy ontogenezy. 11. Układ wydalniczy. 1. Wyjaśnić istotę procesu wydalania, nazwać wydalane substancje. 2. Opisać budowę i funkcje głównych narządów (nerek, moczowodów, pęcherza cewki moczowej). Biologia 109 5. Zdrowie człowieka 1. Równowaga (homeostaza) organizmu: a) współdziałanie układów w zachowaniu homeostazy; b) stan zdrowia i choroby. 1. Podać przykłady współpracy narządów i układów narządów w zachowaniu równowagi organizmu. 2. Przedstawić znaczenie pojęć: zdrowie i choroba, przedstawić czynniki wpływające na zdrowie człowieka. 2. Biologiczne czynniki chorobotwórcze: wirusy, bakterie, jednokomórkowe protisty, zwierzęta pasożytnicze, grzyby. 1. Opisać wybrane organizmy chorobotwórcze, określić źródła i drogi zakażenia się nimi. 2. Opisać podstawowe zasady profilaktyki i postępowania w przypadku chorób zakaźnych (w tym roznoszonych drogą płciową) i pasożytniczych. 3. Przedstawić drogi zakażenia się wirusem HIV i zasady profilaktyki, znać skutki zakażenia (rozwój AIDS). 4. Wyjaśnić, na czym polegają szczepienia ochronne; podać przykłady szczepień obowiązkowych i nieobowiązkowych i ocenić ich znaczenie. 5. Wyjaśnić, dlaczego antybiotyki należy przyjmować wyłącznie za zgodą lekarza i zgodnie z jego zaleceniem. 3. Środowiskowe czynniki chorobotwórcze: zanieczyszczenie środowiska, hałas, narkotyki, używki. 1. Opisać wpływ hałasu na zdrowie człowieka. 2. Przedstawić negatywny wpływ na zdrowie człowieka niektórych używek (tytoń, alkohol), narkotyków i środków dopingujących oraz nadużywania kofeiny i niektórych leków (zwłaszcza oddziałujących na psychikę). 3. Na przykładzie wybranego czynnika (np. metalu ciężkiego, DDT, izotopu radioaktywnego) przedstawić wpływ zanieczyszczenia środowiska na zdrowie człowieka. 1. Podać przykłady chorób nowotworowych. 2. Wymienić czynniki zewnętrzne (np. palenie papierosów, promieniowanie UV, nawyki żywieniowe) sprzyjające wystąpieniu chorób nowotworowych. 4. Choroby nowotworowe. 5. Wpływ odżywiania się na zdrowie człowieka. 6. Podstawowe zasady higieny i profilaktyki. 1. Przedstawić podstawowe zasady zdrowego żywienia (jadłospis zróżnicowany w zależności od wieku, stanu zdrowia i trybu życia). 2. Uzasadnić szkodliwość spożywania w nadmiarze niektórych substancji (soli kuchennej, cukrów, tłuszczów, alkoholu) i przedstawić konsekwencje takiego odżywiania się. 3. Obliczyć wskaźnik masy ciała (BMI). 4. Opisać rolę błonnika w prawidłowym funkcjonowaniu układu pokarmowego; uzasadnić konieczność systematycznego spożywania owoców i warzyw. 5. Przedstawić skutki niedoboru witamin i składników mineralnych (Mg, Fe, Ca) w organizmie. 6. Wiedzieć, że nadmiar niektórych witamin i składników mineralnych w pożywieniu może być szkodliwy. 7. Wyjaśnić, co to jest anoreksja i bulimia. 1. Uzasadnić konieczność wykonywania okresowych badań kontrolnych. 2. Wykazać korzystny wpływ aktywności fizycznej na zdrowie; przewidzieć skutki jej braku. 3. Opisać podstawowe zasady profilaktyki schorzeń układu szkieletowego, pokarmowego, oddechowego, krążenia, wydalniczego, nerwowego i narządów zmysłów. Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 110 4. Opisać stan zmęczenia, znużenia, przemęczenia i stresu, przewidzieć ich skutki, przedstawić sposoby radzenia sobie ze stresem, np. szkolnym. 6. Genetyka z elementami biologii stosowanej 1. Kwasy nukleinowe. 2. Podział komórki. 3. Informacja genetyczna. 4. Dziedziczenie. 5. Zmiany informacji genetycznej. 6. Hodowla roślin i zwierząt. 7. Inżynieria genetyczna i organizmy genetycznie zmodyfikowane. 8. Zastosowanie badań DNA. 1. Opisać budowę DNA (dwuniciowa struktura, nukleotydy), funkcję i istotę replikacji. 2. Uzasadnić konieczność podwojenia ilości DNA przed podziałem komórki. 1. Rozróżnić komórki haploidalne i diploidalne; obliczyć haploidalną i diploidalną liczbę chromosomów. 1. Wyjaśnić sposób kodowania porządku aminokwasów w białku za pomocą kolejności nukleotydów w DNA. 1. Rozumieć pojęcia: gen, allel. 2. Określić liczbę alleli danego genu w komórce haploidalnej i diploidalnej. 3. Wiedzieć, że niektóre cechy osobnika są związane z genami otrzymanymi od rodziców. 4. Przedstawić (omówić i zapisać symbolami) mechanizm dziedziczenia płci u człowieka. 1. Podać ogólną definicję mutacji oraz określić powstawanie nowych alleli genu jako wynik mutacji. 2. Określić przyczyny wystąpienia mutacji (mutacje spontaniczne i wywołane przez czynniki mutagenne). 1. Wyjaśnić, na czym polega dobór (sztuczny) w hodowli. 2. Wskazać cechy gatunków selekcjonowane w hodowli (np. pszenica odporna na wyleganie, mleczne i mięsne rasy krów, długowłose owce, psy rasowe, konie wyścigowe). 1. Podać znaczenie nazw: inżynieria genetyczna, organizm genetycznie zmodyfikowany (GMO) i produkt GMO. 2. Podać przykłady zastosowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych (np. produkcja przez bakterie ludzkiej insuliny, hormonów, szczepionek; zastosowanie GMO w rolnictwie). 1. Opisać i podać przykłady wykorzystania badań DNA w medycynie, sądownictwie i nauce. 7. Ekologia z elementami ochrony przyrody 1. Nisza ekologiczna. 2. Zależności wewnątrzi międzygatunkowe: a) konkurencja wewnątrzi międzygatunkowa; b) roślinożerność, drapieżnictwo, pasożytnictwo; c) symbioza (mutualizm). 1. Podać przykłady gatunków o wąskiej i szerokiej tolerancji na wybrany czynnik środowiska (np. temperaturę). 2. Podać definicję niszy ekologicznej i wskazać podstawowe elementy niszy ekologicznej wybranego gatunku. 1. Na przykładzie wybranego gatunku wskazać zasoby, o które konkurują jego przedstawiciele. 2. Opisać skutki konkurencji wewnątrz- i międzygatunkowej. 3. Wymienić podobieństwa i różnice między drapieżnictwem, roślinożernością i pasożytnictwem. 4. Na przykładzie wybranego roślinożernego ssaka przedstawić adaptacje zwierząt do odżywiania się pokarmem roślinnym; podać przykłady adaptacji roślin służących obronie przez zgryzaniem. 5. Na przykładzie wybranego mięsożernego ssaka przedstawić adaptacje drapieżników do chwytania zdobyczy; podać przykłady obronnych adaptacji ich ofiar. Chemia 3. Ekosystem: a) elementy ekosystemu; b) zależności pokarmowe (łańcuchy i sieci pokarmowe). 4. Ochrona przyrody. 111 6. Podać przykłady pasożytów i przedstawić ich adaptacje do pasożytniczego trybu życia. 7. Wyjaśnić, jak zjadający i zjadani regulują wzajemnie swoją liczebność. 8. Zanalizować dowolny przykład mutualizmu (symbiozy), wskazując korzyści odnoszone przez obu partnerów. 1. Wskazać ożywione i nieożywione elementy ekosystemu; wykazać, że są one powiązane różnorodnymi zależnościami. 2. Rozróżnić producentów, konsumentów materii organicznej i destruentów jako konsumentów odżywiających się szczątkami organizmów. 3. Przedstawić zależności pokarmowe w ekosystemie w postaci łańcuchów i sieci pokarmowych. 4. Przedstawić obieg materii i przepływ energii przez ekosystem. 1. Wymienić podstawowe powody ochrony przyrody. 2. Opisać przyczyny współczesnego wymierania gatunków, podać przykłady gatunków wymarłych i wymierających wskutek działalności człowieka. 3. Przedstawić główne formy ochrony obiektów i obszarów cennych przyrodniczo (parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty i pomniki przyrody). 4. Określić funkcje, jakie dla społeczeństwa pełnią lasy, oraz wskazać zasady takiej gospodarki leśnej, która sprzyja ich realizowaniu. 8. Ewolucja życia 1. Źródła wiedzy o wspólnym pochodzeniu i ewolucji organizmów. 2. Adaptacje i dobór naturalny. 1. Rozumieć pojęcie ewolucji organizmów. 2. Wymienić główne źródła wiedzy o przebiegu ewolucji. 1. Wykazać, że organizmy są przystosowane do środowiska w którym żyją; podać przykłady adaptacji. 2. Na dowolnym przykładzie wykazać, że osobniki tego samego gatunku różnią się między sobą. 3. Rozumieć, że przeżywają i wydają potomstwo osobniki o najlepszej kombinacji cech. CHEMIA Założenia Chemia jest dyscypliną doświadczalną. Nauczanie chemii odbywa się w całości lub częściowo w formie dwulekcyjnych jednostek metodycznych w pracowni wyposażonej w sprzęt niezbędny do prowadzenia pokazów i doświadczeń. Program chemii należy skoordynować z programem fizyki. Przydział godzin: 4; 3; 105. Cele kształcenia 1. Zainteresowanie naukowym wyjaśnianiem cech i przemian substancji. 2. Zdolność jasnego komunikowania spostrzeżeń i przemyśleń w języku pojęć i symboli chemicznych. 3. Postawa odpowiedzialności za stan środowiska przyrodniczego, własne zdrowie i bezpieczeństwo otoczenia. Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 112 Treść Wymagania 1. Elementy chemii ogólnej 1. Substancje w otoczeniu człowieka: a) pojęcie substancji, opisywanie właściwości substancji; b) mieszaniny. 2. Przemiany substancji (zjawiska fizyczne i reakcje chemiczne). 3. Pierwiastek chemiczny a związek chemiczny, symbole pierwiastków chemicznych. 4. Budowa atomu. Układ okresowy jako źródło podstawowych informacji o pierwiastkach. 5. Wiązania chemiczne (kowalencyjne i jonowe). 6. Wartościowość pierwiastków. Wzory i nazwy związków chemicznych. 7. Typy reakcji chemicznych (synteza, analiza i wymiana). 8. Równania reakcji chemicznych. Interpretacja równań. 1. Zdefiniować pojęcia: materia, substancja. 2. Opisać właściwości znanych substancji. 3. Wytłumaczyć, na czym polegają zjawiska rozpuszczania i mieszania. 4. Opisać cechy mieszanin jednorodnych i niejednorodnych, podać przykłady mieszanin i sposoby ich rozdzielania. 1. Opisać różnice w przebiegu zjawiska fizycznego i przemiany chemicznej; podać przykłady zjawisk fizycznych i przemian chemicznych zachodzących w otoczeniu człowieka. 2. Rozpoznać, czy dane zjawisko jest przemianą fizyczną, czy chemiczną. 1. Zdefiniować pojęcia: pierwiastek chemiczny, związek chemiczny. 2. Wyjaśnić, czym różni się atom od cząsteczki. 3. Uzasadnić potrzebę stosowania symboliki chemicznej. 4. Znać symbole następujących pierwiastków: H, O, C, N, S, P, Cl, Si, Na, K, Mg, Al, Zn, Fe, Cu, Ag, Au; rozumieć zapisy typu H2, 2H, 2H2. 1. Opisać składniki atomu (jądro: protony i neutrony, elektrony); wyjaśnić, co to są elektrony walencyjne. 2. Określać liczbę protonów, elektronów i neutronów w atomie danego pierwiastka, gdy dana jest liczba atomowa i masowa. 3. Wiedzieć, czym różnią się metale od niemetali, wskazać ich miejsce w układzie okresowym. 4. Wskazać w układzie okresowym gazy szlachetne, wiedzieć, że są nieczynne chemicznie. 1. Wyjaśnić powstawanie wiązań atomowych (kowalencyjnych) jako dążność atomu do uzyskania liczby elektronów walencyjnych najbliższego gazu szlachetnego. 2. Wyjaśnić na przykładach H2, O2, N2, Cl2, dlaczego gazy przeważnie tworzą cząsteczki dwuatomowe, a nie jednoatomowe. 3. Rozumieć, że jony Na+, Ca2+, Cl–, S2– powstają przez odjęcie elektronów z odpowiedniego atomu lub przyłączenie elektronów do atomu. 4. Opisać wiązanie jonowe jako efekt przyciągania się jonów o przeciwnych znakach. 1. Odczytywać w układzie okresowym wartościowość maksymalną dla pierwiastków grup 1–2 i 13–17 (względem tlenu i wodoru). 2. Ustalać dla prostych związków dwupierwiastkowych: a) nazwę na podstawie wzoru sumarycznego; b) wzór sumaryczny na podstawie nazwy; c) wzór sumaryczny na podstawie wartościowości. 1. Wytłumaczyć na prostych przykładach, na czym polegają reakcje syntezy, analizy i wymiany. 2. Podać przykłady reakcji syntezy, analizy i wymiany i napisać odpowiednie równania; wskazać substraty i produkty reakcji. 1. Dokonać słownej interpretacji równań reakcji poznanych podczas nauki chemii nieorganicznej i organicznej. Chemia 9. Woda jako najpopularniejszy związek chemiczny. 10. Roztwory jako szczególny rodzaj mieszanin: a) rodzaje roztworów; b) rozpuszczalność substancji w wodzie; c) krystalizacja; d) stężenie procentowe roztworu (podstawowe obliczenia). 113 2. Dobierać współczynniki w prostych równaniach reakcji chemicznych. 1. Wiedzieć, że woda składa się z wodoru i tlenu, napisać równanie reakcji syntezy wody. 1. Wyjaśnić, na czym polega rozpuszczanie się substancji w wodzie; podać przykłady substancji, które rozpuszczają się w wodzie. 2. Zaprojektować doświadczenia mające na celu wykazanie wpływu różnych czynników (rozdrobnienie, mieszanie, wzrost temperatury) na szybkość rozpuszczania substancji stałych w wodzie. 3. Opisać różnice pomiędzy roztworem rozcieńczonym, stężonym, nasyconym i nienasyconym. 4. Odczytać rozpuszczalność substancji z wykresu rozpuszczalności; obliczyć ilość substancji, którą można rozpuścić w określonej ilości wody w podanej temperaturze. 5. Prowadzić obliczenia z wykorzystaniem pojęć: stężenie procentowe, masa substancji, masa rozpuszczalnika, masa roztworu. 6. Obliczyć stężenie procentowe roztworu nasyconego w danej temperaturze, znając rozpuszczalność substancji w tej temperaturze. 2. Elementy chemii nieorganicznej 1. Składniki powietrza. 2. Tlen: otrzymywanie i właściwości. 3. Tlenki metali i niemetali. 4. Tlenek węgla (IV): otrzymywanie i właściwości. 5. Wodór: otrzymywanie i właściwości. 6. Wodorotlenki o najprostszej budowie: a) właściwości fizyczne i chemiczne oraz zastosowania na przykładzie wodorotlenków sodu i wapnia; b) otrzymywanie wodorotlenków w reakcji metalu i tlenku metalu z wodą. 1. Opisać główne składniki powietrza (N2, O2, Ar, H2O, CO2), znać zastosowania tlenu i azotu. 1. Wiedzieć, że tlen i azot otrzymuje się w przemyśle przez destylację skroplonego powietrza. 2. Zaprojektować doświadczenie mające na celu otrzymanie tlenu z wody utlenionej. 3. Znać sposoby identyfikacji tlenu. 1. Tworzyć nazwy tlenków metali i niemetali na podstawie wartościowości. 2. Znać zastosowania tlenków wapnia i krzemu. 1. Opisać właściwości i zastosowania tlenku węgla (IV), wiedzieć, że powstaje w reakcjach spalania. 2. Wiedzieć, że przy niedostatecznym dostępie tlenu podczas spalania powstaje CO, znać jego właściwości i objawy zatrucia. 3. Zaprojektować doświadczenie mające na celu otrzymanie tlenku węgla (IV) z węglanów. 1. Opisać właściwości wodoru. 2. Znać podstawowe sposoby otrzymywania i zastosowania wodoru. 3. Znać sposoby identyfikacji wodoru. 1. Zdefiniować pojęcia: wodorotlenek, zasada. 2. Napisać wzory sumaryczne i podać nazwy poznanych wodorotlenków. 3. Zaprojektować doświadczenie mające na celu otrzymanie wodorotlenku sodu i wapnia, zapisać równanie reakcji. 4. Opisać właściwości i zastosowania wodorotlenków sodu i wapnia. 114 Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 7. Kwasy o najprostszej budowie: a) właściwości i zastosowania kwasów, na przykładzie kwasu solnego, siarkowego (VI), azotowego (V), węglowego i fosforowego (V); b) otrzymywanie kwasów na przykładzie kwasu solnego i siarkowego (VI). 8. Odczyn obojętny i zasadowy roztworu. Wskaźniki kwasowo-zasadowe. 9. Dysocjacja elektrolityczna zasad, kwasów i soli. Odczyn roztworu. 10. Skala pH jako miara odczynu roztworu. 11. Sole: wzory i nazwy. Jonowa budowa soli. 12. Sole jako produkty reakcji kwasów z zasadami. Reakcja kwasu z zasadą jako przykład reakcji jonowej. 13. Inne metody otrzymywania soli. 14. Zastosowania soli. 15. Ochrona powietrza, wody i gleby. 1. Zdefiniować pojęcie kwasu. 2. Znać nazwy i wzory sumaryczne najważniejszych kwasów (HCl, H2SO4, HNO3, H2CO3, H3PO4, H2SO3, H2S). 3. Opisać właściwości i zastosowania kwasów solnego i siarkowego (VI). 1. Wyjaśnić, jak rozróżniać kwasy i zasady za pomocą wskaźników: fenoloftaleiny, wskaźnika uniwersalnego. 2. Opisać zastosowanie wskaźników kwasowo-zasadowych, umieć się posługiwać papierkami uniwersalnymi. 1. Wyjaśnić, na czym polega dysocjacja elektrolityczna zasad, kwasów i soli. 2. Napisać równania dysocjacji elektrolitycznej poznanych zasad i kwasów. 3. Znać rodzaje odczynu roztworu i wyjaśnić, co jest przyczyną odczynów kwaśnego, zasadowego i obojętnego. 1. Zinterpretować wartość pH w ujęciu jakościowym: odczyn kwaśny, zasadowy, obojętny. 2. Zaprojektować doświadczenie mające na celu określenie odczynu produktów stosowanych w życiu codziennym. 1. Napisać wzory sumaryczne soli: chlorków, siarczanów (VI), azotanów (V), węglanów, fosforanów (V); tworzyć nazwy soli na podstawie wzorów i odwrotnie. 2. Umieć wskazać jony wchodzące w skład danej soli. 1. Wyjaśnić przebieg reakcji kwasów z zasadami. 1. Napisać równania reakcji otrzymywania soli w formie cząsteczkowej, jonowej i jonowej skróconej: a) metali (np. Mg, Zn) z kwasem (np. solnym lub siarkowym (VI)); b) tlenku metalu z kwasem; c) soli z solą. 2. Wyjaśnić istotę reakcji strąceniowych. 3. Przewidzieć wynik reakcji dwu soli, odczytując potrzebne informacje z tabeli rozpuszczalności. Napisać równanie reakcji w formie cząsteczkowej i jonowej. 1. Wymienić właściwości i zastosowania soli: węglanów (wapień), chlorków (sól kamienna), siarczanów (VI) (gips), azotanów (V) (saletry). 1. Opisać źródła, rodzaje i skutki zanieczyszczeń powietrza; znać sposoby ochrony powietrza przed zanieczyszczeniami. 2. Wyjaśnić powstawanie kwaśnych opadów i ich skutki; znać sposoby zapobiegania kwaśnym opadom. 3. Znać czynniki degradujące glebę, wykazać związek między czystością gleby a zdrowiem człowieka. Chemia 115 3. Elementy chemii organicznej 1. Diament i grafit jako odmiany czystego węgla. 2. Ropa naftowa jako źródło węglowodorów. 3. Metan i najprostsze alkany (właściwości i zastosowania). 4. Eten i etyn jako przykłady węglowodorów nienasyconych. 5. Reakcja polimeryzacji. Polietylen jako przykład tworzywa sztucznego. 6. Metanol i etanol: budowa i właściwości. 7. Glicerol. 8. Najprostsze kwasy karboksylowe: a) budowa i właściwości; b) występowanie i zastosowania; c) dysocjacja elektrolityczna; d) sole. 9. Estry jako produkty reakcji kwasów z alkoholami. Występowanie i zastosowania estrów. 1. Opisać budowę diamentu i grafitu, wyjaśnić zależność pomiędzy budową a właściwościami i zastosowaniami tych substancji. 2. Wiedzieć, że węgiel kamienny i brunatny nie są czystym węglem. 3. Wiedzieć, że koks i sadza to prawie czysty węgiel. 1. Opisać przebieg destylacji ropy naftowej; podać zastosowania najważniejszych produktów (benzyna, oleje, asfalt). 2. Wyjaśnić, co to są węglowodory nasycone. 1. Podać wzór ogólny szeregu homologicznego alkanów, ułożyć wzór alkanu o podanej liczbie atomów węgla i podać jego nazwę. 2. Narysować wzory strukturalne i półstrukturalne alkanów (n = 1–4). 3. Opisać zależność pomiędzy stanem skupienia alkanu a długością łańcucha węglowego. 4. Opisać właściwości metanu, etanu, propanu i butanu (spalanie, bierność chemiczna). 1. Wyjaśnić, co to są węglowodory nienasycone. 2. Zaprojektować doświadczenie mające na celu odróżnienie węglowodorów nasyconych od nienasyconych. 3. Opisać właściwości i zastosowania etenu i etynu. 4. Napisać równania reakcji pełnego spalania etenu i etynu i przyłączania wodoru do tych związków. 5. Podać wzory ogólne szeregów homologicznych alkenów i alkinów; wyjaśnić zasady tworzenia nazw alkenów i alkinów na podstawie nazw alkanów (bez wskazywania położenia wiązania podwójnego). 1. Wyjaśnić na czym polegają reakcje polimeryzacji, opisać właściwości i zastosowania polietylenu. 1. Wyjaśnić pojęcia: pochodne węglowodorów, grupa funkcyjna. 2. Znać ogólną budowę alkoholi. 3. Napisać wzory sumaryczne i strukturalne metanolu i etanolu, opisać ich właściwości i zastosowania. 4. Napisać równania reakcji pełnego spalania metanolu i etanolu. 5. Opisać skutki działania alkoholu na organizm ludzki. 1. Napisać wzór sumaryczny i strukturalny glicerolu, wyjaśnić, dlaczego ten związek należy do alkoholi wielowodorotlenowych. 2. Opisać właściwości i wymienić zastosowania glicerolu. 1. Napisać wzory kwasów karboksylowych (n = 1–4), podać ich nazwy systematyczne i zwyczajowe. 2. Opisać właściwości kwasów mrówkowego i octowego (reakcja dysocjacji elektrolitycznej, reakcja z zasadami). 3. Znać zastosowania kwasu octowego. 4. Znać nazwy i miejsce występowania naturalnych kwasów karboksylowych (cytrynowy, szczawiowy, mrówkowy, mlekowy). 1. Wyjaśnić, na czym polega reakcja estryfikacji; zapisać równania reakcji kwasu octowego z alkoholem etylowym; wyjaśnić zasadę tworzenia nazw estrów pochodzących od podanych nazw kwasów i alkoholi. 116 Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 10. Nasycone i nienasycone wyższe kwasy karboksylowe: kwasy tłuszczowe. 11. Tłuszcze stałe i ciekłe. Uwodornienie tłuszczów ciekłych. 12. Mydła. Mechanizm prania i mycia. 13. Cukry: a) glukoza i fruktoza jako przykłady cukrów prostych; b) sacharoza jako przykład dwucukrów; c) wielocukry (skrobia i celuloza), zastosowania. 14. Białka: rodzaje, skład chemiczny, występowanie, właściwości. 2. Opisać właściwości i zastosowania estrów. 1. Wymienić nazwy wyższych kwasów karboksylowych nasyconych (palmitynowy, stearynowy) i nienasyconych (oleinowy), napisać ich wzory sumaryczne. 2. Opisać właściwości wyższych kwasów karboksylowych. 1. Sklasyfikować tłuszcze pod względem pochodzenia, stanu skupienia i charakteru chemicznego (nasycone i nienasycone). 2. Opisać właściwości fizyczne tłuszczów. 3. Znać zastosowanie produktu uwodornienia tłuszczów ciekłych. 1. Określić produkty zmydlania tłuszczu, opisać ich wykorzystanie. 2. Wyjaśnić rolę mydeł w procesie mycia i prania. 1. Wymienić pierwiastki wchodzące w skład cukrów. 2. Sklasyfikować cukry na proste i złożone. 3. Podać wzór sumaryczny glukozy i fruktozy, opisać właściwości fizyczne glukozy. 4. Podać wzór sumaryczny sacharozy, opisać jej właściwości fizyczne. 5. Napisać równanie reakcji sacharozy z wodą; wyjaśnić, dlaczego sacharozę zaliczamy do dwucukrów. 6. Podać wzory sumaryczne skrobi i celulozy, wiedzieć, czym różnią się pod względem właściwości, gdzie występują w przyrodzie i jakie mają zastosowania. 7. Zaprojektować próbę wykrycia obecności skrobi w produktach spożywczych. 1. Wiedzieć, że białka są zbudowane z fragmentów cząsteczek związków nazywanych aminokwasami, ustawionych w określonym porządku, znać pierwiastki wchodzące w skład białek. 2. Rozumieć pojęcie denaturacji, znać warunki, w których do niej dochodzi (wysoka temperatura, stężone kwasy, zasady i alkohole). 3. Zaprojektować doświadczenie mające na celu wykrycie obecności białka w różnych produktach spożywczych (reakcje: biuretowa i ksantoproteinowa). FIZYKA Założenia Fizyka jest dyscypliną doświadczalną. Nauczanie fizyki odbywa się w całości lub częściowo w formie dwulekcyjnych jednostek metodycznych w pracowni wyposażonej w sprzęt niezbędny do prowadzenia pokazów i doświadczeń. Program fizyki należy skoordynować z programami matematyki i chemii. Wymagania opisane w części fizycznej przyrody nauczanej w szkole podstawowej obowiązują w gimnazjum. Przydział godzin: 4; 3; 105. Fizyka 117 Cele kształcenia 1. Zainteresowanie naukowym wyjaśnianiem zjawisk fizycznych i astronomicznych. 2. Postawa badawcza: umiejętności prowadzenia obserwacji, stawiania pytań, wykonywania doświadczeń i wyciągania wniosków ze stwierdzonych faktów. 3. Zrozumienie sensu prawa fizycznego jako hipotezy potwierdzonej przez wyniki obserwacji i doświadczeń. 4. Zrozumienie, że fizyka i astronomia to nauki stale rozwijające się. Treść Wymagania 1. Właściwości materii 1. Mechaniczne właściwości materii w trzech stanach skupienia. Wyjaśnienie tych właściwości na podstawie cząsteczkowej budowy materii. 2. Krystaliczna struktura ciał stałych. 3. Zmiany stanu skupienia. 4. Dyfuzja w gazach i cieczach. 5. Orientacyjne wiadomości o skali wielkości w mikroświecie. 6. Gęstość: jednostka (g/cm3 i kg/m3), przykłady, obliczenia. 1. Rozróżniać ciała stałe, ciecze i gazy na podstawie ich cech mechanicznych (zachowanie kształtu, objętości). 2. Rozróżniać materiały sprężyste, plastyczne i kruche. 3. Wiedzieć, że właściwości mechaniczne ciał stałych zależą od wiązań międzyatomowych i międzycząsteczkowych. 4. Wiedzieć, że w cieczach i ciałach stałych cząsteczki bezpośrednio sąsiadują ze sobą, a w gazach ich wzajemne odległości są średnio znacznie większe. 5. Wiedzieć, że łączenie się kropel, ich kulisty kształt i kurczenie się błonek mydlanych wynikają z oddziaływania cząsteczek cieczy. 1. Wiedzieć, że w kryształach atomy tworzą regularne, powtarzające się układy. 1. Rozróżniać pojęcia topnienia, krzepnięcia, parowania, skraplania, sublimacji i resublimacji. 1. Rozumieć pojęcie dyfuzji, wyjaśnić, dlaczego w cieczach dyfuzja zachodzi wolniej niż w gazach. 1. Uszeregować według wielkości typowe obiekty, np. grubość włosa, bakterie, cząsteczki i atomy, jądra atomowe. 1. Posługiwać się związkiem między masą, gęstością i objętością bryły (→ matematyka). 2. Obliczać gęstość cieczy i ciał stałych na podstawie wyników pomiaru objętości cylindrem miarowym (dla ciał stałych – przez zanurzenie w cieczy). 3. Przeliczać gęstość podaną w g/cm3 na kg/m3 i na odwrót. 4. Znać wartość gęstości wody. 2. Energia i jej przemiany – wstęp 1. Energia jako czynnik niezbędny do życia roślin i zwierząt i do działania urządzeń technicznych. Przykłady źródeł energii (paliwa, żywność, światło słoneczne, baterie). Jednostka energii: dżul (wzmianka wstępna). 2. Energia chemiczna, sprężystości, kinetyczna, grawitacyjna (wszystkie jakościowo). Przemiany wymienionych rodzajów energii. 1. Wskazać źródło energii zwierząt i roślin (ogólnie), zjawisk pogodowych, zegarków i telefonów komórkowych, samochodów, pojazdów o napędzie elektrycznym, zasilanych z sieci urządzeń gospodarstwa domowego. 2. Znać jednostkę energii (dżul), posługiwać się pojęciami wartości energetycznej artykułów spożywczych i wartości opałowej paliw. 1. Opisać przemianę energii podczas strzału z pistoletu, zjazdu wózka z wysokości lub spadku z wysokości, wjazdu rozpędem pod górę, ruchu nakręcanej zabawki, nagrzewania się ciał w strumieniu światła, pracy silnika spalinowego, działania ogniwa słonecznego i latarki, nagrzewania się hamulców. 118 Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 3. Temperatura (w skali Celsjusza) jako wielkość związana z ruchem cząsteczek. Ciepło jako forma przekazu energii. Dobre i złe przewodnictwo cieplne. 4. Porównanie ilości ciepła niezbędnej do podgrzania 1 kg różnych substancji o 1 stopień. 5. Zjawisko konwekcji. 6. Związek między przepływem ciepła a topnieniem lodu (zamarzaniem wody) i wrzeniem wody (skraplaniem pary). 1. Wiedzieć, że cząsteczki poruszają się szybciej w wyższej temperaturze. 2. Wiedzieć, że ciepło przepływa od ciał cieplejszych do chłodniejszych. 3. Wyjaśnić rolę izolacji cieplnej w biologii (futro zwierząt) i budownictwie (podwójne okna, izolacyjne materiały budowlane). 1. Wiedzieć, że ilość ciepła potrzebna do podgrzania ciała o danej masie o 1 stopień zależy od rodzaju substancji. 2. Rozumieć związek między dużą wartością tego ciepła dla wody a różnicą między klimatem kontynentalnym i morskim. 1. Rozumieć pojęcie konwekcji, wyjaśnić przyczynę konwekcji. 1. Wiedzieć, że wzrost temperatury powoduje topnienie ciał stałych i parowanie cieczy, wyjaśnić związek tych zjawisk z szybszym ruchem cząsteczek. 2. Wiedzieć, że w czasie topnienia lodu, zamarzania wody i wrzenia wody ciepło przepływa, a temperatura się nie zmienia; wskazać kierunek przepływu ciepła w tych zjawiskach. 3. Wyjaśnić, dlaczego parowanie wody obniża temperaturę powierzchni ciał. 4. Wyjaśnić, dlaczego w wyższej temperaturze woda paruje szybciej. 3. Siły i równowaga 1. Przykłady sił. Siła jako wielkość wektorowa. Jednostka siły (wyrażona jako ciężar ciała o odpowiedniej masie, g jako współczynnik przeliczeniowy na Ziemi). Trzecia zasada dynamiki (w odniesieniu do statyki). Siłomierze. 2. Rozróżnienie masy i ciężaru. Ciężar ciał na innych planetach (księżycach). 3. Równowaga sił skierowanych wzdłuż jednej prostej lub wzdłuż jednej z dwóch prostych prostopadłych. 4. Ciśnienie, jednostka ciśnienia, prawo Pascala. 1. Znać przykłady sił (ciężkości, nacisku i reakcji podłoża, sprężystości, napięcia nici, parcia cieczy i gazów, wyporu, tarcia, oporu powietrza, oddziaływania magnetycznego, oddziaływania elektrycznego) i rozpoznawać je w różnych sytuacjach praktycznych. 2. Rozumieć pojęcie wektora i jego graficzne zobrazowanie jako strzałki; wiedzieć, że wektory o różnych kierunkach nie są jednakowe. Oznaczać siłę jako wektor. 3. Znać jednostkę siły (niuton) jako (w przybliżeniu) ciężar ciała o masie 100 g na Ziemi, posługiwać się wzorem Fgraw = mg. 4. Znać trzecią zasadę dynamiki, wskazać obie występujące siły w sytuacjach praktycznych. 5. Znać zasadę działania siłomierzy sprężynowych. 1. Rozumieć, że ciężar ciała może być różny na różnych planetach (księżycach), podczas gdy masa pozostaje stała. 1. Rozwiązywać zadania, w których trzeba znaleźć jedną z równoważących się sił, mając dane pozostałe siły (gdy wszystkie są skierowane wzdłuż jednej prostej). 2. Rozumieć, że równowagę sił należy rozpatrywać oddzielnie dla sił skierowanych pionowo i poziomo. 3. Rozumieć, że efekt działania siły na dane ciało może zależeć od punktu jej przyłożenia. 1. Wiedzieć, że siła parcia gazu lub cieczy jest skierowana prostopadle do ścianki naczynia i nie zależy od kierunku ani (przy pominięciu ciężkości) od położenia w objętości naczynia (prawo Pascala). Fizyka 119 2. Rozumieć pojęcie ciśnienia i jego jednostkę, posługiwać się wzorem F = pS. 5. Ciśnienie w cieczy lub gazie w zależności od głębokości (wysokości). 1. Rozumieć pojęcie ciśnienia słupa cieczy (lub gazu), posługiwać się wzorem ∆p = ρgh (także do obliczania zmian ciśnienia atmosferycznego z wysokością). 6. Ciśnienie atmosferyczne i jego pomiar. 1. Wskazać efekty ciśnienia atmosferycznego w życiu codziennym (przyssawki, zasysanie cieczy rurką i przelewanie syfonem). 2. Rozumieć, że ciśnienie atmosferyczne jest ciśnieniem słupa powietrza. 3. Opisać jedną z metod pomiaru ciśnienia atmosferycznego (barometr rtęciowy, aneroid, pomiar siły działającej na tłok strzykawki). 7. Siła wyporu w cieczach i gazach (prawo Archimedesa). 1. Wiedzieć, że siła wyporu jest sumą sił parcia działających na ciało zanurzone w cieczy lub gazie. 2. Znać prawo Archimedesa i stosować je do odpowiedzi na pytania jakościowe (zmiana głębokości zanurzenia statku wskutek zmiany gęstości wody, zasada lotu balonem). 4. Ruch jednostajny 1. Tor, droga i przemieszczenie. Przemieszczenie jako wielkość wektorowa. 1. Rozróżniać pojęcia toru, drogi i przemieszczenia, oznaczać przemieszczenie jako wektor. 2. Prędkość w ruchu jednostajnym, jednostki prędkości. Prędkość średnia. 1. Posługiwać się pojęciem prędkości do opisu ruchu jednostajnego i odcinkami jednostajnego, oznaczać prędkość jako wektor. 2. Przeliczać prędkość podaną w m/s na km/h i na odwrót. 3. Rozumieć pojęcie prędkości średniej w odniesieniu do ruchu niejednostajnego po linii prostej. 3. Wykresy x(t) i v(t) dla ruchu jednostajnego i odcinkami jednostajnego. 1. Odczytać prędkość i przemieszczenie z wykresów x(t) i v(t) dla ruchu jednostajnego i odcinkami jednostajnego, wykonać te wykresy na podstawie opisu słownego, wykonać jeden z tych wykresów na podstawie drugiego. 2. Wiedzieć, że rosnący wykres x(t) odpowiada ruchowi o zwrocie zgodnym ze zwrotem osi x, a malejący – ruchowi o zwrocie przeciwnym. 4. Siły w ruchu jednostajnym prostoliniowym, pierwsza zasada dynamiki. Bezwładność i zjawiska, w których obserwujemy jej efekty. 1. Znać pierwszą zasadę dynamiki i zgodnie z nią opisać przykłady ruchu jednostajnego. 2. Opisać przykłady efektów bezwładności zgodnie z prawami dynamiki. 5. Ruch drgający i fale 1. Wahadło proste i wahadło sprężynowe. Przemiany energii w wahadłach. Wykres x(t), amplituda, okres, częstotliwość, wzór f = 1/T. 2. Fale na wodzie i na napiętej linie lub sprężynie. Przekazywanie energii przez fale. Fale podłużne i poprzeczne. Amplituda i częstotliwość fali. 1. Opisać przemianę energii dla wahadła prostego i wahadła sprężynowego. 2. Odczytać położenie równowagi, amplitudę i okres z danego wykresu x(t) dla wahadła, naszkicować wykres według danych amplitudy i okresu (dyskusja fazy nie jest wymagana). 3. Znać jednostkę częstotliwości i posługiwać się wzorem f = 1/T. 1. Rozumieć mechanizm przekazywania drgań z jednego punktu ośrodka do drugiego dla fal na napiętej linie i fal dźwiękowych w powietrzu. 2. Wiedzieć, że fala na napiętej linie jest falą poprzeczną, a fala dźwiękowa w powietrzu – podłużną. 120 Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 3. Fale dźwiękowe w powietrzu, ich prędkość. Związek między wysokością a częstotliwością dźwięku oraz między jego amplitudą a głośnością lub energią fali. 4. Wytwarzanie dźwięku przez głośnik i instrumenty muzyczne. Oscylogramy różnych dźwięków. 5. Ultradźwięki i przykłady ich zastosowania. 3. Stosować pojęcia amplitudy, okresu i częstotliwości do opisu fal (tylko dla fal harmonicznych). 1. Znać przybliżoną wartość prędkości fali dźwiękowej w powietrzu. 2. Wiedzieć, że dźwięk odczuwany jako wyższy ma większą częstotliwość, a głośniejszy – większą amplitudę. 1. Wiedzieć, że w instrumentach muzycznych źródłem dźwięku jest drgająca struna lub drgający słup powietrza, a w głośniku – drgająca membrana. 2. Wiedzieć, że wykres drgań (oscylogram) może mieć różny kształt, co decyduje o barwie dźwięku. 1. Znać zakres częstotliwości dźwięków słyszanych przez człowieka i wiedzieć, że częstotliwość ultradźwięków jest wyższa. 2. Znać co najmniej jedno zastosowanie ultradźwięków w technice lub medycynie. 6. Światło 1. Przekazywanie energii przez światło. Prostoliniowe rozchodzenie się światła, cień i półcień. 2. Prawo odbicia, rozproszenie na powierzchniach chropowatych. Obraz pozorny w zwierciadle płaskim. Zastosowanie zwierciadła wklęsłego. 3. Załamanie światła w wodzie i szkle (opis jakościowy). 4. Soczewka skupiająca, jej ognisko i ogniskowa. Powstawanie obrazów rzeczywistych w soczewce. Zastosowania. 5. Rozszczepienie światła w pryzmacie, barwy. Barwy przedmiotów jako wynik selektywnego odbicia światła białego. Laser jako źródło światła monochromatycznego. 6. Informacja o falowych cechach światła, o prędkości światła i rozchodzeniu się w próżni. 1. Wiedzieć, że światło i inne rodzaje promieniowania przenoszą energię. 2. Wiedzieć, że światło w ośrodku jednorodnym rozchodzi się prostoliniowo; narysować obszary cienia i półcienia. 1. Znać prawo odbicia, odróżniać odbicie od powierzchni gładkiej i odbicie od powierzchni chropowatej. 2. Wiedzieć, jak powstaje obraz pozorny w zwierciadle płaskim i zilustrować to rysunkiem. 3. Wyjaśnić, jaką korzyść przynosi zastosowanie zwierciadła wklęsłego w reflektorze i antenie satelitarnej. 1. Narysować bieg promienia załamanego przy przejściu z powietrza do wody lub szkła (porównanie tych dwóch przypadków nie jest wymagane), a także przy przejściu odwrotnym. 1. Narysować dalszy bieg wiązki padającej na soczewkę skupiającą równolegle do osi, wskazać ognisko i ogniskową. 2. Rozumieć, że im bardziej płaskie powierzchnie ma soczewka, tym słabiej skupia promienie i tym dłuższa jest jej ogniskowa. 3. Rozpoznawać cechy obrazu rzeczywistego (odwrócenie, powiększenie lub pomniejszenie) na danym rysunku; wiedzieć, gdzie należy umieścić ekran, a gdzie – przesłonę powodującą równomierne zmniejszenie jasności obrazu. 4. Wiedzieć o wykorzystaniu soczewki do tworzenia obrazu rzeczywistego w aparacie fotograficznym i oku ludzkim. 1. Wiedzieć o rozszczepieniu światła białego w pryzmacie, wykonać rysunek. 2. Wiedzieć, jakie światło nazywamy monochromatycznym i że takie światło daje laser. 3. Wiedzieć, że barwy przedmiotów pochodzą od selektywnego odbicia światła białego, opisać wygląd przedmiotów w świetle monochromatycznym. 4. Wymienić przynajmniej jedno zastosowanie laserów. 1. Znać przybliżoną wartość prędkości światła w próżni; wiedzieć, że ruch ciał i przekaz informacji nie mogą zachodzić z prędkością od niej większą. Fizyka 7. Inne rodzaje fal elektromagnetycznych: fale radiowe, promieniowanie podczerwone, nadfioletowe, rentgenowskie, przykłady ich zastosowań. Przekazywanie informacji za pośrednictwem fal radiowych, promieni podczerwonych i wiązek światła w światłowodach. 121 2. Wiedzieć, że światło jest falą o bardzo wielkiej częstotliwości. 1. Wiedzieć, że światło widzialne, fale radiowe, promieniowanie podczerwone, nadfioletowe i rentgenowskie mają podobne cechy (mogą się rozchodzić w próżni, mają taką samą prędkość), a różnią się częstotliwością. 2. Wymienić przynajmniej jedno zastosowanie techniczne każdego z tych rodzajów promieniowania albo przykład ich znaczenia w medycynie lub świecie przyrody. 3. Podać przykłady wykorzystania fal radiowych, promieni podczerwonych i światła do przekazu informacji. 7. Dynamika 1. Ruch prostoliniowy przyspieszony i opóźniony. Przyspieszenie: definicja i jednostka. 2. Druga zasada dynamiki w postaci F = ma. Jednostka siły (niuton) i jej określenie na podstawie tego wzoru. 3. Przykłady ruchu przyspieszonego, ich opis na podstawie drugiej zasady dynamiki. 4. Spadek swobodny i przyspieszenie ziemskie. 1. Rozumieć pojęcie prędkości w przypadku ruchu niejednostajnego (wystarczy rozumienie intuicyjne, ścisła definicja prędkości chwilowej nie jest wymagana). 2. Rozumieć pojęcie przyspieszenia w odniesieniu do ruchu prostoliniowego; wiedzieć, że w ruchu przyspieszonym wektor przyspieszenia jest skierowany w przód, a w ruchu opóźnionym – do tyłu. 1. Znać drugą zasadę dynamiki w postaci F = ma, znać definicję niutona opartą na tym wzorze, posługiwać się tym wzorem w zadaniach. 1. Opisywać przykłady ruchu przyspieszonego i opóźnionego (spadek, rozpędzanie i hamowanie pojazdów), stosując drugą zasadę dynamiki; wskazać siłę powodującą przyspieszenie. 2. Znać możliwości zmniejszenia tarcia (smarowanie, poduszka powietrzna, toczenie zamiast poślizgu). 1. Wiedzieć, że gdy pominąć opór powietrza, wszystkie ciała spadają z jednakowym przyspieszeniem równym g. 8. Praca i energia mechaniczna 1. Praca i jej obliczanie na podstawie wzoru W = Fs. Jednostka pracy. Praca jako przekaz energii. 2. Moc, jednostka mocy. 3. Energia grawitacyjna i jej obliczanie na podstawie wzoru Egraw = mgh. Ilościowy opis przemian energii z wykorzystaniem tego wzoru. 4. Straty energii mechanicznej wskutek tarcia i oporu powietrza, ich związek z przekazywaniem ciepła. Zasada zachowania energii. 1. Posługiwać się wzorem W = Fs, znać definicję dżula opartą na tym wzorze. 2. Wiedzieć, że dla zgodnych kierunków siły i przemieszczenia praca jest dodatnia, dla przeciwnych – ujemna, a dla prostopadłych – równa zeru. 1. Rozumieć pojęcie mocy, posługiwać się wzorem P = W/t, znać definicję wata opartą na tym wzorze. 1. Posługiwać się wzorem Egraw= mgh i rozumieć jego związek z definicją pracy. 2. Opisać ilościowo przemiany energii mechanicznej i rozwiązywać zadania rachunkowe na podstawie wzoru Egraw= mgh. 1. Wiedzieć, że opory ruchu oraz odkształcenia plastyczne są związane z utratą energii mechanicznej, czemu towarzyszy przekazywanie ciepła; rozumieć, że zjawisko to jest przemianą energii. 2. Wyjaśnić, dlaczego podczas odkształceń sprężystych ciała nie ulegają ogrzaniu. 3. Wiedzieć, że nie można skonstruować urządzenia, które naruszałoby zasadę zachowania energii. Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 122 9. Prawo ciążenia powszechnego i ciała niebieskie 1. Siła jako przyczyna zmiany kierunku ruchu ciał (jakościowo). Siła dośrodkowa w ruchu po okręgu. 2. Przyciąganie grawitacyjne Ziemi w odniesieniu do spadania ciał ziemskich, do ruchu Księżyca i sztucznych satelitów Ziemi. Zmniejszanie się siły grawitacji ze wzrostem odległości (jakościowo). Uniwersalny charakter siły grawitacji, ruchy planet wokół Słońca i księżyców wokół planet. 3. Słońce jako jedna z gwiazd. Galaktyki. Orientacyjne wiadomości o skali odległości w astronomii (odległość do Księżyca, Słońca, gwiazd). Rok świetlny jako jednostka odległości. 1. Wiedzieć, że siła skierowana prostopadle do prędkości nie zmienia jej wartości, a powoduje zmianę kierunku. 2. Opisać siłę dośrodkową w sytuacjach praktycznych (ciężarek na sznurku, skręcający samochód). 1. Wiedzieć, że siła grawitacji ziemskiej jest siłą powodującą spadanie ciał na oraz zmianę kierunku ruchu (ruch po orbicie) Księżyca i sztucznych satelitów Ziemi. 2. Wiedzieć, że siła grawitacji działa między wszystkimi ciałami w Kosmosie; rozumieć wpływ siły grawitacji Słońca na planety i siły grawitacji planet na ich księżyce. 3. Wiedzieć, że siła grawitacji maleje ze wzrostem odległości. 1. Wiedzieć, że Słońce jest gwiazdą najbliższą Ziemi. 2. Znać kolejność Ziemi, Wenus i Marsa w Układzie Słonecznym, znać nazwy pozostałych planet. 3. Wiedzieć, że galaktyki składają się z ogromnej liczby gwiazd; wiedzieć, że Układ Słoneczny jest częścią galaktyki widocznej na niebie jako Droga Mleczna. 4. Wiedzieć, że światło pokonuje odległości w obrębie Układu Słonecznego w czasie liczonym w minutach lub godzinach, a od najbliższych gwiazd dociera w czasie liczonym w latach. 10. Ładunki elektryczne i ich oddziaływanie 1. Elektryzowanie ciał przez tarcie. Mikroskopowy opis rozdzielania ładunków podczas tarcia. Dwa znaki ładunków. Jednostka ładunku, ładunek elementarny. 2. Przyciąganie i odpychanie ciał naładowanych. 3. Przewodniki i izolatory, przepływ ładunku. Zasada zachowania ładunku. 1. Znać sposób elektryzowania ciał przez tarcie; wiedzieć, że szkło elektryzuje się dodatnio, a tworzywa sztuczne – ujemnie. 2. Wiedzieć, że ciała naładowane dodatnio mają mniej elektronów, a naładowane ujemnie – więcej elektronów niż ciała nienaładowane. 3. Znać jednostkę ładunku (kulomb). 4. Wiedzieć, że ładunek w przyrodzie jest zawsze całkowitą wielokrotnością ładunku elektronu (elementarnego). 1. Wiedzieć, że ładunki jednoimienne się odpychają, a różnoimienne przyciągają, przy czym siła oddziaływania maleje ze wzrostem odległości. 1. Znać przykłady przewodników i izolatorów. 2. Opisać doświadczenia z przenoszeniem, podziałem i zobojętnieniem ładunku, opierając się na zasadzie zachowania ładunku. 3. Wyjaśnić efekty indukcji (na przykład odchylenie listka elektroskopu i strumienia wody po zbliżeniu ciała naładowanego). 11. Prąd elektryczny 1. Natężenie prądu elektrycznego, jego jednostka i związek z jednostką ładunku. Swobodne ładunki w metalach (elektrony) i cieczach oraz gazach (jony). 1. Rozumieć pojęcie natężenia prądu, znać jednostkę natężenia (amper). 2. Wiedzieć, że w metalach przepływ prądu wynika z ruchu swobodnych elektronów, a w cieczach i gazach – na ogół z ruchu jonów. Fizyka 2. Źródła prądu elektrycznego, napięcie źródła i napięcie na odbiorniku energii. Jednostka napięcia. Pochodzenie energii ogniw chemicznych (opis na poziomie ogólnym). Przemiana energii podczas ładowania akumulatora. 3. Moc prądu elektrycznego. 4. Proste obwody elektryczne, otwieranie i zamykanie obwodu. 5. Prawo Ohma, jednostka oporu. Przemiana energii w opornikach. 6. Dodawanie natężeń prądu w obwodzie rozgałęzionym. Dodawanie napięć przy połączeniu szeregowym źródeł lub odbiorników energii. 7. Domowa instalacja elektryczna. Informacja o napięciu przemiennym. 123 1. Rozumieć pojęcie i jednostkę napięcia, posługiwać się wzorem U = W/Q (zarówno dla odbiorników, jak i dla źródeł energii w obwodach). 2. Wiedzieć, że energia czerpana z bateryjek pochodzi z zachodzących w nich przemian chemicznych i że ładowanie akumulatora polega na odwróceniu tych przemian. 3. Znać kilowatogodzinę jako jednostkę energii, przeliczać ją na dżule i na odwrót. 1. Posługiwać się wzorem P = UI. 1. Wiedzieć, że prąd może płynąć tylko w obwodzie zamkniętym, rozumieć rolę klucza (także w obwodzie rozgałęzionym). 2. Znać podstawowe symbole stosowane w schematach obwodów: ogniwa, klucza, opornika, żarówki, amperomierza, woltomierza. 1. Rozumieć pojęcie oporu elektrycznego, znać prawo Ohma i jednostkę oporu. 2. Wiedzieć, że energia pobierana przez opornik jest oddawana w postaci ciepła. 1. Wiedzieć, że w obwodzie rozgałęzionym natężenie prądu całkowitego jest sumą natężeń w gałęziach, a napięcie na każdej gałęzi jest jednakowe. 2. Wiedzieć, że przy szeregowym połączeniu źródeł (lub odbiorników) energii ich napięcia się dodają, a natężenie prądu jest jednakowe. 3. Posługując się powyższymi dwiema regułami, porównać natężenia prądu lub napięcia w prostych obwodach zawierających połączenia szeregowe lub równoległe jednakowych elementów. 1. Wiedzieć, że w domowej instalacji elektrycznej odbiorniki łączy się równolegle. 2. Wiedzieć, że napięcie w sieci domowej jest napięciem przemiennym (o zmiennym znaku). 12. Magnetyzm 1. Oddziaływanie wzajemne magnesów, bieguny. 2. Magnesowanie i rozmagnesowanie żelaza, magnetyczny zapis danych. 3. Igła magnetyczna, kierunek jej ustawienia w pobliżu magnesu. 4. Oddziaływanie przewodników z prądem na igłę magnetyczną, kierunek ustawienia igły w pobliżu przewodnika prostoliniowego i we wnętrzu zwojnicy. Elektromagnes. 1. Wiedzieć, że magnesy stałe mają dwa bieguny, znać sens ich oznaczeń (N i S), rozumieć, że nie można wytworzyć oddzielnych biegunów magnetycznych. 2. Wiedzieć, że bieguny jednoimienne się odpychają, a różnoimienne – przyciągają. 1. Wiedzieć, że magnes działa na żelazo i może powodować jego namagnesowanie. 2. Wiedzieć, że namagnesowanie materiału może być sposobem zapisu danych (twarde dyski, dyskietki, kasety, bilety z paskiem magnetycznym). 1. Znać zastosowanie igły magnetycznej jako kompasu, wiedzieć o biegunach magnetycznych Ziemi (→ geografia). 2. Narysować kierunek igły magnetycznej w kilku punktach wokół magnesu sztabkowego. 1. Wiedzieć, że przepływ prądu w przewodniku działa na igłę magnetyczną. 2. Narysować kierunek igły magnetycznej w kilku punktach wokół przewodnika prostoliniowego i wewnątrz zwojnicy (znajomość zwrotu igły nie jest wymagana). 3. Opisać rolę rdzenia w elektromagnesie. 124 Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 5. Oddziaływanie magnesu i elektromagnesu na prostoliniowy przewodnik z prądem jako uproszczona zasada działania silników elektrycznych. 6. Wzbudzanie prądu indukcyjnego w zwojnicy: zasada działania prądnicy i transformatora. Podwyższanie i obniżanie napięcia w transformatorze. Przemiana energii w prądnicach i transformatorach. 7. Elektrownie. 1. Znać schemat doświadczenia, w którym na prostoliniowy przewodnik z prądem działa siła ze strony magnesu lub elektromagnesu (wymaga się właściwego ustawienia przewodnika względem magnesu i wskazania kierunku siły, ale nie wymaga znajomości jej zwrotu). 2. Wiedzieć, że według powyższego schematu działają silniki elektryczne. 1. Opisać schemat wzbudzania prądu w zwojnicy przez wsuwanie i wysuwanie magnesu; wiedzieć, że jest to zasadą działania prądnic. 2. Wiedzieć, że prąd indukcyjny można też wzbudzić, zmieniając natężenie prądu płynącego przez elektromagnes i że jest to zasada działania transformatorów. 3. Opisać jakościowo przemianę energii w prądnicach i transformatorach. 1. Wiedzieć, że elektrownie wykorzystują paliwa kopalne, spiętrzoną wodę, wiatr lub paliwo jądrowe. 13. Jądro atomowe 1. Jądro atomu. Przemiany jąder atomowych i promieniotwórczość (bez podziału na rodzaje). 1. Wiedzieć, że atom składa się z jądra i elektronów. 2. Wiedzieć, że ładunek jądra jest dodatni i że jego masa jest znacznie większa niż masa elektronu. 3. Rozumieć, że w reakcjach chemicznych i zmianach stanu skupienia wewnętrzna budowa jąder atomowych nie ulega żadnym zmianom. 4. Wiedzieć, że istnieją atomy o jądrach ulegających samorzutnemu rozpadowi, przy czym emitowane jest promieniowanie o dużej energii; wiedzieć, że niektóre z tych atomów występują w przyrodzie. 2. Przykłady zastosowania materiałów promieniotwórczych w medycynie i technice. Rozszczepienie jąder uranu jako źródło energii w elektrowniach jądrowych. 1. Wskazać przynajmniej jedno zastosowanie materiałów promieniotwórczych w medycynie lub technice. 2. Wiedzieć, że rozpad jąder uranu jest źródłem energii w elektrowniach jądrowych i w bombie atomowej (opis roli neutronów nie jest wymagany). 3. Wiedzieć, że energia przemian jądrowych jest wielokrotnie większa od energii reakcji chemicznych i energii związanej ze zmianami stanu skupienia. 14. Wymagania przekrojowe 1. Umiejętności ogólne. 2. Umiejętności matematyczne i graficzne. 1. Rozumieć tekst opisujący zjawisko lub doświadczenie z zakresu objętego podstawą programową. Wyjaśnić wynik doświadczenia, zaliczyć zjawisko do odpowiedniego działu fizyki. Rozumieć rolę przyrządów, wykonać schematyczny rysunek na podstawie opisu. 2. Wyodrębnić zjawisko z kontekstu, wskazać czynniki istotne i nieistotne w sytuacji praktycznej. 3. Orientować się w skali zjawisk. 1. Przeliczać wielokrotności i podwielokrotności (przedrostki mikro-, mili-, centy-, hekto-, kilo-, mega-). Przeliczać jednostki czasu (sekunda, minuta, godzina, doba). 2. Sprawdzać i przeliczać jednostki we wzorach. 3. Rozróżniać wielkości dane i szukane, przekształcać wzory fizyczne (wyliczyć ze wzoru jedną wielkość, gdy dane są pozostałe). Technologia informacyjna 3. Umiejętności doświadczalne. 125 4. Podstawiać jeden wzór do drugiego (nie więcej niż jeden raz w danym zadaniu). 5. Odczytywać dane z tabeli i zapisywać dane w formie tabeli. 6. Rozpoznawać proporcjonalność prostą i odwrotną na podstawie danych liczbowych lub na podstawie wzoru. Posługiwać się proporcjonalnością prostą i odwrotną. 7. Odczytywać dane z wykresu. Sporządzać wykres na podstawie wzoru lub danych z tabeli (oznaczenie wielkości i skali na osiach). Analizować i porównywać wykresy funkcji typu y = ax. 8. Rozpoznawać zależność rosnącą i malejącą na podstawie danych z tabeli lub na podstawie wykresu. Wskazywać wielkość maksymalną i minimalną. 9. Zapisywać wynik pomiaru lub obliczenia fizycznego jako przybliżony (z dokładnością do 2 albo 3 cyfr wartościowych). Zaokrąglać wynik w górę i w dół. 1. Zaplanować doświadczenie lub pomiar, wybrać właściwe narzędzia pomiaru. 2. Rozumieć pojęcie niepewności pomiarowej, stosować zapis z użyciem symbolu ±. TECHNOLOGIA INFORMACYJNA Założenia Technologia informacyjna (TI) jest rozumiana jako ogół zastosowań narzędzi informatycznych do przetwarzania i wymiany informacji (liczb, tekstu, dźwięku oraz obrazów i filmów). Tworzeniem tych narzędzi zajmuje się informatyka. Technologia informacyjna w gimnazjum rozszerza zakres narzędzi, którymi uczeń powinien się posługiwać w uczeniu się, życiu codziennym i rozrywce. Wprowadza też elementarne pojęcia informatyczne, by przygotować ucznia do opanowania nowych technologii, z którymi zetknie się w przyszłości. Szkoła zapewnia możliwość korzystania z narzędzi informatycznych w nauczaniu i uczeniu się innych przedmiotów, w tym udostępnia pracownię komputerową wszystkim nauczycielom. Przydział godzin: 3; 2,25; 79. Cele kształcenia 1. Umiejętność posługiwania się sprzętem komputerowym oraz innymi narzędziami informatycznymi. 2. Umiejętność zdobywania i krytycznego wykorzystywania informacji ze źródeł multimedialnych i zasobów Internetu w procesie uczenia się i rozwijania zainteresowań. 3. Poszanowanie własności intelektualnej i efektów pracy innych ludzi. 4. Umiejętność kulturalnego komunikowania się za pomocą TI. 5. Poznanie zastosowań i zrozumienie wpływu TI na życie człowieka i społeczeństwa. 6. Znajomość informatycznych podstaw TI. Treść Wymagania 1. Zasady bezpiecznej pracy z komputerem 1. Podstawowe elementy komputera i ich funkcje, urządzenia zewnętrzne (wejściowe i wyjściowe), budowa sieci komputerowej. 1. Wiedzieć, jak bezpiecznie posługiwać się komputerem. 2. Pracować w sieci lokalnej, wykorzystywać urządzenia peryferyjne. 3. Posługiwać się urządzeniami współczesnej TI (drukarka, skaner, odtwarzacz DVD, kamera i aparat cyfrowy, telefon komórkowy) zgodnie z instrukcją i przeznaczeniem. Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 126 2. Zasady pracy z systemem operacyjnym. 3. Ochrona zasobów komputera. 1. Korzystać z usług systemu operacyjnego (w tym z systemu pomocy), instalować i odinstalować oprogramowanie, archiwizować pliki. 2. Znać prawa autorskie i rodzaje licencji programów (shareware, freeware). 1. Wiedzieć, jak chronić zasoby komputera (firewall, programy antywirusowe, programy usuwające oprogramowanie szpiegowskie). 2. Posługiwanie się komputerem 1. Programy użytkowe: a) edytor grafiki; b) edytor tekstu; c) arkusz kalkulacyjny; d) baza danych. 2. Programy edukacyjne: a) multimedialne źródła informacji; b) modelowanie i symulacja. 1. Tworzyć kompozycje graficzne z wykorzystaniem narzędzi edytora grafiki, importować grafikę z różnych źródeł, przekształcać obrazy za pomocą prostego programu graficznego. 2. Redagować i formatować dokumenty tekstowe, w tym zawierające tabele i grafikę. 3. Tworzyć dokumenty multimedialne (prezentację, prostą stronę www). 4. Wprowadzać dane do arkusza kalkulacyjnego, wykonywać obliczenia z zastosowaniem formuł, rozwiązywać proste problemy statystyczne, tworzyć wykresy, formatować i modyfikować arkusze. 5. Wiedzieć, do czego służy baza danych, znać sposoby wyszukiwania danych w prostej bazie danych, znać zastosowanie baz danych w codziennym życiu (katalog biblioteczny, rozkład jazdy, książka telefoniczna). 6. Gromadzić i przetwarzać (przeglądać, wyszukiwać tekst, sortować, filtrować) informacje w prostej (kartotekowej) bazie danych. 1. Wiedzieć, jak korzystać z programów edukacyjnych i testów interaktywnych. 2. Rozumieć, czym jest symulacja komputerowa, podać jej zastosowania. 3. Samodzielne poznawanie nowych programów. 3. Internet 1. Internet jako rozległa sieć komputerowa. Sposoby podłączenia się do Internetu. 2. Zdobywanie informacji za pośrednictwem Internetu. 3. Komunikowanie się za pomocą komputera, netykieta. 1. Wiedzieć, co to jest Internet, znać podstawowe usługi sieci. 1. Posługiwać się wyszukiwarką. 1. Korzystać z programu pocztowego: założyć konto pocztowe, wysyłać i odbierać listy z załącznikami. 2. Korzystać z programów transmisji plików (ftp), IRC, grup dyskusyjnych, komunikatora. 4. Społeczne, etyczne i ekonomiczne aspekty rozwoju TI i informatyki 1. Korzyści i zagrożenia wynikające z powszechnego dostępu do informacji. 2. Zagrożenia wychowawcze. 1. Znać zastosowania TI w swoim otoczeniu i oceniać je ze względu na skutki społeczne i ekonomiczne. 1. Rozumieć, że TI może wywoływać uzależnienie i zagrażać rozwojowi osobowości (deprawujące informacje, szkodliwe gry). Technika 127 3. Ochrona praw autorskich i danych osobowych, piractwo komputerowe. 5. Technologia informacyjna jako dziedzina zastosowań informatyki. 1. Informatyka jako nauka stosowana. 2. Podstawowe pojęcia informatyczne: a) reprezentacja informacji w komputerze (system dwójkowy, bit, bajt); b) schemat budowy i zasada działania komputera; c) algorytm; program jako ciąg poleceń dla komputera; języki programowania. 1. Wiedzieć, na czym polega różnica między TI i informatyką. 1. Rozumieć pojęcia: cyfrowa reprezentacja informacji (bit, bajt), algorytm, program. TECHNIKA Założenia Nauczanie techniki, we współpracy z wychowaniem fizycznym i wychowaniem do życia w rodzinie, wyposaża uczniów w umiejętności bezpiecznego osiągania własnych celów w złożonych warunkach współczesnej cywilizacji technicznej. Trzon przedmiotu stanowią zagadnienia bezpieczeństwa drogowego. Uczeń powinien zdobyć kwalifikacje umożliwiające ubieganie się o kartę motorowerową po opanowaniu umiejętności prowadzenia motoroweru na nieobowiązkowych zajęciach dodatkowych (ustawa o osobach kierujących pojazdami, projekt rządowy z 29 kwietnia 2005 r.). Przydział godzin: 1; 0,75; 26. Cele kształcenia 1. Poczucie odpowiedzialności za własne i cudze bezpieczeństwo, nawyk powstrzymywania się od bezmyślnego ryzykowania zdrowia i życia. 2. Umiejętności bezpiecznego uczestniczenia w ruchu drogowym. 3. Zrozumienie roli techniki w zapewnianiu bezpieczeństwa ludzi. Treść Wymagania 1. Bezpieczeństwo w ruchu drogowym 1. Szlaki komunikacyjne. 2. Pojazdy. 1. Znać czynniki rozwoju szlaków komunikacyjnych. 2. Rozumieć, jaki wpływ może mieć komunikacja drogowa na środowisko naturalne i warunki życia ludzi. 3. Znać elementy współczesnej drogi (np. nawierzchnia, pobocza, skrzyżowania, przejazdy), wiedzieć, jak wpływają na bezpieczeństwo jazdy. 1. Znać (w zarysie) dzieje środków transportu. 2. Rozumieć (ogólnie) sposób działania wynalazków zwiększających bezpieczeństwo osób podróżujących pojazdami jedno- i dwuśladowymi. Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 128 3. Przepisy kodeksu drogowego. 4. Kierowcy. 5. Wypadki drogowe. 6. Pierwsza pomoc przedmedyczna. 3. Rozumieć (ogólnie) sposób działania wynalazków zmniejszających negatywne oddziaływanie pojazdów na środowisko naturalne. 4. Znać tendencje rozwojowe pojazdów. 1. Znać: a) ogólne zasady ruchu drogowego; b) hierarchię ważności norm, znaków i sygnałów drogowych oraz poleceń wydawanych przez osoby kierujące ruchem; c) zasady ustępowania pierwszeństwa pieszym; d) zasady bezpiecznego wykonywania manewrów na drodze; e) zasady pierwszeństwa przejazdu na skrzyżowaniach dróg. 1. Wiedzieć, co to jest kultura ruchu drogowego, rozważyć jej wpływ na bezpieczeństwo i płynność ruchu. 2. Znać cechy psychofizyczne kierowcy mające wpływ na bezpieczeństwo jazdy, wiedzieć, jak można je mierzyć. 3. Rozumieć, jaki mają wpływ alkohol i inne środki odurzające na sprawność uczestników ruchu drogowego. 1. Analizować statystyki wypadków drogowych, poszukiwać regularności (→ technologia informacyjna). 2. Analizować wybrane wypadki drogowe, stawiać hipotezy o przyczynach wypadków i sposobach ich uniknięcia. 3. Znać zasady postępowania na miejscu wypadku drogowego. 4. Rozumieć, na czym polega rola świadka wypadku drogowego. 1. Znać zastosowania podstawowych środków opatrunkowych znajdujących się w apteczce pierwszej pomocy; zademonstrować udzielanie pierwszej pomocy w wybranych przypadkach. 2. Znać zagrożenia bezpieczeństwa ratującego, wiedzieć, jak ich unikać. 2. Technika w służbie bezpieczeństwa ludzi 1. Urządzenia zabezpieczające i ostrzegające. 2. Informacja techniczna. 3. Prace wytwórcze. 1. Rozumieć, jak działają zabezpieczenia stosowane w instalacjach domowych. 2. Rozumieć zasady działania wybranych systemów monitorowania i ostrzegania przez zagrożeniami. 1. Czytać i wykonywać proste rysunki techniczne za pomocą przyborów rysunkowych i w komputerze (→ technologia informacyjna). 2. Zrozumieć działanie urządzeń technicznych na podstawie opisu i rysunków. 1. Realizować własne pomysły techniczne w cyklu: planowanie, wykonanie, ocena. 2. Dobierać odpowiednie narzędzia, urządzenia, przyrządy i łączniki. 3. Umieć właściwie zorganizować stanowisko pracy. Muzyka 129 MUZYKA Założenia Nauczanie muzyki dostarcza uczniom doświadczeń rozbudzających wrażliwość muzyczną i zainteresowanie muzyką oraz kształtujących umiejętność jej wartościowania. Jest ważnym elementem wychowania: aktywność muzyczna stanowi wartościową ofertę wypełnienia wolnego czasu, wspiera integrację społeczną uczniów, a także pomaga w profilaktyce i terapii uzależnień, zaburzeń i zaniedbań środowiskowych. Szkoła jest zobowiązana udostępnić pracownię muzyczną wyposażoną w magnetofon lub odtwarzacz CD, instrumenty muzyczne (np. flażolety, flety proste, keyboard, drobne instrumenty perkusyjne) oraz podstawową literaturę muzyczną. Podstawa programowa muzyki przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Przydział godzin: 2; 1,5; 53. Cele kształcenia 1. Zamiłowanie do muzykowania (grania i śpiewania). 2. Świadoma i krytyczna postawa wobec muzyki, doskonalenie umiejętności odbioru muzyki. 3. Wprowadzenie do dziejów kultury muzycznej i jej związków z innymi dziedzinami sztuki. Treść Wymagania 1. Aktywność muzyczna 1. Odtwarzanie muzyki. 2. Tworzenie muzyki: a) ilustracje muzyczne, akompaniamenty; b) elementarne formy muzyczne. 3. Percepcja muzyki: a) reagowanie na motywy muzyczne, kojarzenie z poznanymi utworami; b) rozpoznawanie wysłuchanych utworów muzycznych; c) słowny opis utworu muzycznego; d) słuchanie analityczne muzyki różnych epok, gatunków i form; poznawanie różnych interpretacji utworu muzycznego. 1. Śpiewać utwory jedno- i dwugłosowe, w tym: Bogurodzica, Gaude Mater Polonia, Rota. 2. Grać na instrumentach. 1. Nazwać środki wyrazu muzycznego w poznanych utworach. 2. Wyobrażenia, pojęcia i symbole muzyczne, literatura muzyczna 1. Skale muzyczne, współbrzmienie. 2. Elementy dzieła muzycznego. 3. Formy, gatunki, style i twórcy muzyki od Średniowiecza do XX w.: a) zabytki muzyczne polskiego Średniowiecza; b) „złoty wiek” w muzyce polskiej (XVI w.); c) przedstawiciele stylu barokowego (Jan Sebastian Bach, Georg F. Haendel, Antonio Vivaldi); d) przedstawiciele stylu klasycznego (Joseph Haydn, Wolfgang A. Mozart, Ludwig van Beethoven); 1. Określić formy, gatunki i style muzyczne: msza, fuga, cykl sonatowy, opera, pieśń. 2. Znać życie i twórczość kompozytorów w kontekście epoki; rozpoznawać kompozytora na podstawie analizowanego na lekcjach dzieła lub jego fragmentu: a) J.S. Bacha, Haendla, Vivaldiego; b) Mozarta, Beethovena; c) Chopina, Moniuszki, Szymanowskiego. Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 130 e) polska muzyka romantyczna (Fryderyk Chopin, Stanisław Moniuszko); f) muzyka narodowa różnych krajów europejskich XIX w.; g) przedstawiciele polskiej muzyki XX w. (Karol Szymanowski, Witold Lutosławski, Krzysztof Penderecki, Henryk M. Górecki, Wojciech Kilar). 4. Inne rodzaje muzyki: a) muzyka młodzieżowa; b) jazz i jego rodzaje; c) muzyka elektroakustyczna. PLASTYKA Założenia Nauczanie plastyki dostarcza uczniom doświadczeń rozbudzających wyobraźnię, wrażliwość na piękno i brzydotę oraz kształtujących sprawności manualne. Jest ważnym elementem wychowania: stanowi wartościową ofertę wypełnienia wolnego czasu, wspiera integrację społeczną uczniów, a także pomaga w profilaktyce i terapii uzależnień, zaburzeń i zaniedbań środowiskowych. Podstawa programowa plastyki przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Przydział godzin: 2; 1,5; 53. Cele kształcenia 1. Potrzeba kontaktu ze sztuką, włączanie sztuki w życie osobiste. 2. Doskonalenie wybranej formy aktywności plastycznej. 3. Orientacja w dziejach sztuki i problemach sztuki współczesnej. Treść Wymagania 1. Aktywność plastyczna 1. Współczesne techniki i technologie, w tym: fotografia, film, grafika, grafika cyfrowa (→ technologia informacyjna). 2. Artystyczne działania interdyscyplinarne. 3. Obserwacja i elementarne próby studiowania natury o zróżnicowanych kształtach, barwach, układach przestrzennych. 4. Różne sposoby przedstawiania przestrzeni, podstawowe zasady tworzenia iluzji, ruchu, czasu w sztukach plastycznych. 5. Wykorzystanie języka plastycznego w tworzeniu interpretacji własnych przeżyć. 6. Wykorzystanie znanych i nowo poznawanych materiałów i technik w tworzeniu projektów służących informacji, w tym promocji wizualnej. 1. Świadomie zastosować deformację formalną lub treściową w celu wyrażenia swojego stosunku do rzeczywistości. 1. Przygotować zespołowy projekt informacyjny lub promocyjny na określony temat z zakresu kultury i sztuki. Wychowanie fizyczne 7. Zasady pracy nad projektem w zadaniach zespołowych (metoda projektowa). 8. Estetyczne i funkcjonalne kształtowanie otoczenia człowieka we współczesnym świecie. 131 1. Zorganizować warsztat pracy w celu realizacji projektów indywidualnego i zespołowego. 2. Wyobrażenia i pojęcia plastyczne 1. Pojęcia z zakresu sztuk plastycznych: a) dziedziny sztuk plastycznych we współczesnym świecie; sztuka w mediach, Internecie, filmie; b) formy i funkcje dzieła plastycznego; oryginał, kopia, reprodukcja, odbitka, falsyfikat; sztuka profesjonalna, ludowa, amatorska. 2. Wiedza o sztuce: a) najwybitniejsze dzieła kultury plastycznej oraz ich twórcy na przestrzeni wieków (→ język polski, → historia, → muzyka); b) związki między kulturą polską a innymi kręgami kulturowymi (w szczególności śródziemnomorskim). 1. Wyszukać informacje zawarte w pozaplastycznych tekstach kultury, wykorzystywać zdobyte wiadomości i umiejętności w realizacji własnych zadań plastycznych. 1. Rozpoznać i zanalizować omówione dzieła sztuki plastycznej, znać ich twórców. 2. Dostrzegać wartości oraz znaczenia dosłowne i przenośne dzieł plastycznych, interpretować je, uwzględniając intencje twórcy. WYCHOWANIE FIZYCZNE Założenia Podstawa programowa wychowania fizycznego określa treść i wymagania w odniesieniu do dwóch z czterech obowiązkowych godzin wychowania fizycznego w tygodniu. Trzecia i czwarta godzina umożliwiają poszerzenie celów i treści zgodnie z miejscowymi potrzebami, tradycjami i możliwościami (rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 9 grudnia 2003 r., Dz. U. z 2003 r., Nr 217, poz. 2128). Szkoła jest zobowiązana: 1) prowadzić zajęcia z wychowania fizycznego w sali sportowej, w specjalnie przygotowanym pomieszczeniu zastępczym bądź na boisku szkolnym; szczególnie pożądane są zajęcia ruchowe na zewnątrz budynku szkolnego; 2) zapewnić urządzenia i sprzęt sportowy niezbędny do zdobycia przez uczniów umiejętności i rozwinięcia sprawności założonych w podstawie programowej; 3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa podczas planowania, organizowania i realizowania zajęć z wychowania fizycznego. W programie wychowania fizycznego należy rozwinąć ofertę gier rekreacyjnych i sportowych według lokalnych tradycji i możliwości. W czasie zajęć tanecznych wskazana jest koedukacja. Wymagania należy uważać za wskaźniki rozwoju dyspozycji uczniów niezbędnych do uczestniczenia w kulturze fizycznej, w tym inicjowania i współorganizowania aktywności fizycznej. Przydział godzin: 12; 6; 210. Cele kształcenia 1. Potrzeba aktywności fizycznej o każdej porze roku i w różnych warunkach atmosferycznych. 2. Zdolność wysiłkowa organizmu, w szczególności wydolność, wytrzymałość i siła mięśniowa, gibkość oraz zahartowanie zwiększające odporność na bodźce atmosferyczne (temperaturę, wilgotność, wiatr). 3. Znajomość sposobów kontrolowania aktywności i sprawności fizycznej. 4. Umiejętności i wiadomości pozwalające na udział w różnych formach aktywnego wypoczynku. 5. Przygotowanie do pełnienia różnych ról w sportowych formach aktywności: zawodnika, sędziego, organizatora, kibica. Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum 132 Treść Wymagania 1. Aktywność zdrowotna 1. Wpływ wysiłku na organizm, metody kształtowania wytrzymałości, siły mięśniowej i gibkości: a) wpływ aktywności fizycznej na zdrowie człowieka; b) sposoby kształtowania wydolności; c) sposoby kształtowania siły i wytrzymałości mięśni; d) sposoby kształtowania gibkości, w tym gibkości kręgosłupa; e) znaczenie i sposoby przygotowania organizmu do intensywnego wysiłku fizycznego; f) prawo treningu (superkompensacji) oraz jego znaczenie dla rozwoju organizmu; g) związek natężenia wysiłku z funkcjonowaniem układów krążenia i oddechowego; h) ocena intensywności wysiłku na podstawie częstotliwości skurczów serca; i) wysiłki wytrzymałościowe jako trening układów krążenia i oddechowego oraz profilaktyka niektórych chorób cywilizacyjnych (miażdżycy, otyłości, nerwic); j) planowanie treningu wytrzymałości; k) wzmacnianie mięśni grzbietu i brzucha oraz gibkości jako profilaktyka bólów kręgosłupa; l) planowanie treningu siły mięśni posturalnych oraz gibkości. 2. Samokontrola aktywności i sprawności fizycznej oraz postawy ciała: a) pojęcia związane z wysiłkiem fizycznym (wysiłek aerobowy, dług tlenowy, objętość i intensywność wysiłku fizycznego, zdolność motoryczna, wydolność i sprawność fizyczna); b) norma aktywności fizycznej dzieci, młodzieży i dorosłych; c) samoocena objętości i intensywności aktywności fizycznej; d) samokontrola rozwoju fizycznego przez pomiar wysokości i masy ciała; e) samokontrola sprawności fizycznej (wydolności, siły i wytrzymałości mięśni posturalnych oraz gibkości); f) samokontrola innych przejawów sprawności: skoczności, zwinności, szybkości; g) najczęstsze wady postawy ciała. 3. Higiena osobista w okresie dojrzewania. 1. Znać prawo treningu (superkompensacji). 2. Zademonstrować trzy ćwiczenia kształtujące wybrane zdolności motoryczne, w tym wzmacniające mięśnie brzucha i grzbietu oraz kończyn górnych i dolnych, rozwijające gibkość, zwiększające wytrzymałość (wydolność) oraz ułatwiające utrzymywanie prawidłowej postawy. 3. Wyjaśnić, w jaki sposób aktywność ruchowa wpływa na funkcjonowanie układów ruchu, krążenia i oddechowego. 1. Zastosować wybrany przez siebie zestaw prób do oceny wytrzymałości, siły i gibkości. 2. Znać najczęstsze wady postawy ciała. 1. Rozumieć wymogi higieny wynikające ze zmian zachodzących w organizmie w okresie dojrzewania. Wychowanie fizyczne 4. Relaksacja i ćwiczenia oddechowe: a) wpływ stresu na człowieka oraz sposoby kontroli napięcia psychicznego; b) proste techniki relaksacyjne; c) ćwiczenia oddechowe. 5. Pierwsza pomoc w różnych sytuacjach życiowych. 133 2. Znać dawki snu niezbędne dla człowieka w różnym wieku. 3. Znać prawo aktywnego wypoczynku (zasadę przemienności pracy i wypoczynku). 4. Wykazać wartość aktywności fizycznej na świeżym powietrzu. 1. Zastosować proste techniki relaksacji. 1. Wskazać niebezpieczeństwa mogące się pojawić przy uprawianiu niektórych sportów. 2. Umieć udzielić pomocy przedmedycznej osobie, która doznała skręcenia, zwichnięcia, złamania, utraty przytomności. 2. Aktywność rekreacyjna 1. Gry rekreacyjne: a) gry terenowe i biegi na orientację; b) ćwiczenia, zabawy i gry doskonalące umiejętność gry w badmintona, tenisa stołowego, ringo, kwadrant. 2. Gry sportowe: a) podstawowe przepisy; b) ćwiczenia i gry kształtujące umiejętności techniczne i taktyczne w koszykówce, piłce ręcznej, piłce siatkowej, piłce nożnej (chłopcy). 1. Umieć zorganizować aktywność fizyczną w czasie wolnym (przygotowanie i wybór miejsca do gry, system rozgrywek, sędziowanie). 2. Zastosować elementy techniki i taktyki gier: a) badminton (uderzenie lotki forhendem i bekhendem, serwis, gra podwójna); b) tenis stołowy (uderzenie forhendem i bekhendem, serwis, gra podwójna); c) ringo (zagrywka, gra podwójna); d) kwadrant (wprowadzenie piłki palantowej do gry wybiciem). 1. Zaplanować szkolne rozgrywki sportowe według systemu pucharowego i „każdy z każdym”. 2. Pełnić rolę organizatora, zawodnika, sędziego lub kibica w ramach szkolnych zawodów sportowych. 3. Zastosować w trakcie gry elementy techniki i taktyki gier zespołowych: a) koszykówka (zatrzymania, obroty, obrona „każdy swego”); b) piłka ręczna (zwody, krycie „każdy swego”); c) piłka siatkowa (odbicie oburącz górne i dolne, zagrywka sposobem górnym, rozegranie „na trzy”, wystawienie, zbicie i odbiór piłki, ustawienie zawodników na boisku w ataku i obronie); d) piłka nożna (żonglerka, zwody, krycie „każdy swego”). 3. Aktywność taneczna 1. Taniec: a) proste układy tańców narodowych w parach (w tym polonez) według pomysłów nauczyciela i uczniów; 1. Zatańczyć w parze prosty układ tańca narodowego lub towarzyskiego. 2. Zademonstrować prosty układ ćwiczeń kształtujących przy muzyce. 134 Etap trzeci. Klasy I–III gimnazjum b) proste układy tańców towarzyskich w parach (w tym walc angielski lub wiedeński, cza-cza, rock and roll) według pomysłów nauczyciela i uczniów; c) proste układy tańca współczesnego (hiphop, dance, breakdance) według pomysłów nauczyciela i uczniów; d) obowiązki organizatora i uczestnika balu, zabawy tanecznej, dyskoteki. 2. Gimnastyka artystyczna, aerobik i fitness: a) elementy gimnastyki artystycznej bez przyborów (dziewczęta); b) elementy gimnastyki artystycznej z piłką, skakanką, obręczą (dziewczęta); c) aerobik, fitness wraz z odmianami jako systemy treningu kondycyjnego i poprawiającego harmonię ruchów; d) mowa ciała (wyrażanie uczuć mimiką, gestem, postawą i ruchem ciała); e) ćwiczenia redukujące nadmiar tkanki tłuszczowej. 1. Wyrazić uczucia za pomocą mimiki, gestu, postawy i ruchu ciała. 2. Wykonać ćwiczenia redukujące nadmiar tkanki tłuszczowej. 4. Wiedza o sporcie 1. Idea olimpijska: a) nowożytna historia ruchu olimpijskiego; b) symbolika olimpijska: flaga olimpijska, znicz olimpijski, ślubowanie olimpijskie, idea pokoju; c) polscy wybitni olimpijczycy. 2. Czysta gra jako standard etyczny, polscy sportowcy wyróżnieni nagrodami za stosowanie reguł czystej gry. 1. Wyjaśnić, co symbolizuje flaga i znicz olimpijski. 2. Opisać osiągnięcia wybitnych polskich olimpijczyków. 1. Znać zasady czystej gry: niewykorzystywanie przewagi losowej, minimalizacja cierpienia rywala. WYCHOWANIE DO ŻYCIA W RODZINIE Założenia Treść i sposób nauczania przedmiotu wychowanie do życia w rodzinie określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 19 lipca 2002 r. (Dz. U. z 2002 r., Nr 121, poz. 1037) wydane na podstawie art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. Przydział godzin: 1; 0,75; 26. Cele kształcenia 1. Akceptacja rodziny jako podstawowej instytucji społecznej. 2. Wiedza o rozwoju człowieka i jego stosunkach z innymi. 3. Samoakceptacja. 4. Zdolność do współpracy, przyjaźni i miłości. Wychowanie do życia w rodzinie Treść 1. Życie jako wartość fundamentalna. Rozwój człowieka. 2. Podstawowe informacje o rozwoju seksualnym człowieka. 3. Dojrzewanie. Kryteria dojrzałości biologicznej, psychicznej i społecznej. Problemy okresu dojrzewania, sposoby ich rozwiązywania. 4. Różnice w rozwoju psychoseksualnym dziewcząt i chłopców; postawy i wzajemne oczekiwania. 5. Tożsamość płciowa: kobiecość i męskość. Akceptacja tożsamości płciowej. Pomoc psychologiczna. 6. Zagrożenia okresu dojrzewania: molestowanie seksualne, uzależnienia. Postawa asertywna. Wsparcie społeczne. Rola rodziców. 7. Relacje międzyosobowe i ich znaczenie. Przyjaźń, zakochanie, miłość; pierwsze fascynacje, miłość platoniczna, miłość młodzieńcza, miłość dojrzała. 8. Główne funkcje płciowości: wyrażanie miłości, budowanie więzi, rodzicielstwo. 9. Inicjacja seksualna. Związek między aktywnością seksualną a miłością i odpowiedzialnością, niebezpieczeństwa związane z przedmiotowym traktowaniem człowieka w dziedzinie seksualnej. Ryzyko związane z wczesną inicjacją. 10. Płodność – wspólna sprawa kobiety i mężczyzny. 11. Planowanie rodziny. 12. Infekcje przenoszone drogą płciową. AIDS: drogi przenoszenia zakażenia, profilaktyka, aspekt społeczny. 135 Wymagania 1. Znać okresy rozwoju człowieka: prenatalny, niemowlęcy, wczesnodziecięcy, przedpokwitaniowy, dojrzewania, młodości, wieku średniego, wieku późnego. 1. Rozumieć, że ludzka seksualność jest integralnym składnikiem stylu życia i współdecyduje o jego wartości. 1. Rozumieć funkcje zmian cielesnych i psychicznych zachodzących w okresie dojrzewania. 1. Znać i rozumieć literackie opisy dojrzewania chłopców i dziewcząt. 1. Wiedzieć, jak korzystać z systemu poradnictwa dla dzieci i młodzieży. 1. Mieć świadomość zagrożenia molestowaniem seksualnym. Wiedzieć, gdzie szukać pomocy. 2. Zademonstrować postawę asertywną w hipotetycznych sytuacjach społecznych. 1. Rozumieć znaczenie decyzji o podjęciu współżycia seksualnego dla rozwoju człowieka; znać niebezpieczeństwa związane z wczesną inicjacją. 1. Znać metody rozpoznawania płodności. 1. Rozważyć aspekty antykoncepcji: zdrowotny, psychologiczny i etyczny. 1. Znać infekcje przenoszone drogą płciową i zasady profilaktyki. Etap czwarty Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum JĘZYK POLSKI Założenia Podstawa programowa języka polskiego przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Podstawowy przydział godzin: 14; 10,5; 350. Cele kształcenia 1. Sprawność językowa i komunikacyjna w rozumieniu słuchanego i czytanego tekstu, mówieniu i pisaniu na poziomie umożliwiającym uczestnictwo w kulturze oraz kontynuowanie nauki. 2. Poznanie utworów literackich wchodzących w skład polskiego i europejskiego dziedzictwa oraz zasad analizy i interpretacji tekstów kultury. 3. Poczucie tożsamości narodowej i europejskiej. 4. Świadomość wartości i umiejętność wartościowania. Treść Wymagania 1. Komunikacja językowa i jej składniki 1. Składniki komunikacji językowej. 2. Pozajęzykowe środki komunikowania się. 3. Funkcje przekazu językowego: informacyjna, ekspresywna, impresywna. 4. Sytuacja komunikacyjna i kontekst a znaczenie przekazu. 1. Rozumieć pojęcia: nadawca, odbiorca, znak, kod językowy, sytuacja komunikacyjna. 1. Rozumieć znaczenie mimiki, gestu, głosu, ubioru, fryzury, makijażu. 2. Rozumieć znaczenie stroju subkulturowego. 3. Potraktować wygląd człowieka (mowa, strój, maniery) jako komunikat o jego pozycji społecznej, charakterze, poglądach i preferencjach. 1. Odnajdywać w tekstach powiadomienia o stanach rzeczy. 2. Rozpoznawać i tworzyć wypowiedzi realizujące funkcję ekspresywną. 3. Rozpoznawać w tekstach wypowiedzi o charakterze impresywnym, odczytywać jawne i ukryte intencje nadawcy. 1. Rozpoznawać zmiany znaczenia przekazu wskutek zmiany sytuacji komunikacyjnej. 2. Rozpoznawać zmianę znaczenia wypowiedzi wskutek wyrwania jej z kontekstu. 138 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 5. Warunki skuteczności komunikacji. 6. Doskonalenie rozumienia słuchanego tekstu. 7. Retoryka, czyli sztuka skutecznego mówienia: a) rodzaje perswazji: przekonująca, nakłaniająca (propaganda), pobudzająca (agitacja); b) przygotowanie i wygłaszanie mowy, zasady recytacji; c) podtrzymywanie kontaktu z rozmówcą, kierowanie dyskusją. 8. Doskonalenie wypowiedzi pisemnej. 1. Znać i stosować zasady skutecznej komunikacji (jasność, zwięzłość, jednoznaczność). 2. Rozumieć pojęcie idealnej sytuacji mówienia (rozmowy wolnej od dominacji i zniekształceń ideologicznych) i jego implikacje. 1. Rozpoznawać jawne i ukryte intencje mówiącego, środki perswazji, ukryte założenia argumentacji. 1. Wygłosić mowę przekonującą, nakłaniającą lub pobudzającą audytorium. 2. Ocenić mowę według wybranych kryteriów (w tym intencji nadawcy). 3. Uczestniczyć w dyskusji: a) przekonywać, wysuwać i odpierać argumenty; b) rozumieć oponenta, spojrzeć na przedmiot dyskusji z jego punktu widzenia; c) poszukiwać obszarów porozumienia i zgody. 4. Znać i stosować zasady kultury języka i etykiety językowej. 5. Znać i umieć zastosować zasady negocjacji. 1. Zaplanować i napisać przemówienie, notkę encyklopedyczną, list (otwarty, motywacyjny, intencyjny), zawiadomienie, ogłoszenie, regulamin, upoważnienie, protokół, sprawozdanie. 2. Komunikacja medialna 1. Audycje radiowe, programy telewizyjne, Internet, gry komputerowe. 2. Gatunki publicystyczne, popularnonaukowe i naukowe. 3. Adresat czasopisma a zakres informacji i styl informowania. 4. Reklama. 5. Manipulacja jako nadużycie perswazji. 6. Teatr jako miejsce spotkania sztuk (plastyki, muzyki, tańca, sztuki słowa), reżyserii i gry aktorskiej. 7. Dramat a teatr. Literacka, teatralna i intersemiotyczna (wielotworzywowa) koncepcja relacji. 8. Współczesne odmiany teatru. 1. Ocenić treść i formę programu kulturalnego w radiu i telewizji. 1. Odróżniać teksty naukowe od publicystycznych i popularnonaukowych. 1. Porównać informację na ten sam temat w kilku czasopismach zaadresowanych do różnych odbiorców. 1. Rozumieć sposoby oddziaływania reklamy na odbiorcę (informowanie o produkcie, oswajanie z marką, nawiązywanie do stereotypów i głębokich potrzeb odbiorcy). 2. Zanalizować rolę słowa, warstwy wizualnej i dźwiękowej w danym tekście reklamowym. 1. Odróżniać fakt (sprawdzony sąd o stanie rzeczy) od opinii, interpretacji i oceny. 2. Odróżniać argumentację rzeczową od argumentów skierowanych przeciw osobie oponenta. 1. Rozumieć multimedialny charakter sztuki teatralnej, wskazywać przynależność poszczególnych elementów przedstawienia do dziedzin sztuki, rozpoznawać role różnych twórców przedstawienia. 1. Wymienić i scharakteryzować podstawowe koncepcje relacji między dramatem a teatrem (dramat jako samodzielny rodzaj literacki, dramat jako tekst przeznaczony do inscenizacji, dramat jako jeden ze składników teatru). 2. Przyporządkować konkretne utwory dramatyczne do wskazanych koncepcji. 1. Znać odmiany teatru: klasyczny i awangardowy, impresaryjny i repertuarowy. Język polski 139 2. Ocenić znaczenie teatru narodowego, teatru telewizji i teatru polskiego radia dla kultury narodowej. 3. Wiedzieć, czym są teatry off-owe, teatry uliczne, teatry jednego aktora. 4. Ocenić trwałość teatru bez dramatu, pantomimy, montaży tekstowych, tekstu pisanego „na scenie”. 3. Analiza i interpretacja utworu literackiego 1. Doskonalenie umiejętności analizy utworu: a) poziom brzmieniowy (rym, rytm, intonacja, pauza); b) poziom leksykalny (gry słowne, dialektyzacja, wulgaryzmy); c) apostrofa, inwokacja; d) poziom znaczeniowy (alegoria, symbol, paradoks, hiperbola, eufemizm, puenta, dygresja, morał); e) związki frazeologiczne stałe i łączliwe; f) odwołania intertekstualne; g) fikcyjność świata przedstawionego; h) jednostki kompozycyjne, dominanta kompozycyjna; forma otwarta i zamknięta. 1. Rozróżniać wiersz rymowany i biały, rymy męskie i żeńskie; rozumieć rolę rymu w utworze. 2. Rozróżniać wiersz rytmiczny i wolny. 3. Rozpoznawać intonacje wznoszącą i opadającą w poszczególnych wersach tekstu. 4. Rozumieć dramatyczną rolę pauzy i milczenia w tekście. 5. Rozpoznawać i tworzyć synonimy, antonimy, homonimy i oparte na nich gry słowne. 6. Rozpoznawać wyrazy zapożyczone, rozumieć funkcje użycia gwary (dialektyzacji) w literaturze. 7. Znać rolę słownictwa nacechowanego wulgarnie. 8. Odróżniać apostrofę od inwokacji. 9. Odróżnić symbol od alegorii, objaśnić ich funkcje w utworze. 10. Wskazać w utworze hiperbolę i eufemizm, rozumieć, czemu służą. 11. Znać i rozpoznać efekty dygresji, puenty i morału. 12. Rozpoznawać związki frazeologiczne w utworze. 13. Rozpoznać przeróbkę, pastisz, stylizację gatunkową, archaiczną i gwarową. 14. Rozumieć różnicę między fikcją literacką a prawdą historyczną; rozpoznać elementy poetyki snu. 15. Wyróżniać jednostki kompozycyjne: motyw, motyw przewodni, topos, epizod; postać literacka (charakterystyka bezpośrednia i pośrednia), bohater (indywidualny i zbiorowy); czas (czas narracji, czas fabuły); miejsce akcji, przestrzeń w utworze. 16. Odnajdywać dominantę kompozycyjną. 17. Rozróżniać formy narracyjne w tekście: opowiadanie i opis, narrację pierwszoosobową i trzecioosobową; mowę niezależną i zależną; monolog i dialog. 18. Odróżniać analizę utworu od interpretacji i wartościowania. 19. Odróżniać teksty bogate składniowo od ubogich. 2. Interpretacja utworu literackiego: 1. Rozumieć rolę kontekstów utworu: biograficznego, gatunkowego, historycznego, kulturowego, wykorzystać je przy a) znaczenie i ogólny sens tekstu; interpretacji utworu. objaśnienie i komentarz jako 2. Znać związki literatury z historią, publicystyką, malardziałania uzupełniające stwem, teatrem, filmem i kulturą popularną. interpretację; b) konteksty utworu; 3. Rozumieć subiektywny charakter interpretacji. c) oryginalne cechy utworu na tle wybranych kontekstów; d) jawne i ukryte intencje autora; e) subiektywny charakter odbioru i oceny dzieła; 140 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum f) twórcza rola odbiorcy (własny wkład w odczytanie utworu). 3 Interpretacja zawartości problemowej tekstu. 4. Interpretacja i ocena zawartych w dziele wartości. 5. Interpretacja porównawcza tekstów z tych samych i różnych epok literackich, obszarów językowych i kulturowych, tekstów kultury wysokiej i kultury popularnej. 1. Stawiać i sprawdzać hipotezy dotyczące zawartości problemowej dzieła (idea przewodnia, problem, tendencja). 1. Ocenić ideową i artystyczną wartość tekstu, identyfikować wartości wpisane w tekst. 1. Interpretować porównawczo teksty. 4. Proces historycznoliteracki 1. Proces historycznokulturowy jako ciąg przemian: a) żywotność kultury (narodziny, rozkwit i schyłek prądów artystycznych, gatunków, konwencji); b) periodyzacja. 2. Gatunki literackie jako elementy procesu historycznoliterackiego. 3. Dziedzictwo kulturowe a tradycja: a) Biblia i antyk jako źródła kultury śródziemnomorskiej; b) tradycja średniowiecza w kształtowaniu kultury europejskiej (chrześcijaństwo i jego wpływ na hierarchię wartości, poezja religijna, ideały rycerskie w literaturze); c) tradycja renesansu (opozycyjność wobec ideałów średniowiecza; antropocentryzm; humanistyczny model kultury); d) tradycja baroku (koncepcja człowieka, sens życia, stosunek do sacrum); e) elementy tradycji sarmackiej w literaturze i malarstwie (wizerunek szlachty, portret sarmacki); f) tradycja oświecenia (rozum przeciw irracjonalnej wierze; literatura zlaicyzowana; ideały patriotyczne); g) tradycja romantyczna (człowiek wobec Boga; indywidualizm, koncepcja natury, patriotyzm romantyczny); h) tradycja pozytywizmu (ideały organicznikowskie, elementy realizmu w literaturze); 1. Rozumieć ewolucję zjawisk kulturowych. 2. Rozumieć umowność periodyzacji; przedstawić zmiany periodyzacji na wybranym przez siebie przykładzie. 3. Rozumieć pojęcia: epoka, prąd artystyczny. 1. Opisać przemiany gatunkowe na przykładzie dramatu, eposu (epopei), powieści. 1. Rozróżniać pojęcia: dziedzictwo i tradycja. Rozumieć znaczenie tradycji. 2. Rozumieć pojęcia: humanizm, antropocentryzm, indywidualizm, sarmatyzm, orientalizm, ludowość, postmodernizm. 3. Rozumieć pojęcia: mit, ironia romantyczna, symbolizm, ekspresjonizm, antytradycjonalizm, eksperyment artystyczny, nowatorstwo, awangarda, dekonstrukcja. 4. Podać przykłady żywotności kultury śródziemnomorskiej. 5. Ukazać różnorodność wątków ideowych, obyczajowych oraz artystycznych wywodzących się z tradycji narodowych i europejskich. 6. Korzystać przy interpretacji utworów literackich z wiedzy o stylach w sztuce. Język polski i) tradycje modernizmu i wieku dwudziestego. 4. Konwencja: trwałość i proces przemian; konwencje a dążenia nowatorskie w literaturze i kulturze współczesnej, konwencja a styl indywidualny. 5. Dziedzictwo przeszłości i zmiany w języku: słownictwo dawne i nowe. 6. Kategorie estetyczne: tragizm, komizm. 7. Korespondencja sztuk i intertekstualność. Przekład intersemiotyczny. 141 1. Rozumieć rolę konwencji jako łącznika w procesie przemian. 2. Podać przykłady rozbijania konwencji w nurtach awangardowych. 1. Rozumieć rolę archaizmów i neologizmów w procesie kulturowym. 1. Opisać istotę tragizmu oraz istotę komizmu na dowolnym przykładzie literackim. 1. Rozpoznać w tekście kultury elementy różnych sztuk; rozumieć przekładalność języka sztuk. 5. Wartości i wartościowanie 1. Wartości i antywartości w kulturze. 1. Zrekonstruować hierarchię wartości wpisaną w tekst kultury. 2. Opisać na dowolnym przykładzie uwarunkowania i następstwa konfliktu wartości. 3. Przedstawić społeczne zróżnicowanie kryteriów wartościowania (wartości); rozważyć tezę, że jest ono źródłem bogactwa kultury narodowej. 4. Rozumieć pojęcia: tożsamość narodowa i europejska. 6. Lektury obowiązkowe Literatura polska Legenda o świętym Aleksym. Jan Kochanowski, Treny (w tym: V, X, XIX ); Pieśni (w tym Pieśń III i Pieśń XXIV z Ksiąg wtórych). Mikołaj Sęp Szarzyński, wiersze, w tym: Sonet IIII; Sonet V. Jan Andrzej Morsztyn, wiersze, w tym Do tejże; Niestatek (inc.: Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem). Daniel Naborowski, wiersze, w tym Na oczy królewny angielskiej. Jan Chryzostom Pasek, Pamiętnik (fragmenty, w tym: Elekcja w Warszawie, Pan Pasek w Danii). Ignacy Krasicki, utwory poetyckie, w tym: Monachomachia (Pieśń V); Do pana Michała. Franciszek Zabłocki Fircyk w zalotach (fragmenty, w tym akt I, sceny 2, 3, 4). Adam Naruszewicz, wiersze, w tym Balon. Stanisław Trembecki, wiersze, w tym Myszka, kot, kogut. Adam Mickiewicz Pan Tadeusz; Dziady część III; wiersze, w tym: Oda do młodości; Romantyczność; Stepy akermańskie; Czatyrdah; Nad wodą wielką i czystą... Juliusz Słowacki, Beniowski (Pieśń V); wiersze, w tym: Rozłączenie; Grób Agamemnona; Fantazy. Zygmunt Krasiński, List do Delfiny Potockiej z 22 stycznia 1840 r.; Nie-Boska komedia. Cyprian Kamil Norwid, wiersze, w tym: Klaskaniem mając obrzękłe prawice; Coś ty Atenom zrobił Sokratesie; Pielgrzym. Bolesław Prus, Lalka. Eliza Orzeszkowa, Gloria Victis. Jan Kasprowicz, wiersze, w tym: Krzak dzikiej róży; Dies irae. Kazimierz-Przerwa Tetmajer, wiersze, w tym: Melodia mgieł nocnych; Koniec wieku XIX. Leopold Staff, wiersze, w tym: Deszcz jesienny; Kowal. Stanisław Wyspiański, Wesele. Władysław Reymont, Chłopi (tom 1: Jesień). 142 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum Stefan Żeromski, Rozdziobią nas kruki, wrony; Przedwiośnie; W odpowiedzi Arcybaszewowi i innym. Julian Tuwim, wiersze, w tym: Przy okrągłym stole; Rzecz Czarnoleska; Bal w Operze (fragmenty, w tym Bankiet). Konstanty Ildefons Gałczyński, wiersze, w tym Zaczarowana dorożka. Jarosław Iwaszkiewicz, Panny z Wilka. Witold Gombrowicz, Ferdydurke. Bolesław Leśmian, wiersze, w tym: Dziewczyna; Topielec. Czesław Miłosz, wiersze, w tym: Obłoki; Campo di Fiori; Dar. Krzysztof Kamil Baczyński, wiersze, w tym Pokolenie. Tadeusz Różewicz, wiersze, w tym: Ocalony; Bez. Zbigniew Herbert, wiersze, w tym: Apollo i Marsjasz; Potęga smaku. Miron Białoszewski, wiersze, w tym Szare eminencje zachwytu. Wisława Szymborska, wiersze, w tym: Może to wszystko; Trzy słowa najdziwniejsze. Stanisław Grochowiak, wiersze, w tym Rozbieranie do snu. Julia Hartwig, wiersze, w tym: Mówiąc nie tylko do siebie; Do róży. Ryszard Krynicki, wiersze, w tym I naprawdę nie wiedzieliśmy. Stanisław Barańczak, wiersze, w tym Widokówka z tego świata. Sławomir Mrożek, Tango. Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe (wybór, w tym Ulica Krokodyli). Tadeusz Borowski, Proszę państwa do gazu; Dzień na Harmenzach. Gustaw Herling-Grudziński, Wieża. Jerzy Stempowski, Księgozbiór przemytników. Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem. Tadeusz Konwicki, Nowy Świat i okolice (fragmenty, w tym: Moje pogróżki, Kot Iwan, Wielka Sobota, Krótki spacer po Nowym Świecie, Pożegnanie z Wilnem). Olga Tokarczuk, Najbrzydsza kobieta świata (z tomu Gra na wielu bębenkach). Andrzej Stasiuk, Babka (z tomu Opowiadania galicyjskie). Ryszard Kapuściński, Imperium (fragmenty, w tym: Pińsk, 1939; Workuta, zamarznąć w ogniu). Jerzy Pilch, Kot, który trzyma mnie przy życiu (z tomu Bezpowrotnie utracona leworęczność). Zbigniew Herbert, Łaska kata (z tomu Martwa natura z wędzidłem). Klasyka światowa Platon, Uczta (części 1–7). Biblia, fragmenty, w tym: Księga Rodzaju (rozdziały I i II); Księga Hioba (rozdziały: I, XL, XLII wersety 10–17); Psalmy (psalm 10, 33); według Biblii Tysiąclecia lub w tłum. Czesława Miłosza. Horacy, Pieśni (w tym: Exegi monumentum; Do Postuma). William Szekspir, Makbet. Johann Wolfgang Goethe, Faust w tłum. J. St. Burasa lub A. Pomorskiego (fragmenty, w tym: cz. I, scena spotkania Fausta z Mefistofelesem, scena ostatnia w więzieniu; cała część I). Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara. Joseph Conrad, Jądro ciemności. Franz Kafka, Proces. Michaił Bułhakow, Mistrz i Małgorzata. Aleksandr Sołżenicyn, Jeden dzień Iwana Denisowicza. Bohumil Hrabal, Bar świat. Języki obce nowożytne 143 JĘZYKI OBCE NOWOŻYTNE Założenia Opis języków obcych w podstawie programowej uwzględnia Europejski system opisu kształcenia językowego (Common European Framework). Szkoła zapewnia ciągłość nauczania przynajmniej jednego języka obcego od drugiego do ostatniego etapu edukacji i przygotowuje do uczenia się języka przez całe życie. Szkoła jest zobowiązana udostępnić: 1) pracownię językową wyposażoną w magnetofon kasetowy, odtwarzacz CD, magnetowid; 2) pracownię komputerową do prowadzenia lekcji językowych; 3) słowniki jedno- i dwujęzyczne dobrane do wieku i poziomu uczniów (początkowego, średniozaawansowanego i zaawansowanego), zestaw materiałów do pracy samodzielnej (gramatykę z ćwiczeniami, słownictwo w ćwiczeniach i testach), książki o krajach nauczanego języka w uproszczonej wersji językowej, zestawy uproszczonych tekstów literackich dla różnych poziomów językowych. W nauczaniu języka obcego należy: 1) pracować z grupami uczniów o podobnym poziomie umiejętności językowych ustalonych za pomocą testu plasującego; 2) integrować wszystkie cztery sprawności językowe (mówienie, słuchanie, czytanie i pisanie) i upodabniać komunikowanie się w języku obcym w klasie do naturalnego użycia języka w życiu codziennym; 3) stosować różne formy pracy, w tym pracę w parach i małych grupach oraz formę projektów; 4) zachęcać uczniów do samodzielnego oceniania swoich osiągnięć w nauczanym języku i poszukiwania najodpowiedniejszych strategii uczenia się. Pierwszy język nowożytny kontynuowany oraz język nowożytny będący drugim językiem nauczania w oddziałach dwujęzycznych Założenia Cele, treść i wymagania w zakresie pierwszego języka obcego nowożytnego kontynuowanego są podzbiorem opisu języka obcego nowożytnego, w którym prowadzi się część zajęć szkolnych w oddziałach dwujęzycznych. Zagadnienia złożone pogrubioną czcionką odnoszą się wyłącznie do języka obcego nowożytnego będącego drugim językiem nauczania w oddziałach dwujęzycznych. Podstawa programowa języka obcego kontynuowanego przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Wymagania odnoszące się do pierwszego języka kontynuowanego są równoznaczne z wymaganiami maturalnymi w zakresie rozszerzonym. Przydział godzin: 10; 10; 333. Cele kształcenia 1. Znajomość języka obcego umożliwiająca: a) swobodne posługiwanie się nim w codziennych sytuacjach w krajach tego języka; b) korzystanie z tekstów pisanych w tym języku w przyszłej nauce i pracy zawodowej; c) rozumienie treści przedmiotów nauczanych w tym języku; d) samodzielne i krytyczne korzystanie z tekstów kultury danego obszaru językowego. 2. Opanowanie zaawansowanych technik samodzielnej pracy nad językiem (samoocena, techniki uczenia się). 3. Poczucie własnej wartości oraz wiary w swoje możliwości językowe. 4. Postawa ciekawości tolerancji i otwartości wobec innych kultur. 5. Znajomość charakterystycznych elementów życia codziennego i kultury społeczeństw mówiących danym językiem. 144 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 6. Zainteresowanie dorobkiem kultury materialnej i duchowej społeczeństw mówiących tym językiem. 7. Umiejętność pośredniczenia między kulturą własną i obcą, wrażliwość na nieporozumienia i wynikające stąd konflikty. Treść Wymagania 1. Środki językowe 1. Środki językowe komunikowania się: a) złożone struktury gramatyczne; b) słownictwo zapewniające udział w kulturze, w tym idiomy i związki frazeologiczne; c) główne odmiany i style nauczanego języka. 2. Niewerbalne środki komunikowania się. 1. Rozumieć i formułować wypowiedzi z użyciem różnorodnych struktur leksykalno-gramatycznych, poprawne pod względem fonetycznym, morfosyntaktycznym, leksykalnym i ortograficznym w następujących obszarach tematycznych: a) praca; b) żywienie; c) zdrowie; d) przyroda; e) państwo i prawo; f) polityka; g) nauka i technika. 2. Wykrywać cechy wypowiedzi powodujące jej niejednoznaczność. 3. Rozpoznawać główne odmiany (np. brytyjską i amerykańską odmianę angielskiego) i style nauczanego języka (formalny i nieformalny). 1. Rozumieć przekazy niewerbalne charakterystyczne dla krajów nauczanego języka. 2. Słuchanie 1. Ogólny sens złożonych sytuacji komunikacyjnych. 2. Ogólny i szczegółowy sens oryginalnych tekstów kultury. 1. Scharakteryzować składniki sytuacji komunikacyjnej (miejsce, czas, warunki, uczestnicy). 2. Określić intencję nadawcy tekstu (jawną i domniemaną). 3. Streścić w języku polskim tekst usłyszany lub przeczytany w języku obcym. 1. Rozumieć audycję radiową lub telewizyjną, film lub przedstawienie teatralne: a) określić główne myśli tekstu oraz myśli poszczególnych części tekstu; b) wydobyć szczegółowe informacje z tekstu. 3. Mówienie 1. Wypowiedzi ustne w wymienionych obszarach tematycznych. 2. Dyskusje w wymienionych obszarach tematycznych. 1. Sformułować dłuższą, spójną, wieloaspektową wypowiedź na dany temat, poprawną fonetycznie, leksykalnie i gramatycznie. 2. Streścić w języku obcym tekst usłyszany lub przeczytany w języku polskim. 1. Zreferować istotne fakty. 2. Sformułować opinię lub propozycję i popierające je argumenty. 3. Odpierać argumenty przeciwne. 4. Streszczać wypowiedzi, wyciągać podsumowujące wnioski. 5. Wyrażać własne stany poinformowania (np. przypuszczenie, wątpliwość) i uczuć (np. rozczarowanie, zakłopotanie) za pomocą właściwych środków językowych. Języki obce nowożytne 145 4. Czytanie 1. Teksty informacyjne. 2. Teksty literackie. 1. Rozumieć artykuł prasowy, podręcznik; wyszukać potrzebną informację szczegółową. 2. Odróżniać fakty od opinii. 1. Określić główną myśl tekstu i główne myśli poszczególnych części tekstu. 2. Rozpoznać związki między poszczególnymi częściami tekstu. 3. Rozpoznać funkcję artystyczną struktur leksykalno-gramatycznych. 4. Zanalizować i ocenić polski przekład oryginalnego tekstu. 5. Pisanie 1. Wypowiedzi pisemne w wymienionych obszarach tematycznych. 2. Planowanie własnego tekstu. 3. Praca redakcyjna nad własnym i cudzym tekstem. 1. Sformułować dłuższą, wieloaspektową wypowiedź swobodną (np. list prywatny, rozprawkę) lub sformalizowaną (np. ogłoszenie, podanie, curriculum vitae) na dany temat z zachowaniem limitu słów. 1. Rozróżniać środki leksykalne i morfosyntaktyczne odpowiednie dla języka pisanego i mówionego. 2. Dzielić tekst na rozdziały i akapity. 3. Dobierać właściwe środki stylistyczne dla wyrażenia intencji (w tym sprzeciwu, dystansu, ironii, żartobliwości). 1. Zmieniać struktury leksykalno-gramatyczne, styl lub formę tekstu. 2. Przekształcać tekst: skracać, rozwijać, parafrazować, streszczać, stosować wyróżnienia. 6. Inne umiejętności 1. Strategie uczenia się języka obcego. 2. Źródła wiedzy językowej. 3. Realia socjokulturowe. 4. Tradycje kulturowe obszaru nauczanego języka: podstawowe wiadomości o geografii, historii, socjologii, ekonomii i polityce oraz literaturze i sztuce. 1. Dobierać strategie uczenia się języka obcego zgodne z własnymi celami i cechami indywidualnymi. 2. Dostrzegać i poprawiać własne i cudze błędy językowe. 3. Oceniać przebieg pracy zespołu. 1. Korzystać z leksykonów i tezaurusów w nauczanym języku. 1. Rozumieć podobieństwa i różnice między realiami socjokulturowymi Polski i krajów nauczanego języka. 2. Znać normy socjokulturowe pomagające funkcjonować na rynku pracy. 1. Odczytywać teksty kultury danego obszaru językowego, w tym: a) rozumieć kontekst cywilizacyjno-kulturowy tekstu; b) rozpoznawać znaczenia metaforyczne, aluzje i symbole kulturowe; c) zinterpretować tekst pod względem konwencji gatunkowej i prądu artystycznego; d) zidentyfikować wartości wpisane w tekst. 146 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum Pierwszy język obcy nowożytny rozpoczynany Założenia Wymagania odnoszące się do pierwszego języka obcego nowożytnego rozpoczynanego są równoznaczne z wymaganiami maturalnymi w zakresie podstawowym. Przydział godzin: 10; 10; 333. Cele kształcenia 1. Znajomość języka obcego umożliwiająca komunikowanie się na poziomie podstawowym. 2. Opanowanie zaawansowanych technik samodzielnej pracy nad językiem (samoocena, techniki uczenia się). 3. Poczucie własnej wartości oraz wiary w swoje możliwości językowe. 4. Postawa ciekawości, tolerancji i otwartości wobec innych kultur. 5. Znajomość charakterystycznych elementów życia codziennego i kultury społeczeństw mówiących tym językiem. 6. Umiejętność pośredniczenia między kulturą własną i obcą, wrażliwość na nieporozumienia i wynikające stąd konflikty. Treść Wymagania 1. Środki językowe 1. Środki językowe komunikowania się: a) umiarkowanie złożone struktury gramatyczne i wzory zdaniowe; b) słownictwo zapewniające wyrażanie potrzeb komunikacyjnych w życiu codziennym; b) główne odmiany i style nauczanego języka. 1. Rozumieć i formułować wypowiedzi z użyciem umiarkowanie złożonych struktur gramatycznych w następujących obszarach: a) ja – inni (wygląd, zainteresowania, rodzina, otoczenie, kraj); b) dom; c) życie rodzinne i towarzyskie; d) kultura; e) zakupy i usługi; f) podróżowanie i turystyka; g) praca; h) żywienie; i) zdrowie. 2. Rozpoznawać główne odmiany (np. brytyjską i amerykańską odmianę angielskiego) i style nauczanego języka (formalny i nieformalny). 2. Słuchanie 1. Ogólny sens prostych sytuacji komunikacyjnych. 2. Ogólny sens prostych wypowiedzi i dialogów, informacje szczegółowe zawarte w wypowiedziach. 3. Sytuacja komunikacyjna jako wskazówka znaczeniowa. 1. Rozpoznać rodzaj sytuacji komunikacyjnej i intencje rozmówców (informowanie się, wymiana opinii, żartowanie, spór). 1. Rozumieć prostą wypowiedź rodzimych użytkowników języka w typowych miejscach (np. sklep, dworzec, restauracja, gabinet lekarski) i różnych warunkach odbioru (np. rozmowa telefoniczna, komunikat na dworcu, wiadomości radiowe lub telewizyjne). 2. Zrozumieć potrzebne informacje szczegółowe zawarte w prostej wypowiedzi. 3. Streścić w języku polskim tekst usłyszany lub przeczytany w języku obcym. 1. Domyślić się znaczenia słów lub wyrażeń na podstawie sytuacji. Języki obce nowożytne 147 3. Mówienie 1. Wypowiedzi ustne w wymienionych obszarach tematycznych. 2. Proste rozmowy w wymienionych obszarach tematycznych. 3. Proste strategie informacji zwrotnej. 1. Wymawiać słowa z poprawnością zapewniającą zrozumienie wypowiedzi przez rodzimego użytkownika języka. 2. Sformułować krótką, spójną wypowiedź na dany temat, poprawną leksykalnie i gramatycznie (w tym: opisać osobę, przedmiot, miejsce, zjawisko, czynność; opowiedzieć wydarzenie). 3. Streścić w języku obcym tekst usłyszany lub przeczytany w języku polskim. 1. Rozpoczynać, podtrzymywać i kończyć rozmowę za pomocą właściwych społecznie (uprzejmych) środków językowych (w tym: przywitać się, przedstawić, poinformować o sobie, pożegnać). 2. Przedstawić i uzasadnić własną opinię. 3. Prosić o informację, wyjaśnienie, pozwolenie; udzielać ich i odmawiać udzielenia. 4. Wyrażać stany uczuciowe (np. radość, niezadowolenie). 1. Odbierać i wysyłać sygnały niezrozumienia wypowiedzi. 4. Czytanie 1. Teksty informacyjne. 2. Adaptowane teksty literackie. 3. Kontekst językowy jako wskazówka znaczeniowa. 1. Rozumieć teksty użytkowe (w tym internetowe): zakaz, ostrzeżenie, ogłoszenie, menu, ulotkę informacyjną, instrukcję obsługi, przewodnik turystyczny, list (w tym e-mail). 2. Rozumieć ogólny sens adaptowanych artykułów publicystycznych. 3. Znaleźć potrzebną informację szczegółową w tekście częściowo niezrozumiałym. 4. Streścić w języku polskim test przeczytany w języku obcym. 1. Rozumieć fabułę i przesłanie tekstu. 2. Znajdować informacje potrzebne do charakterystyki bohaterów opowiadania. 1. Domyślić się znaczenia słów lub wyrażeń na podstawie kontekstu. 5. Pisanie 1. Wypowiedzi pisemne w wymienionych obszarach tematycznych. 2. Formularze i kwestionariusze. 1. Sformułować krótką, prostą wypowiedź na dany temat, poprawną pod względem ortografii i interpunkcji, w tym: a) opisać osobę, przedmiot, miejsce, zjawisko, czynność; opowiedzieć wydarzenie; b) przedstawić i uzasadnić własną opinię; c) prosić o informację, wyjaśnienie, pozwolenie; udzielać ich i odmawiać udzielenia; d) wyrażać stany uczuciowe (np. radość, niezadowolenie). 2. Zapisać wysłuchaną informację. 3. Napisać podanie lub życiorys. 4. Napisać list relacjonujący własne doświadczenia (np. wakacyjne); odpowiedzieć na list. 1. Wypełnić prosty formularz lub kwestionariusz. 6. Inne umiejętności 1. Strategie uczenia się języka obcego: a) dostrzeganie błędów, 1. Poprawić tekst mówiony lub pisany. 2. Ocenić własne postępy w nauce języka obcego i zaplanować samokształcenie. 148 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum autokorekta; b) ocenianie postępów w nauce; c) efektywne współdziałanie w grupie, prace projektowe. 2. Źródła wiedzy językowej. 3. Realia socjokulturowe. 1. Korzystać ze słownika dwujęzycznego, leksykonów. 2. Korzystać z materiałów (w tym autentycznych) do samodzielnej nauki języka obcego. 3. Znajdować informacje w obcojęzycznych bazach danych i zasobach sieciowych. 1. Znać najbardziej charakterystyczne przejawy kultury krajów nauczanego języka i jej związki z kulturą rodzimą. 2. Znać normy socjokulturowe pomagające funkcjonować na rynku pracy. Drugi język obcy nowożytny Przydział godzin: 5; 5; 175. Cele kształcenia 1. Znajomość języka obcego umożliwiająca komunikowanie się na poziomie podstawowym. 2. Opanowanie zaawansowanych technik samodzielnej pracy nad językiem (samoocena, techniki uczenia się). 3. Poczucie własnej wartości oraz wiary w swoje możliwości językowe. 4. Postawa ciekawości tolerancji i otwartości wobec innych kultur. 5. Podstawowa wiedza o społeczeństwach mówiących tym językiem. 6. Umiejętność pośredniczenia między kulturą własną i obcą, wrażliwość na nieporozumienia i wynikające stąd konflikty. Treść Wymagania 1. Środki językowe 1. Środki językowe komunikowania się: a) proste struktury gramatyczne i wzory zdaniowe; b) słownictwo zapewniające wyrażanie podstawowych potrzeb komunikacyjnych w życiu codziennym; c) style języka (formalny, nieformalny). 1. Rozumieć i formułować wypowiedzi z użyciem prostych struktur gramatycznych w następujących obszarach tematycznych: a) praca; b) żywienie; c) zdrowie. 2. Rozróżniać formalny i nieformalny styl języka i odpowiadające im sytuacje komunikacyjne. 2. Słuchanie 1. Ogólny sens prostych sytuacji komunikacyjnych. 2. Ogólny sens prostych wypowiedzi i dialogów, informacje szczegółowe zawarte w wypowiedziach. 1. Rozumieć intencje rozmówcy (pochwała, nagana, instruktaż). 1. Rozumieć prostą wypowiedź rodzimych użytkowników języka w typowych miejscach (np. sklep, dworzec, gabinet lekarski) i różnych warunkach odbioru (rozmowa przez telefon, komunikat na dworcu, wiadomości radiowe lub telewizyjne). Języki obce nowożytne 3. Sytuacja komunikacyjna jako wskazówka znaczeniowa. 149 2. Zrozumieć potrzebne informacje szczegółowe zawarte w prostej wypowiedzi. 1. Domyślić się znaczenia słów lub wyrażeń na podstawie sytuacji. 3. Mówienie 1. Wypowiedzi ustne w wymienionych obszarach tematycznych. 2. Kontakty towarzyskie. 1. Wymawiać słowa z poprawnością zapewniającą zrozumienie wypowiedzi przez rodzimego użytkownika języka. 2. Sformułować krótką wypowiedź na dany temat, spójną i poprawną leksykalnie i gramatycznie (w tym: opisać osobę, przedmiot, miejsce, zjawisko, czynność; opowiedzieć o wydarzeniu). 1. Posługiwać się typowymi formami grzecznościowymi (przywitać się, pożegnać, prosić, dziękować). 2. Opowiedzieć o sobie, swoich zainteresowaniach i preferencjach. 3. Wyrazić intencje i stany emocjonalne (np. zgodę, sprzeciw, radość, niezadowolenie). 4. Odbierać i wysyłać sygnały niezrozumienia wypowiedzi. 4. Czytanie 1. Teksty informacyjne. 2. Teksty literackie. 3. Kontekst językowy jako wskazówka znaczeniowa 1. Rozumieć teksty ogólnego użytku: ogłoszenie, rozkład jazdy, prospekt, tekst reklamowy, list (w tym e-mail). 2. Znaleźć potrzebną informację szczegółową w tekście częściowo niezrozumiałym. 1. Uchwycić sens krótkiego opowiadania i komiksu. 1. Domyślić się znaczenia słów lub wyrażeń na podstawie kontekstu. 5. Pisanie 1. Wypowiedzi pisemne w wymienionych obszarach tematycznych. 2. Formularze i kwestionariusze. 1. Sformułować krótką, prostą wypowiedź na dany temat, poprawną pod względem ortografii i interpunkcji, w tym: a) opisać osobę, przedmiot, miejsce, zjawisko, czynność; opowiedzieć wydarzenie; b) przedstawić i uzasadnić własną opinię; c) prosić o informację, wyjaśnienie, pozwolenie; udzielać ich i odmawiać udzielenia; d) wyrażać stany uczuciowe (np. radość, niezadowolenie). 2. Zapisać wysłuchaną informację. 3. Napisać podanie lub życiorys. 4. Napisać list relacjonujący własne doświadczenia (np. wakacyjne); odpowiedzieć na list. 1. Wypełnić prosty formularz lub kwestionariusz. 6. Inne umiejętności 1. Strategie uczenia się języka obcego: a) dostrzeganie błędów, autokorekta; b) ocenianie postępów w nauce; c) efektywne współdziałanie w grupie, prace projektowe. 2. Źródła wiedzy językowej. 1. Poprawić tekst mówiony lub pisany. 2. Ocenić własne postępy w nauce języka obcego i zaplanować samokształcenie. 1. Korzystać ze słownika dwujęzycznego, leksykonów. 2. Korzystać z materiałów (w tym autentycznych) do samodzielnej nauki języka obcego. 150 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 3. Znajdować informacje w obcojęzycznych bazach danych i zasobach sieciowych. 1. Znać najbardziej charakterystyczne przejawy kultury krajów nauczanego języka i jej związki z kulturą rodzimą. 2. Znać normy socjokulturowe pomagające funkcjonować na rynku pracy. 3. Realia socjokulturowe. JĘZYKI KLASYCZNE I KULTURA ANTYCZNA Założenia Nauczanie języka łacińskiego i greckiego oraz wiedzy o kulturze antycznej wprowadza uczniów w podstawy kultury polskiej i wspólne korzenie tożsamości współczesnych Europejczyków. Jest ważnym elementem wychowania obywatelskiego: antyczna tradycja życia publicznego i prawo rzymskie stanowią fundament nowożytnej kultury prawnej. Język łaciński i kultura antyczna Podstawowy przydział godzin: 5; 3,75; 130. Cele kształcenia 1. Znajomość języka na poziomie pozwalającym na zrozumienie i tłumaczenie (z wykorzystaniem słownika) sentencji, zwrotów i terminów, weryfikację przekładów dzieł oraz tłumaczenie, analizę i interpretację fragmentów dzieł oryginalnych. 2. Znajomość podstawowych zagadnień z historii kultury starożytnej Grecji i Rzymu; zrozumienie związków między kulturą antyczną a kulturą współczesną. 3. Zrozumienie roli i miejsca kultury antycznej w różnych dziedzinach życia współczesnego (w kulturze, nauce, życiu społeczno-politycznym). 4. Rozpoznawanie w kulturze antycznej podstawy tożsamości kulturowej Europy. 5. Umiejętność wykorzystywania wiedzy o świecie starożytnym do zrozumienia i interpretacji aktualnych wydarzeń społecznych, politycznych i kulturalnych. 6. Poczucie przynależności do kręgu kultury śródziemnomorskiej. Treść Wymagania 1. Język (gramatyka, leksyka i frazeologia w zakresie umożliwiającym zrozumienie i tłumaczenie sentencji, zwrotów i terminów, weryfikację przekładów dzieł z oryginałem oraz tłumaczenie, analizę i interpretację wybranych fragmentów dzieł oryginalnych) 1. Zasady wymowy i akcentowania. 2. Morfologia: a) rzeczownik: formy fleksyjne rzeczowników deklinacji 1.– 5.; nieregularności w odmianie rzeczowników: filius, deus, vis, domus, Iuppiter; równozgłoskowe nazwy rzek i miejscowości z nom. sing. na -is; b) przymiotnik: formy fleksyjne przymiotników; regularne i nieregularne stopniowanie przymiotników, stopniowanie opisowe przymiotników; c) zaimek: formy fleksyjne i zasady użycia zaimków osobowych, dzierżawczych, wskazujących, określających, 1. Rozpoznawać formy fleksyjne i rozumieć zasady ich tworzenia. Języki klasyczne i kultura antyczna 151 względnych, pytajnych, zwrotnych, formy fleksyjne i zasady użycia zaimków nieokreślonych, formy i zasady użycia przymiotników zaimkowych; d) liczebnik: liczebniki główne i porządkowe od 1 do 20 oraz określenia słowne – sto i tysiąc, liczebniki główne i porządkowe od 20 do 1000; e) przysłówek: tworzenie przysłówków od przymiotników, regularne i nieregularne stopniowanie przysłówków; f) czasownik: formy podstawowe czasowników; strona czynna i bierna we wszystkich czasach w indikatiwie i koniunktiwie; infinitivus activi i passivi praesentis, perfecti, futuri; imperativus praesentis activi i passivi; participia: praesentis activi, perfecti passivi, futuri activi, futuri passivi (gerundivum); gerundium; supinum; czasownik „sum” i złożenia; coniunctivus iussivus i hortativus; inne funkcje koniunktiwu; czasowniki nieregularne: „volo”, „nolo”, „malo”, „fero”, „fio”, „odi”, „memini”, „coepi”; verba deponentia i semideponentia; verba defectiva. 1. Znać struktury składniowe, rozu3. Składnia: mieć ich funkcje. a) części zdania (człony syntaktyczne): podmiot, orzeczenie (proste i złożone), dopełnienie (bliższe i dalsze), przydawka (przymiotnikowa, dopełniaczowa, przyimkowa), okolicznik; b) związki składniowe w zdaniu: zgody, rekcji, przynależności; c) funkcje komunikatywne zdań: zdania oznajmujące, pytajne, rozkazujące; d) struktura składniowa zdania w stronie czynnej i biernej, zdania z verbum deponens jako orzeczeniem; e) funkcje składniowe i semantyczne rzeczownika w poszczególnych przypadkach: genetivus partitivus; dativus auctoris, possessivus; accusativus directionis; ablativus comparationis, loci, temporis, separationis, instrumentalis, modi, auctoris i inne; f) funkcje składniowe i semantyczne nieosobowych form czasownika (infinitivus, participium, gerundium oraz supinum); g) konstrukcje składniowe charakterystyczne dla łaciny: accusativus cum infinitivo, ablativus absolutus, coniugatio periphrastica activa, coniugatio periphrastica passiva, accusativus duplex, dativus possessivus oraz nominativus cum infinitivo, nominativus duplex; składnia nazw miast; h) consecutio temporum dla czynności równoczesnej i uprzedniej w stosunku do teraźniejszości i przeszłości, pozostałe zastosowania consecutio temporum; i) budowa zdań złożonych współrzędnie i podrzędnie; j) zdania podrzędne z indikatiwem, zdania podrzędne: celowe, dopełnieniowe, pytajne zależne, inne zdania podrzędne z koniunktiwem; k) sposoby wyrażania przeczenia. 152 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 2. Wybrane teksty łacińskie preparowane i oryginalne (klasyczne, neołacińskie, współczesne) jako materiał do nauki języka 1. Analiza gramatyczna i leksykalna tekstu łacińskiego. 2. Odczytywanie tekstu łacińskiego. 3. Tłumaczenie tekstów łacińskich: a) Cezar, O wojnie domowej, O wojnie galijskiej; b) Nepos, Żywoty; c) Cyceron, mowy: Przeciwko Katylinie, W obronie Archiasza, Przeciwko Werresowi, W obronie Sestiusza; traktaty: O przyjaźni, O starości, O państwie, O obowiązkach, O mówcy, Rozmowy tuskulańskie; listy: Ad Atticum, Ad Familiares, Ad Quantum; d) Liwiusz, Historia I–V, XXI, XXII; e) Seneka, Listy moralne do Lucyliusza; f) Katullus, Pieśni; g) Horacy, Pieśni, Sztuka poetycka; h) Wergiliusz, Eneida; i) Owidiusz, Metamorfozy, Żale. 1. Wyszukać w tekście i określić formy morfologiczne. 2. Rozpoznać funkcje semantyczne i zastosowania składniowe form morfologicznych. 3. Dokonywać prostych transformacji gramatycznych. 4. Klasyfikować zdania podrzędne. 5. Identyfikować charakterystyczne dla łaciny konstrukcje składniowe. 6. Korzystać ze słownika łacińsko-polskiego. 7. Wyjaśniać pojęcia i terminy w języku polskim, mające źródło w łacinie (z wykorzystaniem słownika łacińskiego). 1. Rozpoznawać ogólny sens tekstu i wyszukiwać informacje szczegółowe. 2. Rozpoznawać funkcje poszczególnych elementów tekstu oraz związki między nimi. 1. Zrozumieć i oddać w przekładzie ogólny sens tekstu. 2. Oddać w przekładzie ogólny charakter i funkcję tłumaczonego tekstu. 3. Stosować poprawne techniki przekładu łacińskich struktur morfologicznych i składniowych. 4. Znajdować właściwe polskie odpowiedniki leksykalne dla łacińskich wyrazów i związków frazeologicznych. 5. Redagować przekład spójny, poprawny merytorycznie i formalnie. 6. Tłumaczyć z wykorzystaniem słownika fragmenty dzieł autorów łacińskich, w tym wymienione. 3. Wybrane fragmenty dzieł autorów starożytnych i autorów polsko-łacińskich w oryginale jako ilustracja zagadnień z zakresu wiedzy o kulturze antycznej (tylko zakres rozszerzony) 4. Łacina jako lingua communis w Europie: język literatury, środek komunikacji językowej język tekstów naukowych (tylko zakres rozszerzony) 5. Wpływ łaciny na strukturę i zasoby leksykalne współczesnych języków europejskich 6. Kultura i cywilizacja śródziemnomorska 1. Kanon topiki antycznej w literaturze i sztuce (jak odczytywać mity, pojęcia, symbole). 1. Znać związki kultury współczesnej 2. Dziedzictwo antyku w kulturze polskiej i europejskiej. z kulturą antyczną. Języki klasyczne i kultura antyczna 153 2. Redagować poprawne merytorycznie i formalnie wypowiedzi na temat: a) kultury antycznej i jej związków z kulturą współczesną; b) aktualnych wydarzeń społecznych, politycznych i kulturalnych z uwzględnieniem wiedzy o starożytności i zrozumieniem ciągłości kultury. 3. Wybrane fragmenty dzieł autorów greckich i rzymskich w przekładzie (w zakresie istotnym dla zrozumienia kanonu literatury polskiej i światowej). 4. Wybrane elementy wiedzy o starożytności jako kontekst i tło 1. Zastosować wiedzę o kulturze antycznej do: dla czytanych tekstów: a) analizy i interpretacji tłua) historia i geografia świata antycznego: warunki natumaczonych tekstów autoralne i krainy geograficzne; kultura minojska i myrów łacińskich; keńska, Wielka Kolonizacja i jej zasięg terytorialny, najważniejsze konflikty polityczne i militarne – wojny perb) analizy i syntezy treści zawarskie, wojna peloponeska, utrata niepodległości, podboje tych w materiale źródłowym Aleksandra Wielkiego; rola Etrurii w rozwoju cywili(tekstowym zacji rzymskiej, walki plebejuszy z patrycjuszami, i ikonograficznym); wojny punickie, powstanie Spartakusa, dyktatura Sulli, c) formułowania argumentów, podboje Cezara, triumwiraty i wojny domowe w I wieku uzasadniania swojego punktu p.n.e., zasięg terytorialny imperium rzymskiego, zarząd widzenia i opinii. prowincjami, prześladowania chrześcijan, najazdy barbarzyńców, edykt mediolański, podział cesarstwa, upadek Cesarstwa Zachodniego; b) literatura rzymska i jej greckie wzory: rodzaje i gatunki literackie oraz ich najwybitniejsi przedstawicie: epos – Wergiliusz (Homer); liryka – Katullus, Horacy, Owidiusz, (Safona, Archiloch, Tyrtajos, Alkajos, Anakreont, poeci aleksandryjscy); sielanka –Wergiliusz (Teokryt); satyra – Horacy; tragedia – Seneka (Ajschylos, Sofokles, Eurypides); komedia – Plaut (Arystofanes, Menander); historiografia – Cezar, Nepos, Tacyt, Liwiusz (Herodot, Tukidydes, Polibiusz); epistolografia – Cyceron, Seneka, Pliniusz Młodszy; retoryka – Cyceron (Demostenes); literatura polsko-łacińska – Jan Kochanowski, Klemens Janicki, Maciej Sarbiewski; początki piśmiennictwa chrześcijańskiego: antyczne przekłady Biblii; c) architektura i sztuka: wzory greckie w architekturze i sztuce rzymskiej – grecka architektura sakralna (porządki architektoniczne), rzeźba grecka okresu klasycznego i hellenistycznego; portret rzymski, rzymska architektura użyteczności publicznej, rzymska architektura sakralna i kommemoratywna; d) życie polityczne i obywatelskie: greckie wzory organizacji państwa (demokracja, tyrania, monarchia); republika, pryncypat, cesarstwo, instytucje i urzędy państwowe, podstawowe pojęcia związane z armią rzymską, struktura społeczna mieszkańców Rzymu – prawa i obowiązki obywateli, niewolnictwo; 154 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum e) życie codzienne Rzymian: rodzina i dom (nazwisko Rzymianina, uroczystości rodzinne – urodziny, ślub, pogrzeb, domy mieszkalne), dzień powszedni Rzymianina; szkoła, antyczny ideał człowieka (kalokagatia), vir bonus; rozrywki i życie towarzyskie (widowiska w teatrze, cyrku oraz w amfiteatrze, termy, przyjęcia i zabawy); f) religia i mitologia: mity Greków i Rzymian, wierzenia religijne Rzymian, początki chrześcijaństwa; g) filozofia i historia nauki w starożytności: jońska filozofia przyrody, Sokrates, Platon, Arystoteles, kierunki okresu hellenistycznego (epikureizm, stoicyzm, sceptycyzm, cynicyzm), filozofia w Rzymie (Cyceron, Seneka), antyczne centra naukowe (Ateny, Aleksandria), najważniejsze wynalazki i osiągnięcia naukowe starożytności. Język grecki i kultura antyczna Przydział godzin: 5; 3,75; 130. Cele kształcenia 1. Znajomość języka na poziomie pozwalającym na zrozumienie i tłumaczenie (z wykorzystaniem słownika i tabel gramatycznych) sentencji, zwrotów i terminów, weryfikację przekładów dzieł oraz tłumaczenie, analizę i interpretację fragmentów dzieł oryginalnych. 2. Znajomość podstawowych zagadnień z historii kultury starożytnej Grecji i Rzymu; zrozumienie związków między kulturą Grecji i Rzymu a kulturą współczesną. 3. Zrozumienie roli i miejsca kultury antycznej w różnych dziedzinach życia współczesnego (w kulturze, nauce, życiu społeczno-politycznym). 4. Rozpoznawanie w kulturze antycznej podstawy tożsamości kulturowej Europy. 5. Poczucie przynależności do kręgu kultury śródziemnomorskiej. Treść Wymagania 1. Język (gramatyka, leksyka i frazeologia w zakresie umożliwiającym zrozumienie sentencji, zwrotów i terminów, weryfikację przekładów dzieł z oryginałem oraz tłumaczenie, analizę i interpretację fragmentów dzieł oryginalnych) 1. Alfabet. Wymowa. Akcent. 1. Rozumieć zasady tworzenia wyra2. Morfologia: zów, rozpoznawać formy a) rzeczownik: formy fleksyjne rzeczowników deklinacji fleksyjne. 1. i 2.; formy fleksyjne rzeczowników deklinacji 3. o tematach zakończonych na spółgłoskę zwartą, na -ντ-, na -λ, -ν, -ρ, na -ς; na samogłoskę krótką -ι- (πόλις), na dwugłoskę -ευ- (βασιλεύς); osobliwości w odmianie rzeczowników: πατήρ, µήτηρ, ̉ανήρ, γυνή, imion własnych zakończonych na -ης, oraz Ζεύς, Αρης; zasady akcentowania rzeczowników; b) przymiotnik: formy fleksyjne przymiotników deklinacji 1.– 3.; formy fleksyjne przymiotników µέγας i πολύς, zasady stopniowania przymiotników regularnych i nieregularnych; zasady akcentowania przymiotników; Języki klasyczne i kultura antyczna 155 c) zaimek: formy fleksyjne i zasady użycia zaimków osobowych, dzierżawczych, wskazujących, względnych, zwrotnych, pytającego τίς, τί i nieokreślonego τις, τι; zasady akcentowania zaimków; d) liczebnik: liczebniki główne i porządkowe; zasady akcentowania liczebników; e) przysłówek: zasady tworzenia przysłówków od przymiotników; zasady regularnego i nieregularnego stopniowania przysłówków; zasady akcentowania przysłówków; f) czasownik: indicativus czasowników I koniugacji – activi, medii-passivi praesentis, activi, medii-passivi imperfecti, activi i medii futuri, activi i medii aoristi sigmatici, aorystu II tematycznego (od wybranych czasowników, np. ’έρχοµαι ‘οράω); imperativus czasowników I koniugacji – activi i medii-passivi praesentis, activi i medii aoristi sigmatici; infinitivus czasowników I koniugacji – activi, medii-passivi praesentis, activi i medii futuri, activi i medii aoristi sigmatici, activi i medii aorystu II (od wybranych czasowników, np. ’έρχοµαι ‘οράω); participia czasowników I koniugacji – activi, medii-passivi praesentis, activi i medii futuri, activi i medii aoristi sigmatici, activi i medii aorystu II (od wybranych czasowników, np. ’έρχοµαι, ‘οράω); indicativus praesentis i imperfecti czasowników εỉµί, φηµί oraz indicativus perfecti οỉ̃δα; inne formy i kategorie gramatyczne czasowników I i II koniugacji oraz czasowników ściąganych (tylko w ograniczonym zakresie z dodatkowymi objaśnieniami); zasady akcentowania czasowników. 1. Znać struktury składniowe, rozu3. Składnia: mieć ich funkcje. a) części zdania (człony syntaktyczne): podmiot, orzeczenie (proste i złożone), przydawka (przymiotnikowa, dopełniaczowa, przyimkowa), dopełnienie (bliższe i dalsze), okolicznik; b) szyk w zdaniu: przydawkowy i orzeczeniowy; c) związki składniowe w zdaniu: związek zgody, związek rekcji (w tym rekcja czasowników i przyimków), związek przynależności; d) funkcje komunikatywne zdań (zdanie oznajmujące, pytajne, rozkazujące), struktura składniowa zdania w stronie czynnej i biernej, w tym z verbum deponens jako orzeczeniem; e) funkcja rodzajnika; f) funkcje składniowe i semantyczne nieosobowych form czasownika (infinitivus, participium); g) konstrukcje składniowe charakterystyczne dla greki (accusativus cum infinitivo, nominativus cum infinitivo, genetivus absolutus, accusativus duplex, nominativus duplex); h) sposoby wyrażania przeczenia; i) budowa zdań złożonych współrzędnie; j) spójniki rozpoczynające zdania podrzędne. 2. Wybrane fragmenty dzieł w oryginale jako ilustracja zagadnień z zakresu wiedzy o literaturze i kulturze 1. Analiza gramatyczna i leksykalna tekstu greckiego. 1. Wyszukać w tekście i określić formy morfologiczne. 156 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 2. Odczytywanie tekstu greckiego. 3. Tłumaczenie tekstu. 2. Rozpoznać funkcje semantyczne i zastosowania składniowe form morfologicznych. 3. Dokonywać prostych transformacji gramatycznych. 4. Klasyfikować zdania podrzędne. 5. Identyfikować charakterystyczne dla greki konstrukcje składniowe. 6. Korzystać ze słownika grecko-polskiego. 7. Wyjaśniać pojęcia i terminy w języku polskim, mające źródło w grece (z wykorzystaniem słownika greckiego). 1. Rozpoznawać ogólny sens tekstu i wyszukiwać informacje szczegółowe. 2. Rozpoznawać funkcję poszczególnych elementów tekstu oraz związki między nimi. 1. Zrozumieć i oddać w przekładzie ogólny sens tekstu. 2. Oddać w przekładzie ogólny charakter i funkcję tekstu. 3. Stosować poprawne techniki przekładu greckich struktur morfologicznych i składniowych. 4. Znajdować właściwe polskie odpowiedniki leksykalne dla greckich wyrazów i związków frazeologicznych. 5. Redagować przekład spójny, poprawny merytorycznie i formalnie. 3. Wpływ greki na zasoby leksykalne współczesnych języków europejskich 4. Kultura i cywilizacja śródziemnomorska 1. Kanon topiki antycznej w literaturze i sztuce (jak odczytywać mity, pojęcia, symbole). 2. Dziedzictwo antyku w kulturze polskiej i europejskiej. 3. Wybrane fragmenty dzieł autorów greckich i rzymskich w przekładzie (w zakresie istotnym dla zrozumienia kanonu lektur z literatury polskiej i światowej). 4. Wybrane elementy wiedzy o starożytności jako kontekst i tło 1. Zastosować wiedzę o kulturze dla czytanych tekstów: antycznej do: a) historia i geografia świata antycznego: warunki naturalne a) ujawniania związków z kulturą i krainy geograficzne Grecji, kultura minojska i mykeńwspółczesną; ska, Wielka Kolonizacja i jej zasięg terytorialny, najważb) analizy i syntezy treści niejsze konflikty polityczne i militarne (wojny perskie, zawartych w materiale wojna peloponeska, utrata niepodległości, wojny z Maceźródłowym (tekstowym donią, podboje Aleksandra Wielkiego), rozwój terytoriali ikonograficznym); ny państwa rzymskiego, zarząd prowincjami; c) formułowania argumentów, Język mniejszości narodowej lub grupy etnicznej b) literatura grecka i rzymska na wybranych przykładach: Homer, Safona, Archiloch, Tyrtajos, Alkajos, Anakreont, Teokryt, Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Herodot, Tukidydes, Arystofanes, Demostenes, Menander, poeci aleksandryjscy, Nepos, Plutarch, Lukian; Cyceron, Cezar, Wergiliusz, Horacy, Owidiusz, Seneka, Pliniusz Młodszy; c) architektura i sztuka: grecka architektura sakralna (porządki architektoniczne), rzeźba grecka okresu klasycznego i hellenistycznego; malarstwo wazowe; wzory greckie i elementy oryginalne w architekturze rzymskiej; d) życie polityczne i obywatelskie: demokracja ateńska, ustrój polityczny Sparty, tyrania, monarchia, cesarstwo, instytucje i urzędy państwowe, podstawowe pojęcia związane z armią grecką, struktura społeczna mieszkańców Grecji (prawa i obowiązki obywateli, niewolnictwo); e) życie codzienne Greków i Rzymian: rodzina i dom (uroczystości rodzinne urodziny, ślub, pogrzeb, domy mieszkalne); szkoła i wychowanie, ideał wychowania ateńskiego (kalokagatia), wychowanie spartańskie; rozrywki i życie towarzyskie (widowiska w teatrze, cyrku oraz w amfiteatrze, termy, przyjęcia i zabawy); f) religia i mitologia: wierzenia religijne Greków, mity greckie, teatr i igrzyska olimpijskie, początki chrześcijaństwa; g) filozofia i historia nauki: jońska filozofia przyrody, Sokrates, Platon, Arystoteles, kierunki okresu hellenistycznego (epikureizm, stoicyzm, sceptycyzm, cynicyzm), antyczne centra naukowe (Ateny, Aleksandria), najważniejsze wynalazki i osiągnięcia naukowe starożytności. 157 uzasadniania swojego punktu widzenia i opinii; d) redagowania poprawnej merytorycznie i formalnie wypowiedzi na tematy związane z kulturą antyczną i jej związkami z kulturą współczesną; e) interpretacji aktualnych wydarzeń społecznych, politycznych i kulturalnych; f) analizy i interpretacji tłumaczonych tekstów oryginalnych. JĘZYK MNIEJSZOŚCI NARODOWEJ LUB GRUPY ETNICZNEJ Założenia Przedmiot jest prowadzony na podstawie odrębnych przepisów w szkołach (oddziałach) z językiem nauczania mniejszości narodowej lub grupy etnicznej. W treści i wymaganiach obowiązują pojęcia z zakresu językoznawstwa, literaturoznawstwa i wiedzy o kulturze wprowadzone w opisie języka polskiego. Podstawa programowa języka mniejszości narodowej lub grupy etnicznej przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Podstawowy przydział godzin: 6; 6; 200. Cele kształcenia 1. Sprawność językowa i komunikacyjna w mówieniu, czytaniu, rozumieniu tekstu i pisaniu na poziomie umożliwiającym uczestnictwo we współczesnym życiu umysłowym i kulturalnym oraz kontynuowanie nauki. 2. Poznanie najważniejszych dzieł literatury, sztuki i nauki z dziedzictwa kulturowego społeczeństw z danego kręgu językowego. 3. Poczucie tożsamości narodowej (etnicznej), polskiej i europejskiej – integracja doświadczeń kulturowych. 4. Zainteresowanie odmiennością kulturową, otwartość i poszanowanie innych kultur, odrzucenie ksenofobii. 158 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum Treść Wymagania 1. Komunikacja w języku ojczystym 1. Kultura języka ojczystego: poprawność wypowiedzi, bogactwo słownictwa, etykieta językowa. 1. Znać zasady komunikacji językowej, w tym zasady etykiety językowej. 2. Gramatyka języka ojczystego w zakresie umożliwiającym poprawne posługiwanie się językiem w mowie i piśmie. 1. Rozpoznać i nazwać podstawowe związki składniowe i formy fleksyjne. 2. Znać środki pomnażania bogactwa leksykalnego i frazeologicznego języka ojczystego. 3. Rozpoznać w tekście związki frazeologiczne. 4. Rozpoznać w podanym tekście wyrazy zapożyczone. 5. Rozróżniać ojczysty język literacki i dialekty, rozpoznać w podanym tekście elementy dialektu. 6. Porównać język literacki z odmianami gwarowymi używanymi w społeczności lokalnej. 3. Analiza i interpretacja słuchanego tekstu (cel wypowiedzi, intencje autora, środki perswazji, ukryte założenia). 1. Znać cechy różnicujące teksty mówione i teksty pisane. 2. Wydobyć ukryte cechy aktu mowy: ironię, sarkazm, prowokację. 3. Rozpoznać w tekście językowe środki perswazji i manipulacji: odróżnić środki etyczne od nieetycznych. 4. Ocenić, w jakim stopniu wypowiedź może osiągnąć swój cel. 4. Retoryka, czyli sztuka skutecznego mówienia. 1. Znać rodzaje środków stylistycznych właściwe dla różnych odmian języka ojczystego, w tym figury retoryczne. 2. Zabrać głos publicznie, stosując podstawowe zasady retoryczne. Dostosować wypowiedzi do odbiorcy. 3. Uczestniczyć w dyskusji, przekonywać, wysuwać i odpierać argumenty, poszukiwać obszarów porozumienia i zgody. 5. Czytanie ze zrozumieniem, czyli z uwzględnieniem sensu, znaczeń metaforycznych i treści symbolicznych. 1. Analizować i interpretować tekst literacki. 2. Rozumieć rolę kontekstów dzieła: biograficznego, gatunkowego, historycznego, kulturowego, wykorzystać je przy interpretacji dzieła. 3. Określić funkcję dialektyzmów, archaizmów, słownictwa środowiskowego w tekście literackim. 4. Rozpoznać aluzje literackie, znaki i symbole kultury ojczystej. 5. Streszczać, parafrazować, komentować podany tekst, oceniać treść i formę tekstu. 6. Pisanie tekstów. 1. Pisać teksty o różnych formach i rodzajach, kierowane do różnych adresatów: a) przemówienie, wywiad, rozprawkę (interpretację utworu literackiego lub jego fragmentu, interpretację porównawczą), referat, recenzję, opowiadanie, opis, charakterystykę postaci, notatkę z przeczytanego tekstu; b) podanie, życiorys, list urzędowy, list prywatny. 2. Wypełnić formularze urzędowe. 3. Napisać krótki tekst w zadanym stylu. 1. Analizować i korygować błędy kompozycyjne i językowe w tekście własnym lub cudzym. 7. Praca redakcyjna z własnym tekstem: znajomość zasad i poprawianie błędów językowych, ortograficznych, interpunkcyjnych. Język mniejszości narodowej lub grupy etnicznej 8. Zbieranie informacji. Korzystanie ze źródeł utrwalonych i przekazów ustnych. Wykorzystywanie zgromadzonych informacji w wypowiedziach ustnych i pisemnych. 159 1. Korzystać z klasycznych źródeł informacji: encyklopedii, słowników (języka ojczystego, poprawności językowej, ortograficznego, frazeologicznego), prasy, Internetu i innych elektronicznych źródeł informacji. 2. Dziedzictwo kulturowe – poszukiwanie korzeni kultury rodzimej 1. Pochodzenie, pokrewieństwa i przemiany języka ojczystego. 2. Proces historycznoliteracki. 3. Historia stosunków Polski i kraju (regionu) języka ojczystego. 4. Współczesne problemy stosunków Polski z krajem (regionem) języka ojczystego, stereotypy. 1. Rozumieć istotę pokrewieństwa językowego. 2. Znać językowe rezultaty kontaktów języka ojczystego z innymi językami, w tym zapożyczenia leksykalne i kalki językowe. 3. Porównać język ojczysty z językiem polskim pod względem składni i słowotwórstwa. 4. Analizować i oceniać przekłady literatury ojczystej na język polski. 1. Znać tradycje literackie kultury ojczystej (źródła, kontynuacje, nawiązania). 2. Znać epoki literackie kultury ojczystej. 3. Rozpoznać cechy charakterystyczne języka poszczególnych epok literackich. 4. Znać prądy artystyczne kultury ojczystej. 5. Znać utwory literackie i inne teksty kultury ważne dla poczucia tożsamości narodowej (etnicznej) i przynależności do wspólnoty europejskiej oraz światowej. 6. Rozpoznać przybliżony czas powstania podanego utworu literackiego. 7. Podać przykłady przemian gatunku literackiego. 8. Odczytać odniesienia tekstu literackiego do innych dziedzin sztuki ojczystej. 9. Znać wartości narodowe związane z własnym dziedzictwem kulturowym (mała ojczyzna, ojczyzna, naród, społeczeństwo), rozumieć związek poznanych utworów z życiem narodu i społeczności. 1. Znać dzieje współpracy i konfliktów między Polską a krajem (regionem) języka ojczystego. 1. Zrekonstruować stereotypowe obrazy Polski i Polaków w kraju (regionie) języka ojczystego i mieszkańców kraju (regionu) języka ojczystego w Polsce, umieć podważyć stereotypy. 3. Lektury Utwory prozatorskie i poetyckie wprowadzające w tradycję i współczesność literacką języka ojczystego, reprezentatywne dla podstawowych gatunków literackich, ze szczególnym uwzględnieniem utworów epickich (prozy fabularnej i historycznej). Teksty publicystyczne i użytkowe. 160 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum WIEDZA O KULTURZE Założenia Wiedza o kulturze jest przedmiotem fakultatywnym. Uczniów, którzy nie wybrali tego przedmiotu, obowiązuje filozofia. Nauczanie wiedzy o kulturze budzi zainteresowanie sztuką jako żywym i dynamicznym składnikiem kultury, obecnym w codziennym życiu i czyniącym je bogatszym i piękniejszym. Program kształcenia powinien być skoncentrowany na rozwijaniu umiejętności bacznej obserwacji świata kultury, a poszczególne zagadnienia powinny wprowadzać ucznia w problemy szeroko pojętej historii kultury i zachęcać do twórczości muzycznej, plastycznej i audiowizualnej. Przydział godzin: 2; 1,5; 50. Cele kształcenia 1. Pełne uczestnictwo w życiu kulturalnym społeczeństwa. 2. Wiedza o muzyce, sztukach plastycznych i sztuce filmowej niezbędna do świadomego i krytycznego odbioru tekstów kultury. 3. Wrażliwość estetyczna. Treść Wymagania 1. Muzyka 1. Ogólne zasady budowania utworu muzycznego; przebieg akcji, budowanie napięcia: a) Gregorio Allegri, Miserere; b) Jan Sebastian Bach, jedna z fug z Das Wohltemperierte Klavier; c) Franz Schubert, Małgorzata przy kołowrotku; d) Joseph Haydn, Kwartet cesarski. 2. Muzyka absolutna, programowa i ilustracyjna: a) Georg F. Haendel, jedna z suit; b) Wolfgang A. Mozart, jedna z symfonii; c) Clément Janequin, Śpiew ptaków; d) Claude Debussy, Popołudnie Fauna. 3. Formy muzyczne (pieśń, opera, dramat muzyczny, koncert, sonata, symfonia): a) Franz Schubert, Polna różyczka; b) Giuseppe Verdi, Nabucco (chór pielgrzymów); c) Gioacchino Rossini, Kopciuszek (aria Non piu messo), Cyrulik Sewilski (uwertura); d) Ludwig van Beethoven, Sonata patetyczna. 4. Współczesna muzyka popularna (piosenka, jazz, blues, rock, hip-hop, rap): a) kolęda Anioł pasterzom mówił; b) piosenka poetycka Dziwny jest ten świat; c) George Gershwin, Błękitna rapsodia; d) przykłady pozostałych rodzajów muzyki popularnej. 1. Posługiwać się pojęciami: motyw, fraza, zdanie, okres muzyczny, temat, polifonia, homofonia, kontrast, podobieństwo, powtórzenie. 2. Opisać dowolny utwór muzyczny w języku ekspresji muzycznej. 1. Posługiwać się pojęciami: idea, motyw przewodni, onomatopeja, agogika (jako element architektoniczny utworu). 1. Posługiwać się pojęciami: orkiestra, chór, solista, libretto, aria, recytatyw, uwertura, allegro sonatowe. 2. Podać nazwiska kompozytorów i nazwy dzieł będących przykładami poznanych form muzycznych. 1. Posługiwać się pojęciami: improwizacja, zwrotka, refren, efekty akustyczne, aranżacja. 2. Rozróżniać i charakteryzować formy instrumentalne i wokalno-instrumentalne w tzw. muzyce klasycznej i popularnej. Wiedza o kulturze 5. Muzyka XX wieku (przemiany w muzyce współczesnej, eksperymenty artystyczne): a) Igor Strawiński, Święto wiosny; b) Karol Szymanowski, jedna z Pieśni kurpiowskich; c) Arnold Schoenberg, Verklarete Nacht; d) John Cage, 4’31; e) Carl Orff, Carmina Burana. 161 1. Posługiwać się pojęciami: balet, stylizacja, atonalność, aleatoryzm. 2. Kultura wizualna 1. Podstawowe pojęcia i trudności definicyjne. 2. Podstawowe dziedziny i funkcje sztuki. 3. Podstawowe techniki kultury wizualnej. 4. Zarys dziejów kultury wizualnej. 5. Sztuka współczesna. Media jako otwarcie ku nowym formom artystycznym i sposobom popularyzacji kultury wizualnej. 6. W obecności dzieła sztuki: obrazy i zabytki w najbliższym otoczeniu. Obserwacja i elementy opisu. 1. Posługiwać się pojęciami: sztuka wysoka, ludowa, popularna, masowa, sztuka w przestrzeni publicznej, pop-kultura, popart; rozumieć naturę trudności definicyjnych. 1. Scharakteryzować dziedziny sztuki: architektura, rzeźba, malarstwo, rzemiosło artystyczne, sztuki użytkowe. 2. Opisać funkcje sztuki: sakralną, rezydencjonalną, dekoracyjną, kompensacyjną, posługując się dowolnymi przykładami. 1. Objaśnić na dowolnych przykładach zależności między tworzywem a stosowaną techniką i cechami dzieła: a) kamień a drewno i cegła w architekturze; b) kamień a drewno w rzeźbie; stopy brązu w rzeźbie i sztuce użytkowej; c) technika malowania na tynku; malarstwo olejne na drewnie i płótnie. 1. Scharakteryzować związki między epokami kultury europejskiej a kształtem wybranych dzieł sztuki. 2. Podać reprezentatywne przykłady sztuki pozaeuropejskiej i omówić ich związki z kulturą lokalną. 1. Znać nowe formy, tendencje i kierunki rozwoju sztuki współczesnej (podać reprezentatywne przykłady z różnych dziedzin sztuki): a) nowe techniki twórcze (w tym kolaż); b) instalacja, wideoinstalacja, hiperrealizm; c) otwieranie możliwości współuczestniczenia odbiorcy w powstawaniu dzieła kultury (happening, gry internetowe) 1. Opisać dzieło sztuki (architektury, rzeźby, malarstwa), uzupełniając tekst własnymi impresjami. 2. Napisać sprawozdanie z wystawy w muzeum lub w galerii sztuki. 3. Kultura audiowizualna 1. Kultura audiowizualna jako historycznie zmienny system społecznych poglądów, praktyk twórczych, sposobów komunikowania i stylów czytania obrazów wizualnych i dźwiękowych; utwory – Rejs, reż. Marek Piwowski. 1. Rozumieć charakter przemian kultury audiowizualnej od fotografii do rzeczywistości wirtualnej. 2. Znać przełomowe dzieła kinematografii polskiej i światowej. 3. Napisać recenzję filmową. 162 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 2. Film jako medium i sztuka: a) zależność sztuki filmowej od technicznych właściwości medium (kamera, oświetlenie, sposób zapisu obrazu); utwory – Matka Królów, reż. Janusz Zaorski; b) język ruchomych obrazów (rodzaje i funkcje planów, ruchy kamery, punkty widzenia); utwory – Dreszcze, reż. Wojciech Marczewski; c) organizacja świata przedstawionego (funkcje montażu obrazu i dźwięku); utwory – Nóż w wodzie, reż. Roman Polański. 3. Dźwięk w utworze filmowym: a) funkcje słowa; utwory – Brzezina, reż. Andrzej Wajda; b) funkcje muzyki; utwory – Wesele, reż. Andrzej Wajda; c) ewolucja muzyki filmowej jako zagadnienie rozwoju tekstów kultury; utwory – Sanatorium pod klepsydrą, reż. Wojciech Has. 4. Metafora, symbol i refren obrazowy w utworze filmowym; utwory – Przypadek, reż. Krzysztof Kieślowski. 5. Czas i przestrzeń utworu filmowego; utwory – Eroica, reż. Andrzej Munk. 6. Narracja filmowa; utwory: Struktura kryształu, reż. Krzysztof Zanussi. 7. Modele adaptacji filmowej. Adaptacje filmowe klasyki literackiej w kinie polskim. Problem ,,twórczej zdrady” (sztuka słowa i sztuka obrazu w kulturze współczesnej); utwory – Lawa, reż. Tadeusz Konwicki; Panny z Wilka, Ziemia obiecana, reż. Andrzej Wajda. 1. Zanalizować na konkretnym przykładzie podstawowe elementy języka ruchomych obrazów i określić ich funkcje. 2. Sporządzić scenopis obrazkowy zachowujący spójność i związki przyczynowo-skutkowe ukazanych zdarzeń. 3. Podać funkcje środków wyrazu (kompozycja kadru, punkt widzenia, montaż) zastosowanych w konkretnym filmie. 1. Zinterpretować na konkretnym przykładzie sposoby użycia dźwięku i muzyki w przekazie filmowym, w tym związki między zmianą rytmu i barwy muzyki a nastrojem i znaczeniem scen filmowych. 2. Określić rolę warstwy dźwiękowej w wyrażaniu myśli i uczuć bohaterów. 3. Rozumieć, na czym polega synteza audiowizualna (montaż elementów dźwiękowych i wizualnych), w tym kontrast obrazowo-dźwiękowy jako środek dramaturgiczny . 1. Zinterpretować wybraną scenę filmową pod kątem integralności zawartych w niej znaczeń. 1. Rozróżniać czas świata przedstawionego, czas narracji, czas projekcji; wyodrębnić płaszczyzny czasowe w wybranym utworze filmowym. 2. Rozumieć funkcje transformacji czasu (kondensowanie, rozciąganie, atomizowanie, korelowanie). 3. Rozróżniać przestrzeń wewnątrzkadrową i pozakadrową. 1. Znać formy, metody i strategie narracyjne; rozumieć, na czym polega płynność i mobilność narracji, naprzemienność perspektyw narracyjnych. 1. Ocenić adaptację filmową jako interpretację oryginału literackiego dokonaną przez twórcę filmu. Filozofia 163 FILOZOFIA Założenia Filozofia jest przedmiotem fakultatywnym. Uczniów, którzy nie wybrali filozofii, obowiązuje wiedza o kulturze. W nauczaniu filozofii należy przestrzegać następujących zasad: 1) Każdą tezę filozoficzną wprowadzać jako próbę rozwiązania pewnego problemu filozoficznego. Żadna teza nie może się pojawić bez kontekstów genetycznego i logicznego (argumentacji). 2) Każdy problem filozoficzny ujmować z co najmniej dwóch punktów widzenia. Przedstawić alternatywne rozwiązania wraz z uzasadnieniami (argumentami), przedyskutować różnice między nimi oraz wady i zalety każdego z nich. 3) Przeciwdziałać stępiającym krytycyzm postawom dogmatycznym i sceptycznym przez uświadamianie uczniom, że choć rozwiązania problemów filozoficznych nie są ostateczne, to jednak doskonalą się w wyniku dyskusji. Ukazywać historię rozwoju wybranych stanowisk filozoficznych pod wpływem krytyki ze strony odmiennych stanowisk. 4) Przy prezentowaniu argumentów filozoficznych wprowadzać elementarne wiadomości z zakresu logiki, w szczególności na temat typowych błędów logicznych. Starannie oddzielać od siebie tezy, argumenty i założenia (w tym milczące założenia) przyjęte na użytek argumentacji, zwracać uwagę na różnice między argumentami epistemicznymi i pragmatycznymi oraz na chwyty retoryczne i erystyczne. Przy każdej okazji zwracać uwagę na błędy kategorialne, frazeologiczne i logiczne popełniane przez uczniów i osoby publiczne. 5) Poszukiwać okazji do wykorzystywania poznanych przez uczniów tez i argumentów filozoficznych w rozwiązywaniu samodzielnie wybranych problemów politycznych, społecznych i indywidualnych. Nawiązywać do literatury pięknej, teatru i filmu, publicystyki oraz bieżących wydarzeń publicznych i szkolnych. 6) Kształtować postawę współpracy (w tym tolerancji) przez ukazywanie podobieństwa rozwiązań stworzonych na odmiennych założeniach światopoglądowych lub filozoficznych. 7) Nawiązywać do wiedzy uczniów zdobytej na lekcjach innych przedmiotów przyrodniczych i humanistycznych. Przydział godzin: 2; 1,5; 50. Cele kształcenia 1. Umiejętność zadawania pytań i analizowania problemów filozoficznych. Rozumienie ich rozwiązań. 2. Umiejętność uczestniczenia w dyskusji: jasnego prezentowania własnego stanowiska, popierania go rzetelną argumentacją, modyfikowania go pod wpływem poważnych argumentów strony przeciwnej. 3. Umiejętność wykrywania milczących założeń, luk i błędów w rozumowaniu, różnych aspektów problemów oraz rozwiązywania kwestii spornych wedle przyjętych z góry lub ustalonych w wyniku dyskusji, wyraźnie określonych zasad. 4. Umiejętność rozpoznawania związków między filozofią a innymi działami kultury oraz życiem publicznym i osobistym. 5. Zdolność do refleksji nad własnymi przeżyciami, przekonaniami, postawami oraz sytuacjami doniosłymi egzystencjalnie. 6. Umiejętność stosowania wzorów argumentacji filozoficznych do rozpatrywania problemów publicznych i osobistych oraz rozwiązywania dylematów moralnych. Treść Wymagania 1. Zagadnienie tożsamości (identyfikacji) a pytanie o to, co istnieje: a) rzeczy (substancje) czy własności bez podłoża substancjalnego; b) indywidua (zmienne) czy powszechniki (niezmienne); zagadnienie tożsamości osobowej jako szczególny przypadek problemu tożsamości i zmiany: substancja- 1. Do podanego tekstu (tezy) sformułować pytanie filozoficzne. 2. Sformułować typowe odpowiedzi na podane pytanie filozoficzne. 3. Sformułować argumenty na korzyść (lub niekorzyść) podanej tezy. 164 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum lizm (Arystoteles) i antysubstancjalizm (David Hume); c) konkrety (działające przyczynowo) czy abstrakty (nieoddziałujące przyczynowo, ale mowa o nich w matematyce, niezbędnej dla całej nauki); d) tylko przedmioty potocznego doświadczenia czy również (niedostępne doświadczeniu) przedmioty teoretyczne; e) tylko przedmioty realne czy również przedmioty fikcyjne; f) istnienie bytu absolutnego: dowód ontologiczny (św. Anzelm) i jego krytyka (Immanuel Kant), kosmologiczny (św. Tomasz), z celowości (św. Tomasz, Isaac Newton, Raymond Paley), z moralności (Kant), zakład Pascala, argument pragmatyczny (William James); zestawienie z naturalistycznymi wyjaśnieniami początku świata (Wielki Wybuch), celowości (ewolucja), moralności (presja społeczna). 2. Atomizm i platonizm jako modele rozwiązań problemów filozoficznych i naukowych: a) problem tożsamości i zmiany (w tym problem arche); b) problem wyboru ogólnej koncepcji rzeczywistości: naturalizm (fizykalizm, materializm) i supranaturalizm; c) filozoficzna geneza pojęć naukowych (cząsteczki, siły, pola), znaczenie spekulacji filozoficznej (metafizycznej) dla nauki; d) porównanie funkcji filozofii i nauki: wyjaśnianie różnych form doświadczenia, w tym zmysłowego i moralnego (filozofia), wyjaśnianie i przewidywanie doświadczenia zmysłowego (nauka). 3. Rola rozumu i doświadczenia w poznaniu: aprioryzm (natywizm) i aposterioryzm (empiryzm): a) argumenty sceptyczne (ze złudzeń, z regresu w dowodzeniu); b) sceptycyzm metodyczny Kartezjusza jako próba odparcia argumentu z regresu w dowodzeniu; c) „Myślę, więc jestem” Kartezjusza jako próba odparcia argumentu ze złudzeń; d) natywizm jako forma aprioryzmu; e) empiryzm genetyczny i jego sceptyczne konsekwencje (problem indukcji w ujęciu Hume’a); f) hipotetyzm (w ujęciu Karla Poppera) jako przykład próby rozwiązania problemu indukcji oraz współczesnej syntezy wątków aprioryzmu i empiryzmu (uteoretyzowanie obserwacji, kierująca rola hipotez). 4. Zagadnienie stosunku duszy (umysłu) do ciała: a) dualizm kartezjański i problem oddziaływania duszy i ciała; b) monizm spirytualistyczny i materialistyczny jako próby rozwiązania problemu oddziaływania duszy i ciała; c) spirytualizm (George Berkeley) a problem solipsyzmu (wiedzy o innych umysłach); d) materializm (fizykalizm) a problem identyfikacji stanów psychicznych z fizycznymi. 4. Streścić podaną argumentację (zidentyfikować jej najważniejsze ogniwa). 5. Ujawnić ukryte założenia podanej argumentacji. 6. Ujawnić (i ewentualnie uzupełnić) luki w podanej argumentacji. 7. Wykryć błędy logiczne i wewnętrzne sprzeczności w podanym tekście. 8. Odróżniać uzasadnienia epistemiczne od pragmatycznych. 9. Objaśnić różnice między podanymi pojęciami, w szczególności między pojęciami oznaczonymi terminami równobrzmiącymi lub bliskobrzmiącymi. 10. Objaśnić znaczenie podanego pojęcia lub maksymy filozoficznej. 11. Porównać dwa stanowiska pod względem treści lub założeń, lub konsekwencji. 12. Przedstawić (zinterpretować) podany motyw dzieła literackiego lub innego dzieła sztuki jako ilustrację pewnego problemu filozoficznego lub tezy filozoficznej. 13. Zbudować kontekst filozoficzny dla rozpatrzenia danego problemu politycznego, społecznego lub osobistego. 14. Podać filozoficzne uzasadnienie własnego stanowiska w podanej sprawie osobistej lub publicznej. 15. Zaproponować kompromisowe rozwiązanie spornej kwestii osobistej lub publicznej. 16. Skonstruować esej na temat podanego (ewentualnie z kilku do wyboru) problemu, analizując wady i zalety dwóch konkurencyjnych rozwiązań i kończąc uzasadnionym wyborem jednego z nich lub sformułowaniem trzeciego, uzasadnionego wnioskami z przeprowadzonej analizy. Filozofia 5. Pojęcie prawdy: a) realizm a instrumentalizm w filozofii nauki; b) klasyczna koncepcja prawdy i jej trudności (problem kryterium); c) pragmatyczna koncepcja prawdy jako przykład koncepcji nieklasycznej i jej trudności (problem obiektywności); d) związek koncepcji prawdy z rozróżnieniem uzasadnień na epistemiczne i pragmatyczne. 6. Pojęcie dobra moralnego: a) zagadnienie obiektywności dobra (na przykładzie sporu Sokratesa z sofistami); b) przyjemność jako dobro i droga do szczęścia: hedonizm skrajny i umiarkowany (Epikur), utylitaryzm (przyjemność każdego jako dobro); c) cnota jako dobro: intelektualizm etyczny Sokratesa, cynicyzm, stoicyzm, koncepcja „złotego środka” (Arystoteles) jako próba wyjaśnienia niejasnego pojęcia cnoty, szczęście jako realizacja własnej natury; d) nakaz Boży jako źródło dobra; e) powinność jako dobro specyficznie moralne, imperatyw kategoryczny (Kant): idea powszechności prawa moralnego i człowieczeństwa jako celu; pojęcie etyki autonomicznej i heteronomicznej; f) zdolność przetrwania gatunku jako dobro; naturalizm i antynaturalizm w etyce; g) ćwiczenia w zastosowaniu pojęć etyki do dyskusji szczegółowych problemów moralnych współczesności (do wyboru przez nauczyciela). 7. Istnienie zła; zagadnienie stosunku do cierpienia i śmierci: a) zło naturalne – zło moralne; b) dualizm dobra i zła: manicheizm; c) zło jako brak dobra i jako konsekwencja wolności woli (św. Augustyn); d) zło jako wynik harmonii przedustawnej (Gottfried Leibniz); e) zło jako uboczny produkt procesów przyrodniczych (ewolucjonizm); f) pragnienie jako źródło cierpienia, wyzwolenie z cierpienia przez medytację i ascezę (buddyzm a stoicyzm), kontemplację sztuki i współczucie (Arthur Schopenhauer); g) cierpienie jako konsekwencja grzechu pierworodnego, próba i forma doskonalenia się oraz zadanie miłości; idea zbawienia (doktryna chrześcijańska); h) postęp naukowo-techniczny jako droga do (częściowej) eliminacji cierpienia (doktryny świeckie); i) absurdalność istnienia jako konsekwencja przygodności ludzkiego bytu i nieuchronności śmierci (egzystencjalizm); j) koncepcje nieśmiertelności indywidualnej: niezniszczalność duszy, wędrówka dusz, zmartwychwstanie ciał, przetrwanie w potomstwie i we własnych dziełach. 165 166 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 8. Pojęcie wolności: a) wolność wyboru – wolność od przymusu; b) przyrodnicze ograniczenia wolności (problem determinizmu); wolność jako złudzenie (nieznajomość przyczyn własnego postępowania), wolność jako subiektywne przeżywanie aktów wyboru; c) prawa przyrody (przewidywalność skutków własnych zachowań) jako warunek wolności; d) społeczne ograniczenia wolności; wolność jako uświadomiona konieczność (historyzm); e) reguły życia społecznego jako warunek wolności (możliwość buntu); f) wolność woli jako warunek odpowiedzialności moralnej (i prawnej); g) moralność jako warunek wolności (nieprzypadkowego wyboru); egzystencjalistyczna koncepcja wolności: człowiek jako świadomie przeżywany, własny projekt (Jean Paul Sartre); zadanie rozwoju osobowego; h) wolność a samotność i odpowiedzialność, trwoga Abrahama (Soren Kierkegaard). ETYKA Założenia Etyka jest przedmiotem fakultatywnym, nauczanym na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. (Dz. U. z 1992 r., Nr 36, poz. 155). Podstawa programowa etyki przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Przydział godzin: 3; 2,25; 75. Cele kształcenia 1. Postawa refleksyjna wobec życia, wrażliwość etyczna. 2. Umiejętności rozpoznawania wartości i powinności w sytuacjach dnia codziennego, formułowania ocen moralnych, uzasadniania ich i poddawania pod dyskusję. 3. Świadomość głównych problemów moralnych współczesnego świata (w sferze obyczaju, gospodarki i polityki) i zasad ich rozwiązywania. 4. Umiejętność pracy nad własnym charakterem. Treść Wymagania 1. Pojęcie doktryny etycznej. Główne doktryny: a) doktryna cnoty moralnej (Sokrates, Platon); b) eudajmonizm (Arystoteles); c) stoicyzm; d) hedonizm (cyrenaicy i epikurejczycy); e) augustianizm i tomizm; f) utylitaryzm (John S. Mill); g) imperatyw kategoryczny (Immanuel Kant); h) egzystencjalizm i personalizm. 1. Rozumieć pojęcie doktryny etycznej, podać przykład różnych rozstrzygnięć tego samego dylematu etycznego i powiązać je z poznanymi doktrynami. Historia 2. Socjologia moralności: obyczaj, moralność, prawo. 3. Psychologia moralności: prawidłowości rozwoju moralnego człowieka. 4. Etyka opisowa i normatywna jako narzędzia analizy: a) polityki; b) gospodarki; c) mediów; d) rodziny; e) edukacji; f) stylu życia (w tym życia seksualnego). 5. Relatywizm i absolutyzm etyczny. 6. Postawy wobec odmiennych systemów wartościowania: sprzeciw, tolerancja, uznanie. 167 1. Rozumieć związki między prawem i moralnością. 2. Wykazać zmienność wartości i norm moralnych w dziejach. 3. Rozumieć zjawisko resentymentu (według Maxa Schelera) i jego rolę w zmianach moralności. 4. Rozważyć tezę o istnieniu postępu moralnego. 1. Znać podstawowe stadia rozwoju moralnego człowieka. 1. Zanalizować konkretny przypadek z życia codziennego ze względu na uwikłane w nim wartości i powinności. 2. Przedyskutować kontrowersyjne praktyki (w tym: przerywanie ciąży, eutanazję, eugenikę, klonowanie embrionów ludzkich) pod względem etycznym. 3. Rozważyć wymiar etyczny dążeń do wyzwolenia narodowego i sprawiedliwości społecznej. 4. Rozumieć etyczne podstawy ustroju demokratycznego. 1. Rozważyć konsekwencje relatywizmu i absolutyzmu etycznego. 1. Rozumieć, czym jest tolerancja, określić jej granice. HISTORIA Założenia Nauczanie historii dostarcza faktów historycznych i pozwala zrozumieć zależności między faktami dzięki odwoływaniu się do źródeł historycznych. Szkoła jest zobowiązana: 1) umożliwić uczniom samodzielną aktywność badawczą, indywidualną i zespołową, podczas zajęć, 2) udostępnić uczniom źródła historyczne (przedmioty życia codziennego, wytwory życia politycznego, gospodarczego, społecznego, duchowego, filmy, obrazy, fotografie, muzykę, poezję śpiewaną, relacje ustne świadków historii i źródła pisane), a także źródła w polskich i światowych zasobach komputerowych. Podstawa programowa historii przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: wymagania z gimnazjum obowiązują w liceach i technikum. Podstawowy przydział godzin: 5; 3,75; 125. Cele kształcenia 1. Potrzeba poznawania historii. 2. Krytyczne czytanie, interpretacja i ocena różnorakich źródeł historycznych, literatury, plastyki i filmu historycznego. 3. Porządkowanie, wiązanie i przedstawianie w różnych formach wydarzeń, zjawisk i procesów historycznych. 4. Rozumienie zmienności i ciągłości w historii oraz związku pomiędzy przeszłością a teraźniejszością i przyszłością. 5. Rozumienie różnych interpretacji historii w przeszłości i obecnie. 6. Więź z narodem, jego tradycjami i kulturą, patriotyzm. 7. Szacunek dla państwa i jego symboli. 8. Poczucie przynależności do społeczności lokalnej. 168 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum Treść Wymagania 1. Starożytność 1. Przyrodnicze, gospodarcze i społeczne podstawy starożytnych cywilizacji Bliskiego Wschodu, Indii i Chin. 2. Ustrój polityczny państw Bliskiego Wschodu i Azji. 3. Polis grecka (typy ustrojów). 4. Rzym (stadia rozwoju ustroju). 5. Ateńska i rzymska społeczność obywatelska (możliwości i ograniczenia). 6. Ekspansja Greków i Rzymian. 7. Wojny grecko-perskie. 8. Narodziny i rozprzestrzenienie się chrześcijaństwa. 9. Osiągnięcia kultury świata śródziemnomorskiego (pismo, literatura, sztuka, filozofia, nauka, prawo, technika). 1. Usytuować w czasie i przestrzeni cywilizacje starożytnego Bliskiego Wschodu (Sumerów i Babilonii, Egiptu, Izraela, Persji) oraz Indii i Chin. 2. Wyjaśnić społeczne, przyrodniczo-gospodarcze, religijne uwarunkowania cywilizacji Bliskiego Wschodu, Indii i Chin. 3. Ocenić rolę niewolnictwa w różnych cywilizacjach starożytnych. 1. Rozumieć wzajemne związki teokracji i monoteizmu w cywilizacji starożytnego Izraela. 2. Wyjaśnić funkcjonowanie monarchii despotycznej, tyranii i anarchii na przykładach różnych państw starożytnych. 1. Wyjaśnić fenomen polis jako formy organizacji społecznej, politycznej, kulturowej. 2. Porównać ustroje greckich poleis: monarchię, oligarchię, tyranię, demokrację. 3. Opisać przemiany ustrojowe od monarchii do demokracji na przykładzie Aten. 1. Rozumieć pojęcie res publica w czasach starożytnego Rzymu i w czasach późniejszych. 2. Opisać przemiany systemu republikańskiego w Rzymie. 3. Opisać przemiany jedynowładztwa w Rzymie. 4. Wyjaśnić zjawiska kryzysu gospodarczego i regresu cywilizacyjnego w czasach upadku Cesarstwa Rzymskiego. 5. Zanalizować różne ujęcia historiograficzne problemu upadku Cesarstwa Rzymskiego. 1. Porównać społeczeństwo obywatelskie w Atenach, Rzymie i w dzisiejszej demokracji. 1. Opisać przyczyny i skutki Wielkiej Kolonizacji. 2. Wyjaśnić polityczne skutki podbojów Aleksandra dla Bliskiego Wschodu i Greków. 3. Opisać etapy i wyjaśnić polityczne skutki podbojów przez Rzym Europy i Bliskiego Wschodu. 1. Opisać na podstawie źródeł literackich i historiograficznych etapy wojen grecko-perskich i kształtowanie się wspólnej, greckiej i europejskiej, tożsamości. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni etapy rozprzestrzenienia się chrześcijaństwa. 2. Wyjaśnić przemiany sytuacji wspólnot chrześcijańskich w Cesarstwie Rzymskim. 3. Wyjaśnić oddziaływanie chrześcijaństwa na społeczeństwo i państwo. 4. Wyjaśnić genezę podstawowych symboli, schematów liturgicznych, dogmatów i nakazów etycznych chrześcijaństwa. 1. Określić znaczenie pisma w cywilizacjach starożytnych. 2. Zidentyfikować wzorce greckie i rzymskie w różnych dziedzinach kultury, w różnych epokach i na różnych terenach. Historia 169 2. Średniowiecze 1. Chrześcijaństwo zachodnie 1. Porównać struktury organizacyjne i wzorce sztuki chrześcii wschodnie (struktury, sztuka). jaństwa wschodniego i zachodniego. 2. Opisać rywalizację obu kręgów chrześcijaństwa na przykładzie Europy Środkowo-Wschodniej. 2. Feudalizm jako ustrój społecz- 1. Scharakteryzować gospodarczo-społeczną i polityczną organo-polityczny i gospodarczy. nizację feudalizmu europejskiego. 2. Porównać realizację idei Cesarstwa w różnych okresach średniowiecza. 3. Porównać realizację idei Cesarstwa w średniowieczu na Zachodzie i na Wschodzie. 3. Rywalizacja władztw uniwersalnych w Europie. 1. Porównać średniowieczne podstawy ideowe i polityczne uniwersalizmów: cesarskiego i papieskiego. 2. Ocenić znaczenie rywalizacji władztw uniwersalnych dla średniowiecznej Europy i jej dalszych dziejów. 4. Królestwa Zachodniej i Środkowo-Wschodniej Europy (od monarchii patrymonialnej do parlamentarnej). 1. Opisać przemiany królestw od monarchii patrymonialnej do monarchii stanowej na przykładach Anglii, Francji, Czech, Węgier. 5. Najazdy i podboje arabskie, normańskie i mongolskie (wpływ na stosunki polityczne, społeczne i gospodarkę różnych regionów Europy). 1. Usytuować w czasie i przestrzeni podboje arabskie, normańskie, mongolskie. 2. Wyjaśnić na przykładach krótko- i długofalowe skutki podbojów arabskich, normańskich i mongolskich dla Europy. 6. Realizacja idei krucjat na Bliskim Wschodzie. 1. Wyjaśnić genezę wypraw krzyżowych na Bliskim Wschodzie. 2. Wyjaśnić skutki wypraw krzyżowych dla Bliskiego Wschodu i dla Europy, rozróżniając ich charakter i czas trwania. 7. Przemiany gospodarczo1. Ocenić znaczenie i zasięg zmian w technice i organiza-społeczne w wiekach XI– cji produkcji, handlu i finansów w wiekach XI-XIII. XIII (miasta, samorządność, 2. Zanalizować wpływ miast i pieniądza na postęp spopieniądz). łeczno-gospodarczy. 3. Rozważyć znaczenie instytucji samorządowych dla kształtowania się tożsamości europejskiej. 8. Kryzys XIV wieku i jego 1. Określić przyczyny, przejawy i skutki kryzysu XIV w., skutki. w tym wpływ na życie grup społecznych. 9. Powstanie państwa polskiego na tle procesów państwotwórczych Europy Środkowo-Wschodniej. 10. Pierwsza i druga monarchia piastowska (charakter i organizacja władzy). 11. Polityka zagraniczna Piastów i zmiany terytorialne państwa polskiego do połowy XIII w. 1. Porównać uwarunkowania powstawania państw na obszarze Europy Środkowo-Wschodniej i w innych częściach Europy. 2. Porównać funkcjonowanie plemiennych i państwowych struktur polityczno-społecznych na ziemiach polskich. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni pierwszą i drugą monarchię piastowską. 2. Wyjaśnić uwarunkowania koronacji monarchów polskich pierwszej i drugiej monarchii piastowskiej. 1. Scharakteryzować proces kształtowania się polskiej świadomości państwowej i narodowej w średniowieczu. 2. Ocenić znaczenie czynników gospodarczych, politycznych, społecznych i kulturowych w czasach rozbicia i jednoczenia ziem polskich. 170 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 12. Korona Królestwa Polskiego. 13. Unie Polski z Litwą na tle międzynarodowym. 3. Opisać podstawowe etapy stosunków Polski z Cesarstwem, Papiestwem, Rusią, Litwą, Węgrami i Czechami. 4. Wyjaśnić wewnętrzne i międzynarodowe uwarunkowania zmian stosunków Polski z państwem krzyżackim. 1. Wymienić etapy przemian ustroju państwa polskiego od monarchii patrymonialnej do monarchii stanowej; wyjaśnić uwarunkowania przemian. 2. Wyjaśnić przyczyny i stopień zróżnicowania gospodarczo-społecznego różnych regionów ziem polskich u schyłku średniowiecza. 3. Rozumieć społeczno-polityczną genezę początków polskiego parlamentaryzmu. 4. Zbadać i ocenić sytuację różnych grup etnicznych i religijnych w społeczeństwie polskim u schyłku średniowiecza. 1. Usytuować w czasie etapy związku Polski z Litwą. 2. Wyjaśnić wewnętrzne i międzynarodowe uwarunkowania przemian związku Polski z Litwą w wiekach XIV–XVI. 3. Porównać geopolityczne położenie ziem polskich w różnych okresach średniowiecza. 14. Monarchia parlamentarna Jagiellonów. 1. Wyjaśnić uwarunkowania rozwoju systemu przedstawicielskiego na ziemiach polskich w epoce Jagiellonów. 15. Rozwój kultury w średniowiecznej Polsce. 1. Znać wybitne dzieła architektury, plastyki i literatury polskiego średniowiecza. 2. Opisać etapy rozwoju kultury polskiej w epoce średniowiecza na przykładach ze swojego regionu. 3. Wykazać obecność tradycji antycznej w średniowieczu na przykładach polskich dzieł sztuk plastycznych i literatury. 4. Opisać charakter i uwarunkowania kultury żydowskiej w średniowiecznej Polsce. 5. Zaprojektować badania historyczne wybitnych postaci polskiego średniowiecza. 3. Nowożytność 1. Humanizm i renesans w Europie i w Polsce. 2. Wielkie odkrycia geograficzne i podział świata. 3. Reformacja i kontrreformacja. 1. Rozumieć główne idee humanizmu, zilustrować je przykładami dzieł literatury i sztuk pięknych. 2. Wykryć wpływy idei i wzorców renesansu zachodnioeuropejskiego w najważniejszych zabytkach Polski i swojego regionu. 3. Wyjaśnić gospodarcze, społeczne i polityczne uwarunkowania przełomu kulturowego w XV-wiecznej Europie. 1. Określić stan posiadania poszczególnych krajów europejskich na innych kontynentach w końcu XVI w., na przełomie XVII i XVIII w. i w końcu XVIII w. 2. Wyjaśnić krótko- i długofalowe skutki gospodarcze wielkich odkryć dla poszczególnych państw Europy oraz ludów i państw Azji, Afryki, Ameryki. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni dwa etapy reformacji oraz reformę Kościoła katolickiego. Historia 4. Wojny religijne w Europie. 5. Formy ustrojowe nowożytnej Europy. 6. Europejska myśl polityczna epoki nowożytnej. 7. Początki gospodarki światowej w epoce nowożytnej. 8. Nowy układ sił w Europie w XVIII w. 9. Racjonalizm XVII w. i oświecenie. 10. Rewolucja amerykańska i Wielka Rewolucja Francuska. 11. Ustrój, myśl polityczna i przemiany praktyki rządzenia 171 2. Rozumieć uwarunkowania kulturowe, polityczne, gospodarcze i społeczne reformacji i kontrreformacji. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni europejskie wojny religijne w wiekach XVI-XVII. 2. Ocenić znaczenie reformacji i kontrreformacji dla wewnętrznych i międzynarodowych stosunków politycznych państw europejskich. 1. Rozumieć różnice i podobieństwa ustrojów państw nowożytnej Europy: tyrania, monarchia despotyczna, monarchia absolutna, monarchia parlamentarna, monarchia konstytucyjna, republika, monarchia mieszana. 2. Opisać ewolucję ustrojów Cesarstwa, Rosji, Turcji, Holandii między XVI w. a pierwszą połową XVIII w. 1. Rozumieć koncepcje głównych pisarzy politycznych epoki nowożytnej: Niccola Machiavellego, Thomasa More’a, Thomasa Hobbesa, Hugo Grotiusa i ich związki z rzeczywistością polityczną, społeczną i gospodarczą. 1. Rozumieć pojęcie gospodarki światowej, porównać systemy gospodarcze średniowiecza i czasów nowożytnych. 2. Porównać przemiany gospodarcze i społeczne epoki nowożytnej w różnych regionach Europy (Północ– Południe, Wschód–Zachód). 3. Rozumieć i usytuować w czasie i przestrzeni zjawiska: kapitalizm, merkantylizm, fizjokratyzm, liberalizm, kompanię handlową, giełdę (towarową i finansową), rewolucję cen, rewolucję agrarną, dualizm w gospodarce Europy, gospodarkę ekstensywną i intensywną, rozwój i kryzys demograficzny, bilans handlowy. 4. Umieć krytycznie zinterpretować źródła do historii gospodarki i społeczeństwa (statystyczne, kartograficzne, ikonograficzne, pisane). 1. Opisać zmiany układu sił politycznych w Europie w następstwie wojen: północnej, o sukcesję hiszpańską, siedmioletniej. 2. Rozumieć znaczenie absolutyzmu oświeconego dla rozwoju Austrii i Prus. 1. Rozumieć i usytuować w czasie i przestrzeni zjawiska: nowożytny racjonalizm, empiryzm, oświecenie. 2. Rozumieć uwarunkowania rozwoju nauki (geografii i kartografii, medycyny, astronomii, fizyki) w wiekach XVI–XVIII. 3. Rozumieć główne idee polityczne oświecenia angielskiego i francuskiego: wolność, równość, podział władz, suwerenność narodu, prawo jako wyraz woli powszechnej, tolerancję, braterstwo. 1. Rozumieć rozwiązania ustrojowe w amerykańskiej Deklaracji Niepodległości i Konstytucji. 2. Znać ewolucję ustroju Francji od monarchii konstytucyjnej, przez republikę do dyktatury jakobińskiej. 3. Ocenić przydatność różnych źródeł: ikonografii, pism politycznych, epistolografii, głównych aktów prawnych do badania problemów rewolucji. 1. Rozumieć i usytuować w czasie zmiany ustroju Polski od początku XV w. do połowy XVIII w. 172 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum w Rzeczypospolitej Obojga Narodów do połowy XVIII w. 12. Przemiany społeczne i gospodarcze w państwie polsko-litewskim w wiekach XV– XVIII. 13. Konflikt o dominium maris Baltici w wiekach XVI– XVIII. 14. Rywalizacja o tereny dzisiejszej Ukrainy od XIV w. do drugiej połowy XVII w. 15. Kultura polska w wiekach XVI–XVIII. 16. Rozbiory czy upadek Rzeczypospolitej. 2. Scharakteryzować formy demokracji pośredniej i bezpośredniej; rozumieć pojęcia: demokracja szlachecka, oligarchia magnacka, rządy sejmikowe, anarchia. 3. Rozumieć konflikt między dążeniem do wzmocnienia władzy królewskiej a zasadą liberum veto w teorii i praktyce politycznej. 1. Rozumieć wewnętrzne i międzynarodowe uwarunkowania rozwoju gospodarczego i przemian społecznych w państwie polsko-litewskim w wiekach XV–XVIII. 2. Rozumieć wewnętrzne i międzynarodowe uwarunkowania kryzysu gospodarczego Rzeczypospolitej w XVII w. i pierwszej połowie XVIII w. 3. Rozumieć i usytuować w czasie i przestrzeni zjawiska: gospodarkę folwarczno-pańszczyźnianą, agraryzację miast, jurydykę, kryzys monetarny, czynszowanie, produkcję manufakturową. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni główne etapy konfliktu o dominium maris Baltici od początku XVI do początków XVIII w., rozumieć ich uwarunkowania. 1. Wyjaśnić genezę oraz krótko- i długofalowe skutki wojen Rzeczypospolitej z Kozakami i Moskwą. 1. Rozumieć znaczenie związków kulturowych polskiej reformacji z europejską. 2. Scharakteryzować rozwój Kościoła potrydenckiego i związek ze sztuką baroku. 3. Wyjaśnić genezę i formy sarmatyzmu w polsko-litewskiej Rzeczypospolitej. 1. Scharakteryzować projekty i realizację reform ustrojowych w Rzeczypospolitej. 2. Ocenić trwałość i znaczenie dla późniejszych pokoleń wartości politycznych ukształtowanych w Rzeczypospolitej. 3. Rozumieć wewnętrzne i międzynarodowe uwarunkowania upadku Rzeczypospolitej. 4. Skonfrontować własny pogląd na przyczyny upadku Rzeczypospolitej z argumentacją szkół historycznych. 4. Wiek XIX 1. Rewolucja przemysłowa w Europie i Ameryce Północnej. 2. Ideologie polityczno-społeczne. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni etapy rewolucji przemysłowej od końca XVIII w. do początków XX w. 2. Rozumieć uwarunkowania rewolucji przemysłowej w Anglii, na kontynencie europejskim i w Ameryce Pn. 3. Ocenić gospodarcze, społeczne i kulturowe skutki rewolucji przemysłowej. 4. Wykazać zmienność form gospodarowania i funkcjonowania społeczeństw na podstawie porównania gospodarki i społeczeństw europejskich w XIX w., w epoce nowożytnej i w średniowieczu. 1. Rozumieć i usytuować w czasie i przestrzeni ideologie: liberalizm, konserwatyzm, czartyzm, socjalizm (utopijny, rewolucyjny), reformizm, komunizm, anarchizm, anarchosyndykalizm, agraryzm, nacjonalizm. 2. Opisać na przykładach polityczne, gospodarcze, społeczne i kulturowe uwarunkowania realizacji wymienionych ideologii. Historia 3. Ruchy narodowe w Europie. 4. Przemiany ustrojowe w państwach zaborczych w XIX w. i początku XX w. 5. Kolonializm w XIX w. 6. Kultura masowa w Europie i Ameryce Północnej. 7. Rozwój gospodarczy ziem polskich i przemiany społeczne w trzech zaborach. 8. Polacy wobec zaborców w XIX wieku (powstania, praca organiczna). 9. Koncepcje polityczno-społeczne i działalność polskich emigracji niepodległościowych. 173 3. Zanalizować stanowiska historiograficzne wobec wymienionych ideologii. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni główne manifestacje ruchów niepodległościowych i zjednoczeniowych w XIX-wiecznej Europie: powstanie greckie, powstanie w Belgii, Wiosna Ludów, zjednoczenie Włoch i Niemiec, powstania antytureckie na Bałkanach. 2. Porównać przyczyny, charakter i skutki powstań narodowych na ziemiach polskich i w innych częściach Europy. 1. Rozumieć i usytuować w czasie i przestrzeni zjawiska: porządek powiedeński, restaurację, legitymizm, reakcję, karbonaryzm, odwilż posewastopolską, samodzierżawie, monarchię konstytucyjną, konstytucję oktrojowaną, federalizm. 2. Rozumieć ewolucję ustroju w Austrii, Niemczech i Rosji w XIX w. i na początku XX w. i jej wpływ na społeczeństwo polskie. 3. Wyjaśnić ewolucję ustroju we Francji, Wielkiej Brytanii i USA w XIX w. i na początku XX w. 1. Zlokalizować w czasie i w przestrzeni podboje kolonialne Anglii, Francji, Niemiec i Belgii. 2. Wyjaśnić na przykładach, co to jest: kolonia, wyścig kolonialny, dominium, protektorat, strefa wpływów. 3. Ocenić wpływ cywilizacji europejskiej na społeczności Afryki, Azji i Australii. 1. Rozumieć gospodarcze, polityczne i społeczne uwarunkowania rozwoju kultury mieszczańskiej. 2. Ocenić wpływ nowych środków przekazu XIX i XX w. na powstanie i rozpowszechnienie się kultury masowej. 3. Porównać warunki rozwoju kultury masowej w Ameryce Pn. i w Europie. 1. Wyjaśnić przyczyny i skutki zmian gospodarczych i społecznych w trzech zaborach. 2. Opisać zmiany gospodarcze i społeczne na ziemiach polskich na podstawie źródeł statystycznych, kartograficznych, ikonograficznych, materialnych, dokumentowych, pamiętnikarskich. 3. Wyjaśnić przyczyny, charakter, kierunki i skutki emigracji Polaków w XIX w. 1. Rozumieć uwarunkowania postaw Polaków wobec zaborców w różnych zaborach. 2. Porównać uwarunkowania międzynarodowe i wewnętrzne wydarzeń: insurekcja kościuszkowska, powstanie listopadowe, powstanie krakowskie, rabacja galicyjska, powstanie wielkopolskie, powstanie styczniowe, rewolucja 1905 r. 3. Ocenić skuteczność polityki konspiracji, walki zbrojnej, lojalizmu, trójlojalizmu, oporu biernego, pracy organicznej. 4. Ocenić znaczenie zrywów społecznych i narodowych dla jednostek i grup społecznych na podstawie lokalnych źródeł. 1. Porównać przyczyny, kierunki, skład społeczny i koncepcje polityczno-społeczne polskich emigracji politycznych XIX w. 2. Wyjaśnić na przykładach wpływ XIX-wiecznych emigracji na społeczeństwo polskie, w tym na kształtowanie się tożsamości narodowej i społecznej Polaków. 174 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 10. Partie polityczne na ziemiach polskich w XIX w. i początku XX w.: programy i działania. 11. Romantyzm, pozytywizm, modernizm w sztuce i obyczajowości polskiej XIX w. i początku XX w. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni nowoczesne partie polityczne na ziemiach polskich. 2. Opisać programy i działalność polskich partii politycznych. 3. Zaprojektować badania historyczne koncepcji partii politycznych i ruchów społeczno-politycznych. 1. Scharakteryzować koncepcje polityczne, społeczne i artystyczne polskiego romantyzmu, pozytywizmu i modernizmu na podstawie dzieł literackich i plastycznych. 2. Wyjaśnić wpływ romantyzmu, pozytywizmu i modernizmu na działania grup społecznych i postawy jednostek na dowolnych przykładach. 3. Ocenić znaczenie romantyzmu i pozytywizmu dla kształtowania się postaw dzisiejszych Polaków. 5. Wiek XX 1. Pierwsza wojna światowa i jej bezpośrednie skutki polityczne. 2. Faszyzm, nazizm, komunizm (ideologia i praktyka polityczna między pierwszą i drugą wojną światową). 3. Rewolucje w Rosji. 4. Demokracja i autorytaryzm w Polsce międzywojennej. 5. Główne problemy społeczeństwa i gospodarki Polski międzywojennej. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni główne bitwy, zmiany frontów w Europie i przebieg walk na ziemiach polskich. 2. Ocenić wpływ polskich orientacji politycznych na odzyskanie niepodległości przez Polskę. 3. Opisać powstanie prawa międzynarodowego i organizacji międzynarodowych, rozumieć ich wpływ na politykę. 4. Ocenić wpływ pierwszej wojny światowej na kształtowanie się tradycji lokalnej. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni etapy powstania i rozwoju komunizmu, faszyzmu, nazizmu. 2. Opisać realizację założeń komunizmu, faszyzmu, nazizmu na przykładzie Niemiec i ZSRR. 3. Usytuować w czasie i w przestrzeni przewroty autorytarne i o charakterze faszystowskim w Europie, rozumieć ich przyczyny i skutki. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni główne etapy rewolucji rosyjskich. 2. Porównać aspekty polityczne, gospodarcze i społeczne głównych etapów rewolucji w Rosji. 3. Ocenić krótko- i długofalowy wpływ rewolucji rosyjskich na społeczeństwa Europy i świata. 1. Ocenić koncepcje polityczne głównych postaci polskiej sceny politycznej dwudziestolecia międzywojennego. 2. Rozumieć uwarunkowania międzynarodowe i wewnętrzne głównych wydarzeń i zjawisk politycznych w II Rzeczypospolitej: ustalenie granic, konstytucja marcowa, przewrót majowy, konstytucja kwietniowa, rządy sanacji. 3. Rozumieć polską politykę zagraniczną w powiązaniu z polityką europejską. 4. Zidentyfikować główne postaci polskiej sceny politycznej w ikonografii (fotografia, karykatura, obraz), źródłach pisanych i źródłach audiowizualnych (nagranie, film). 1. Ocenić osiągnięcia kultury i gospodarki w dwudziestoleciu międzywojennym. 2. Wykazać wpływ rozbiorów na kulturę i gospodarkę w różnych regionach Polski międzywojennej. 3. Porównać politykę gospodarczą państwa polskiego w dobie wielkiego kryzysu z polityką wybranych państw Europy Zachodniej. Historia 6. Druga wojna światowa (etapy i fronty). 175 4. Zbadać przemiany gospodarki i społeczeństwa polskiego w dwudziestoleciu międzywojennym na podstawie różnych źródeł. 1. Znać rozwój wydarzeń, które doprowadziły do wybuchu drugiej wojny światowej. 2. Usytuować w czasie i przestrzeni etapy i fronty drugiej wojny światowej. 3. Usytuować w czasie działania na różnych frontach wojny obronnej Polski w 1939 r. 4. Usytuować w czasie działania wojsk polskich na różnych frontach wojny. 5. Ocenić postęp techniki wojennej w latach pierwszej i drugiej wojny światowej oraz skutki zastosowania nowych narzędzi zagłady. 7. Społeczeństwo polskie pod 1. Porównać organizację władzy, gospodarki i społeczeństwa okupacją niemiecką i radziecką. pod okupacjami niemiecką i radziecką w okresie II wojny światowej. 2. Znać programy ideowe głównych ugrupowań politycznych na ziemiach polskich pod okupacjami. 3. Ocenić dokonania polskiego państwa podziemnego w różnych dziedzinach. 4. Rozumieć uwarunkowania międzynarodowe i wewnętrzne powstania i walk polskich formacji zbrojnych w kraju, na Zachodzie i na Wschodzie. 5. Zanalizować wpływ Powstania Warszawskiego na przebieg frontu oraz losy jednostek i grup społecznych podczas wojny i po wojnie. 8. Zagłada Żydów w Europie oraz inne formy ludobójstwa i eksterminacji w czasie drugiej wojny światowej. 1. Ocenić podstawy ideologiczne Holokaustu w latach drugiej wojny światowej. 2. Znać przykłady innych przypadków ludobójstwa lub totalitarnej inżynierii społecznej przeprowadzanych przez Niemcy nazistowskie i Związek Radziecki podczas wojny i po wojnie. 3. Zbadać skutki traumy Holokaustu we współczesnym świecie. 9. Następstwa polityczne i społeczne drugiej wojny światowej w Europie, Ameryce, Azji, Afryce. 1. Znać etapy jednoczenia się Europy po drugiej wojnie światowej. 2. Rozumieć charakter systemów politycznych, społecznych i gospodarczych państw Europy Zachodniej. 3. Przedstawić formy rywalizacji USA i ZSRR w świecie powojennym. 4. Zidentyfikować główne postaci powojennej sceny politycznej (światowej i europejskiej) w źródłach ikonograficznych (fotografia, karykatura, obraz). 10. Dekolonizacja i systemy polityczne państw trzeciego świata. 1. Scharakteryzować na przykładach główne problemy polityczne, gospodarcze, społeczne i kulturowe zrodzone przez dekolonizację. 2. Usytuować w czasie i w przestrzeni procesy dekolonizacyjne po drugiej wojnie światowej. 3. Zanalizować skutki uzyskania niepodległości przez kraje trzeciego świata (na wybranych przykładach). 11. Państwa realnego socjalizmu w Europie Środkowo-Wschodniej. 1. Usytuować w czasie i przestrzeni główne etapy przemian bloku radzieckiego w Europie. 2. Wyjaśnić wpływ założeń gospodarczych i społecznych realnego socjalizmu na życie grup i jednostek w państwach bloku radzieckiego. 176 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 12. Polska Rzeczpospolita Ludowa: podstawy prawne i system władzy. 1. Rozumieć uwarunkowania wewnętrzne i międzynarodowe dojścia komunistów do władzy w Polsce. 2. Zanalizować podstawy prawne i praktykę funkcjonowania władzy w Polsce w latach 1944–1989. 13. Polityka gospodarcza i społeczna rządów komunistycznych w Polsce. 1. Rozumieć przyczyny i skutki nacjonalizacji przemysłu, reformy rolnej, „bitwy o handel”, planowania gospodarczego, centralnej regulacji cen. 2. Wyjaśnić polityczne, gospodarcze i społeczne skutki wielkich inwestycji w czasach PRL. 3. Zanalizować zyski i straty jednostek, grup społecznych i środowisk naturalnych w epoce PRL (na przykładach ze swojego regionu). 14. Kryzysy rządów komunistycznych. 1. Rozumieć przyczyny i skutki kryzysów władzy w październiku 1956, marcu 1968, grudniu 1970, czerwcu 1976 i sierpniu 1980. 2. Rozumieć rolę Kościoła jako niezależnej siły społecznej w kolejnych etapach istnienia PRL. 3. Znać główne dokonania najważniejszych przedstawicieli opozycji w PRL (z Lechem Wałęsą na czele). 4. Zanalizować postawy Polaków wobec kryzysów władzy. 15. Polska kultura oficjalna, nieza- 1. Rozumieć przyczyny, przejawy i skutki istnienia dwóch leżna i emigracyjna po II wojnie obiegów kultury w PRL. światowej. 2. Ocenić znaczenie emigracyjnych ośrodków i instytucji dla kultury polskiej drugiej połowy XX w. 16. Rozkład systemu władzy PRL 1. Rozumieć uwarunkowania wewnętrzne i międzynarodowe i powstanie rozkładu systemu władzy komunistycznej i powstania III III Rzeczypospolitej. Rzeczypospolitej 17. Jesień Narodów. 1. Usytuować w czasie i w przestrzeni przebieg Jesieni Narodów. 2. Porównać uwarunkowania procesu obalania komunizmu w Polsce, NRD i Czechosłowacji. 3. Ocenić skutki rozpadu bloku radzieckiego. 1. Rozumieć przyczyny, charakter i skutki kryzysów 18. Polityczne i gospodarcze podgospodarki w drugiej połowie XX w. na przykładach stawy procesów globalizacji z różnych regionów świata. w Europie i na świecie. 2. Podać przykłady zjawisk globalizacji politycznej, gospodarczej, kulturalnej i reakcji na nie na świecie. 3. Rozumieć gospodarcze i polityczne podstawy jednoczenia się Europy. WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE Założenia Nauczanie wiedzy o społeczeństwie pogłębia wiadomości uczniów o funkcjonowaniu społeczeństwa obywatelskiego i państwa demokratycznego, zapoznaje z elementami socjologii i prawa i przygotowuje do świadomego, odpowiedzialnego uczestnictwa w życiu publicznym i skutecznego działania na rzecz dobra wspólnego. Podstawa programowa wiedzy o społeczeństwie przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: wymagania z gimnazjum obowiązują w liceach i technikum. Podstawowy przydział godzin: 2; 1,5; 50. Wiedza o społeczeństwie 177 Cele kształcenia 1. Zainteresowanie światem społecznym, otwartość na odmienne poglądy i kultury. 2. Niezależność sądu, krytycyzm, dążenie do zrównoważonego poglądu na świat. 3. Zdolność dokonywania racjonalnych wyborów w sprawach publicznych. 4. Gotowość do wywiązywania się z obowiązków obywatelskich i angażowania się w sprawy społeczne. Treść Wymagania 1. Człowiek w społeczeństwie 1. Życie społeczne: a) zbiorowość, społeczność, wspólnota społeczeństwo; b) normy i instytucje społeczne, anomia; c) teorie życia społecznego (funkcjonalna i konfliktowa). 2. Socjalizacja i kontrola społeczna: a) tożsamość społeczna a rozwój człowieka, role społeczne; b) kontrola społeczna, stygmatyzacja. 3. Grupa społeczna: a) rodzaje grup; b) funkcjonowanie grupy, role grupowe; c) grupy odniesienia; d) rodzina. 4. Kultura: a) pojęcie i składniki kultury (system normatywny, wzory zachowań, wytwory materialne), zasięg; b) kultura wysoka, kultura masowa; kultura narodowa, kontrkultura; c) kontakt i konflikt kulturowy, pluralizm kulturowy, globalizacja kultury; d) tolerancja i jej granice. 5. Struktura społeczna: a) wymiary zróżnicowania społecznego (władza, dochód, prestiż, wykształcenie); b) podział klasowo-warstwowy, różnice i nierówności społeczne; c) ruchliwość społeczna, marginalizacja. 1. Rozróżniać pojęcia: zbiorowość, społeczność, społeczeństwo. 2. Podać przykłady norm i instytucji społecznych, rozumieć ich funkcje w życiu społecznym. 3. Rozumieć, co to jest anomia, znać jej przyczyny i skutki. 4. Porównać funkcjonalne i konfliktowe teorie życia społecznego. 1. Porównać modele socjalizacji charakterystyczne dla własnej grupy wiekowej i pokolenia rodziców. 2. Opisać i wyjaśnić przejawy kontroli społecznej w życiu codziennym. 3. Wyjaśnić, w jaki sposób dochodzi do stygmatyzacji i jakie są jej skutki. 1. Znać atrybuty małej grupy społecznej (liczebność, więź, trwałość, wspólne wartości i cele, poczucie odrębności, współdziałanie). 2. Rozumieć znaczenie grup odniesienia pozytywnego i negatywnego w procesie socjalizacji. 3. Opisać swoiste cechy współczesnej rodziny jako grupy społecznej, porównać i zilustrować przykładami tradycyjny i partnerski model rodziny. 1. Rozpoznać najważniejsze cechy kultury wskazanej społeczności. 2. Określić znaczenie religii w kulturze polskiej w przeszłości; scharakteryzować religijność współczesnych Polaków. 3. Ocenić wpływ kontrkultury na życie społeczeństw. 4. Scharakteryzować proces globalizacji kultury na podstawie dowolnych przykładów. 5. Wyjaśnić, na czym polega i skąd się bierze pluralizm kulturowy współczesnego społeczeństwa, zanalizować konsekwencje tego zjawiska. 6. Scharakteryzować etnocentryzm i relatywizm kulturowy jako dwie postawy wobec innych kultur. 7. Rozróżniać tolerancję pozytywną i negatywną, ocenić ich wpływ na życie społeczne. 1. Opisać strukturę klasowo-warstwową polskiego społeczeństwa i swojej społeczności lokalnej. 2. Porównać wielkość nierówności społecznych w Polsce i w dowolnym kraju, ocenić następstwa nierówności. 3. Podać przykłady i wyjaśnić uwarunkowania pionowej i poziomej ruchliwości społecznej. 4. Opisać na dowolnym przykładzie mechanizm i skutki społecznego wykluczenia. 178 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 1. Scharakteryzować historyczne formy organizacji społeczeństwa (pierwotne, tradycyjne, przemysłowe, postindustrialne). 2. Scharakteryzować współczesne formy organizacji społeczeństwa (otwarte, zamknięte, konsumpcyjne, masowe, globalne). 3. Zanalizować postawy wobec procesów ciągłości i zmiany społecznej (uczestnictwo, konformizm, wycofanie się, bunt, innowacja) na podstawie własnego doświadczenia i tekstów kultury. 4. Scharakteryzować i ocenić dwie drogi zmiany społecznej: rewolucję i reformę. 6. Zmiana społeczna: a) współczesne i historyczne formy organizacji społeczeństwa; b) ciągłość i zmiana społeczna, tradycja i modernizacja; c) reforma, rewolucja; ruchy społeczne. 2. Społeczeństwo obywatelskie 1. Obywatel i obywatelstwo: a) nabywanie obywatelstwa; b) postawy i cnoty obywatelskie; c) nieposłuszeństwo obywatelskie. 1. Znać procedurę nabywania i zrzekania się polskiego obywatelstwa. 2. Rozumieć znaczenie postaw i cnót obywatelskich (troska o dobro wspólne, odpowiedzialność, aktywność, solidarność, odwaga, roztropność, tolerancja) w życiu społecznym. 3. Wyjaśnić, na czym polega nieposłuszeństwo obywatelskie, podać przykłady (historyczne i współczesne), rozumieć dylematy, jakie niesie ze sobą. 2. Naród: a) naukowe koncepcje narodu; b) ojczyzna, patriotyzm; c) mniejszości narodowe i etniczne w Polsce, postawy wobec mniejszości. 1. Przedstawić koncepcje narodu: politologiczną, antropologiczną, socjologiczną. 2. Rozpoznać przejawy ksenofobii, antysemityzmu, rasizmu. 3. Opisać mechanizmy służące zachowaniu odrębności i procesy asymilacji zachodzące w narodach i mniejszościach narodowych. 3. Społeczeństwo obywatelskie: a) dzieje pojęcia, elementy społeczeństwa obywatelskiego; b) kapitał społecznego zaufania; c) formy aktywności obywateli w państwie i społeczności lokalnej; d) stowarzyszenia i fundacje w Polsce, organizacje pożytku publicznego. 1. Znać główne elementy społeczeństwa obywatelskiego. 2. Znać filozoficzny rodowód pojęcia społeczeństwa obywatelskiego (John Locke, Charles de Tocqueville, Georg Hegel). 3. Rozumieć związek między działaniem opozycji demokratycznej a funkcjonowaniem społeczeństwa obywatelskiego. 4. Wyjaśnić, czym jest i jak powstaje kapitał zaufania społecznego, wykazać jego znaczenie dla funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego. 5. Opisać formy aktywności obywateli na poziomie gminy, powiatu, województwa i państwa. 6. Rozumieć znaczenie swobody zrzeszania się obywateli dla ładu demokratycznego w państwie. 7. Opracować według wzoru projekt statutu i programu stowarzyszenia. 8. Opisać zasady zakładania i funkcjonowania stowarzyszeń (zwykłych i rejestrowanych) i fundacji w Polsce. 9. Wyjaśnić, jak uzyskuje się status organizacji pożytku publicznego i jakie przywileje się z nim wiążą. 4. Opinia publiczna: a) mechanizm kształtowania się i wyrażania; b) wpływ na politykę; c) badanie opinii publicznej. 1. Wyjaśnić, jak kształtuje się opinia publiczna i jakie są sposoby jej wyrażania. 2. Wykazać, że opinia publiczna wywiera wpływ na życie polityczne (na dowolnych przykładach). 3. Odczytywać i interpretować tabele lub wykresy prezentujące wyniki badania opinii publicznej. 4. Przeprowadzić sondaż opinii publicznej na wskazany temat i zinterpretować jego wyniki. Wiedza o społeczeństwie 179 1. Opisać funkcje, jakie pełnią media w państwie demokratycznym i niedemokratycznym (na dowolnych przykładach). 2. Uzasadnić znaczenie niezależności i pluralizmu mediów, ocenić skutki ich ograniczania. 3. Wyjaśnić, jakimi zasadami etycznymi powinny się kierować media, ocenić przykłady kontrowersyjnych działań dziennikarzy i mediów. 4. Scharakteryzować najważniejsze media w Polsce i na świecie. 6. Polityka: 1. Przedstawić główne znaczenia słowa polityka i odpowiadające im teorie. a) definicje i teorie polityki; 2. Opisać typy kultur politycznych, odnieść je do polityki b) etyka a polityka, kultura w Polsce. polityczna; c) debata publiczna w Polsce (te- 3. Zanalizować wybrane konflikty wartości i interesów ujawniające się w debacie publicznej we współczesnej Polsce. maty, argumenty, formy). 4. Opisać przebieg debaty publicznej na wybrany temat, korzystając z różnych źródeł informacji; ocenić jakość argumentów. 7. Myśl polityczna: ideologia, dok- 1. Rozumieć co to jest ideologia, doktryna, program polityczny. tryna, program. 2. Scharakteryzować najważniejsze współczesne doktryny polityczne: chrześcijańską demokrację, konserwatyzm, liberalizm, nacjonalizm, socjaldemokrację, socjalizm, „zielonych”. 3. Opisać ideologie totalitarne (komunizm, faszyzm, nazizm), odwołując się do przykładów historycznych. 8. Partie polityczne: 1. Podzielić polskie partie polityczne obecne w parlamencie ze względu na strukturę, typ przywództwa, program i formy a) przywództwo, struktura, prodziałania. gram, formy działania; 2. Opisać prawne warunki funkcjonowania partii polib) warunki funkcjonowania tycznych w Polsce. partii w Polsce; 3. Opisać najważniejsze zmiany na polskiej scenie c) polska scena polityczna politycznej po 1989 r. po 1989 r. 5. Środki masowego przekazu (→ język polski): a) niezależność i pluralizm mediów; b) etyka mediów; c) najważniejsze media w Polsce i na świecie. 3. Państwo 1. Pojęcie państwa: a) źródła legitymizacji władzy; b) koncepcje państwa i jego genezy; c) klasyfikacja państw ze względu na formę i ustrój polityczny (państwa demokratyczne, autorytarne i totalitarne). 2. Demokracja: a) wartości demokratyczne, spór o demokrację; b) historia demokracji na świecie i w Polsce; c) wybory i referendum, demokracja wyborcza i demokracja konstytucyjna; d) kampania wyborcza – jak czytać programy wyborcze; retoryka wyborcza. 1. Rozumieć relacje między narodem a państwem, wiedzieć, czym się różnią obywatelstwo i narodowość. 2. Scharakteryzować zjawisko legitymizacji władzy według teorii Maxa Webera. 3. Opisać najważniejsze teorie genezy państwa: Arystotelesa, teistyczną, umowy społecznej, podboju, marksistowską. 4. Odróżniać suwerenność zewnętrzną od wewnętrznej. 5. Znać cechy charakterystyczne państwa autorytarnego i totalitarnego, porównać je z cechami państwa demokratycznego. 1. Opisać wartości będące fundamentem współczesnej demokracji, podać różne sposoby rozumienia wolności, równości, sprawiedliwości. 2. Rozważyć, w jakim stopniu demokracja sprzyja pokojowemu rozwiązywaniu konfliktów. 3. Scharakteryzować główne fazy kształtowania się systemu demokratycznego. 4. Opisać polskie tradycje demokratyczne: parlamentaryzm I Rzeczypospolitej, Konstytucję 3 Maja, II Rzeczpospolitą. 5. Rozumieć, czym są wybory i referendum i jaką rolę odgrywają we współczesnej demokracji. 180 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 3. Systemy partyjne: a) systemy dwui wielopartyjne; b) systemy jednopartyjne w państwach niedemokratycznych; c) ordynacja większościowa i proporcjonalna a system partyjny. 4. Modele ustrojowe państw demokratycznych: a) wzory modeli ustrojowych (system parlamentarny, parlamentarno-gabinetowy, kanclerski, parlamentarno-komitetowy, prezydencki, półprezydencki); b) odpowiedzialność konstytucyjna i polityczna w państwie demokratycznym; c) modele stosunków państwo– Kościół, prawa wspólnot religijnych, konkordat. 5. Władza ustawodawcza w państwie demokratycznym: a) funkcje; b) parlamenty jedno- i dwuizbowe; c) organizacja pracy parlamentu, immunitet parlamentarny, koalicja i opozycja. 6. Władza wykonawcza w państwie demokratycznym: a) funkcje; 6. Podać warunki, jakie musi spełniać państwo, by mogło być uznane za demokrację wyborczą i demokrację konstytucyjną. 7. Przeprowadzić analizę krytyczną programu wyborczego wybranej partii; zanalizować materiały wyborcze wskazanej partii ze względu na ich zawartość merytoryczną, retorykę i formę przekazu. 1. Podać zalety i wady systemów: dwupartyjnego i wielopartyjnego. 2 Porównać funkcje partii politycznych w państwach demokratycznych i niedemokratycznych. 3. Opisać system partyjny wybranego przez siebie państwa (spośród Wielkiej Brytanii, Niemiec, Francji i Stanów Zjednoczonych) na podstawie samodzielnie zebranych wiadomości. 4. Opisać podstawowe zasady ordynacji większościowej i proporcjonalnej w powiązaniu z systemem dwui wielopartyjnym. 5. Zanalizować argumenty na rzecz ordynacji większościowej i proporcjonalnej; znać podstawowe metody obliczania mandatów. 1. Znać cechy charakterystyczne różnych modeli ustrojowych państw demokratycznych, wiedzieć, jaki model funkcjonuje w Polsce. 2. Opisać mocne i słabe strony poszczególnych modeli ustrojowych. 3. Scharakteryzować systemy ustrojowe w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Francji, Stanach Zjednoczonych, Szwajcarii, Włoszech i Rosji na podstawie samodzielnie zebranych informacji. 4. Rozumieć zasady odpowiedzialności konstytucyjnej i politycznej, wiedzieć, kto im podlega. 5. Opisać historyczne i współczesne modele stosunków między władzą świecką i duchowną: teokrację, cezaropapizm, uprzywilejowanie głównego wyznania, państwo ateistyczne, państwo neutralne światopoglądowo. 6. Rozumieć zapisy w Konstytucji RP dotyczące relacji państwo–Kościół, opisać najważniejsze postanowienia konkordatu zawartego przez III RP ze Stolicą Apostolską. 1. Znać funkcje władzy ustawodawczej. 2. Zarysować zasadniczy podział kompetencji między izbami wyższymi i niższymi parlamentów w wybranych państwach (w tym: w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Niemczech); podać przykłady państw mających parlamenty jednoizbowe. 3. Znać argumenty za niezbędnością immunitetu parlamentarnego, ocenić, na ile są one aktualne w europejskich państwach demokratycznych. 4. Wiedzieć, co to jest kworum, interpelacja, znać rolę komisji parlamentarnych i sesji plenarnych. 5. Rozumieć, jaką rolę odgrywa w pracy parlamentu tworzenie koalicji i funkcjonowanie opozycji. 1. Wyjaśnić, jaką rolę we współczesnych państwach pełni głowa państwa, podać przykłady urzędujących głów państw (monarchów i prezydentów). Wiedza o społeczeństwie b) głowa państwa i rząd. 7. Konstytucja RP: a) Polska jako demokratyczne państwo prawne; b) zasady ustrojowe, stany nadzwyczajne; c) suwerenność. 8. Parlament RP: a) relacje między sejmem i senatem, kompetencje Zgromadzenia Narodowego; b) wybory do sejmu i senatu, rozwiązanie parlamentu; c) procedura legislacyjna. 9. Prezydent RP: a) kompetencje; b) zawieszenie bądź usunięcie z urzędu. 10. Rada Ministrów RP: a) konstytucyjne procedury powoływania i odwoływania rządu; b) terenowa administracja rządowa, wojewoda (administracja zespolona i niezespolona); c) urzędnik, służba cywilna (Korpus Służby Cywilnej, zadania, rekrutacja). 11. Sądy i trybunały wobec innych władz państwa. 181 2. Scharakteryzować kompetencje rządu w państwie demokratycznym i relacje między rządem a głową państwa. 1. Przedstawić konstytucyjne zasady ustroju państwa. 2. Rozumieć konstytucyjne pojęcie suwerenności, znać relację między prawem międzynarodowym (w tym UE) a krajowym. 3. Opisać postanowienia dotyczące rodzajów stanów nadzwyczajnych i warunków ich wprowadzenia. 4. Opisać procedurę nowelizacji konstytucji. 1. Porównać kompetencje sejmu i senatu i ocenić znaczenie obu izb w systemie władz RP, znać kompetencje Zgromadzenia Narodowego. 2. Określić sytuacje, w jakich może dojść do skrócenia kadencji sejmu. 3. Podać przykłady zastosowania w procedurze legislacyjnej polskiego parlamentu większości zwykłej, bezwzględnej i kwalifikowanej. 4. Rozumieć swoistość procedury uchwalania ustawy budżetowej. 1. Znać kompetencje prezydenta w relacjach z parlamentem, rządem i władzą sądowniczą oraz sposób sprawowania władzy w zakresie bezpieczeństwa państwa i polityki zagranicznej. 2. Znać różnice między ordynacjami obowiązującymi w wyborach parlamentarnych i prezydenckich w Polsce. 3. Wiedzieć, kiedy prezydent może być zawieszony lub usunięty z urzędu. 1. Znać konstytucyjne procedury powoływania i odwoływania rządu, zmiany rządu i zmiany ministrów. 2. Porównać rządy mniejszościowy i większościowy ze względu na możliwości działania. 3. Wiedzieć, kto należy do administracji rządowej, znać kompetencje wojewody i procedurę powoływania go. 4. Wyjaśnić, czym różni się administracja zespolona od niezespolonej, podać przykłady administracji niezespolonej. 5. Ocenić, w jakim stopniu udało się w Polsce zrealizować ideę służby cywilnej. 1. Znać sposób powoływania Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu oraz ich relacje z innymi władzami państwa. 1. Określić kompetencje NIK, ocenić jej znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania instytucji publicznych. 2. Znać kompetencje i formy działania KRRiT. 3. Opisać procedurę lustracyjną, wskazać instytucje powołane do jej przeprowadzenia i kategorie osób, które jej podlegają. 4. Scharakteryzować zadania IPN, odwołując się do samodzielnie wyszukanych przykładów działania tej instytucji. 12. Organy kontroli państwowej, ochrony prawa i zaufania publicznego: a) Najwyższa Izba Kontroli; b) Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji; c) Rzecznik Interesu Publicznego i sąd lustracyjny, Instytut Pamięci Narodowej. 13. Samorząd terytorialny w Polsce: 1. Znać formy funkcjonowania demokracji pośredniej (przedstawicielskiej) i bezpośredniej w samorządach terytorialnych, a) formy demokracji pośredniej opisać zasady przeprowadzania referendum samorządowego, i bezpośredniej (referendum wskazać sprawy, które mogą być w ten sposób rozstrzygane. samorządowe); 182 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum b) źródła finansowania działalności samorządów, procedura uchwalania budżetu gminy; c) nadzór nad działalnością samorządów. 14. Zagrożenia demokracji w Polsce: a) populizm i radykalizm polityczny; b) patologie władzy we współczesnym państwie; c) korupcja i nepotyzm. 2. Wiedzieć, jakie są źródła finansowania samorządów (dotacje, subwencje, dochody własne) i jak jest konstruowany i uchwalany budżet gminy. 3. Znaleźć i zanalizować informacje na temat stanu finansów własnej gminy. 4. Opisać uprawnienia nadzorcze premiera, wojewody i krajowych izb obrachunkowych wobec samorządów terytorialnych. 5. Ocenić perspektywy rozwoju własnej gminy, powiatu lub województwa na podstawie samodzielnie zebranych materiałów. 1. Wyjaśnić, na czym polega populizm i dlaczego stanowi zagrożenie dla państwa. 2. Wyjaśnić, na czym polegają oligarchizacja partii politycznych, klientelizm, niewydolność administracji i dlaczego wpływają destrukcyjnie na życie publiczne. 3. Scharakteryzować źródła korupcji w Polsce, jej mechanizmy oraz antykorupcyjne regulacje prawne. 4. Prawo i prawa człowieka 1. Rozumieć zasady hierarchiczności, spójności i zupełności w systemie prawnym. 2. Rozpoznawać rodzaje prawa (międzynarodowe, krajowe, lokalne; prywatne, publiczne; materialne, formalne; cywilne, karne, administracyjne). 3. Zidentyfikować źródła, z których wywodzą się normy w różnych systemach prawnych (prawo zwyczajowe, prawo precedensowe, prawo religijne, prawo pozytywne). 1. Opisać źródła prawa w Polsce oraz hierarchię aktów prawnych. 2. System prawny RP: a) źródła i gałęzie prawa, hierar- 2. Wskazać gałęzie prawa, do których należą konkretne przypadki, i kodeksy, w których należy szukać odpowiednich chia aktów prawnych; przepisów. b) rodzaje sądów i trybunałów, 3. Opisać strukturę sądownictwa; wiedzieć, jaką rolę odgrywają skarga konstytucyjna; Sąd Najwyższy i Krajowa Rada Sądownictwa. c) sędziowie i ławnicy; 4. Znać zadania Trybunału Konstytucyjnego i sposób d) praworządność i kultura powoływania sędziów; podać przykład rozstrzygniętej prawna. przezeń sprawy. 5. Ocenić znaczenie skargi konstytucyjnej dla funkcjonowania demokratycznego państwa prawnego. 6. Rozumieć różnicę między sędziami i ławnikami, znać rolę oskarżyciela posiłkowego. 7. Znać zadania Trybunału Stanu i sposób powoływania sędziów. 8. Wiedzieć, w jaki sposób realizuje się w Polsce zasadę niezależności i niezawisłości sędziego. 9. Wiedzieć, na czym polega praworządność i jakie zasady i instytucje stoją na jej straży. 3. Prawo cywilne: 1. Rozpoznać sprawy regulowane przez prawo rzeczowe, zobowiązań, rodzinne, spadkowe i handlowe. a) kodeks cywilny, działy prawa cywilnego; 2. Rozumieć i stosować w analizie przypadków podstawowe pojęcia i zasady prawa cywilnego: osoba fizyczna, zdolność b) osoby fizyczne i osoby prawne, prawna, zdolność do czynności prawnych, osoba prawna, odczynności prawne; powiedzialność cywilna. c) postępowanie cywilne, prze1. Prawo: a) zasady i rodzaje prawa; b) systemy prawne. Wiedza o społeczeństwie bieg rozprawy, orzeczenie, środki odwoławcze; d) prawo rodzinne. 4. Prawo karne: a) kodeks karny, przestępstwa i wykroczenia; b) postępowanie przygotowawcze i sądowe, środki odwoławcze. 5. Prawo administracyjne: a) akty administracyjne (decyzje i postanowienia); b) postępowanie administracyjne, wniosek, odwołanie, skarga; c) wojewódzkie sądy administracyjne, Naczelny Sąd Administracyjny. 6. Obywatel wobec prawa: a) wyszukiwanie i interpretowanie przepisów prawnych; b) organy pomocy prawnej. 7. Prawa człowieka: a) historia idei praw człowieka; b) generacje praw człowieka; c) inne kultury wobec praw człowieka. 8. Ochrona praw człowieka w Polsce: a) prawa i wolności w Konstytucji RP, dylematy związane z prawami socjalnymi; b) prawa mniejszości narodowych i religijnych, prawa kobiety; c) środki ochrony praw i wolności, Rzecznik Praw Obywatelskich. 183 3. Opisać przebieg postępowania cywilnego (rozpoznawczego: procesowego, nieprocesowego i egzekucyjnego) oraz zasady wnoszenia apelacji i kasacji w sprawach cywilnych. 4. Opisać małżeństwo jako instytucję prawną (warunki zawierania, prawa i obowiązki małżonków, wspólnota majątkowa, rozwód, separacja), wiedzieć, czym jest konkubinat w prawie rodzinnym. 1. Rozumieć i stosować w analizie przypadków podstawowe pojęcia i zasady prawa karnego: odpowiedzialność karna, przestępstwo a wykroczenie, zbrodnia i występek, zasada domniemania niewinności. 2. Opisać przebieg postępowania karnego i uczestniczące w nim organy i strony; znać przykłady przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego i prywatnego. 3. Przedstawić kary i środki karne obowiązujące w polskim prawie; wiedzieć, jakie prawa przysługują w Polsce ofierze, oskarżonemu i świadkowi. 4. Znać zasady wnoszenia apelacji i kasacji w sprawach karnych. 1. Odróżniać akty administracyjne od innego rodzaju dokumentów, wiedzieć, kiedy akt administracyjny jest ważny. 2. Znać strukturę sądownictwa administracyjnego; opisać przebieg postępowania administracyjnego. 3. Wyjaśnić, jak odwołać się od decyzji i postanowień organów administracyjnych (odwołanie, zażalenie, wniesienie sprawy do wojewódzkiego sądu administracyjnego, skarga kasacyjna do NSA). 1. Odnaleźć w odpowiednim kodeksie artykuł dotyczący odpowiedniego kazusu prawnego i zinterpretować go. 2. Wskazać instytucje i osoby, do których można się zwrócić o pomoc prawną. 3. Napisać pozew w sprawie cywilnej, zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa, odwołanie od decyzji administracyjnej. 1. Wiedzieć, jak kształtowała się idea praw człowieka, znać argumenty na rzecz uniwersalności praw człowieka. 2. Rozróżniać prawa i wolności osobiste, polityczne oraz ekonomiczne, społeczne i kulturalne; wiedzieć, do której generacji należą poszczególne prawa. 1. Opisać prawa i wolności człowieka i obywatela zagwarantowane w Konstytucji RP, znać środki i mechanizmy ochrony praw i wolności w Polsce. 2. Rozważyć dylematy związane z prawami socjalnymi i sposobem ich realizacji przez państwo. 3. Odnieść przedstawiane w mediach przypadki naruszenia praw lub wolności w Polsce do przepisów Konstytucji RP. 4. Wyjaśnić dlaczego państwo demokratyczne gwarantuje dodatkowe uprawnienia obywatelom należącym do mniejszości; zanalizować stan przestrzegania w Polsce praw mniejszości narodowych i religijnych oraz praw kobiety, wiedzieć, jakie instytucje ich strzegą. 184 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 9. Ogólnoświatowy system ochrony praw człowieka: a) Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela ONZ; b) Pakty Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych, Komitet Praw Człowieka w Genewie, Międzynarodowy Trybunał Karny; c) Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu; d) organizacje pozarządowe w obronie praw człowieka. 1. Opisać system ochrony praw człowieka funkcjonujący na mocy Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela oraz Paktów Praw Człowieka NZ. 2. Ocenić znaczenie Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze dla systemu ochrony praw człowieka na świecie. 3. Zanalizować oskarżenia o naruszenie praw i wolności z punktu widzenia międzynarodowych standardów praw człowieka; napisać skargę do Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu i Komitetu Praw Człowieka w Genewie. 4. Podać przykłady organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną praw człowieka, opisać formy ich działania i osiągnięcia. 5. Stosunki międzynarodowe 1. Polska polityka zagraniczna: 1. Opisać główne kierunki polskiej polityki zagranicznej i sposoby jej prowadzenia na dowolnych przykładach. a) cele i sposoby działania, racja stanu; 2. Ocenić rolę pojęcia racji stanu w polityce zagranicznej Polski i innych krajów. b) członkostwo w Unii Europejskiej a polska polityka 3. Wyjaśnić, jaki ma wpływ na polską politykę zagraniczną zagraniczna. członkostwo w UE. 4. Scharakteryzować relacje Polski z wybranymi krajami na podstawie samodzielnie zebranych informacji. 2. Stosunki międzynarodowe w wymiarze globalnym: a) prawo międzynarodowe; b) konflikty, wojny, terroryzm; c) globalizacja. 1. Przedstawić podmioty i zasady prawa międzynarodowego: suwerenności, wzajemności, pacta sunt servanda. 2. Scharakteryzować najczęściej stosowane metody rozwiązywania sporów międzynarodowych, zająć stanowisko wobec konfliktu prawa wspólnoty międzynarodowej do interwencji zbrojnej z zasadą suwerenności. 3. Wyjaśnić motywy działania terrorystów, wymienić największe współczesne organizacje terrorystyczne, podać przykłady przeprowadzonych zamachów. 4. Opisać metody zwalczania terroryzmu, ocenić ich skuteczność. 5. Wyjaśnić, na czym polega globalizacja, ocenić związane z nią korzyści i zagrożenia. 3. Systemy bezpieczeństwa i współpracy: a) Organizacja Narodów Zjednoczonych (zadania, organy, obszary aktywności, organizacje afiliowane), spór o efektywność ONZ; b) Pakt północnoatlantycki; Polska jako członek NATO; c) Organizacja Jedności Afrykańskiej, Organizacja Państw Amerykańskich, Liga Państw Arabskich, ASEAN. 1. Opisać cele i metody działania ONZ, wiedzieć, czym się zajmują jej organy: Zgromadzenie Ogólne, Rada Bezpieczeństwa, Sekretarz Generalny, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, Rada Gospodarcza i Społeczna. 2. Scharakteryzować przedmiot i sposób działania organizacji afiliowanych przy ONZ: WHO, ILO, FAO, IMF, WTO, UNIDO, UNESCO, IAEA, UNICEF, UNHCR. 3. Wiedzieć, jak powstało NATO, jakie są jego cele i organy i gdzie prowadziło największe operacje wojskowe. 4. Ocenić wpływ członkostwa w NATO na pozycję międzynarodową Polski i poziom bezpieczeństwa kraju. 5. Porównać systemy bezpieczeństwa: NATO i UZE. 6. Scharakteryzować regionalne systemy bezpieczeństwa i współpracy, ocenić ich znaczenie dla regionu i świata. Podstawy przedsiębiorczości 4. Integracja europejska: a) geneza i historia integracji; b) Rada Europy; c) Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie; d) Unia Europejska, euroregiony. 5. Polska w UE: a) otwarte granice dla ludzi, towarów i usług; b) obywatelstwo europejskie; c) fundusze unijne; d) członkostwo w UE (korzyści i problemy). 185 1. Opisać genezę i przebieg integracji europejskiej (cele, główne dokumenty i instytucje, polityków, fazy procesu zjednoczenia). 2. Opisać cele, genezę i zasady działania RE; ocenić jej rolę we współczesnej Europie. 3. Opisać genezę i cele OBWE, jej organy i sposób działania. 4. Przedstawić sposoby podejmowania decyzji politycznych i gospodarczych w UE, wykazać, że są realizacją zasad pomocniczości i solidarności. 5. Scharakteryzować kompetencje i tryb powoływania najważniejszych instytucji UE: Rady Europejskiej, Rady Unii Europejskiej, Parlamentu Europejskiego, Komisji Europejskiej, Trybunału Sprawiedliwości, Trybunału Obrachunkowego, Europejskiego Banku Centralnego. 6. Opisać zasady tworzenia prawa unijnego oraz główne postanowienia obowiązujących traktatów, znać sposoby wprowadzania prawa unijnego w Polsce. 7. Opisać procedurę uchwalania budżetu UE i główne dochody i wydatki budżetowe. 8. Rozważyć dylematy związane z dalszym rozszerzaniem i reformą UE. 1. Wiedzieć jakie prawa regulują przekraczanie granic przez ludzi, usługi i towary. 2. Opisać i zilustrować przykładami uprawnienia wynikające z posiadania obywatelstwa europejskiego. 3. Znać podstawowe zasady korzystania z funduszy unijnych przez obywateli i organizacje w Polsce, wiedzieć, na co przeznacza się w Polsce fundusze europejskie. 4. Wiedzieć, gdzie poszukiwać informacji o możliwości podejmowania nauki i pracy w krajach UE. 5. Ocenić skutki wejścia Polski do UE. PODSTAWY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI Założenia Nauczanie podstaw przedsiębiorczości zmierza do wychowania człowieka aktywnego, twórczego, potrafiącego wytyczać sobie słuszne cele, działać racjonalnie i wytrwale, doceniać swoją wartość. Przedmiot ma charakter praktyczny. Młodzież powinna przyswoić tyle wiadomości, ile jest konieczne dla opanowania pożądanych umiejętności. W procesie kształcenia należy stosować głównie aktywizujące metody nauczania i wykorzystywać informacje o realnym życiu gospodarczym (opisy, teksty dyskusyjne, wykresy, przepisy prawa) do analizowania i interpretowania zjawisk ekonomicznych. Przydział godzin: 2; 1,5; 50. Cele kształcenia 1. Umiejętność racjonalnego gospodarowania własnymi pieniędzmi oraz budżetem gospodarstwa domowego. 2. Potrzeba samozatrudnienia oraz umiejętność planowania i uruchamiania działalności gospodarczej. 3. Umiejętność świadomego wyboru oraz aktywnego poszukiwania pracy. 4. Umiejętność działania w zespole. 5. Znajomość rynkowego mechanizmu funkcjonowania gospodarki i instytucji rynkowych, wiedza o funkcjonowaniu gospodarki w Polsce, Unii Europejskiej oraz w innych krajach świata. 186 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 6. Gotowość stosowania zasad etycznych w pracy i biznesie oraz przeciwdziałania zjawiskom patologicznym. Treść 1. Przedsiębiorczość jako postawa człowieka: cechy i przejawy, mocne i słabe strony własnej osobowości. 2. Praca zespołowa: a) cele i zasady; b) formy komunikacji werbalnej i niewerbalnej; c) czynniki skutecznego porozumiewania się i źródła barier komunikacyjnych; d) proces podejmowania decyzji oraz kierowanie ludźmi. 3. Gospodarstwo domowe – miejsce i organizator konsumpcji: a) racjonalne gospodarowanie budżetem domowym; b) ochrona praw konsumentów; c) ubezpieczenia: społeczne, zdrowotne i gospodarcze. 4. Rynek – cechy, funkcje, instytucje: a) elastyczność popytu i podaży (obliczanie wskaźników i praktyczne ich znaczenie, wpływ poziomu dochodów na strukturę wydatków konsumentów); b) giełda papierów wartościowych jako przykład instytucji rynkowej; c) inwestowanie kapitału (formy, kryteria i ryzyko). 5. Przedsiębiorstwo – miejsce i organizator produkcji: a) najważniejsze formy organizacyjno-prawne jednostek gospodarczych; b) majątek przedsiębiorstwa i źródła finansowania, bilans koszty, przychody i wynik finansowy, rachunek zysków i strat, ocena kondycji finansowej. Wymagania 1. Znać cechy postawy przedsiębiorczości. 2. Opisać mocne i słabe strony własnej osobowości. 3. Znać i umieć ocenić formy inwestowania w siebie. 1. Odróżniać cele i zasady pracy zespołowej od celów i zasad pracy indywidualnej. 2. Znać cechy dobrego kierownika zespołu. 3. Scharakteryzować style kierowania ludźmi. 4. Zanalizować proces podejmowania decyzji. 5. Dokonać autoprezentacji, demonstrując pozytywne myślenie, samoakceptację, odpowiedzialność i inicjatywę. 6. Stosować różne formy komunikacji interpersonalnej, pokonywać bariery komunikacyjne. 1. Zanalizować i ocenić budżet gospodarstwa domowego. 2. Znać prawa konsumenta, zanalizować kartę gwarancyjną towaru powszechnego użytku, złożyć reklamację wadliwego towaru. 3. Znać cele i cechy ubezpieczeń społecznych, zdrowotnych i gospodarczych. 1. Znać podstawowe cechy i funkcje rynku. 2. Scharakteryzować czynniki wpływające na popyt, podaż i cenę. 3. Wyznaczać równowagę rynkową dla prostych sytuacji rynkowych. 4. Obliczać i interpretować wskaźniki elastyczności popytu i podaży dla prostych sytuacji rynkowych, klasyfikować dobra. 5. Obliczać dochód realny, określić wpływ jego poziomu na strukturę wydatków konsumentów. 6. Znać formy i kryteria inwestowania wolnych kapitałów. 7. Rozróżniać akcje i obligacje, rozumieć podstawowe wskaźniki giełdowe Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie: kurs akcji, WIG, WIG 20, C/Z, wartość rynkowa firmy/wartość księgowa firmy. 8. Opisać sposoby efektywnego inwestowania własnych pieniędzy. 1. Rozróżniać najważniejsze formy organizacyjno-prawne jednostek gospodarczych: jednoosobową, spółkę cywilną, spółkę jawną, spółkę partnerską, spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, spółkę akcyjną. 2. Rozróżniać składniki aktywów i pasywów firmy. 3. Klasyfikować koszty według rodzaju zużytego czynnika produkcji oraz w zależności od rozmiarów produkcji. 4. Obliczać i interpretować wynik finansowy firmy (na prostych przykładach). 5. Obliczać i interpretować podstawowe wskaźniki ekonomiczno-finansowe firmy: rentowności, płynności finansowej, zadłużenia, struktury aktywów i pasywów (na prostych przykładach). Podstawy przedsiębiorczości 6. Państwo a gospodarka: a) funkcje gospodarcze, główne mierniki rozwoju; b) funkcje budżetu państwa i budżetu jednostki samorządu terytorialnego; c) podatki. 7. Banki: bank centralny, banki komercyjne, inflacja. 8. Polska, Europa i świat: a) cele współpracy gospodarczej Polski z zagranicą; b) eksport, import, kurs walutowy, bilans płatniczy kraju; c) Polska w Unii Europejskiej; d) globalizacja gospodarki. 9. Aktywność zawodowa człowieka: motywy, wyznaczanie celów oraz sposobów ich osiągania, „inwestowanie w siebie”. 10. Rynek pracy: a) czynniki popytu i podaży pracy; b) bezrobocie; c) planowanie własnej kariery zawodowej. 11. Poszukiwanie pracy: a) metody, źródła informacji o miejscach pracy; b) dokumenty potrzebne w ubieganiu się o pracę; c) rozmowa kwalifikacyjna. 12. Prawo pracy: a) nawiązywanie i rozwiązywanie stosunku pracy; b) podstawowe prawa i obowiązki pracownika oraz pracodawcy. 187 1. Wyjaśnić przyczyny aktywności państwa w gospodarce rynkowej, opisać podstawowe narzędzia oddziaływania na gospodarkę. 2. Zinterpretować główne mierniki gospodarki w skali państwa: produkt krajowy brutto (PKB), produkt narodowy brutto (PNB), PKB per capita oraz ich zmiany przedstawione w formie tabel, wykresów, szeregów czasowych, danych przekrojowych. 3. Rozróżniać podatki bezpośrednie i pośrednie, podatnika i płatnika. 4. Wypełnić deklarację podatkową PIT; podatkową księgę przychodów i rozchodów. 5. Zanalizować informacje dotyczące źródeł dochodów budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego, głównych kierunków wydatków oraz sposobów pokrycia deficytu budżetowego. 1. Rozróżniać funkcje i formy pieniądza, bazę monetarną i podaż pieniądza, miary, przyczyny i skutki inflacji. 2. Scharakteryzować funkcje Narodowego Banku Polskiego. 3. Obliczyć procent od kredytu i lokaty bankowej (na prostych przykładach). 4. Porównywać oferty usług różnych banków komercyjnych. 1. Znać najważniejsze korzyści i koszty integracji Polski z Unią Europejską oraz współpracy z innymi krajami. 2. Rozróżniać elementy bilansu płatniczego kraju. 3. Obliczać kurs walutowy i saldo bilansu handlowego. 4. Scharakteryzować proces globalizacji gospodarki, jego istotę, przyczyny, przejawy i skutki. 1. Rozumieć motywy aktywności zawodowej człowieka. 1. Znać czynniki wpływające na popyt i podaż pracy, przyczyny, miary i skutki bezrobocia oraz sposoby walki z bezrobociem. 1. Umieć zaplanować własną karierę zawodową. 2. Przygotować podstawowe dokumenty potrzebne przy ubieganiu się o pracę: list motywacyjny, życiorys zawodowy (cv). 3. Przygotować się do rozmowy kwalifikacyjnej i właściwie w niej uczestniczyć. 4. Umieć szukać informacji o lokalnym, krajowym i unijnym rynku pracy i wykorzystywać je. 1. Znać podstawowe prawa i obowiązki pracownika oraz pracodawcy. 2. Rozróżniać typowe umowy dotyczące zatrudnienia: umowę o pracę (w tym: na okres próbny, na czas określony, na czas nieokreślony, w celu przygotowania zawodowego), umowę o dzieło, umowę zlecenia. 188 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 13. Samozatrudnienie: a) pomysł na działalność gospodarczą, uproszczony biznesplan; b) procedury rejestracji działalności gospodarczej. 14. Etyka w pracy i biznesie: wartość postawy etycznej, przeciwdziałanie korupcji, mobbingowi, nieuczciwej konkurencji i praktykom monopolistycznym. 1. Opracować biznesplan dla własnego przedsięwzięcia w celu samozatrudnienia. 2. Znać procedury rejestracji działalności gospodarczej. 1. Oceniać zachowania ludzi pod względem zasad etyki pracy i biznesu. 2. Znać metody przeciwdziałania korupcji, mobbingowi, nieuczciwej konkurencji i praktykom monopolistycznym. MATEMATYKA Założenia Podstawa programowa matematyki przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: w każdym etapie kształcenia obowiązują wymagania z etapów poprzednich. Podstawowy przydział godzin: 9; 6,75; 225. Cele kształcenia 1. Wiadomości i umiejętności matematyczne niezbędne do sprawnego funkcjonowania w życiu codziennym. 2. Umiejętność odpowiedzialnego myślenia, tj. wypowiadania sądów pewnych, uzasadniania ich metodą dedukcji, krytycznej analizy informacji i obalania rozumowań błędnych przez podawanie odpowiednich przykładów. 3. Umiejętność operowania najprostszymi obiektami abstrakcyjnymi (liczbami, zmiennymi, funkcjami, figurami, bryłami, zdarzeniami), w tym używania ich do budowy prostych modeli matematycznych różnorodnych sytuacji życia codziennego w celu rozwiązywania problemów praktycznych. Treść Wymagania 1. Liczby rzeczywiste 1. Liczby naturalne i całkowite. 1. Obliczać NWD i NWW liczb naturalnych. 2. Stosować twierdzenie o rozkładzie liczby na czynniki pierwsze. 2. Liczby wymierne. Rozwinięcia dziesiętne. 1. Wykonywać działania na liczbach wymiernych w sytuacjach praktycznych (np. obliczenia procentowe związane z kredytami, lokatami, rabatami). 2. Zamieniać ułamki dziesiętne (skończone i nieskończone okresowe) na ułamki zwykłe i na odwrót. 1. Stosować liczby rzeczywiste w sytuacjach praktycznych. 2. Dowodzić niewymierności niektórych liczb (np. 2 ). 3. Liczby niewymierne. Liczby rzeczywiste. 4. Oś liczbowa. Przedziały osi liczbowej. 5. Wartość bezwzględna liczby rzeczywistej. 1. Zaznaczać na osi liczbowej przedziały liczbowe; opisywać nierównościami przedziały liczbowe. 1. Wyznaczać wartość bezwzględną liczby i interpretować ją na osi liczbowej. 2. Rozwiązywać równania i nierówności z wartością bezwzględną typu: |x + 4| < 6; |x – 1| > 8. 3. Rozwiązywać równania i nierówności z wartością bezwzględną typu |ax + b| < c. Matematyka 6. Błąd przybliżenia. Szacowanie wartości liczbowych. 7. Pierwiastki (w tym pierwiastki nieparzystego stopnia z liczb ujemnych). 8. Potęgi liczb nieujemnych o wykładniku wymiernym. 9. Logarytmy. 189 1. Porównywać, przybliżać i szacować wartości liczbowe. 1. Przekształcać wyrażenia w których występuje pierwiastek kwadratowy (usuwać niewymierność z mianownika). 1. Wykonywać działania na potęgach o wykładnikach wymiernych. 1. Obliczać logarytmy liczb, stosować w obliczeniach podstawowe własności logarytmów. 2. Uzasadnić podstawowe własności logarytmów. 2. Wyrażenia algebraiczne 1. Wzory skróconego mnożenia: (a ± b)2; a2 – b2. 2. Dwumian Newtona. 3. Wielomiany jednej zmiennej: przekształcanie wielomianów. 4. Dodawanie, odejmowanie, mnożenie wielomianów. 5. Dzielenie wielomianów, twierdzenie o reszcie z dzielenia wielomianu przez dwumian x – a. 6. Wyrażenia wymierne jednej zmiennej. 7. Wyrażenia wymierne. 1. Stosować wzory skróconego mnożenia do przekształcania wyrażeń algebraicznych. 2. Stosować wzory skróconego mnożenia do rozwiązywania równań kwadratowych zupełnych i niezupełnych. 1. Stosować dwumian Newtona w wyrażeniach algebraicznych. 1. Rozkładać wielomian na czynniki przez wyłączanie wspólnego czynnika przed nawias, grupować wyrazy, stosować wzory skróconego mnożenia. 2. Stosować wzór (a – 1)(1 + a + ...+ an-1) = an – 1. 1. Dodawać, odejmować i mnożyć wielomiany. 1. Wykonywać dzielenie wielomianów z resztą; badać podzielność wielomianów. 1. Określać dziedzinę wyrażenia wymiernego. 2. Obliczać wartość wyrażenia wymiernego dla danej wartości zmiennej. 1. Dodawać, odejmować, mnożyć i dzielić wyrażenia wymierne. 2. Skracać wyrażenia wymierne. 3. Równania i nierówności 1. Równania i nierówności kwadratowe z jedną niewiadomą. 2. Proste równania i nierówności wielomianowe. 3. Twierdzenie Bézouta o postaci wymiernych pierwiastków wielomianu o współczynnikach całkowitych. 4. Proste równania i nierówności wymierne. 1. Rozwiązywać równania i nierówności kwadratowe. 2. Rozwiązywać zadania o treści praktycznej prowadzące do równań i nierówności kwadratowych. 3. Rozwiązywać równanie kwadratowe z parametrem. 1. Rozwiązywać równania i nierówności wielomianowe metodą rozkładu na czynniki. 1. Stosować twierdzenie Bézouta do znajdowania wymiernych pierwiastków wielomianu o współczynnikach całkowitych. 1. Rozwiązywać proste równania i nierówności wymierne. 2. Rozwiązywać zadania o treści praktycznej prowadzące do prostych równań i nierówności wymiernych. 4. Funkcje 1. Różne sposoby określania funkcji. 190 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 2. Odczytywanie z wykresu własności funkcji liczbowych. 1. Odczytywać z wykresu funkcji: a) dziedzinę i zbiór wartości; b) miejsca zerowe; c) przedziały w których funkcja rośnie, maleje, ma stały znak. 3. Przekształcenia wykresów funk- 1. Na podstawie wykresu funkcji y = f(x) naszkicować wykrecji liczbowych. sy funkcji y = f (x + a); y = f (x) + a. 2. Naszkicować wykresy: y = cf (x); y = f (dx); |f (x)|. 3. Naszkicować wykres będący efektem wykonania kilku operacji, np. |sin (3x + 2)|. 4. Funkcja liniowa. 1. Sporządzać wykresy funkcji liniowych. 2. Wyznaczyć wzór funkcji liniowej na podstawie jej własności. 3. Wykorzystywać interpretację współczynnika kierunkowego i wyrazu wolnego wzoru funkcji liniowej. 5. Funkcja kwadratowa. 1. Sporządzać wykresy funkcji kwadratowych. 2. Wyznaczać miejsca zerowe funkcji kwadratowej. 3. Wyznaczać wartość najmniejszą i wartość największą funkcji kwadratowej w przedziale. 4. Rozwiązywać zadania o treści praktycznej prowadzące do wyznaczania najmniejszej lub największej wartości funkcji kwadratowej w przedziale. 6. Wzory Viete’a. 1. Wyprowadzić i stosować wzory Viete’a. 7. Funkcja potęgowa. 1. Znać przebieg wykresu funkcji y = x n , n ≥ 2. 8. Funkcje wielomianowe. 9. Potęga liczby dodatniej o wykładniku rzeczywistym. 10. Funkcja wykładnicza. 11. Funkcja logarytmiczna. 1. Określić zachowanie funkcji wielomianowej, gdy x → +∞ lub x → –∞ na podstawie jej wzoru. 1. Sporządzić wykresy funkcji wykładniczych i na ich podstawie badać własności tych funkcji. 2. Rozwiązywać równania i nierówności wykładnicze typu: a x = b; a x > b; at 2 + bt + c = 0, gdzie t = α x . 1. Sporządzić wykresy funkcji logarytmicznych i na ich podstawie badać własności tych funkcji. 2. Rozwiązywać najprostsze równania i nierówności logarytmiczne. 5. Ciągi 1. Pojęcie ciągu. Ciąg arytmetyczny i geometryczny. 2. Szereg geometryczny. 3. Granica ciągu. 1. Wyznaczać wyrazy ciągu określonego wzorem jawnym. 2. Wyznaczać wyrazy ciągu określonego wzorem rekurencyjnym. 3. Stosować wzory na n-ty wyraz i sumę n początkowych wyrazów ciągu arytmetycznego i geometrycznego. 4. Obliczać oprocentowanie lokat i kredytów procentem składanym. 1. Badać zbieżność szeregów geometrycznych i obliczać ich sumy. 1. Wyznaczać granice ciągów typu: 1/n; (n + 1)/(n + 2); (2n2 + 1)/(5n –1); (3n2 + n)/(2n2+1). 6. Funkcje trygonometryczne 1. Funkcje sinus, cosinus i tangens kąta ostrego w trójkącie prostokątnym. 1. Znajdować wartości funkcji trygonometrycznych dla kątów ostrych w trójkącie prostokątnym. 2. Rozwiązywać równania typu: sin x = a; cos x = a; tg x = a; 0o < x < 90o. Matematyka 2. Związki między funkcjami trygonometrycznymi. 3. Miara łukowa kąta. 4. Funkcje trygonometryczne argumentu rzeczywistego. 5. Proste równania i nierówności trygonometryczne. 191 1. Stosować związki sin 2 α + cos 2 α = 1; tg α = sin α/cos α do przekształcania wyrażeń trygonometrycznych. 2. Stosować związki sin 2 α + cos 2 α =1; tg α = sin α/cos α w dowodach tożsamości trygonometrycznych. 1. Zamieniać miarę stopniową kąta na miarę łukową i odwrotnie. 1. Sporządzać wykresy funkcji trygonometrycznych y = sin x; y = cos x; y = tg x. 1. Rozwiązywać równania trygonometryczne typu: sin x= ½; sin 2 x + cos x = 1. 2. Posługiwać się wykresami funkcji trygonometrycznych przy rozwiązywaniu nierówności trygonometrycznych typu: sin x > a; cos x > a; tg x > a. 7. Ciągłość i różniczkowalność 1. Granica funkcji w punkcie (według Heinego). Pojęcie funkcji ciągłej. 1. Rozpoznawać na wykresie funkcji punkty nieciągłości. 2. Rozwiązywać zadania o treści praktycznej prowadzące do badania ekstremum funkcji różniczkowalnej. 1. Interpretować geometrycznie i fizycznie pochodną funkcji w punkcie. 2. Wyznaczać pochodne funkcji wielomianowych. 3. Wyznaczać pochodne sumy, różnicy, iloczynu funkcji. 1. Stosować pochodną do znajdowania przedziałów monotoniczności funkcji. 2. Pochodna funkcji. 3. Związek znaku pochodnej z monotonicznością funkcji w przedziale. 4. Warunek konieczny i dostateczny na istnienie ekstremum. 1. Wyznaczać ekstrema funkcji wielomianowych na podstawie warunków koniecznego i dostatecznego istnienia ekstremum. 8. Elementy statystyki opisowej 1. Parametry rozkładów (z próby). 1. Przedstawiać dane empiryczne w postaci tabel, diagramów i wykresów. 2. Obliczać średnie: arytmetyczną i ważoną danych liczbowych. 3. Obliczać medianę i odchylenie standardowe. Wyciągać wnioski z obliczonych parametrów rozkładu. 9. Teoria prawdopodobieństwa 1. Pojęcie prawdopodobieństwa w skończonej przestrzeni probabilistycznej. 2. Elementy kombinatoryki. 1. Stosować klasyczną definicję prawdopodobieństwa do wyznaczania prawdopodobieństw zdarzeń losowych. 1. Stosować pojęcie silni i symbol Newtona. 2. Rozwiązywać proste zadania kombinatoryczne obejmujące pojęcia permutacji i kombinacji elementów skończonego zbioru. 10. Planimetria 1. Czworokąty wpisane w koło i opisane na kole. 2. Twierdzenie Talesa, cechy podobieństwa trójkątów. 1. Stosować własności czworokątów wpisanego w okrąg i opisanego na okręgu. 2. Prowadzić proste rozumowania dedukcyjne wykorzystujące własności czworokątów wpisanych i opisanych na okręgu. 1. Stosować cechy podobieństwa trójkątów. 2. Stosować twierdzenie Talesa. 192 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 3. Figury podobne. 1. Obliczać wymiary i pola figur podobnych w podanej skali. 2. Prowadzić proste rozumowania dedukcyjne wykorzystujące podobieństwo figur. 4. Zastosowania trygonometrii w planimetrii. 5. Twierdzenia: sinusów i cosinusów. 1. Stosować funkcje trygonometryczne w zadaniach geometrycznych. 1. Rozwiązywać trójkąty z zastosowaniem twierdzeń sinusów i cosinusów. 11. Planimetria na płaszczyźnie kartezjańskiej 1. Równanie prostej na płaszczyźnie. 2. Opis półpłaszczyzny nierównością liniową. 3. Odległość punktów w układzie współrzędnych. 4. Równanie okręgu. 5. Wektory na płaszczyźnie kartezjańskiej: dodawanie i odejmowanie wektorów, mnożenie wektora przez liczbę. 6. Przykłady izometrii płaszczyzny: a) przesunięcie równoległe; b) symetrie osiowe i środkowe. 7. Przykłady podobieństw: jednokładność. 1. Podać równanie kierunkowe prostej, mając dane dwa jej punkty, jeden punkt i współczynnik kierunkowy. 2. Badać równoległość i prostopadłość prostych na podstawie ich równań kierunkowych. 3. Interpretować geometrycznie układ dwóch równań liniowych z dwiema niewiadomymi. 4. Interpretować geometrycznie na płaszczyźnie układy nierówności liniowych. 1. Opisywać nierównościami obszary na płaszczyźnie ograniczone prostymi lub łukami okręgów. 1. Obliczać odległości punktów na płaszczyźnie kartezjańskiej, wyznaczać współrzędne środka odcinka. 2. Rozwiązywać zadania o położeniu prostych i okręgów na płaszczyźnie kartezjańskiej. 1. Stosować równanie okręgu: (x – a)2 + (y – b)2 = r2. 1. Dodawać i odejmować wektory: [a1, a2] ± [b1, b2] = [a1 ± b1, a2 ± b2]; mnożyć wektory przez liczbę: α[a1, a2] = [αa1, αa2]. 2. Interpretować geometrycznie działania na wektorach. 3. Stosować wektory do dowodzenia własności figur (np. że środkowe trójkąta dzielą się w stosunku 1:2). 1. Rysować obrazy prostych figur w przesunięciu równoległym. 2. Podać współrzędne obrazu punktu w przesunięciu o dany wektor. 3. Podać współrzędne wektora przesunięcia, mając współrzędne punktu i jego obrazu. 4. Rysować obrazy prostych figur w symetrii osiowej. 5. Podać współrzędne obrazów punktów w symetrii względem prostych równoległych do osi 0X i 0Y. 6. Rysować obrazy prostych figur w symetrii środkowej. 7. Podać współrzędne obrazów punktów w symetrii względem punktu (0,0). 1. Rysować obrazy prostych figur w jednokładności. 2. Podać przykłady figur jednokładnych. 3. Znajdować współrzędne obrazów punktów w jednokładności o środku (0,0). 12. Stereometria 1. Kąty w graniastosłupach i ostrosłupach. 1. Wskazywać krawędzie, wysokości i przekątne w graniastosłupach i ostrosłupach. 2. Wskazywać i obliczać kąty nachylenia: przekątnej lub krawędzi do podstawy, ściany bocznej do podstawy. Informatyka 2. Równoległość i prostopadłość w przestrzeni, zastosowania trygonometrii w stereometrii. 193 1. Stosować trygonometrię w zadaniach ze stereometrii do obliczania pól powierzchni i objętości graniastosłupów, ostrosłupów oraz brył obrotowych (walców, stożków, kul). 2. Wyznaczać przekroje znanych brył i obliczać ich pola powierzchni. INFORMATYKA Założenia Informatyka jest przedmiotem fakultatywnym. Uczniów, którzy nie wybrali informatyki, obowiązuje technologia informacyjna. Podstawowy przydział godzin: 3; 2,25; 75. Cele kształcenia 1. Przygotowanie do zaawansowanego stosowania urządzeń, oprogramowania oraz metod informatyki i technologii informacyjnej. 2. Umiejętności samodzielnego rozwiązywania problemów oraz korzystania z komputera i zastosowań informatyki w celu realizacji wybranych zadań. Treść Wymagania 1. Analiza, modelowanie i rozwiązywanie problemów 1. Słowny opis sytuacji problemowej. 2. Specyfikacja problemu: dane wejściowe, wyniki i związek między nimi. 3. Dobór metody rozwiązania problemu oraz sposobu jej zapisu. 4. Ocena (ewaluacja) rozwiązania problemu. 1. Rozumieć pojęcie algorytmu, opisać własności algorytmów. 1. Podać przykłady sytuacji problemowych (wymagających podjęcia decyzji) oraz sformułować ich specyfikację. 1. Dobrać efektywny algorytm w celu rozwiązania problemu i zapisać go w wybranej notacji: listy kroków, schematu blokowego, pseudokodu lub w języku programowania. 1. Ocenić własności rozwiązania: zgodność ze specyfikacją, efektywność działania. 2. Opracować i przejść wszystkie etapy prowadzące do otrzymania poprawnego rozwiązania problemu: od sformułowania specyfikacji problemu po testowanie rozwiązania. 2. Podstawowe techniki algorytmiczne 1. Przeszukiwanie liniowe i przez połowienie. 2. Metoda „dziel i zwyciężaj”. 3. Rekurencja. 4. Programowanie dynamiczne. 1. Stosować przeszukiwanie liniowe (z wartownikiem) i binarne do wyszukania elementu w zbiorze. 1. Wykorzystać metodę „dziel i zwyciężaj” w rozwiązywaniu problemów. 1. Rozumieć istotę rekurencji i stosować ją w prostych przypadkach. 1. Rozumieć zasady programowania dynamicznego. 3. Podstawowe algorytmy i ich wykorzystanie 1. Algorytmy badające własności liczb całkowitych. 1. Posługiwać się algorytmami badającymi własności liczb całkowitych: a) obliczać średnią; 194 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 2. Algorytmy wyszukiwania i porządkowania (sortowania). 3. Algorytmy numeryczne. 4. Algorytmy na tekstach. 5. Algorytmy kryptograficzne. b) sprawdzać, czy liczba jest liczbą pierwszą, liczbą doskonałą; c) rozkładać liczbę na czynniki pierwsze (iteracyjna i rekurencyjna realizacja algorytmu Euklidesa); d) zastosować algorytm Euklidesa (przelewanie wody, operacje na ułamkach zwykłych); e) dokonywać wyboru: iteracja czy rekurencja; f) zastosować sito Eratostenesa. 1. Posługiwać się algorytmami wyszukiwania i porządkowania (sortowania): a) wyszukiwać element w zbiorze uporządkowanym; b) znajdować najmniejszy (lub największy) element w zbiorze; c) sortować metodami: bąbelkową, przez wybór, algorytmem szybkim; d) znajdować jednocześnie elementy największy i najmniejszy (algorytm naiwny i optymalny); e) znajdować lidera w zbiorze; f) sortować przez wstawianie (liniowe lub binarne), porządkowanie pozycyjne, scalanie. 1. Posługiwać się algorytmami numerycznymi: a) rozwiązywać układ dwóch równań liniowych (algorytm stabilny) i równanie kwadratowe; b) obliczać wartości wielomianu (schemat Hornera); c) obliczać pierwiastek kwadratowy; d) reprezentować liczby w różnych systemach liczbowych, stosować szybkie podnoszenie do potęgi (schemat Hornera); e) wyznaczać miejsca zerowe funkcji. 1. Posługiwać się algorytmami na tekstach: a) uzyskać porządek alfabetyczny przez sortowanie; b) wyszukiwać według wzorca; c) sprawdzać, czy dany ciąg znaków tworzy palindrom; d) znajdować anagramy; e) znajdować najdłuższy wspólny podłańcuch; f) obliczać wartość wyrażenia podanego w postaci ONP; g) sortować leksykograficznie. 1. Posługiwać się algorytmami szyfrowania i kompresji: a) szyfrem Cezara; b) szyfrem przestawieniowym; c) kodami o zmiennej długości (np. alfabetem Morse’a); d) kodem Hoffmana; e) algorytmem RSA. 2. Znać zastosowania algorytmów szyfrowania. 4. Techniki projektowania, realizacji algorytmów i struktur danych 1. Metoda wstępująca i zstępująca. 2. Programowanie strukturalne i modularne. 3. Abstrakcyjne i dynamiczne struktury danych. 1. Projektować rozwiązanie problemu metodą zstępującą i wstępującą. 1. Znać zasady programowania strukturalnego i modularnego w rozwiązywaniu problemu. 1. Wykorzystywać podstawowe struktury danych w realizacji algorytmów. Informatyka 4. Elementy programowania obiektowego. 195 1. Znać zasady i stosować podstawowe techniki programowania obiektowego. 5. Własności algorytmów i elementy ich analizy 1. Zgodność ze specyfikacją, skończoność działania i poprawność algorytmu. 2. Złożoność obliczeniowa, czasowa i pamięciowa algorytmu. 3. Efektywność komputerowych realizacji algorytmu. 1. Weryfikować zgodność algorytmu ze specyfikacją problemu. 1. Obliczać czas działania prostych algorytmów. 2. Szacować ilość pamięci potrzebnej do komputerowej realizacji algorytmu. 1. Testować efektywność komputerowych rozwiązań problemów. 6. Komputerowa realizacja algorytmów i rozwiązań problemów 1. Komputerowa realizacja rozwiązań z wykorzystaniem gotowego oprogramowania (bibliotek). 2. Programowanie rozwiązań w wybranym języku programowania wysokiego poziomu. 3. Indywidualna i zespołowa realizacja projektów informatycznych (programistycznych). 1. Dobrać właściwy program (użytkowy lub samodzielnie napisany) do zadania. 1. Stosować podstawowe algorytmy i struktury danych w komputerowych realizacjach rozwiązań problemów. 2. Posługiwać się zintegrowanym środowiskiem programistycznym przy pisaniu i uruchamianiu programów. 1. Dobrać możliwie najlepszy algorytm, odpowiednie struktury danych i oprogramowanie do postawionego problemu. 2. Wyjaśnić źródło błędów w obliczeniach (błąd względny, bezwzględny). 3. Realizować indywidualnie i zespołowo prosty projekt programistyczny, z wydzieleniem jego modułów w ramach pracy zespołowej i dokumentowaniem pracy zespołu. 4. Rozumieć różnicę między testowaniem a poprawnością rozwiązania problemu. 7. Bazy danych 1. Budowa relacyjnych baz danych. 2. Wyszukiwanie informacji w bazach danych z użyciem języka zapytań. 3. Projektowanie relacyjnej bazy danych. 1. Rozumieć podstawowe pojęcia związane z relacyjnymi bazami danych (tabele, pola, rekordy, typy, związki między tabelami). 1. Stosować metody wyszukiwania i przetwarzania informacji w relacyjnych bazach danych: mechanizm BE, język SQL. 1. Projektować relacyjne bazy danych i wykorzystywać do ich realizacji system bazy danych. 2. Projektować relacyjne bazy danych, unikając redundancji i zapewniając integralność danych. 3. Stosować narzędzia optymalizujące wyszukiwanie (indeksy). 8. Multimedia 1. Podstawy budowy i tworzenia multimediów. 2. Przetwarzanie informacji w różnej postaci, w tym wizualnej i dźwiękowej. 1. Tworzyć i edytować obrazy w podstawowym zakresie. 2. Znać podstawowe modele barw i ich zastosowanie, własności grafiki rastrowej i wektorowej oraz podstawowe formaty plików graficznych. 196 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 3. Tworzyć i edytować obrazy rastrowe i wektorowe z uwzględnieniem pracy na warstwach i przekształceń, na bazie różnych rodzajów selekcji. 4. Przetwarzać obrazy (zmiana rozdzielczości, rozmiaru, modelu barw, filtracje). 5. Tworzyć proste animacje. 6. Znać podstawowe formaty plików dźwiękowych. 7. Rejestrować i przekształcać dźwięki. 1. Wykorzystywać różnorodne źródła i zasoby informacji do tworzenia dokumentów multimedialnych. 2. Tworzyć i modyfikować proste pliki HTML z wykorzystaniem grafiki, animacji i dźwięku. Zaplanować układ serwisu WWW. 3. Tworzenie aplikacji multimedialnych. 9. Komputery i sieci komputerowe 1. Budowa i zasady działania komputera. 2. Systemy operacyjne. 3. Reprezentacja informacji w komputerze i w sieciach komputerowych. 4. Budowa, działanie i eksploatacja sieci komputerowych. 5. Ochrona i bezpieczeństwo danych w sieciach. 1. Znać rolę, funkcje i zasady działania sprzętu komputerowego (komputera i urządzeń peryferyjnych). 1. Rozumieć rolę i zasadę działania systemu operacyjnego, umieć korzystać z jego usług. 2. Korzystać z wielozadaniowości systemu operacyjnego, rozumieć współbieżność procesów. 1. Znać sposoby reprezentowania informacji (liczb, znaków) w komputerze. 2. Znać sposoby reprezentowania obrazów, animacji, dźwięku w komputerze. 3. Znać i stosować system dwójkowy i szesnastkowy. 1. Znać podstawową terminologię sieciową: rodzaje sieci, sposoby połączeń, protokoły, nazwy usług sieciowych, serwer, klient, konto na serwerze, przywileje. 2. Wykorzystywać zasoby i usługi sieci komputerowych: komunikację z innymi użytkownikami (w tym za pomocą poczty elektronicznej), przesyłanie i udostępnianie danych przez sieć. 3. Posługiwać się programami do przygotowywania prezentacji w sieci. 4. Znać model warstwowy sieci komputerowych, ogólne zasady projektowania i architektury sieci, zdobywać informacje o ustawieniach sieciowych danego komputera i jego lokalizacji w sieci, znać zasady administrowania siecią komputerową w architekturze klient–serwer. 1. Znać terminologię dotyczącą bezpieczeństwa danych: szyfrowanie, klucze, certyfikaty, zapory ogniowe, programy antywirusowe. 10. Informatyka a społeczeństwo 1. Etyczne, prawne i społeczne aspekty informatyki. 2. Tendencje rozwojowe informatyki i jej zastosowań. 1. Znać zasady etyczne i prawne związane z wykorzystywaniem informacji i oprogramowania. 1. Znać (w zarysie) historię rozwoju informatyki i technologii informacyjnej. 2. Rozumieć konsekwencje współczesnych zastosowań informatyki i technologii informacyjnej dla ludzi i społeczeństw. 3. Śledzić nowe zastosowania narzędzi informatyki, antycypować ich konsekwencje dla życia społecznego, gospodarczego (korzyści i zagrożenia). Geografia 197 GEOGRAFIA Założenia Podstawa programowa geografii ma konstrukcję liniowo-spiralną. Wymagania z gimnazjum obowiązują w liceach i technikum. Podstawowy przydział godzin: 3; 2,25; 75. Cele kształcenia 1. Postawa badawcza: umiejętność obserwacji zjawisk i procesów w przestrzeni geograficznej i szukania związków między nimi. 2. Umiejętność wyjaśniania złożonych procesów społecznych i gospodarczych oraz ich związków z procesami zachodzącymi w środowisku przyrodniczym. 3. Umiejętność interpretowania faktów z dziedziny demografii, gospodarki i polityki w kontekstach regionalnym i globalnym. 4. Zrozumienie, że geografia jest nauką żywą, zmieniającą się wraz z przemianami, które następują w przestrzeni geograficznej. 5. Poczucie odpowiedzialności za środowisko przyrodnicze, rozumienie konieczności jego ochrony. 6. Postawa tolerancji i uznania innych kultur, gotowość niesienia pomocy krajom i regionom słabiej rozwiniętym lub dotkniętym klęskami żywiołowymi. Treść Wymagania 1. Geografia Polski 1. Środowisko przyrodnicze Polski. 2. Ludność Polski. 1. Znać (w zarysie) przeszłość geologiczną Polski. 2. Rozumieć rolę lądolodu w kształtowaniu współczesnej rzeźby Polski w plejstocenie. 3. Znać polodowcowe formy rzeźby; wyjaśnić, w jaki sposób się tworzyły. 4. Rozumieć, na czym polega i skąd się bierze przejściowość klimatu Polski; wyjaśnić wpływy kontynentalnych i oceanicznych mas powietrza na kształtowanie pogody w Polsce. 5. Znać rozkład temperatury powietrza i opadów w miesiącach letnich i zimowych; rozumieć skąd się biorą regionalne różnice w ich wielkościach. 6. Opisać występowanie wód powierzchniowych w Polsce; znać ich genezę. 7. Wyjaśnić genezę i ukształtowanie wybrzeży Morza Bałtyckiego. 8. Rozumieć z czego wynikają problemy z zaopatrzeniem w wodę pitną; znać uwarunkowania gospodarki wodnej w Polsce. 9. Znać podstawowe typy gleb w Polsce; rozumieć, skąd się biorą różnice w jakości gleb. 10. Znać roślinność potencjalną na terenie Polski. 11. Wyjaśnić związek między typami gleb a roślinnością potencjalną. 12. Rozumieć wpływ gospodarki na zmiany szaty roślinnej. 1. Scharakteryzować zmiany liczby ludności Polski po II wojnie światowej, rozumieć przyczyny zmian. 2. Rozumieć, co powodowało migracje wewnętrzne na terytorium kraju i zewnętrzne z Polski do innych krajów od 1945 r. do chwili obecnej. 198 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 3. Gospodarka Polski. 4. Regiony i regionalizmy w Polsce. 3. Opisać proces urbanizacji od 1945 r. i wyjaśnić przyczyny stosunkowo wolnego wzrostu największych ośrodków miejskich. 4. Wyjaśnić strukturę przestrzenną osadnictwa wiejskiego. 5. Znać strukturę zatrudnienia i główne zmiany, jakie w niej zaszły od 1945 r. do chwili obecnej. 6. Znać wielkość i strukturę bezrobocia, rozważyć przyczyny zmian tych wskaźników od 1990 r. do chwili obecnej. 7. Znać mniejszości narodowe i ich rozmieszczenie na terytorium kraju. 1. Znać przyczyny zróżnicowania poziomu rozwoju gospodarczego na terytorium kraju. 2. Znać przyczyny zmian popytu na określone surowce mineralne i skutki społeczne tego zjawiska od 1945 r. do chwili obecnej. 3. Znać przyczyny zmian gałęziowych w przemyśle od 1945 r., najważniejsze branże przemysłu i ich obecną lokalizację. 4. Znać ograniczenia rozwoju polskiego rolnictwa, rozważyć kierunki restrukturyzacji (komasacja gruntów, specjalizacja). 5. Rozumieć uwarunkowania środowiskowe i polityczne rozwoju rybołówstwa. 6. Znać zasoby leśne Polski. 7. Rozumieć uwarunkowania historyczne i gospodarcze rozwoju sieci transportowej w Polsce. 8. Znać kierunki rozwoju i uwarunkowania rozwoju sektora turystycznego w Polsce. 9. Rozumieć konieczność różnicowania oferty turystycznej, która pozwoliłaby na rozwój tej branży w różnych porach roku. 10. Rozumieć, że miejsce Polski w globalnym systemie gospodarczym zależy od wielkości obrotów i struktury handlu zagranicznego oraz inwestycji zagranicznych w Polsce. 1. Znać regiony gospodarcze Polski, rozumieć, że podział na regiony nie musi się pokrywać z podziałem na krainy geograficzne. 2. Rozumieć wpływ przemian społeczno-gospodarczych zachodzących w kraju na kierunki rozwoju poszczególnych regionów. 3. Rozumieć przyczyny istnienia regionalizmów w Polsce, określić ich rolę w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego. 2. Zasoby i rozwój 1. Zasoby naturalne. 1. Znać definicję i klasyfikację zasobów naturalnych. 2. Rozumieć znaczenie gospodarcze i polityczne złóż ropy naftowej na świecie. 3. Znać alternatywne źródła energii, rozumieć powody poszukiwania nowych źródeł. 4. Rozumieć, na czym polega regionalne zróżnicowanie produkcji żywności. 5. Znać główne systemy rolnictwa światowego. 6. Wyjaśnić przyczyny i konsekwencje istnienia globalnego rynku żywności, rozumieć ograniczenia w międzynarodowym handlu żywnością. Geografia 2. Geografia produkcji. 199 1. Rozumieć, na czym polega gospodarka globalna. 2. Rozumieć, że powiązania między przedsiębiorstwami zlokalizowanymi w różnych częściach świata stanowią ważny czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego krajów i regionów. 3. Rozumieć, na czym polega międzynarodowy podział pracy. 4. Rozumieć, na czym polega globalny system produkcji przemysłowej. 5. Rozumieć, na czym polega rola nowych okręgów i ośrodków przemysłowo-usługowych w rozwoju gospodarczym krajów i regionów. 3. Geografia społeczna 1. Ludność świata. 1. Rozumieć przyczyny i skutki społeczne zmian wskaźników przyrostu naturalnego w różnych krajach na świecie. 2. Rozumieć model przejścia demograficznego. 3. Wyjaśnić powody, dla których niektóre kraje świata prowadzą politykę ludnościową, znać główne założenia takiej polityki. 4. Znać główne kierunki migracji międzynarodowych we współczesnym świecie. 5. Znać przyczyny i skutki społeczne, polityczne, gospodarcze i ekologiczne migracji międzynarodowych. 6. Rozumieć wpływ epidemii (w tym AIDS) na procesy demograficzne we współczesnym świecie. 2. Miasta świata. 1. Znać przyczyny wzrostu liczby ludności miejskiej na świecie. 2. Znać przyczyny i skutki procesu ekspansji zabudowy miejskiej na tereny wiejskie. 3. Znać i rozumieć mechanizmy prowadzące do powstawania dzielnic nędzy. 3. Geografia kultury i geografia religii. 1. Znać główne religie światowe, wiedzieć, w jakich regionach globu ziemskiego mieszkają ich wyznawcy. 2. Rozumieć związki między islamem a sytuacją polityczną na świecie. 3. Rozumieć wpływ kultury masowej na proces kształtowania przestrzeni geograficznej. 4. Znać najważniejsze zagadnienia, którymi zajmuje się geografia płci. 4. Geografia konsumpcji i wymiany 1. Handel i finanse. 1. Rozumieć znaczenie inwestycji i przepływu kapitału w rozwoju miast i regionów. 2. Znać strukturę handlu międzynarodowego i główne kierunki wymiany handlowej. 3. Rozumieć rolę giełd i banków w gospodarce światowej. 2. Turystyka. 1. Rozumieć rolę sektora turystycznego w gospodarce globalnej. 2. Znać najważniejsze regiony turystyczne na świecie. 3. Znać rodzaje turystyki, rozumieć przyczyny zróżnicowania oferty turystycznej. 4. Rozumieć pozytywny i negatywny wpływ turystyki na rozwój małych państw (szczególnie wysp). 5. Rozumieć, że tworzenie parków narodowych ma na celu nie tylko ochronę przyrody, lecz także rozwój turystyki. 200 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 3. Konsumpcja. 1. Rozumieć, że konsumpcja kształtuje rynek pracy, zwiększa inwestycje w regionie, prowadzi do zróżnicowania krajów i regionów pod względem możliwości ich dalszego rozwoju. 2. Wyjaśnić rolę inwestycji w dziedzinie konsumpcji (supermarkety, centra konferencyjne, tereny wystawowe) w procesie rozwoju miast i regionów. 5. Geografia polityczna współczesnego świata 1. Mapa polityczna świata. 1. Rozważyć wpływ wielkich mocarstw (USA, Rosji i Chin) na stabilizację polityczną świata. 2. Rozumieć proces integracji gospodarczej i politycznej świata; znać kraje członkowskie Unii Europejskiej, NAFTA. 2. Konflikty polityczne. 1. Rozumieć, że konflikty w różnych częściach świata mają zróżnicowane podłoże i że nie istnieje uniwersalna przyczyna konfliktów. 2. Znać przyczyny i skutki konfliktów zbrojnych: a) na terenie byłej Jugosławii; b) między Izraelem i Palestyńczykami; c) między Indiami i Pakistanem (spór o Kaszmir); d) w Ruandzie. 3. Rozumieć potrzebę niesienia pomocy krajom i regionom dotkniętym konfliktem. 1. Znać przyczyny klęsk żywiołowych i regiony, które najczęściej są nimi dotknięte. 2. Rozumieć, że regiony dotknięte klęskami żywiołowymi powiększają rzesze uchodźców. 3. Konflikty o podłożu naturalnym. BIOLOGIA Założenia Podstawa programowa biologii ma konstrukcję spiralną: zagadnienia wprowadzone w gimnazjum są selektywnie rozwijane w liceach lub technikum. Opis wymagań w odniesieniu do tych szkół powtarza najważniejsze wymagania z gimnazjum. Podstawowy przydział godzin: 3; 2,25; 75. Cele kształcenia 1. Zainteresowanie biologią jako częścią dorobku intelektualnego ludzkości i podstawą nowych technologii, orientacja w zagadnieniach otwartych lub spornych współczesnej biologii. 2. Umiejętności krytycznego wykorzystania informacji o formach życia i procesach życiowych: stawiania hipotez, unikania błędów wnioskowania, poddawania wniosków pod dyskusję. 3. Postawa odpowiedzialności za zdrowie własne i innych ludzi, szacunek wobec istot żywych, zrozumienie wagi ochrony przyrody. Treść Wymagania 1. Komórka 1. Chemiczne podstawy życia. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) wymienić najważniejsze pierwiastki budujące ciała organizmów; b) wykazać, że węgiel jest niezbędny do istnienia życia. 1. Wymienić najważniejsze typy makrocząsteczek istotnych biologicznie i określić ich elementy budulcowe. Biologia 2. Budowa i funkcjonowanie komórki: a) podstawowe elementy komórki eukariotycznej i prokariotycznej oraz ich funkcje; b) ruch i komunikacja w komórce; c) komunikacja między komórkami. 201 2. Znać węglowodany istotne biologicznie: glukozę, celulozę, skrobię, glikogen, rybozę, deoksyrybozę. 3. Przedstawić różnorodność białek, określić ich funkcje. 4. Scharakteryzować lipidy, omówić znaczenie budowy fosfo- i glikolipidów (niepolarny ogonek i polarna główka) dla budowy błon. 0. Sprawdzenie wiadomości z gimnazjum: a) rozpoznać na schemacie lub zdjęciu podstawowe elementy komórki: błonę komórkową, cytoplazmę, jądro, chloroplast, mitochondrium, wakuolę, ścianę komórkową; przedstawić ich funkcje. 1. Opisać błony komórki, wskazując na związek między ich budową a funkcją. 2. Opisać zjawisko plazmolizy w komórkach roślinnych, odwołując się do zjawiska osmozy. 3. Opisać budowę i funkcje mitochondriów i chloroplastów, podać argumenty na rzecz ich endosymbiotycznego pochodzenia. 4. Przedstawić rolę rybosomów, siateczki śródplazmatycznej, aparatu Golgiego, wici (rzęsek), lizosomów. 5. Wymienić przykłady grup organizmów charakteryzujących się obecnością ściany komórkowej, omówić związek między jej budową a funkcją. 6. Rozumieć rolę cytoszkieletu w ruchu komórek i krążeniu cytoplazmy. 7. Przedstawić znaczenie połączeń międzykomórkowych u organizmów wielokomórkowych. 2. Przemiany materii i energii w komórce 1. Enzymy: a) budowa; b) właściwości. 2. Szlaki metaboliczne: a) funkcjonowanie szlaków metabolicznych; b) ATP; c) NAD+ i NADP+. 3. Katabolizm: a) źródła energii; b) glikoliza i cykl kwasu cytrynowego. 4. Oddychanie wewnątrzkomórkowe: a) oddychanie tlenowe i beztlenowe; 1. Wymienić cechy enzymów jako katalizatorów biologicznych; omówić charakterystyczne cechy ich budowy. 2. Wyjaśnić, na czym polega swoistość enzymów, znać czynniki warunkujące ich aktywność (temperatura, pH, obecność inhibitorów lub aktywatorów). 1. Wyjaśnić, co to jest szlak metaboliczny. 2. Przedstawić zasady działania i kontroli szlaków metabolicznych w komórce (jednokierunkowy przepływ substancji, fizyczne rozdzielenie szlaków, kontrola przez regulację aktywności kluczowych enzymów szlaku). 3. Objaśnić rolę ATP jako uniwersalnego przenośnika energii. 4. Objaśnić rolę NAD+ i NADP+ jako przenośników elektronów i atomów wodoru, podać typy reakcji, w jakich uczestniczą. 1. Wymienić związki, które są głównym źródłem energii w komórce. 2. Opisać (ogólnie) glikolizę i cykl kwasu cytrynowego, porównać ich zysk energetyczny w postaci uzyskanych cząsteczek ATP. 1. Wyjaśnić różnicę między oddychaniem tlenowym a beztlenowym, porównać ich bilans energetyczny. 2. Wyjaśnić zasadę działania łańcucha oddechowego i mechanizm syntezy ATP (dzięki różnicy stężenia protonów). 202 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum b) łańcuch oddechowy. 5. Anabolizm: a) synteza glukozy i tłuszczów; b) aminokwasy endoi egzogenne. 6. Metaboliczne usuwanie szkodliwych produktów przemiany związków zawierających azot. 7. Fotosynteza u roślin. 1. Wymienić substraty, z których komórki zwierzęce mogą syntetyzować glukozę i tłuszcze. 2. Wiedzieć, że do syntezy białek potrzebne są aminokwasy, które komórka musi zsyntezować lub otrzymać z zewnątrz. 3. Rozumieć znaczenie aminokwasów endo- i egzogennych dla człowieka. 1. Wiedzieć, że jon amonowy to produkt rozkładu aminokwasów i że u ssaków jest on przekształcany w mocznik. 1. Wskazać miejsce zachodzenia i efekty jasnej i ciemnej fazy fotosyntezy (z uwzględnieniem powstawania i wykorzystania ATP i NADPH). 2. Opisać rolę chlorofili i karotenoidów. 3. Różnorodność budowy i funkcjonowania organizmów 1. Zasady klasyfikacji biologicznej: a) klasyfikacja biologiczna jako katalog organizmów; b) filogeneza jako podstawa klasyfikacji naturalnej. 2. Wirusy: a) budowa wirionu; b) cykl życiowy wirusów. 3. Bakterie: a) różnorodność budowy i trybu życia; b) sposoby odżywiania się. 4. Protisty: a) różnorodność protestów; b) glony jako grupa morfologiczno-ekologiczna; znaczenie glonów. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) oznaczać organizmy za pomocą klucza. 1. Rozumieć związek między filogenezą a klasyfikacją organizmów. 2. Rozróżniać grupy mono-, para- i polifiletyczne. 3. Uporządkować hierarchicznie podstawowe rangi taksonomiczne. 4. Przedstawić uproszczone drzewo filogenetyczne grupy organizmów na podstawie jej klasyfikacji (przy założeniu, że wszystkie taksony są monofiletyczne). 1. Opisać podstawowe elementy budowy wirusa i ich funkcje. 2. Wymienić zasadnicze różnice między bakteriofagami, wirusami zwierzęcymi i wirusami roślinnymi. 3. Opisać cykl życiowy bakteriofaga. 4. Opisać cykl życiowy wirusa zwierzęcego zachodzący bez lizy komórki. 5. Wyjaśnić, co to są retrowirusy, podać ich przykłady. 1. Przedstawić zróżnicowanie bakterii pod względem wielkości, kształtu, budowy komórki, zdolności ruchu, trybu życia i sposobu odżywiania się (fototrofizm, chemotrofizm, autotrofizm, heterotrofizm). 2. Określić charakterystyczne cechy sinic jako bakterii prowadzących fotosyntezę z wydzieleniem wolnego tlenu; wiedzieć, że niektóre bakterie (w tym sinice) są zdolne do asymilacji azotu atmosferycznego. 3. Określić rolę bakterii w przyrodzie. 1. Przedstawić różnorodność budowy, trybu życia i sposobów rozmnażania się protistów. 2. Znać sposoby poruszania się jednokomórkowców, wskazać odpowiednie organelle (struktury) lub mechanizmy umożliwiające ruch. 3. Rozróżnić na podstawie cech charakterystycznych najważniejsze grupy glonów (brunatnice, okrzemki, bruzdnice, krasnorosty, zielenice), wskazać ich rolę w ekosystemach wodnych jako producentów materii organicznej. Biologia 203 5. Rośliny lądowe: a) charakterystyka głównych grup roślin lądowych; b) przystosowania roślin do życia na lądzie; c) gospodarka wodna i mineralna; d) wzrost, różnicowanie się i rozmnażanie roślin; e) formy ekologiczne roślin; f) rośliny użytkowe. 1. Porównać warunki życia roślin w wodzie i na lądzie, wskazać cechy roślin, które umożliwiły im opanowanie środowiska lądowego. 2. Opisać różnorodność podstawowych tkanek roślinnych, rozumieć związek ich budowy z pełnioną funkcją. 3. Opisać zróżnicowanie ciała mszaków, widłaków, skrzypów, paproci oraz roślin nago- i okrytonasiennych, wskazując poszczególne organy i określając ich funkcje. 4. Wskazać cechy charakterystyczne wymienionych grup roślin, umożliwiające ich rozróżnienie. 5. Określić podstawowe cechy zalążka i nasienia oraz wykazać ich znaczenie adaptacyjne. 6. Opisać budowę kwiatu okrytonasiennych, wykazać, że jest ona związana ze sposobami zapylania. 7. Przedstawić powstawanie gametofitów męskiego i żeńskiego, zapłodnienie komórki jajowej oraz rozwój nasienia u rośliny okrytonasiennej. 8. Wskazać umiejscowienie merystemów w roślinie okrytonasiennej. 9. Opisać sposoby rozmnażania wegetatywnego. 10. Rozróżniać rośliny jednoliścienne i dwuliścienne, wskazując ich cechy charakterystyczne (cechy liścia i kwiatu, system korzeniowy, budowa anatomiczna korzenia i pędu, formy życiowe). 11. Znać główne makro- i mikroelementy; znać źródła węgla i azotu. 12. Wskazać drogi, jakimi do liści docierają substraty fotosyntezy i jakimi produkty fotosyntezy rozchodzą się w roślinie. 13. Określić rolę hormonów roślinnych. 14. Zanalizować budowę morfologiczną rośliny okrytonasiennej, rozróżniając poszczególne organy i określając ich modyfikacje jako adaptacje do bytowania w określonych warunkach środowiska. 15. Wyróżnić formy ekologiczne roślin w zależności od reżymu wodnego. 16. Wykazać znaczenie roślin dla człowieka. 6. Grzyby: a) różnorodność budowy i środowisk życia; b) przystosowania do heterotroficznego trybu życia; c) przemiany faz jądrowych w cyklu życiowym workowców i podstawczaków; d) związki symbiotyczne grzybów (porosty i mikoryza); e) znaczenie grzybów w gospodarce i przyrodzie. 0. Sprawdzenie wiadomości z gimnazjum: a) znać drożdże, pleśnie, grzyby kapeluszowe i porosty jako przedstawicieli grzybów. 1. Uzasadnić sąd, że grzybnia zbudowana z cienkich strzępek i rozmnażanie się przez zarodniki są przystosowaniami do heterotroficznego trybu życia w środowisku lądowym. 2. Porównać cykle życiowe workowców i podstawczaków, wskazując podobieństwa i różnice między nimi. 3. Podać przykłady grzybów rozmnażających się głównie przez zarodniki konidialne. 4. Przedstawić związki symbiotyczne, w które wchodzą grzyby. 5. Opisać budowę i tryb życia porostów, określić ich znaczenie jako organizmów wskaźnikowych. 6. Określić rolę grzybów w przyrodzie (przede wszystkim jako destruentów materii organicznej). 204 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 7. Opisać znaczenie grzybów w gospodarce. 1. Wymienić charakterystyczne cechy wyszczególnio7. Zwierzęta: nych grup zwierząt, umożliwiające ich rozróżnienie. a) charakterystyka następu2. Przedstawić zależność między trybem życia zwierzęcia jących grup zwierząt: gąb(wolno żyjącym lub osiadłym) a budową ciała, w tym ki, parzydełkowce, przysymetrią. wry i tasiemce, nicienie, pierścienice, stawonogi 3. Zanalizować współdziałanie układu mięśniowego (skorupiaki, owady, pajęi różnych typów szkieletu (wewnętrznego, zewnętrzczaki), mięczaki (ślimaki, nego, hydraulicznego) podczas ruchu zwierząt. małże, głowonogi), szkar4. Określić związek między rodzajem szkieletu a wielkołupnie, strunowce (ryby, ścią zwierzęcia lądowego. płazy, gady, ptaki i ssaki); 5. Określić rodzaje zmysłów występujące u zwierząt b) powłoki ciała i ich funkcje; i scharakteryzować odpowiednie narządy i receptory. 6. Przedstawić rolę układu nerwowego w odbieraniu c) poruszanie się; i analizie bodźców oraz przesyłaniu sygnału do d) odbieranie bodźców efektorów. (zmysły), integracja 7. Wykazać związek między rozwojem układu nerwowei koordynacja; go a złożonością budowy zwierzęcia. e) zdobywanie i przyswajanie 8. Opisać drogę pobranego pokarmu na przykładzie dopokarmu; wolnego kręgowca. f) transport w organizmie; 9. Objaśnić rolę płynów ciała krążących w ciele zwierzęcia. g) wymiana gazowa; 10. Opisać budowę układu krwionośnego u poznanych h) osmoregulacja grup zwierząt. i wydalanie; 11. Wykazać znaczenie barwników oddechowych. i) rozmnażanie i wczesne 12. Na przykładzie poznanych zwierząt określić sposoby stadia rozwoju u zwierząt wymiany gazowej i wskazać służące jej narządy pierwo- i wtóroustych. (układy). 13. Wymienić końcowe produkty przemian związków azotowych, które są usuwane z organizmu kręgowców, wykazać związek tych produktów ze środowiskiem i trybem życia zwierząt. 14. Wymienić i scharakteryzować narządy (układy) uczestniczące w procesach osmoregulacji i wydalania. 15. Znać typy rozmnażania bezpłciowego i wskazać grupy zwierząt, u których może ono zachodzić. 16. Podać różnicę między zapłodnieniem zewnętrznym a wewnętrznym; rozróżniać jajorodność, jajożyworodność i żyworodność. 17. Określić podstawowe etapy rozwoju zarodka, wskazać listki zarodkowe, wyróżnić zwierzęta pierwo- i wtórouste oraz rozróżniać pierwotną i wtórną jamę ciała. 18. Rozróżniać rozwój prosty (bezpośredni)i złożony (pośredni), podać ich przykłady. 19. Zanalizować cykle rozwojowe wybranych gatunków pasożytów człowieka: tasiemców, przywr i nicieni. 20. Opisać najważniejsze przystosowania kręgowców do życia na lądzie i uporządkować je w kolejności pojawiania się w trakcie ewolucji. 4. Organizm człowieka jako zintegrowana całość 1. Hierarchiczność w budowie organizmu człowieka: a) uporządkowanie hierarchiczne struktur; b) budowa i funkcje tkanek; c) układy narządów człowieka i ich funkcje. 1. Uporządkować hierarchicznie elementy budowy organizmu na różnych poziomach organizacji: makrocząsteczek, struktur komórkowych, tkanek, narządów i układów narządów. 2. Rozpoznać (na ilustracji lub na podstawie opisu) podstawowe rodzaje tkanek budujących ciało człowieka: nabłonkową, mięśniową, nerwową, krew, łączną chrzęstną i kostną; przedstawić związek ich budowy z pełnioną funkcją. Biologia 2. Układ ruchu: a) szkielet; b) mięśnie. 3. Układ pokarmowy i przebieg procesów trawiennych: a) narządy układu pokarmowego; b) składniki pokarmowe i ich rola w organizmie; c) trawienie i wchłanianie składników pokarmowych. 4. Układ oddechowy: a) narządy układu oddechowego; b) mechanizm wymiany gazowej. 5. Układ krwionośny: a) elementy układu krwionośnego (serce, naczynia krwionośne); b) rola układu krwionośnego w utrzymaniu homeostazy organizmu. 6. Układ odpornościowy: a) struktury układu limfatycz- 205 3. Wymienić układy narządów człowieka, określić ich podstawowe funkcje; wskazać cechy budowy narządów będące ich adaptacją do pełnionych funkcji. 4. Przedstawić powiązania strukturalne i funkcjonalne między narządami w obrębie poszczególnych układów oraz między układami. 1. Zanalizować budowę różnych połączeń kości pod względem pełnionej funkcji. 2. Porównać ogólną budowę i działanie mięśni gładkich, poprzecznie prążkowanych oraz mięśnia sercowego. 3. Opisać mechanizm skurczu mięśnia poprzecznie prążkowanego. 4. Wymienić główne grupy mięśni człowieka. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum. a) zanalizować budowę poszczególnych narządów układu pokarmowego pod względem pełnionych funkcji. 1. Określić źródła i funkcje poszczególnych składników pokarmowych w rozwoju i życiu organizmu: białek, tłuszczów, węglowodanów, witamin A, D, E, C, B6, B12, kwasu foliowego, wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, Na, K, P, Ca, Mg, Fe. 2. Porównać proces trawienia różnych składników pokarmu (białek, tłuszczów, węglowodanów). 3. Przedstawić przebieg procesu wchłaniania i transportu substancji odżywczych w organizmie. 4. Zanalizować potrzeby energetyczne organizmu oraz uporządkować wybrane formy aktywności fizycznej ze względu na zapotrzebowania na energię. 5. Uzasadnić wybór pokarmu o niższym lub wyższym wskaźniku glikemicznym w zależności od bieżących potrzeb organizmu. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) opisać narządy układu oddechowego (budowę i funkcje); b) przedstawić mechanizm wymiany gazowej w tkankach i w płucach; c) określić rolę klatki piersiowej i przepony w wymianie gazowej; d) omówić rolę krwi w transporcie gazów oddechowych. 1. Rozumieć zmiany zapotrzebowania na tlen w zależności od aktywności organizmu. 2. Znać rolę procesów beztlenowych podczas wysiłku fizycznego (powstawanie mleczanu w mięśniach). 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) opisać budowę serca i naczyń krwionośnych w powiązaniu z ich funkcjami; b) przedstawić krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym; c) opisać funkcje składników krwi. 1. Wymienić główne grupy krwi w układzie AB0 z uwzględnieniem czynnika Rh. 2. Wykazać współdziałanie układu krwionośnego z układami: limfatycznym, pokarmowym, wydalniczym, dokrewnym. 1. Wymienić główne elementy układu odpornościowego i określić ich rolę. 206 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum nego (gruczoły limfatyczne, naczynia limfatyczne, węzły chłonne); b) odporność organizmu i jej rodzaje. 2. Opisać mechanizm odporności immunologicznej (swoistej i nieswoistej). 3. Opisać rolę i budowę przeciwciał, podać przykłady antygenów. 4. Wyjaśnić, jak można wspomagać odporność organizmu (stosowanie surowic, leków, szczepionek). 5. Wyjaśnić, na czym polega konflikt serologiczny i zgodność tkankowa. 6. Wyjaśnić istotę chorób układu odpornościowego, w tym alergii i chorób autoimmunizacyjnych. 7. Opisać skutki zakażenia się wirusem HIV i drogi przenoszenia się wirusa. 1. Opisać budowę i funkcje mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów. 7. Układ nerwowy: a) ośrodkowy układ nerwowy 2. Scharakteryzować rolę układu współczulnego i przywspółczulnego. (mózg, rdzeń kręgowy, nerwy); 3. Wyjaśnić powstawanie i przewodzenie impulsu nerwowego. b) układ wegetatywny; 4. Wykazać rolę przekaźników nerwowych w komunikacji w układzie nerwowym. c) mechanizm przewodzenia impulsu nerwowego; 5. Opisać łuk odruchowy, wymienić rodzaje odruchów. d) pamięć i mechanizm uczenia 6. Rozumieć kontrolno-integracyjną rolę mózgu, z uwzględsię; nieniem funkcji jego części, w szczególności kory. e) stres. 7. Wskazać lokalizację i rolę ośrodków korowych. 8. Opisać proces uczenia się. 9. Wymienić czynniki wywołujące stres oraz wyjaśnić jego mechanizm, podać przykłady pozytywnego i negatywnego działania stresu. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: 8. Narządy zmysłów: a) przedstawić budowę oka i ucha oraz wyjaśnić sposób ich a) rodzaje receptorów; działania; b) narządy zmysłów: wzroku, b) wskazać lokalizację i określić budowę i funkcję błędnika; słuchu, równowagi, smaku, c) wskazać lokalizację i określić rolę zmysłów smaku i węchu; węchu. d) omówić rolę narządów zmysłów zlokalizowanych w skórze (ból, dotyk, ciepło, zimno). 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: 9. Budowa i funkcje skóry. a) opisać budowę skóry w powiązaniu z jej funkcjami. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: 10. Układ dokrewny: a) wymienić gruczoły dokrewne, wskazać ich lokalizację, a) hormony; określić rolę w regulacji procesów życiowych. b) gruczoły dokrewne; 1. Opisać mechanizm sprzężenia zwrotnego między przyc) regulacja przez sprzężenie sadką mózgową a gruczołem podległym na (przykładzie zwrotne; tarczycy). d) nadrzędna rola podwzgórza 2. Wyjaśnić mechanizm antagonistycznego działania niektórych i przysadki mózgowej; hormonów na przykładzie insuliny i glukagonu. e) rola wybranych hormonów. 3. Wyjaśnić działanie adrenaliny i podać przykłady sytuacji, w których jest ona wydzielana. 4. Zanalizować działanie hormonów odpowiedzialnych za dojrzewanie i rozród człowieka. 5. Podać przykłady hormonów tkankowych i ich funkcje. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: 11. Układ rozrodczy: a) narządy płciowe; a) przedstawić budowę i funkcje męskich i żeńskich narządów płciowych; b) oogeneza i spermatogeneza; b) omówić etapy cyklu menstruacyjnego kobiety. c) fizjologia zapłodnienia. 1. Scharakteryzować przebieg dojrzewania seksualnego człowieka. Biologia 207 2. Zanalizować przebieg procesu spermatogenezy i oogenezy. 3. Przedstawić fizjologię zapłodnienia. 12. Rozwój człowieka: 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) ciąża; a) wyjaśnić wpływ różnych czynników na prawidłowy przebieg ciąży. b) etapy ontogenezy; c) metody planowania rodziny. 1. Przedstawić metody służące zapobieganiu lub planowaniu ciąży. 2. Zanalizować przebieg kolejnych faz rozwoju zarodka i płodu z uwzględnieniem roli łożyska. 3. Wyjaśnić, na czym polegają badania prenatalne. 4. Zanalizować etapy ontogenezy człowieka od narodzin po starość, uwzględniając różne momenty dojrzewania fizycznego, psychicznego i społecznego, kształtowanie się osobowości oraz starzenie się. 13. Układ wydalniczy: a) narządy; b) proces wydalania, powstawanie moczu. 14. Homeostaza organizmu: a) mechanizm homeostazy; b) rola różnych narządów w utrzymaniu wybranych parametrów ustrojowych. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) wyjaśnić istotę procesu wydalania, nazwać wydalane substancje; b) opisać budowę i funkcję głównych narządów (nerki, moczowody, pęcherz, cewka moczowa). 1. Wykazać związek między budową nerki a jej funkcją. 2. Opisać sposób funkcjonowania nefronu. 3. Porównać składniki moczu pierwotnego i ostatecznego. 1. Przedstawić znaczenie utrzymania wybranych parametrów środowiska wewnętrznego na określonym poziomie oraz mechanizmy i narządy związane z regulacją stałości temperatury ciała, ciśnienia krwi, składu płynów ustrojowych (np. stężenia glukozy we krwi). 5. Genetyka 1. Cykl komórkowy: a) chromosom jako jednostka organizacji DNA w jądrze komórkowym; b) mitoza i mejoza. 1. Opisać budowę chromosomu (metafazowego), podać podstawowe cechy kariotypu organizmu diploidalnego (liczba chromosomów zazwyczaj stała w obrębie gatunku, chromosomy rozróżnialne na podstawie cech morfologicznych, występujące w parach). 2. Wskazać różnicę między podziałem mitotycznym a mejotycznym, wyjaśnić biologiczne znaczenie obu typów podziału. 3. Opisać przebieg mitozy i mejozy w komórce zwierzęcej ze wskazaniem roli centriol i mikrotubul w podziale. 2. Budowa, funkcja i replikacja DNA: a) rodzaje nukleotydów; b) budowa DNA; c) powielanie DNA. 3. Organizacja DNA w komórce: gen, chromosom, genom. 1. Przedstawić strukturę podwójnej helisy, wykazać rolę wiązań wodorowych w jej utrzymaniu. 2. Przedstawić (ogólnie) przebieg powielania (replikacji) DNA. 3. Rozumieć pojęcie replikacji semikonserwatywnej. 4. Rodzaje, budowa i funkcje RNA. 1. Wskazać etap cyklu komórkowego, w którym zachodzi replikacja DNA. 2. Opisać organizację DNA w genomie. 3. Umieć odróżnić prawidłowy kariotyp człowieka od nieprawidłowego, zidentyfikować płeć osoby na podstawie jej kariotypu. 1. Opisać różnice w budowie chemicznej i strukturze między RNA i DNA. 208 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 2. Przedstawić podstawowe rodzaje RNA występujące w komórce (mRNA, rRNA i tRNA), określić ich rolę. 5. Informacja genetyczna i jej ekspresja: a) kod genetyczny; b) transkrypcja i translacja. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) wyjaśnić sposób kodowania porządku aminokwasów w białku za pomocą kolejności nukleotydów w DNA. 1. Opisać etapy prowadzące od DNA do białka (transkrypcja, translacja), uwzględniając rolę poszczególnych typów RNA oraz rybosomów. 2. Posługując się tabelą kodu genetycznego, przetłumaczyć sekwencję nukleotydów RNA na sekwencję aminokwasów w białku. 1. Rozumieć pojęcia: genotyp, fenotyp, locus, allel, homozygota, 6. Reguły dziedziczenia (prawa heterozygota, dominacja, recesywność. Mendla): a) podstawowe pojęcia genetyki 2. Zapisywać symbolami literowymi: allel dominujący, recesywny, układ alleli w homozygocie dominującej, recesywnej mendlowskiej; i heterozygocie. b) dziedziczenie jednogenowe; c) dziedziczenie dwugenowe; 3. Zanalizować krzyżówki jednogenowe (posługując się szachownicą Punnetta) i określić proporcje poszczególnych ged) genetyka mendlowska notypów i fenotypów w pokoleniach potomnych. człowieka; 4. Zanalizować krzyżówki dwugenowe i określić propore) sprzężenie genów na cje poszczególnych genotypów i fenotypów w pokolechromosomie; niach potomnych. f) plejotropia i dziedziczenie 5. Podać przykłady cech (nieciągłych) dziedziczących się zgodnie warunkowane przez wiele z prawami Mendla. genów. 6. Przedstawić mechanizm dziedziczenia grup krwi i daltonizmu u człowieka, zanalizować drzewa rodowodowe. 7. Przedstawić przyczyny sprzężenia genów i przedstawić sposoby ich mapowania na chromosomie. 8. Przedstawić zjawisko plejotropii. 9. Określić związek między rodzajem zmienności cechy (zmienność nieciągła lub ciągła) a sposobem determinacji genetycznej (jedno locus lub wiele genów). 7. Zmiany w DNA i ich 1. Wyjaśnić skutki mutacji genowych: punktowych, delecji konsekwencje: i insercji; wyjaśnić, w jakich wypadkach mutacje genowe nie powodują zmian fenotypowych. a) rodzaje mutacji genowych 2. Znać przykłady chorób genetycznych człowieka wywołanych i chromosomowych; przez mutacje genowe (mukowiscydoza, fenyloketonuria, b) choroby genetyczne hemofilia, ślepota na barwy, choroba Huntingtona). człowieka. 3. Przedstawić typy mutacji chromosomowych i określić ich możliwe skutki; wyjaśnić, jakiego typu mutacja wywołuje u człowieka zespół Downa. 4. Znać sytuacje, w których warto skorzystać z poradnictwa genetycznego. 6. Ekologia 1. Nisza ekologiczna. 1. Określić podstawowe elementy potencjalnej niszy ekologicznej organizmu, rozróżniając zakres tolerancji organizmu względem warunków (czynników) środowiska oraz zbiór niezbędnych mu zasobów. 2. Odróżniać niszę potencjalną od realizowanej. 3. Rozumieć rolę organizmów o wąskim zakresie tolerancji na czynniki środowiska w monitorowaniu jego zmian, zwłaszcza spowodowanych przez działalność człowieka. Biologia 209 4. Rozumieć rolę organizmów o szerokim zakresie tolerancji jako potencjalnych gatunków kosmopolitycznych. 2. Populacja lokalna: 1. Wyróżnić populację lokalną gatunku, określając jej przykładowe granice oraz wskazując związki między jej a) wyróżnianie populacji członkami. lokalnej; 2. Przewidzieć zmiany liczebności populacji, dysponując b) parametry opisujące danymi o jej aktualnej liczebności, rozrodczości, śmierpopulację; telności oraz migracjach osobników. c) struktura wiekowa 3. Zanalizować strukturę wiekową i przestrzenną populai przestrzenna. cji określonego gatunku na podstawie diagramu. 3. Konkurencja wewnątrz1. Wyjaśnić, z czego wynika konkurencja wewnątrzgatunkowa. gatunkowa. 2. Przewidzieć skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej w postaci zwiększonej śmiertelności, zróżnicowanej żywotności (wielkości) osobników, ustalenia hierarchii w stadzie lub podziału areału zajętego przez populację na terytoria poszczególnych osobników lub grup. 3. Podać przykłady współpracy osobników w ramach gatunku, przedstawić korzyści z takiej współpracy. 4. Zależności międzygatunkowe 1. Określić przyczynę konkurencji międzygatunkowej i ich rola w kształtowaniu (korzystanie przez różne organizmy z tych samych zaróżnorodności biologicznej. sobów środowiska). 2. Przedstawić skutki konkurencji międzygatunkowej w postaci zawężenia realizowanych nisz ekologicznych konkurentów lub wypierania jednego gatunku z części jego areału przez drugi. 3. Opisać czynniki sprzyjające rozprzestrzenianiu się pasożytów (patogenów). 4. Wyjaśnić zmiany liczebności populacji zjadanego i zjadającego na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego. 5. Wyjaśnić skutki presji populacji zjadającego (drapieżnika, roślinożercy lub pasożyta) na populację zjadanego; przedstawić znaczenie tego zjawiska dla zachowania różnorodności gatunkowej. 6. Wykazać rolę zależności mutualistycznych w przyrodzie, posługując się uprzednio poznanymi przykładami (porosty, mikoryza, współżycie korzeni roślin z bakteriami wiążącymi azot, przenoszenie pyłku roślin przez zwierzęta odżywiające się nektarem itd.). 5. Struktura i funkcjonowanie 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: ekosystemu: a) określić rolę zależności pokarmowych w ekosystemie, a) biocenoza i biotop; przedstawić je w postaci łańcuchów i sieci pokarmowych. b) struktura przestrzenna; 1. Znać udział organizmów tworzących biocenozę w kształtowac) struktura pokarmowa (łańcuniu biotopu (proces glebotwórczy, mikroklimat). chy i sieci pokarmowe). 2. Na przykładzie lasu wykazać, że zróżnicowana struktura przestrzenna ekosystemu zależy zarówno od czynników fizykochemicznych (zmienność środowiska w skali lokalnej), jak i biotycznych (tworzących go gatunków, np. warstwy lasu). 3. Wskazać czynniki, które decydują o podatności ekosystemu na gradacje (masowe pojawy) roślinożerców. 1. Wyróżnić poziomy troficzne producentów i konsumen6. Przepływ energii i obieg tów materii organicznej, a wśród tych ostatnich – romaterii w przyrodzie: ślinożerców, drapieżców (kolejnych rzędów) oraz a) przepływ oraz piramida destruentów. energii w łańcuchu spasa- 210 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum nia (rośliny, roślinożercy, drapieżcy); b) obieg węgla i azotu w biosferze. 2. Wyjaśnić, dlaczego wykres ilustrujący ilość energii przepływającej przez poziomy troficzne od roślin do drapieżców ostatniego rzędu ma postać piramidy. 3. Określić rolę bakterii w obiegu azotu w przyrodzie. 7. Różnorodność biologiczna Ziemi 1. Rozróżniać poziomy różnorodności biologicznej: genetyczny, oraz kształtujące ją czynniki. gatunkowy i ekosystemowy. 2. Wymienić główne czynniki geograficzne kształtujące różnorodność gatunkową i ekosystemową Ziemi (klimat, ukształtowanie powierzchni, ewolucja, wędrówki kontynentów, zlodowacenia, działalność człowieka). 3. Rozumieć, że długotrwała izolacja geograficzna jest źródłem wysokiego stopnia endemizmu określonych obszarów, podać przykłady takich obszarów oraz endemitów. 4. Rozumieć, że gatunki reliktowe są świadectwem przemian świata żywego; podać przykłady reliktów. 5. Wyjaśnić rozmieszczenie biomów na kuli ziemskiej, odwołując się do czynników klimatycznych. 6. Opisać wpływ człowieka na różnorodność biologiczną (ginięcie gatunków rodzimych, introdukcja lub zawlekanie gatunków obcych). 8. Racjonalne gospodarowanie zasobami zwierząt i roślin na przykładzie rybołówstwa, łowiectwa i leśnictwa. 9. Ochrona przyrody: a) uzasadnienie ochrony przyrody; b) ochrona bierna i czynna; c) międzynarodowa współpraca w dziedzinie ochrony. 1. Podać przykłady nadmiernej eksploatacji zasobów zwierząt, prowadzącej do wyniszczenia gatunków. 2. Rozumieć, że spadek powierzchni zajmowanej przez lasy jest jednym z ważniejszych globalnych problemów środowiska. 1. Wykazać znaczenie różnorodności biologicznej dla człowieka. 2. Znać różnicę między ochroną bierną a czynną, uzasadnić konieczność stosowania ochrony czynnej dla zachowania wybranych gatunków i ekosystemów (na podstawie wiedzy o funkcjonowaniu ekosystemów i zależnościach międzygatunkowych). 3. Uzasadnić znaczenie współpracy międzynarodowej dla skutecznej ochrony przyrody. 7. Biologia ewolucyjna 1. Podstawowe źródła wiedzy o ewolucji. 1. Znać źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji (budowa, rozwój i zapis genetyczny organizmów, skamieniałości, obserwacje doboru w naturze). 2. Podać przykład zachodzenia doboru naturalnego (np. uzyskiwanie przez bakterie oporności na antybiotyki). 3. Odczytać z drzewa filogenetycznego relacje pokrewieństwa ewolucyjnego organizmów i ich grup (wskazać, które są najbliżej spokrewnione, a które są odległymi krewnymi). 1. Wykazać rolę mutacji i rekombinacji genetycznej w powstawaniu zmienności będącej surowcem ewolucji. 2. Przedstawić mechanizm doboru naturalnego, omówić skutki doboru w postaci adaptacji u organizmów. 2. Dobór naturalny: a) zmienność genetyczna; b) walka o byt; c) przeżywanie najstosowniejszego. 3. Ewolucja jako zmiana często- 1. Wykazać, że na poziomie genetycznym efektem doboru ści genów w populacji. naturalnego są zmiany częstości genów w populacji. 2. Wyjaśnić, dlaczego mimo doboru naturalnego w populacji ludzkiej utrzymują się allele warunkujące choroby genetyczne: recesywne (np. mukowiscydoza), współdominujące (np. anemia sierpowata), dominujące (np. choroba Huntingtona). Biologia 211 4. Biologiczna koncepcja gatunku. 5. Powstawanie gatunków drogą izolacji geograficznej. 1. Wyjaśnić, na czym polega biologiczna definicja gatunku (gatunek jako zamknięta pula genowa). 1. Przedstawić mechanizm powstawania gatunków wskutek izolacji geograficznej. 2. Określić rolę czynników zewnętrznych (zlodowaceń, zmian klimatycznych, wędrówek kontynentów) w powstawaniu i zanikaniu barier. 6. Pochodzenie i rozwój życia na Ziemi: a) najważniejsze hipotezy tłumaczące powstanie życia; b) najważniejsze zdarzenia z historii życia na Ziemi. 1. Wyjaśnić powstanie pierwszych organizmów na Ziemi, odwołując się do hipotez dotyczących najważniejszych etapów tego procesu: syntezy związków organicznych z nieorganicznych, powstania materiału genetycznego, powstania komórki. 2. Na dowolnym przykładzie wskazać warunki, w jakich zachodzi radiacja adaptacyjna oraz ewolucja zbieżna; podać przykłady konwergencji i dywergencji. 3. Wymienić najważniejsze zdarzenia z historii życia na Ziemi: powstanie życia, powstanie pierwszych fotoautotrofów, powstanie eukariontów, powstanie zwierząt, wyjście roślin i zwierząt na ląd, dominacja i wymarcie dinozaurów, radiacja ssaków. Uporządkować je chronologicznie, podać erę, w której zaszły (eon w wypadku prekambru). 7. Antropogeneza: a) człowiek jako ssak naczelny; b) kopalne świadectwa ewolucji człowieka. 1. Określić podobieństwa i różnice między człowiekiem a innymi naczelnymi, zwłaszcza małpami człekokształtnymi; omówić cechy charakterystyczne dla człowieka, których początki obserwuje się u małp człekokształtnych (cechy anatomiczne, inteligencja, zachowania narzędziowe). 2. Określić zmiany, jakie zaszły w trakcie ewolucji człowieka, wymienić najważniejsze kopalne formy człowiekowate (australopiteki, człowiek zręczny, człowiek wyprostowany, neandertalczyk), uporządkować je chronologicznie i określić ich najważniejsze cechy (pojemność mózgoczaszki, właściwości kośćca, używanie narzędzi, ślady kultury). 8. Biologia stosowana 1. Biotechnologia tradycyjna: a) produkcja żywności; b) produkcja antybiotyków, c) biodegradacja i oczyszczanie ścieków. 1. Opisać znaczenie biotechnologii tradycyjnej w życiu człowieka, podając przykłady produktów uzyskiwanych jej metodami (wino, piwo, sery, napoje mleczne, kiszonki). 2. Wiedzieć, co to są antybiotyki i wiedzieć, jakie organizmy je wytwarzają (bakterie, grzyby). 3. Przedstawić metody biotechnologii służące zmniejszeniu zanieczyszczenia środowiska. 2. Organizmy genetycznie zmodyfikowane i transgeniczne. 0. Sprawdzenie wiadomości z gimnazjum: a) wyjaśnić, co to jest organizm transgeniczny oraz genetycznie zmodyfikowany, podać przykłady takich organizmów. 1. Przedstawić zalety wprowadzania obcych genów do mikroorganizmów, podać przykłady produktów otrzymywanych z wykorzystaniem transformowanych mikroorganizmów. 2. Przedstawić korzyści płynące ze stosowania transgenicznych roślin i zwierząt. 3. Sformułować opinię na temat otrzymywania i bezpiecznego wykorzystywania organizmów genetycznie zmodyfikowanych. 3. Klonowanie organizmów na przykładzie ssaków. 1. Wyjaśnić, czym jest klon; wymienić przykłady naturalnych klonów. 212 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 2. Przedstawić potencjalne korzyści płynące z klonowania zwierząt. 3. Przedstawić kontrowersje towarzyszące badaniom nad klonowaniem człowieka i sformułować swoją opinię na ten temat. 4. Wykorzystanie metod biologii molekularnej w medycynie i sądownictwie. 1. Przedstawić zastosowanie metod molekularnych w diagnostyce medycznej oraz nakreślić perspektywy terapii genowej. 2. Opisać przykłady wykorzystania technik biologii molekularnej w sądownictwie, np. w celu identyfikacji osób. CHEMIA Założenia Chemia jest dyscypliną doświadczalną. Nauczanie chemii odbywa się w całości lub częściowo w formie dwulekcyjnych jednostek metodycznych w pracowni wyposażonej w sprzęt niezbędny do prowadzenia pokazów i doświadczeń. Program chemii należy skoordynować z programem fizyki. Podstawa programowa chemii ma konstrukcję spiralną: zagadnienia wprowadzone w gimnazjum są rozwijane w liceach lub technikum. Opis wymagań w odniesieniu do tych szkół powtarza najważniejsze wymagania z gimnazjum. Podstawowy przydział godzin: 3; 2,25; 75. Cele kształcenia 1. Zainteresowanie chemią współczesną, jej zastosowaniami, osiągnięciami teoretycznymi i zagadnieniami otwartymi lub spornymi. 2. Zdolność jakościowej i ilościowej interpretacji procesów fizykochemicznych zachodzących w przyrodzie i cywilizacji. 3. Zdolność wykorzystania wiedzy z chemii i innych dziedzin nauki w projektowaniu, prowadzeniu przedsięwzięć badawczych i krytyce wyników. Treść Wymagania 1. Chemia ogólna 1. Budowa atomu. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) opisać skład atomu i jądra atomowego pierwiastka na podstawie zapisu ZA E. 2. Izotopia pierwiastków. 1. Zdefiniować pojęcie izotopy pierwiastka, podać przykłady izotopów. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) znać definicję i sposób ustalania liczby elektronów walencyjnych. 1. Napisać konfiguracje elektronowe atomów pierwiastków o liczbach Z = 1–20 oraz jonów: Li+, Na+, K+, Mg2+, Ca2+, Al3+, O2, S2–, F– Cl– i innych (konfiguracje pełne i skrócone). 2. Ustalić liczbę elektronów walencyjnych w atomach pierwiastków o liczbach Z = 1–20. 1. Opisać zależność między położeniem pierwiastka w układzie okresowym i budową jego atomu, wiedzieć że układ okresowy dzieli się na bloki: s, p, d i f. 3. Pozajądrowa budowa atomu; kwantowo-mechaniczny model budowy atomu. 4. Układ okresowy pierwiastków. Chemia 5. Wiązania chemiczne. 213 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) wytłumaczyć w jaki sposób atomy pierwiastków grup: 1. i 2. oraz 13.– 17. osiągają trwałe konfiguracje elektronowe. 6. Elektroujemność pierwiastków. 1. Ustalić na podstawie różnicy elektroujemności rodzaj wiązania: jonowe, kowalencyjne (atomowe), kowalencyjne spolaryzowane (atomowe spolaryzowane). 2. Wiedzieć, gdzie w układzie okresowym znajdują się pierwiastki o dużej i małej elektroujemności. 7. Wiązania jonowe, kowalencyjne 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: (atomowe), koordynacyjne, a) wyjaśnić dlaczego wodór, tlen, azot i chlor tworzą cząmetaliczne. steczki dwuatomowe; b) opisać naturę wiązania jonowego. 1. Wyjaśnić, za pomocą wzorów elektronowych: a) powstawanie wiązania kowalencyjnego w cząsteczkach: H2, Cl2, N2, HCl, H2O, CO2, CH4, C2H4 i C2H2; b) polarną budowę H2O; c) tworzenie wiązania koordynacyjnego, np. w jonie NH4+. 2. Przedstawić budowę przestrzenną cząsteczek: C2H4, C2H2, CH4, NH3, H2O i CO2. 3. Opisać wiązanie metaliczne na podstawie modelu sieci jonów dodatnich otoczonych chmurą elektronową. 8. Oddziaływania między1. Opisać tworzenie wiązania wodorowego i wyjaśnić jego cząsteczkowe: wpływ na właściwości fizyczne substancji, np. wody. 2. Opisać wpływ oddziaływań van der Waalsa na właścia) wiązanie wodorowe; wości fizyczne substancji (np. opisać tendencję zmian b) siły van der Waalsa. temperatury wrzenia kolejnych alkanów w szeregu homologicznym tych związków). 9. Relacja między rodzajem 1. Opisać lub przewidzieć wpływ rodzaju wiązania (jonowe, wiązania a właściwościami kowalencyjne, metaliczne, wodorowe, van der Waalsa) na fizycznymi substancji. właściwości substancji. 10. Mol jako jednostka liczności 1. Zdefiniować pojęcie mola na podstawie liczby Avogadra. materii: 2. Ustalić liczbę atomów, cząsteczek, jonów zawartych w podaa) liczba Avogadra; nej ilości substancji. b) masa molowa pierwiastka 3. Odnaleźć w tablicach (lub w układzie okresowym) masy moloi związku chemicznego; we pierwiastków i na ich podstawie obliczyć masy molowe związków chemicznych o podanych wzorach lub nazwach. c) objętość molowa gazów 4. Obliczyć masę molową pierwiastka na podstawie jego w warunkach normalnych. składu izotopowego i liczb masowych izotopów. 5. Przeprowadzić proste obliczenia z wykorzystaniem pojęcia objętości molowej gazów (np. ustalić objętość, jaką zajmuje w warunkach normalnych podana masa lub liczba moli gazu). 11. Prawo zachowania masy i pra1. Wykorzystywać prawa zachowania masy i stałości składu wo stałości składu. w obliczeniach. 12. Stosunki masowe, molowe 1. Ustalić wzór empiryczny i rzeczywisty związku chemicznego na podstawie jego masy molowej i składu i objętościowe reagentów w rewyrażonego np. w procentach mas. akcjach chemicznych. 2. Dokonać interpretacji jakościowej i ilościowej równania reakcji w ujęciu molowym, masowym i objętościowym. 3. Prowadzić obliczenia dotyczące: a) mas reagentów (ustalać stosunek masowy i zawartość procentową pierwiastków wchodzących w skład związku chemicznego, obliczać ilość substancji, która przereaguje z podaną ilością pierwiastka lub związku chemicznego); 214 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum b) objętości gazowych reagentów w warunkach normalnych i w innych warunkach ciśnienia i temperatury. 13. Klasyfikacja mieszanin: roztwo- 1. Wymienić cechy, które pozwalają odróżnić roztwory właściry właściwe, koloidy i zawiesiny. we od koloidów i zawiesin. 2. Podać przykłady: roztworów właściwych, koloidów i zawiesin znanych z życia codziennego. 14. Sposoby wyrażania stężeń roztworów: stężenie procentowe i molowe, przeliczanie stężeń. 1. Prowadzić obliczenia związane z przygotowaniem, rozcieńczeniem i zatężaniem roztworów z zastosowaniem stężeń procentowych i molowych. 15. Rozpuszczalność: wykresy rozpuszczalności substancji w wodzie. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) odczytać z tabeli lub z wykresu rozpuszczalności substancji w wodzie; b) prowadzić obliczenia w oparciu o pojęcie rozpuszczalności (np. obliczyć stężenie procentowe roztworu nasyconego w danej temperaturze). 1. Znać typowy wpływ temperatury na rozpuszczalność. 16. Dysocjacja elektrolityczna: a) elektrolity mocne i słabe; b) stopień dysocjacji. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) napisać równania dysocjacji elektrolitycznej: kwasów, zasad i soli. 1. Wymienić przykłady elektrolitów mocnych i słabych, wyjaśnić różnice w ich właściwościach. 2. Wyjaśnić i stosować pojęcie stopnia dysocjacji do ilościowego opisu zjawiska dysocjacji elektrolitycznej. 3. Opisać zależność wartości stopnia dysocjacji słabego elektrolitu od stężenia jego roztworu. 17. Odczyn roztworu. 1. Stosować pojęcie odczynu roztworu w opisie substratów i produktów reakcji, np. rozumieć, że roztwór kwasu siarkowego (VI) o odczynie kwaśnym ulega zobojętnieniu wskutek dodania stechiometrycznej ilości zasady sodowej. 18. Reakcje zachodzące w roztworach wodnych: a) zobojętnianie; b) strącanie osadów; c) hydroliza; d) wypieranie słabszego kwasu kwasem mocniejszym i słabszej zasady zasadą mocniejszą. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) napisać równania reakcji (w formie cząsteczkowej i jonowej) kwasu z zasadą, dwóch soli lub soli i wodorotlenku (z wykorzystaniem tablicy rozpuszczalności). 1. Napisać równania reakcji (w formie cząsteczkowej i jonowej): a) hydrolizy soli; b) soli słabego kwasu z mocniejszym kwasem lub soli słabej zasady z mocniejszą zasadą. 19. Reakcje utleniania i redukcji jako procesy polegające na zmianie stopni utlenienia pierwiastków. 1. Rozumieć pojęcia: stopień utlenienia, utleniacz i reduktor, utlenianie i redukcja. 2. Obliczyć stopnie utlenienia pierwiastków w jonie i w cząsteczce związku chemicznego. 3. Przewidywać na podstawie konfiguracji elektronowej atomów typowe stopnie utlenienia pierwiastków w związkach (dla pierwiastków bloku s i p). 4. Dobrać współczynniki stechiometryczne w równaniach prostych reakcji utleniania–redukcji (w formie cząsteczkowej i jonowej). 20. Szybkość reakcji jako zmiana stężenia reagenta w czasie 1. Rozumieć pojęcia: szybkość reakcji, równanie kinetyczne, stała szybkości. Chemia 215 2. Naszkicować jakościowo wykres zmian stężeń reagentów i szybkości reakcji w funkcji czasu dla reakcji jednoetapowych. 21. Przebieg zmian energii w trakcie reakcji. Energia aktywacji, efekt cieplny reakcji (reakcje egzo- i endotermiczne). 22. Katalizator jako substancja zwiększająca szybkość reakcji. 23. Równowaga dynamiczna: a) czynniki wpływające na stan równowagi; b) reguła przekory. 24.Prawo działania mas: stężeniowa stała równowagi. 25. Równowagi jonowe: a) teoria kwasów i zasad Brőnsteda-Lowry’ego; b) stałe dysocjacji słabych kwasów i słabych zasad; c) iloczyn jonowy wody. 26.Półogniwo. Potencjał standardowy półogniwa. 27. Ogniwo galwaniczne. SEM ogniwa. 28. Korozja elektrochemiczna żelaza i sposoby walki z korozją. 29.Elektroliza jako zespół procesów wymuszonych przez zewnętrzne źródło prądu. 1. Narysować schemat tłumaczący zmiany energii w czasie przebiegu reakcji egzo- i endotermicznych. 2. Wyjaśnić pojęcie energii aktywacji i zaznaczyć wartość energii aktywacji na schemacie ilustrującym zmiany energii w przebiegu reakcji egzo- i endotermicznych. 1. Wyjaśnić działanie katalizatora na poziomie molekularnym, podać przykłady katalizatorów. 1. Stosować regułę przekory do jakościowego określenia wpływu zmian temperatury, stężenia reagentów i ciśnienia na układ pozostający w stanie równowagi dynamicznej. 1. Rozumieć pojęcia: stan równowagi dynamicznej, stała równowagi. 2. Obliczać wartości stężeniowej stałej równowagi oraz stężeń początkowych i równowagowych reagentów (w najprostszych przypadkach). 1. Wyjaśnić założenia teorii kwasów i zasad Brőnsteda-Lowry’ego. 2. Wyjaśnić symbole: Ka, Kb, Kw, stosować je w obliczeniach (np. obliczyć pH roztworu CH3COOH o stężeniu 1 mol/dm3). 1. Stosować pojęcia: półogniwo, potencjał standardowy półogniwa. 1. Napisać równania reakcji zachodzących w ogniwie galwanicznym o danym schemacie i odwrotnie. 2. Obliczyć SEM ogniwa galwanicznego na podstawie potencjałów półogniw, z których jest ono zbudowane. 1. Napisać równania reakcji i wyjaśnić przebieg korozji elektrochemicznej żelaza; znać sposoby zapobiegania korozji. 1. Przewidzieć produkty elektrolizy: stopionych soli kwasów beztlenowych, roztworów wodnych kwasów, zasad i soli. 2. Zaprojektować doświadczenia, w których drogą elektrolizy można otrzymać: wodór, tlen, miedź, chlor. 2. Chemia nieorganiczna 1. Podobieństwa we właściwościach pierwiastków w grupach układu okresowego, zmienność właściwości pierwiastków w okresach. 2. Wodór i wodorki. 3. Alotropia pierwiastków. 1. Opisać podobieństwa we właściwościach pierwiastków w grupach na przykładzie 1. i 17. grupy układu okresowego. 2. Opisać zmienność we właściwościach pierwiastków tego samego okresu na przykładzie trzeciego okresu. 1. Napisać równania reakcji wodoru z: a) niemetalami (Cl2, Br2, O2, N2, S); b) tlenkami metali (CuO). 2. Dokonać przeglądu wodorków pierwiastków trzeciego okresu i porównać charakter chemiczny tych związków. 1. Opisać na przykładzie tlenu i węgla zjawisko alotropii pierwiastków. 216 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 4. Tlen i tlenki. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) opisać właściwości fizyczne i chemiczne tlenu. 1. Napisać równania reakcji otrzymywania tlenków metodą: a) syntezy (MgO, CaO, Al2O3, SO2, P4O10, CO2, H2O); b) rozkładu termicznego soli (MgO, CaO); c) rozkładu termicznego wodorotlenków metali (CuO). 5. Charakter kwasowy, zasadowy, obojętny i amfoteryczny tlenków. 1. Opisać typowe właściwości chemiczne związków: Na2O, MgO, Al2O3, SiO2, SO2, SO3, P4O10, CO2, CO, w tym zachowanie wobec: a) wody; b) kwasów; c) zasad (nie wymaga się ilustrowania równaniami reakcji Al2O3 z zasadami). 2. Przedyskutować zmianę charakteru chemicznego tlenków manganu i chromu w zależności od stopnia utlenienia metalu. 6. Siarka i jej związki. 1. Napisać równania reakcji siarki z: a) tlenem i wodorem; b) metalami (Mg, Zn, Fe). 2. Opisać na przykładzie H2SO4 typowe właściwości kwasów, w tym ich zachowanie wobec: a) metali (Mg, Zn, Al, Cu, Ag, Fe); b) tlenków metali (MgO, CaO, Al2O3); c) wodorotlenków metali (NaOH, Mg(OH)2, Cu(OH)2); d) soli słabszych kwasów (Na2CO3). 7. Chlor i inne pierwiastki 17. grupy układu okresowego (brom i jod). 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) napisać równania reakcji chloru z wodorem. 1. Zaplanować doświadczenia mające na celu wykazanie, że: a) chlor, brom i jod wykazują właściwości utleniające; b) aktywność chemiczna pierwiastków 17. grupy maleje w miarę zwiększania ich masy molowej. 8. Właściwości chemiczne metali. 1. Napisać równania reakcji ilustrujących typowe właściwości chemiczne metali, w tym reakcje metali z: a) tlenem (Mg, Ca, Al, Zn, Fe, Cu); b) wodą (Na, K, Mg, Ca); c) kwasami beztlenowymi (Mg, Zn, Al, Fe); d) rozcieńczonymi i stężonymi roztworami kwasów tlenowych: H2SO4, HNO3 (Mg, Zn, Al, Cu, Ag, Fe). 9. Aktywność chemiczna metali: szereg aktywności. 1. Znać miejsce w szeregu aktywności następujących pierwiastków: Na, Ca, Mg, Al, Zn, Fe, H, Pb, Hg, Cu, Ag, Au. 2. Przewidzieć przebieg reakcji metali z kwasami i z roztworami soli na podstawie danych zawartych w szeregu aktywności metali. 3. Zaprojektować doświadczenie mające na celu porównanie aktywności chemicznej metali (np. miedzi i cynku). 10. Chrom i mangan. 1. Napisać równania reakcji ilustrujących typowe właściwości chemiczne chromu i manganu oraz związków chromu i manganu (w formie cząsteczkowej i jonowej). 2. Wiedzieć, że związki chromu (VI) i manganu (VII) mają właściwości utleniające. Chemia 11. Otrzymywanie metali. 217 1. Opisać sposób otrzymywania metali w przemyśle (na przykładzie żelaza, miedzi i glinu). 3. Chemia organiczna 1. Budowa związków organicznych. 1. Przedstawić założenia teorii strukturalnej budowy związków organicznych (zdolność atomów węgla do łączenia się wiązaniami pojedynczymi oraz wielokrotnymi i tworzenia łańcuchów nierozgałęzionych, rozgałęzionych lub pierścieni). 2. Izomeria konstytucyjna (szkie- 1. Narysować wzory strukturalne i półstrukturalne (grupowe) letowa, położenia wiązania wieizomerów węglowodoru o podanym wzorze sumarycznym. lokrotnego) oraz konfigura2. Narysować wzory strukturalne lub półstrukturalne cyjna (cis-trans). (grupowe) izomerów cis-trans alkenów o podanym wzorze sumarycznym. 3. Szeregi homologiczne 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: węglowodorów. a) podać wzór ogólny węglowodorów należących do szeregów homologicznych: alkanów, alkenów i alkinów. 1. Napisać wzór sumaryczny: alkanu, alkenu i alkinu, zawierającego w cząsteczce od jednego do sześciu atomów węgla. 4. Nazewnictwo węglowodorów 1. Podać nazwę systematyczną alkanu, alkenu i alkinu o podanym nasyconych i nienasyconych wzorze strukturalnym lub półstrukturalnym (grupowym) oraz o nierozgałęzionych i rozgałęnarysować wzór strukturalny lub półstrukturalny (grupowy) zionych łańcuchach węglowych. węglowodoru o podanej nazwie (n = 1–4) (n = 1–10). 5. Alkany: właściwości fizyczne 1. Opisać tendencję zmian właściwości fizycznych alkanów i chemiczne. w szeregu homologicznym (stan skupienia, temperatura topnienia, temperatura wrzenia). 2. Znać właściwości chemiczne alkanów (n = 1+4) (n = 1–10), napisać równania reakcji: a) spalania do CO2 (CO, C) i H2O; b) podstawienia atomu (lub atomów) wodoru przez atom (lub atomy) chloru albo bromu przy udziale światła lub w podwyższonej temperaturze. 6. Mechanizm reakcji substy1. Wyjaśnić mechanizm reakcji chlorowania lub bromotucji wolnorodnikowej. wania metanu przy udziale światła lub w podwyższonej temperaturze. 1. Podać właściwości chemiczne alkenów i napisać równania 7. Właściwości chemiczne alkereakcji: nów (reguła Markownikowa). a) spalania do CO2 (CO, C) i H2O; b) przyłączenia H2, Cl2 lub Br2; c) przyłączenia HCl, HBr i H2O do etenu i innych alkenów; d) polimeryzacji etenu, propenu i pochodnych etenu. 8. Tworzywa polimeryzacyjne. 1. Wymienić zastosowania polietylenu i polipropylenu oraz innych tworzyw polimeryzacyjnych. 9. Właściwości chemiczne 1. Podać właściwości chemiczne alkinów i napisać równania alkinów. reakcji: a) spalania do CO2 (CO, C) i H2O; b) przyłączenia H2, Cl2 lub Br2; c) przyłączenia HCl lub HBr. 10. Węglowodory aromatyczne 1. Podać właściwości chemiczne węglowodorów aromatycznych (reguła podstawników). (na przykładzie benzenu i toluenu) oraz napisać równania reakcji: a) spalania do: CO2 (CO, C) i H2O; b) benzenu z Cl2 lub Br2 wobec żelaza; 218 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum c) benzenu i toluenu z mieszaniną nitrującą (wpływ kierujący podstawników); d) benzenu z H2. 2. Zaplanować doświadczenia mające na celu wykazanie różnic we właściwościach węglowodorów nasyconych, nienasyconych oraz aromatycznych, które pozwalają odróżnić i zidentyfikować te związki. 11. Budowa i nomenklatura alkoholi i fenoli. Izomeria i rzędowość alkoholi. 1. Narysować wzory strukturalne lub półstrukturalne (grupowe) izomerów alkoholi (do n = 4) i fenoli o podanym wzorze sumarycznym lub nazwie i odwrotnie. 2. Rozumieć i stosować pojęcie rzędowość alkoholi. 12. Właściwości fizyczne metanolu, etanolu i innych prostych alkoholi oraz fenoli. 1. Opisać właściwości fizyczne metanolu, etanolu oraz innych prostych alkoholi i fenoli. 2. Wyjaśnić wpływ wiązań wodorowych na właściwości fizyczne alkoholi i fenoli. 13. Otrzymywanie alkoholi. 1. Napisać równania reakcji otrzymywania metanolu, etanolu i innych prostych alkoholi w reakcji odpowiednich chloro- lub bromopochodnych alkanów z zasadami w środowisku wodnym. 14. Właściwości chemiczne alkoholi. 1. Opisać właściwości chemiczne metanolu, etanolu i innych alkoholi oraz napisać równania reakcji: a) spalania do CO2 (CO, C) i H2O; b) tworzenia alkoholanów; c) z HCl lub HBr; d) odwodnienia do alkenów. 15. Budowa i właściwości alkoholi wielowodorotlenowych (polihydroksylowych). 1. Porównać budowę, właściwości fizyczne i chemiczne: etanolu, glikolu etylenowego i glicerolu (gliceryny). 2. Wiedzieć, że do odróżnienia alkoholu jednowodorotlenowego od alkoholi wielowodorotlenowych można użyć Cu(OH)2. 1. Przedstawić równanie dysocjacji elektrolitycznej fenolu. 2. Napisać równania reakcji fenolu z wodorotlenkiem sodu. 3. Zaplanować doświadczenie mające na celu odróżnienie fenolu od alkoholu (reakcja z FeCl3). 16. Właściwości chemiczne fenoli. 17. Budowa i nazewnictwo aldehydów i ketonów. 1. Wskazać grupę aldehydową w podanym wzorze półstrukturalnym (grupowym) aldehydu, opisać różnice w strukturze cząsteczek aldehydów i ketonów, znać pojęcie grupy karbonylowej. 2. Narysować wzory strukturalne i półstrukturalne (grupowe) izomerycznych aldehydów i ketonów (n = 1–4) (n = 1–10) o podanym wzorze sumarycznym lub nazwie i odwrotnie. 18. Otrzymywanie aldehydów i ketonów w reakcji utleniania alkoholi pierwszo- i drugorzędowych. 19. Właściwości chemiczne aldehydów. 1. Napisać schematy reakcji alkoholi: pierwszo- i drugorzędowych z: CuO i z K2Cr2O7 lub H2SO4. 1. Opisać właściwości chemiczne metanalu, etanalu i innych prostych aldehydów oraz napisać schematy reakcji utlenienia do kwasów karboksylowych (soli) podczas próby Tollensa lub Trommera. Chemia 20. Właściwości chemiczne ketonów. 21. Budowa i nazewnictwo kwasów karboksylowych: struktura grupy karboksylowej. 219 1. Znać właściwości chemiczne ketonów. 2. Zaplanować doświadczenie mające na celu odróżnienie aldehydu od ketonu w reakcji Tollensa lub Trommera. 1. Wskazać grupę karboksylową i resztę kwasową we wzorach kwasów karboksylowych. 2. Narysować wzory strukturalne i półstrukturalne (grupowe) izomerycznych kwasów karboksylowych o podanym wzorze sumarycznym oraz tworzyć ich nazwy systematyczne i odwrotnie (n = 1–4) (n = 1–10). 22. Otrzymywanie kwasów karbok- 1. Napisać schematy reakcji: sylowych (na przykładzie kwasu a) utleniania alkoholi pierwszorzędowych tlenem lub mrówkowego i octowego i inKMnO4 w obecności H2SO4; nych prostych kwasów). b) utleniania metanalu i etanalu oraz innych aldehydów Ag2O, KMnO4 lub H2SO4. 23. Dysocjacja elektrolityczna 1. Napisać równania dysocjacji elektrolitycznej kwasów karkwasów karboksylowych. boksylowych, nazywać jony powstające w tych reakcjach. 24. Właściwości chemiczne kwasów 1. Napisać równania reakcji kwasów karboksylowych z metakarboksylowych. lami, tlenkami metali i wodorotlenkami metali. 2. Nazwać sole tych kwasów, wiedzieć, jak reagują z mocnymi kwasami. 3. Zaprojektować doświadczenia mające na celu: a) otrzymanie soli kwasów karboksylowych; b) udowodnienie, że sole kwasów karboksylowych i mocnych zasad (np. CH3COONa) ulegają hydrolizie. 25. Nasycone i nienasycone kwasy 1. Opisać podobieństwa i różnice w budowie nasyconych tłuszczowe. i nienasyconych kwasów tłuszczowych na przykładzie kwasów palmitynowego, stearynowego i oleinowego. 2. Napisać równania reakcji nienasyconych kwasów tłuszczowych z wodorem. 26. Mydła jako sole wyższych kwa- 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: sów tłuszczowych. a) opisać budowę mydeł i wyjaśnić ich rolę w usuwaniu brudu. 1. Wyjaśnić, pisząc równania odpowiednich reakcji chemicznych, zachowanie mydeł w twardej wodzie. 27. Hydroksykwasy: kwas mle1. Opisać budowę dwufunkcyjnych pochodnych węglowokowy i salicylowy. dorów na przykładzie kwasu mlekowego i salicylowego. 1. Wskazać we wzorze półstrukturalnym (grupowym) 28. Izomeria optyczna. Wzory związku organicznego asymetryczny atom węgla. perspektywiczne izomerów optycznych. 2. Narysować wzory perspektywiczne izomerów optycznych (np. kwasu mlekowego). 29. Estry jako produkty reakcji 1. Opisać budowę estrów kwasów mrówkowego i octowego oraz innych kwasów karboksylowych i metanolu, etanokwasów karboksylowych z allu oraz innych alkoholi i fenoli: koholami lub z fenolami: a) wskazać wiązanie estrowe we wzorze estru; a) budowa i nazewnictwo estrów; b) narysować wzory strukturalne i półstrukturalne (grupob) otrzymywanie estrów (reakwe) estrów na podstawie ich nazwy i odwrotnie. cja estryfikacji); 2. Napisać równania reakcji: dowolnego alkoholu monohyc) właściwości fizyczne i chedroksylowego z kwasami karboksylowymi. miczne estrów. 3. Przewidzieć wpływ różnych czynników na położenie stanu równowagi estryfikacji lub hydrolizy estru. 4. Opisać właściwości fizyczne i zastosowania octanu etylu oraz innych estrów. 220 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 30. Glicerydy: estry glicerolu i kwasów tłuszczowych. 31. Aminy jako pochodne węglowodorów i amoniaku: a) budowa; b) otrzymywanie; c) właściwości. 32. Amidy kwasów karboksyllowych: a) reakcja kwasami; b) reakcja z zasadami. 33. Budowa aminokwasów, jony obojnacze. 34. Właściwości chemiczne aminokwasów. 35. Peptydy: a) wiązanie peptydowe; b) sekwencja reszt aminokwasowych; c) hydroliza peptydów. 36. Struktura białek. 37. Właściwości białek. 5. Podać właściwości chemiczne estrów oraz napisać równania reakcji octanu etylu i innych estrów z: a) wodą w obecności kwasu; b) zasadą sodową. 1. Napisać wzory półstrukturalne (grupowe) składników tłuszczów stałych i ciekłych (estrów glicerolu i kwasów: stearynowego, palmitynowego lub oleinowego). 1. Wskazać grupę aminową we wzorach półstrukturalnych (grupowych) metylo- i etyloaminy oraz innych amin. 2. Wykazać podobieństwa w budowie amin i amoniaku. 3. Napisać równania reakcji otrzymywania: a) amin alifatycznych w reakcji halogenopochodnych alkanów z amoniakiem; b) fenyloaminy (aniliny) w reakcji redukcji nitrobenzenu wodorem. 4. Napisać równania reakcji metyloaminy i innych amin alifatycznych oraz fenyloaminy (aniliny) z wodą i z kwasem solnym. 5. Wiedzieć, że aminy są słabymi zasadami. 1. Podać właściwości chemiczne amidów kwasów karboksylowych na przykładzie acetamidu, napisać równania reakcji acetamidu z: a) HCl lub z H2SO4; b) NaOH. 2. Wiedzieć, że mocznik to amid kwasu węglowego, napisać jego wzór chemiczny i reakcję hydrolizy. 1. Napisać wzór ogólny α-aminokwasów w postaci RCH(NH2)COOH, podać wzór glicyny. 2. Opisać, na przykładzie α-aminokwasów sposób tworzenia jonów obojnaczych. 1. Napisać równania reakcji (w formie cząsteczkowej lub jonowej) kwasu aminooctowego (glicyny) i innych α-aminokwasów z: a) kwasem solnym; b) wodorotlenkiem sodu. 2. Zaprojektować doświadczenie mające na celu potwierdzenie amfoterycznego charakteru aminokwasów (np. glicyny). 1. Wskazać wiązanie peptydowe w dowolnej strukturze chemicznej. 2. Utworzyć wzory dipeptydów i tripeptydów powstających z danych α-aminokwasów. 3. Napisać wzory półstrukturalne (grupowe) aminokwasów powstających w procesie hydrolizy peptydu o danej strukturze. 1. Opisać strukturę białek: pierwszorzędową, drugo- (α- i β-), trzecio- i czwartorzędową. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) opisać zachowanie białek pod wpływem: alkoholi, wysokiej temperatury, stężonych kwasów i zasad. 1. Opisać zachowanie białek pod wpływem soli metali ciężkich, wyjaśnić ten proces. 2. Opisać sposób przeprowadzenia wysalania białka, wyjaśnić ten proces. Fizyka 38. Budowa glukozy i fruktozy (wzory łańcuchowe i taflowe). 39. Właściwości chemiczne glukozy. 40. Budowa i właściwości sacharozy. 41. Budowa i właściwości skrobi (amyloza i amylopektyna). 42. Skrobia i celuloza: występowanie i funkcje biologiczne. 221 1. Wykazać, analizując podany wzór, że glukoza jest polihydroksyaldehydem (fruktoza – polihydroksyketonem). 1. Zaprojektować doświadczenia mające na celu wykazanie, że glukoza: a) jest alkoholem wielowodorotlenowym (reakcja z Cu(OH)2); b) przejawia właściwości redukujące (próba Trommera lub Tollensa). 1. Zaznaczyć w podanym wzorze sacharozy reszty glukozy oraz fruktozy; wskazać wiązanie glikozydowe i wyjaśnić, dlaczego sacharoza nie wykazuje właściwości redukujących. 1. Wiedzieć, że amyloza (i amylopektyna) jest polisacharydem. 2. Wiedzieć, jak zastosować reakcję z jodem do wykrywania skrobi w produktach spożywczych. 3. Zaplanować doświadczenia mające na celu otrzymanie glukozy ze skrobi. 1. Wskazać wśród znanych cukrów te, które pełnią funkcje budulcowe i zapasowe roślin. FIZYKA Założenia Fizyka jest dyscypliną doświadczalną. Nauczanie fizyki odbywa się w całości lub częściowo w formie dwulekcyjnych jednostek metodycznych w pracowni wyposażonej w sprzęt niezbędny do prowadzenia pokazów i doświadczeń. Program fizyki należy skoordynować z programami matematyki i chemii. Fizyka jest nauczana w trzech zakresach: rozszerzonym, podstawowym lub nieegzaminacyjnym. Fizyka w zakresie nieegzaminacyjnym nie przygotowuje uczniów do egzaminu maturalnego z fizyki. Wymagania w tym zakresie odnoszą się do wewnątrzszkolnego systemu oceniania osiągnięć. Podstawa programowa fizyki przyjmuje zasadę kumulacji wymagań: wymagania z gimnazjum obowiązują w liceach i technikum. Podstawowy przydział godzin: 3; 2,25; 75. Cele kształcenia 1. Zainteresowanie fizyką i astronomią jako częścią dorobku intelektualnego ludzkości i podstawą rozwoju technologicznego naszej cywilizacji. 2. Zrozumienie, że najwyższym autorytetem w fizyce jest doświadczenie (eksperyment) – powtarzalne i obiektywne źródło wiedzy. 3. Zrozumienie teorii fizycznej jako całokształtu wiedzy fizycznej w danej dziedzinie, powiązanej logicznie i wyrażonej w języku matematyki. 4. Umiejętności formułowania i weryfikacji hipotez, prowadzenia obserwacji i pomiarów, krytycznego wnioskowania, przejrzystego opracowania wyników. 5. Postawa krytyczna wobec pseudonauki i szarlatanerii. Treść Wymagania 1. Kinematyka 1. Względność ruchu, prędkość względna. 1. Wybrać układ odniesienia dostosowany do rozpatrywanego zjawiska. 2. Posługiwać się pojęciem prędkości względnej dla ruchów wzdłuż prostej. 3. Opisać ruch planet widziany z Ziemi. 222 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 2. Wykresy x(t), v(t) i a(t), ich wzajemne związki. 1. Powiązać wykresy x(t) i y(t) z torem ruchu na płaszczyźnie x–y (zob. też wymagania ogólne dotyczące wykresów). 3. Ruch jednostajnie zmienny. 1. Posługiwać się wzorami na przemieszczenie w ruchu prostoliniowym jednostajnie zmiennym. 1. Znać definicję prędkości kątowej i jej związki z prędkością liniową oraz z okresem ruchu po okręgu. 1. Wiedzieć, że wektor prędkości chwilowej jest styczny do toru w danym punkcie. 2. Znać wektorową definicję przyspieszenia; rozumieć, że składowa styczna przyspieszenia jest związana ze zmianami wartości prędkości, a prostopadła – ze zmianami kierunku. 3. Wiedzieć, że w jednostajnym ruchu po okręgu występuje przyspieszenie dośrodkowe. 4. Znać wzór na przyspieszenie dośrodkowe, posłużyć się dowolną z jego postaci (a = ν2/r = νω = ω2r). 4. Prędkość kątowa. 5. Prędkość i przyspieszenie w ruchu krzywoliniowym. 2. Statyka bryły sztywnej 1. Jednorodność i izotropowość materii. 2. Moment siły, równowaga dźwigni. 3. Środek masy. 1. Znać przykłady materiałów jednorodnych i niejednorodnych, izotropowych i anizotropowych. 1. Znać definicję momentu siły jako wielkości skalarnej ze znakiem (definicja wektorowa nie jest wymagana). 2. Analizować równowagę brył sztywnych, w przypadku gdy siły leżą w jednej płaszczyźnie. 1. Rozumieć pojęcie środka masy, wiedzieć, że w jednorodnym polu grawitacyjnym środek masy jest środkiem ciężkości. 3. Dynamika punktu materialnego i układu punktów materialnych 1. Układy inercjalne i nieinercjalne, siły bezwładności. 1. Rozumieć pojęcie układu inercjalnego, rozumieć sens pierwszej zasady dynamiki jako postulatu istnienia takiego układu. 2. Znać zasadę względności Galileusza. 3. Posługiwać się siłami bezwładności (w tym siłą odśrodkową) w związku z układem nieinercjalnym. 2. Punkt materialny. 1. Rozumieć pojęcie punktu materialnego i granice jego stosowalności. 3. Zasada zachowania pędu. 1. Znać warunek obowiązywania zasady zachowania pędu. 2. Stosować zasadę zachowania pędu do zderzeń w dwóch wymiarach. 4. Druga zasada dynamiki w po1. Opisać efekty jednoczesnego działania na ciało kilku sił, r r znaleźć siłę wypadkową, rozłożyć siły na składowe. staci wektorowej ( F = m a ), siła wypadkowa. 1. Stosować zależności kinematyczne dotyczące ruchu jedno5. Rzut pionowy, poziomy i ukośny. stajnie zmiennego do rzutu pionowego. 2. Zastosować zasadę niezależności ruchów do rzutu poziomego (jakościowo) i ukośnego, stosować wzory na ruch jednostajny i jednostajnie zmienny do odpowiedniej składowej (dotyczy także ruchu cząstki naładowanej w jednorodnym polu elektrycznym). Fizyka 223 6. Spadek z uwzględnieniem oporu powietrza. 1. Analizować jakościowo zależność sił i prędkości od czasu dla spadku z uwzględnieniem oporu powietrza, rozumieć sens prędkości granicznej. 7. Ruch po równi pochyłej. 1. Opisać siły działające na ciało i ruch ciała na równi pochyłej bez tarcia. 8. Tarcie statyczne i kinetyczne. 1. Znać prawa tarcia (zależność siły tarcia od siły nacisku i prędkości poślizgu) i definicje współczynników tarcia statycznego i kinetycznego, posłużyć się nimi do analizy problemów statycznych i dynamicznych. 9. Pole grawitacyjne, linie pola. 1. Rozumieć pojęcie pola grawitacyjnego. 2. Znać sposób opisu pola grawitacyjnego za pośrednictwem linii pola. 10. Prawo ciążenia powszechnego, prawa Keplera. 1. Znać prawo ciążenia powszechnego. 2. Opisać jedną z metod wyznaczenia stałej grawitacji. 3. Wiedzieć, że ciało sferycznie symetryczne wytwarza takie pole grawitacyjne na zewnątrz niego, jak punkt materialny; znać związek między przyspieszeniem grawitacyjnym na powierzchni planety a jej masą i promieniem. 4. Rozumieć pojęcie pierwszej prędkości kosmicznej. 5. Znać prawa Keplera (ograniczenia: tylko dla lekkiego satelity krążącego wokół nieruchomego ciała, ponadto wymagana jest znajomość trzeciego prawa Keplera tylko dla orbit kołowych), rozumieć związek praw Keplera z prawem powszechnego ciążenia. 6. Opisać pomiar masy ciała niebieskiego na podstawie obserwacji ruchu jego satelity (jakościowo i ilościowo). 11. Siła centralna, zasada zachowania momentu pędu dla punktu materialnego. Ruch ciał rozciągłych. 1. Użyć pojęcia środka masy w zagadnieniach dynamiki (np. rzut ukośny ciała rozciągłego), wiedzieć, że pęd ciała rozciągłego jest związany z prędkością jego środka masy. 2. Znać definicję momentu pędu punktu materialnego jako wielkości skalarnej ze znakiem (wzór wektorowy nie jest wymagany). 3. Wiedzieć, że moment pędu jest zachowany podczas ruchu w polu siły centralnej, rozumieć związek tego faktu z drugim prawem Keplera. 4. Znać ogólną postać zasady zachowania momentu pędu i zastosować ją do jakościowej analizy ruchu ciał rozciągłych. 12. Zastosowanie komputera do analizy ruchu pod wpływem dowolnie zmiennej siły. 4. Praca i energia mechaniczna 1. Praca. 1. Obliczać pracę w przypadku dowolnych kierunków siły i przemieszczenia. 2. Energia kinetyczna, zderzenia sprężyste i niesprężyste. 1. Znać wzór na energię kinetyczną, wiedzieć, że w zderzeniach sprężystych energia kinetyczna jest zachowana, a w zderzeniach niesprężystych przechodzi w energię wewnętrzną. 2. Przewidzieć wynik jednowymiarowego zderzenia sprężystego ciał o jednakowej masie na podstawie zasad zachowania. 224 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 3. Energia potencjalna sprężystości. 1. Znać prawo sprężystości (Fx = –kx), znać wzór na energię sprężystości (E = 1/2 kx 2 ). 4. Przemiany energii mechanicznej, 1. Analizować ilościowo przemiany energii kinetycznej, grawisprawność przetworników tacyjnej i sprężystości (także dla układu kilku ciał wzaenergii. jemnie oddziałujących). 2. Znać definicję sprawności urządzeń mechanicznych i innych (silników elektrycznych, prądnic, baterii słonecznych itp.). 1. Znać wzór Egraw = –G m 1 m 2 /r, użyć go w bilansie 5. Energia potencjalna grawitacji energii. (w ogólnej postaci). 2. Rozumieć pojęcie drugiej prędkości kosmicznej. 6. Energia kinetyczna ruchu 1. Uwzględniać jakościowo energię kinetyczną ruchu obrotowego. obrotowego w bilansie energii. 2. Obliczyć energię kinetyczną ruchu obrotowego w prostych przypadkach (kilka punktów materialnych, cienki pierścień obracający się wokół środka). 5. Termodynamika 1. Temperatura bezwzględna i jej interpretacja mikroskopowa. 1. Wiedzieć, że średnia energia kinetyczna cząsteczek jest proporcjonalna do temperatury w skali Kelvina, znać związek między tą skalą a skalą Celsjusza. 2. Gaz doskonały, równanie 1. Znać założenia modelu gazu doskonałego; wiedzieć, Clapeyrona, przemiany w jakich warunkach gazy rzeczywiste stosują się do gazowe. tego modelu. 2. Znać równanie Clapeyrona i równania przemian gazowych (izotermicznej, izobarycznej, izochorycznej), użyć tych równań do rozwiązywania zadań. 3. Znać wykresy przemian gazowych i przechodzić od jednych zmiennych (np. p–V) do innych (np. p–T). 3. Energia wewnętrzna i pierwsza 1. Znać pojęcie energii wewnętrznej; wiedzieć, że dla gazu zasada termodynamiki energia wewnętrzna jest w przybliżeniu sumą energii kinetycznej cząsteczek (dla gazu doskonałego – ściśle). 2. Znać pierwszą zasadę termodynamiki, odróżniać przekaz energii w formie pracy od przekazu w formie ciepła. 3. Opisać przepływ energii w przemianach gazowych. 4. Znać wzór na pracę sprężania gazu (W = –p∆V ) i jego interpretację graficzną na wykresie p–V. 4. Równowaga faz jako przykład 1. Wiedzieć, że różne stany skupienia tej samej substancji mogą (zależnie od ciśnienia i temperatury) pozorównowagi termostawać w stanie równowagi. dynamicznej. 2. Odróżniać wrzenie od parowania powierzchniowego; wiedzieć, że temperatura wrzenia cieczy jest rosnącą funkcją ciśnienia. 5. Ciepło właściwe, ciepło 1. Znać pojęcia ciepła właściwego oraz ciepła przemiany, wykoprzemiany. rzystywać je w bilansach ciepła. 6. Ciepło molowe gazów. 1. Rozróżniać ciepła molowe CV i Cp; wyjaśnić, dlaczego dla gazów CV < Cp; wyjaśnić, dlaczego ciepło molowe gazów dwuatomowych jest większe niż jednoatomowych. 7. Silniki cieplne i ich sprawność, 1. Znać schemat energetyczny silnika cieplnego i lodówki, lodówki. wskazać kierunki przepływu energii. 2. Znać zależność sprawności silników cieplnych od temperatury grzejnicy i chłodnicy. 3. Znać orientacyjną wartość sprawności rzeczywistych silników cieplnych i jej znaczenie praktyczne (np. wyjaśnić, dlaczego ogrzewanie elektryczne jest droższe od gazowego). Fizyka 8. Druga zasada termodynamiki, procesy odwracalne i nieodwracalne. 225 1. Znać drugą zasadę termodynamiki (w sformułowaniu głoszącym niemożność skonstruowania perpetuum mobile drugiego rodzaju). 2. Rozróżniać zjawiska odwracalne i nieodwracalne, rozpoznać je w praktycznych przykładach. 3. Wiedzieć, że nieodwracalność zjawisk makroskopowych wynika z uśrednienia wielkiej liczby zjawisk mikroskopowych. 9. Komputerowe modelowanie zjawisk nieodwracalnych. 6. Drgania i fale mechaniczne 1. Ruch harmoniczny: wahadła proste i sprężynowe. 2. Drgania tłumione i wymuszone; rezonans. 3. Fale podłużne i poprzeczne. 4. Fale harmoniczne, długość fali. 5. Zasada superpozycji fal, interferencja. 6. Fale stojące. 7. Rozchodzenie się fal w przestrzeni. Fale płaskie i kuliste. 1. Wiedzieć, że ruch pod wpływem siły sprężystej (Fx = –kx) jest ruchem harmonicznym o przebiegu sinusoidalnym. 2. Wiedzieć, że ruch wahadła prostego jest harmoniczny dla małych wychyleń. 3. Zinterpretować graficznie amplitudę i okres ruchu harmonicznego; wiedzieć, kiedy drgania mają zgodne fazy, a kiedy przeciwne. 4. Znać ilościowy opis ruchu harmonicznego (wzory na okres drgań i zależność wychylenia od czasu). 1. Znać przebieg drgań tłumionych (opis jakościowy tylko dla słabego tłumienia). 2. Rozumieć pojęcie drgań wymuszonych, rozumieć zjawisko rezonansu. 3. Opisać krzywą rezonansu i jej zależność od tłumienia (wymagana jest tylko znajomość przebiegu amplitudy, a nie przesunięcia fazy). 1. Rozumieć mechanizm przekazywania drgań z jednego punktu ośrodka do drugiego dla fal podłużnych i poprzecznych. 2. Wiedzieć, że energia (lub moc) fali jest proporcjonalna do kwadratu jej amplitudy. 1. Znać pojęcia fali harmonicznej i długości fali, znać wzór ν= λf. 2. Porównywać fazy drgań różnych punktów ośrodka, w którym biegnie fala harmoniczna. 1. Znać zasadę superpozycji fal, znać warunek interferencji konstruktywnej i destruktywnej (oparty na różnicy dróg fali), znać amplitudę fali wypadkowej w obu przypadkach. 2. Naszkicować i wyjaśnić obraz interferencyjny dwóch fal (biegnących naprzeciw siebie w jednym wymiarze, płaskich lub kulistych w trzech wymiarach). 1. Rozumieć pojęcie fali stojącej jako drgania własnego w obszarze zamkniętym. 2. Opisać różnicę między ruchem ośrodka w przypadku fali biegnącej a ruchem w przypadku fali stojącej; w tym drugim przypadku wskazać węzły i strzałki oraz oznaczyć długość fali. 3. Znać lub wyprowadzić wzór na częstotliwość jednowymiarowej fali stojącej z węzłami na obu końcach; wiedzieć, że w tym przypadku częstotliwości są wielokrotnościami częstotliwości podstawowej. 1. Opisać rozchodzenie się fal płaskich i kulistych. 2. Znać jednostkę natężenia fali w przestrzeni trójwymiarowej (W/m 2 ). 226 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 3. Wiedzieć, jak zależą natężenie i amplituda fali kulistej od odległości od źródła. 8. Ugięcie fal, zasada Huygensa. 9. Odbicie i załamanie fal. 1. Znać zasadę Huygensa jako podstawę zjawiska ugięcia fal. 2. Opisać jakościowo zależność obrazu dyfrakcyjnego od rozmiarów otworu i długości fali. 1. Wiedzieć, że razem z prędkością zmienia się długość fali, a częstotliwość pozostaje stała. 2. Znać prawo odbicia i prawo załamania fal (Snelliusa). 7. Elektrostatyka 1. Prawo Coulomba, energia po1. Znać prawo Coulomba (bez uwzględnienia stałej dielektencjalna oddziaływania elektrycznej ośrodka). trostatycznego. 2. Znać wzór na energię potencjalną oddziaływania dwóch ładunków punktowych, posłużyć się tym w zadaniach z zakresu mechaniki. 1. Rozumieć pojęcie pola elektrycznego (jakościowo), znać 2. Pole elektryczne, linie pola, wektor natężenia pola. przebieg linii pola ładunku punktowego, odczytać właściwości pola elektrycznego z przebiegu linii pola. 2. Znać definicję natężenia pola elektrycznego, obliczyć natężenie pola wytworzonego przez kilka ładunków. 3. Wiedzieć, że sferycznie symetryczny rozkład ładunku wytwarza takie pole elektryczne na zewnątrz niego, jak ładunek punktowy. 3. Potencjał elektryczny, po1. Znać definicję potencjału elektrycznego; wiedzieć, że wierzchnie ekwipotencjalne. napięcie jest różnicą potencjałów. 2. Odczytywać właściwości pola elektrycznego z przebiegu powierzchni ekwipotencjalnych, znać wzór ∆V = E∆r. 4. Przewodniki w polu elektro1. Wyjaśnić, dlaczego ładunek znajduje się z zewnętrznej strostatycznym. ny przewodników i skupia się na ostrzach; wyjaśnić działanie piorunochronu i klatki Faradaya. 5. Przemiana energii cząstek 1. Analizować bilans energii cząstek naładowanych ponaładowanych poruszających ruszających się w polu elektrycznym (związek między się w polu elektrycznym. prędkością początkową, końcową i napięciem). 6. Pole kondensatora płaskiego. 1. Opisać jakościowo i ilościowo pole kondensatora płaskiego. 7. Dielektryki, polaryzacja die1. Wiedzieć, na czym polega polaryzacja dielektryków lektryków, stała i jak wpływa na natężenie pola w kondensatorze; dielektryczna. uwzględniać stałą dielektryczną we wzorach odnoszących się do pola jednorodnego. 8. Pojemność kondensatora, 1. Rozumieć pojęcie pojemności kondensatora i wzór na energia naładowanego pojemność kondensatora płaskiego. kondensatora. 2. Znać wzór na energię naładowanego kondensatora. 8. Prąd stały 1. Swobodne ładunki w gazach, cieczach i ciałach stałych. 1. Znać źródła jonizacji materii (promieniowanie, wysoka temperatura gazów). 2. Wiedzieć o dysocjacji cząsteczek w elektrolitach i o chemicznych efektach przepływu prądu (ogólnie). 3. Wiedzieć, że w półprzewodnikach liczba swobodnych elektronów jest mniejsza niż w metalach. 2. Oporność właściwa. Zależność oporu od temperatury 1. Znać związek między oporem przewodnika a jego wymiarami, znać definicję oporu właściwego. Fizyka 227 2. Rozumieć, dlaczego opór metali na ogół rośnie ze wzrostem temperatury, a opór półprzewodników – na ogół maleje. 3. Naszkicować charakterystykę prądowo-napięciową opornika podlegającego prawu Ohma. i jej przyczyny. 3. Siła elektromotoryczna i opór wewnętrzny źródeł prądu. 1. Znać pojęcia siły elektromotorycznej i oporu wewnętrznego źródła prądu, użyć ich do analizy obwodów elektrycznych. 4. Praca i moc prądu. 1. Użyć wzoru na moc opornika w dowolnej postaci (P = UI = U 2 /R = I 2 R). 2. Obliczać pracę prądu przepływającego przez różne elementy obwodu. 5. Prawa Kirchhoffa i ich zastosowanie. 1. Znać prawa Kirchhoffa, użyć ich do analizy obwodów elektrycznych. 2. Rozumieć pojęcie oporu zastępczego, obliczać opór zastępczy oporników połączonych szeregowo lub równolegle. 9. Magnetyzm i elektromagnetyzm 1. Pole magnetyczne, linie pola. 1. Naszkicować przebieg linii pola magnetycznego w pobliżu magnesów stałych i przewodników z prądem (przewodnik liniowy, pętla, zwojnica), wskazać zwrot linii pola. 2. Odczytywać właściwości pola magnetycznego z przebiegu linii pola. 2. Siła elektrodynamiczna i jej zastosowania, wektor indukcji magnetycznej. 1. Znać wektor indukcji magnetycznej, wzory na siłę elektrodynamiczną i siłę Lorentza; określić wartość, kierunek i zwrot tych sił. 2. Analizować siły działające w polu magnetycznym na przewodnik dowolnego kształtu (pętla, ramka). 3. Znać zasadę działania silnika elektrycznego. 3. Siła Lorentza i jej zastosowania. 1. Rozumieć pojęcie siły Lorentza, wskazać jej kierunek. 2. Analizować tor ruchu cząstki naładowanej w jednorodnym polu magnetycznym, znać zależność promienia okręgu od ładunku i prędkości ciała. 3. Wiedzieć o urządzeniach wykorzystujących ruch cząstek naładowanych w polu magnetycznym (kineskop telewizyjny, cyklotron, spektrometr masowy, mikroskop elektronowy). 4. Ferromagnetyki i ich zastosowania. 1. Wiedzieć, że materiały ferromagnetyczne silnie wzmacniają pole przewodników; rozróżniać miękkie i twarde materiały magnetyczne, znać zastosowania jednych i drugich (definicja przenikalności magnetycznej oraz opis pętli histerezy nie są wymagane). 5. Strumień indukcji magnetycznej. 2. Znać definicję strumienia indukcji magnetycznej. 6. Indukcja elektromagnetyczna, reguła Lenza. 1. Wiedzieć, że w zjawisku indukcji elektromagnetycznej napięcie jest proporcjonalne do szybkości zmian liczby linii pola magnetycznego objętych obwodem. 2. Znać wzór na siłę elektromotoryczną indukcji (E = –∆Φ/∆t) i korzystać z niego przy analizie zjawiska indukcji; znać lub wyprowadzić wzór na siłę elektromotoryczną indukowaną podczas ruchu przewodnika w polu magnetycznym (E = Blν). 228 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 3. Rozumieć przemianę energii w zjawisku indukcji, użyć reguły Lenza w celu wskazania zwrotu prądu indukcyjnego. 7. Zastosowania zjawiska indukcji: prądnice, transformatory. 1. Znać budowę i zasadę działania transformatora (przy założeniach odpowiadających transformatorowi idealnemu), znać wzory na przekładnię napięcia i natężenia prądu. 2. Znać zasadę działania prądnicy. 8. Samoindukcja, współczynnik 1. Opisać zjawisko samoindukcji, wyjaśnić efekty samosamoindukcji (indukcyjność). indukcji (np. iskrzenie podczas przerwania obwodu), znać definicję indukcyjności. 2. Opisać (na poziomie jakościowym) zależność indukcyjności zwojnicy od jej parametrów (liczby zwojów, obecności rdzenia). 3. Wykonać wykres I(t) na podstawie danego, odcinkami stałego napięcia U(t) przyłożonego do zwojnicy bezoporowej (także odwrotnie). 9. Drgania w obwodzie LC, re1. Opisać przemianę energii w obwodzie LC; wiedzieć, że zonans drgania mają przebieg harmoniczny i znać wzór na ich elektromagnetyczny. częstotliwość. 2. Rozumieć zasadę rezonansu elektromagnetycznego i opisać doświadczenia z rezonansem szeregowym. 10. Fale elektromagnetyczne 1. Widmo fal elektromagnetycznych. 1. Wiedzieć, że fale elektromagnetyczne są falami poprzecznymi; wiedzieć, że prosty odcinek przewodu może pełnić rolę anteny nadawczej i odbiorczej. 2. Znać podział widma fal elektromagnetycznych, znać (orientacyjnie) długości fal poszczególnych rodzajów fal elektromagnetycznych. 2. Modulacja fal radiowych i przesyłanie informacji. 1. Rozumieć pojęcia: fala nośna, modulacja (na przykładzie modulacji amplitudy) i demodulacja; rozumieć, na czym polega dostrojenie odbiornika do danej stacji radiowej. 2. Rozumieć, dlaczego maksymalna ilość przesyłanej informacji zależy od częstotliwości fali nośnej; wiedzieć, w jakim (orientacyjnie) zakresie fal radiowych można przesyłać muzykę, a w jakim – obraz telewizyjny; wyjaśnić, dlaczego światłowodami można przesyłać bardzo dużą ilość informacji. 1. Wiedzieć, że całkowita moc wypromieniowana przez ciało rośnie wraz z jego temperaturą. 2. Wiedzieć, jakie fale elektromagnetyczne są wysyłane przez ciała o temperaturze pokojowej, a jaka (orientacyjnie) temperatura jest potrzebna do emisji światła widzialnego. 3. Wyjaśnić przepływy energii prowadzące do efektu cieplarnianego. 3. Promieniowanie cieplne, efekt cieplarniany. 11. Optyka 1. Doświadczenie Younga. Zasada pomiaru prędkości światła. 1. Znać schemat doświadczenia Younga, znać (jakościowo i ilościowo) zależność odległości prążków od długości fali i odległości szczelin. 2. Znać przybliżoną wartość długości fali światła widzialnego, wiedzieć, jaka barwa odpowiada granicy krótkofalowej, a jaka – długofalowej. 3. Opisać jedną z metod wyznaczenia prędkości światła. Fizyka 2. Dyfrakcja światła. 3. Polaryzacja światła. 4. Całkowite wewnętrzne odbicie, światłowody. 5. Przechodzenie światła przez soczewki. 229 1. Opisać doświadczenia z dyfrakcją światła na otworze i szczelinie. 1. Opisać i wyjaśnić przechodzenie światła przez dwa polaryzatory. 2. Rozróżniać światło spolaryzowane i niespolaryzowane. 1. Znać zjawisko całkowitego wewnętrznego odbicia. 2. Opisać zastosowanie światłowodów w medycynie. 1. Konstruować obrazy rzeczywiste i pozorne w soczewkach skupiających i rozpraszających (wzór soczewkowy nie jest wymagany). 2. Opisać działanie lupy i okularów korygujących krótkoi dalekowzroczność. 12. Elementy elektroniki 1. Dioda i prostownik napięcia. 2. Wzmacniacze. 3. Sprzężenie zwrotne. 4. Tranzystor (informacja). 5. Technika analogowa i technika cyfrowa. 1. Wiedzieć, że dioda jest elementem półprzewodnikowym przewodzącym prąd w jedną stronę; wiedzieć o zastosowaniu diody w prostownikach, znać schemat prostowania jednopołówkowego. 1. Znać ogólny schemat wzmacniania sygnałów (elektrycznych i innych), rozumieć pojęcie liniowości wzmacniacza. 1. Rozumieć pojęcie sprzężenia zwrotnego (dodatniego i ujemnego), podać przykłady z różnych dziedzin nauki i techniki. 1. Wiedzieć, że wzmacnianie sygnałów elektrycznych można osiągnąć przy wykorzystaniu tranzystora – urządzenia półprzewodnikowego, w którym potencjał jednej z elektrod steruje prądem płynącym między dwiema innymi. 2. Wiedzieć, że procesory i pamięci komputerowe są obwodami scalonymi zawierającymi ogromną liczbę tranzystorów. 1. Rozróżniać sygnały analogowe i cyfrowe; wiedzieć, że w komputerach, na płytach CD i w telefonii komórkowej sygnały mają postać cyfrową. 2. Znać zalety techniki cyfrowej (brak zniekształceń, szerokie możliwości przekształcania informacji). 13. Elementy szczególnej teorii względności 1. Stała wartość prędkości światła w próżni. 2. Względność jednoczesności, paradoks bliźniąt. 3. Wzór E = mc2 i jego interpretacja. 1. Wiedzieć, że fundamentem szczególnej teorii względności jest niezależność prędkości światła w próżni od układu odniesienia i że tę niezależność potwierdzono doświadczalnie. 1. Wiedzieć, że jednoczesność zdarzeń jest względna; rozumieć dylatację czasu (jakościowo) i paradoks bliźniąt. 1. Wiedzieć, że wzory mechaniki (energia kinetyczna, pęd, druga zasada dynamiki) wymagają modyfikacji dla prędkości porównywalnych z prędkością światła. 2. Znać wzór E = mc 2 i wiedzieć, że w większości zjawisk fizycznych zmiana masy wynikająca ze zmiany energii jest niezauważalna. 14. Fizyka atomowa i kwanty światła 1. Kwant promieniowania elektromagnetycznego i stała Plancka. Zjawiska progowe towarzyszące oddziaływaniu promieniowania z materią. 1. Znać wzór na energię kwantu promieniowania elektromagnetycznego, wyjaśnić, dlaczego wiele zjawisk (zjawisko fotoelektryczne, jonizacja materii, reakcje fotochemiczne) jest wywoływanych tylko przez promieniowanie o długości fali mniejszej od wartości progowej. 230 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 2. Praca wyjścia elektronów z metalu a zjawisko fotoelektryczne i termoemisja. 1. Rozumieć pojęcie pracy wyjścia elektronów z metalu, użyć go do opisu zjawiska fotoelektrycznego i termoemisji. 3. Wytwarzanie promieni rentgenowskich i ich cechy falowe. 1. Znać (w zarysie) przemianę energii w lampie rentgenowskiej, wyjaśnić granicę krótkofalową widma promieni rentgenowskich i jej zależność od napięcia zasilania lampy. 1. Rozumieć pojęcie fali i wzór de Broglie’a; znać zastosowanie do opisu zjawisk dyfrakcji elektronów i innych cząstek. 4. Falowe cechy elektronów i innych cząstek, wzór de Broglie’a. 5. Poziomy energetyczne atomów, pochodzenie widm emisyjnych i absorpcyjnych. 1. Rozumieć pojęcie stanu energetycznego (poziomu energetycznego) atomów. 2. Zastosować zasadę zachowania energii do emisji lub absorpcji kwantu promieniowania przez atom; wyjaśnić, w jaki sposób nieciągłość stanów energetycznych prowadzi do występowania liniowego widma emisyjnego i absorpcyjnego gazów. 15. Fizyka jądrowa i cząstki elementarne 1. Składniki jąder atomowych. Izotopy. 1. Porównać masę (orientacyjnie) i ładunek protonu, neutronu i elektronu. 27 2. Znać oznaczenia izotopów (np. 27 13 Al albo Al). 2. Energia wiązania jąder atomowych, deficyt masy. 3. Rozpady jąder atomowych: schematy rozpadu, czas połowicznego zaniku. 4. Promieniotwórczość naturalna, wykrywanie promieniowania, zastosowania izotopów promieniotwórczych. 5. Reakcje jądrowe, zasady zachowania. 6. Łańcuchowa reakcja rozszczepienia uranu, elektrownie jądrowe. 7. Reakcje termojądrowe. 1. Znać pojęcia energii wiązania jąder atomowych i deficytu masy, znać związek między nimi. 1. Znać schematy rozpadów α, β–, β+ (wiadomości o neutrinach nie są wymagane) i γ. 2. Naszkicować krzywą rozpadu, rozumieć pojęcie czasu połowicznego zaniku. 1. Wiedzieć o promieniotwórczości naturalnej, uranie 238 U i (ogólnie) o produktach jego rozpadu. 2. Opisać jedną z metod wykrywania promieniowania jonizującego. 3. Opisać przykłady zastosowania sztucznych izotopów promieniotwórczych w nauce, technice lub medycynie. 4. Opisać zasadę datowania radiowęglowego (14 C) albo uranowo-ołowiową metodę datowania wieku skał. 1. Zastosować zasadę zachowania liczby nukleonów i zasadę zachowania ładunku do reakcji jądrowych. 1. Wiedzieć, że w reakcjach jądrowych energia spoczynkowa może przejść w kinetyczną lub na odwrót; powiązać to ze zmianą masy. 2. Wiedzieć, że w wyniku pochłonięcia neutronu jądro uranu 235U ulega rozszczepieniu, znać mechanizm reakcji łańcuchowej, wiedzieć, że jest ona źródłem energii w elektrowniach jądrowych i w broni jądrowej. 3. Opisać korzyści i zagrożenia płynące z energetyki jądrowej. 1. Rozumieć pojęcie reakcji termojądrowej; wiedzieć, że przemiana wodoru w hel oraz helu w cięższe pierwiastki jest głównym źródłem energii gwiazd. 16. Astronomia 1. Pomiar odległości metodą paralaksy. 1. Znać zasadę pomiaru odległości od Księżyca i Marsa opartą na paralaksie i zasadę pomiaru odległości od najbliższych gwiazd opartą na paralaksie rocznej. Fizyka 2. Hierarchiczna budowa Wszechświata. 3. Hipoteza Wielkiego Wybuchu. 231 1. Wiedzieć o hierarchicznej budowie Wszechświata (gwiazdy, galaktyki, gromady galaktyk). 1. Wiedzieć o oddalaniu się galaktyk i o Wielkim Wybuchu jako początku znanego nam Wszechświata; znać przybliżony wiek Wszechświata. 17. Wymagania przekrojowe 1. Umiejętności ogólne. 2. Umiejętności matematyczne i graficzne. 1. Wykorzystać prawa fizyczne, modele i analogie do opisu, wyjaśniania i przewidywania przebiegu wybranych zjawisk. 2. Uczestniczyć w dyskusji na tematy wiążące się z fizyką, techniką i astronomią, formułować pytania i przedstawiać własne spostrzeżenia i interpretacje. 3. Wyszukać informacje o przebiegu i naturze wskazanego zjawiska fizycznego, skorzystać z zawartego w treści zadania opisu przyrządu lub doświadczenia (mieszczącego się w zakresie poznanych zjawisk, lecz niewymienionego w podstawie programowej) oraz przetworzyć i wykorzystać te informacje. 4. Posłużyć się definicją lub wzorem niewymienionym w podstawie programowej, jeśli zostaną objaśnione w treści zadania, a dotyczą poznanych zjawisk; ocenić, czy wzór spełnia zgodność wymiarów. 5. Wiedzieć, że układ SI jest oparty na czterech jednostkach podstawowych (m, kg, s, A). 6. Znać jednostki wielkości fizycznych wymienionych w podstawie programowej. 1. Znać zasady wykonywania wykresów (właściwe oznaczenie osi, wybór skali, oznaczenie niepewności punktów pomiarowych). 2. Rozumieć zasadę skali logarytmicznej na wykresach. 3. Wybrać odpowiedni dla danego problemu układ współrzędnych. 4. Rozkładać wektory na składowe. 5. Analizować dodawanie i odejmowanie wektorów (graficznie lub na współrzędnych), posługiwać się kalkulatorem z funkcjami trygonometrycznymi lub tablicami; wyznaczyć kierunek wektora (kąt) na podstawie jego współrzędnych. 6. Rozumieć pojęcie chwilowej prędkości, chwilowego przyspieszenia, chwilowej mocy, chwilowego natężenia prądu. 7. Na podstawie dowolnego wykresu x(t) jakościowo opisać przebieg prędkości chwilowej vx (t), a x (t), P(t) i I(t). 8. Na podstawie dowolnego wykresu Epot (x) jakościowo opisać wykres siły F(x). 9. Znać interpretację pola pod wykresem funkcji vx (t) jako przemieszczenia (także dla ujemnych wartości v); podobnie w odniesieniu do pola pod wykresem funkcji ax (t), P(t), I(t) i F(x). 10. Dla odcinkami liniowego wykresu vx (t), ax (t), P(t), I(t) i F(x) obliczyć wyżej opisane pole. 11. Rozumieć zasadę interpolacji, ocenić orientacyjnie wartość pośrednią (interpolowaną) między danymi w tabeli. 12. Sprawdzić, czy zależność między dwiema wielkościami danymi w tabeli lub na wykresie jest w granicach niepewności liniowa (także: wprost proporcjonalna, odwrotnie proporcjonalna). 232 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 3. Umiejętności doświadczalne. 13. Dopasować prostą y = ax + b do wykresu i ocenić trafność tego postępowania; obliczyć wartości współczynników a i b (ocena ich niepewności nie jest wymagana). 14. Rozumieć zasadę ekstrapolacji liniowej. 1. Odróżniać systematyczne błędy pomiarowe od przypadkowych. 2. Wiedzieć, że powtarzanie pomiaru i obliczanie średniej zmniejsza niepewność wyniku pochodzącą z błędów przypadkowych. 3. Wiedzieć, że niepewność sumy (lub różnicy) kilku wielkości jest sumą ich niepewności. 4. Rozumieć pojęcie niepewności względnej, wiedzieć, że przy mnożeniu i dzieleniu niepewności względne się dodają. 5. Rozumieć zasadę cechowania przyrządu pomiarowego, skorygować wskazania przyrządu na podstawie porównania z przyrządem wzorcowym lub na podstawie pomiaru wielkości skądinąd znanych. 6. Powyższe umiejętności powinny być opanowane w trakcie przeprowadzonych doświadczeń i pomiarów. Zalecane przykłady: a) badanie spadku swobodnego i rzutu poziomego; b) pomiary kalorymetryczne (ciepła właściwego lub ciepła topnienia); c) pomiar przyspieszenia ziemskiego za pomocą wahadła; d) badanie ruchu harmonicznego; e) badanie zależności częstotliwości drgań struny od jej długości; f) pomiar prędkości dźwięku; g) pomiar charakterystyki prądowo-napięciowej opornika i diody; h) badanie przebiegu linii pola elekrycznego i magnetycznego; i) pomiar pojemności kondensatora lub indukcyjności zwojnicy metodą rezonansu; j) pomiar długości fali światła laserowego w doświadczeniu Younga lub z siatką dyfrakcyjną; k) badanie obrazów w soczewkach. Fizyka w zakresie nieegzaminacyjnym Przydział godzin: 3; 2,25; 75. Cele kształcenia 1. Zainteresowanie fizyką i astronomią jako częścią dorobku intelektualnego ludzkości oraz podstawą rozwoju technologicznego naszej cywilizacji. Przygotowanie do samodzielnego korzystania ze źródeł popularnonaukowych. 2. Zrozumienie, że najwyższym autorytetem w fizyce jest doświadczenie (eksperyment) – powtarzalne i obiektywne źródło wiedzy. 3. Umiejętności formułowania i weryfikacji hipotez, prowadzenia obserwacji i pomiarów, krytycznego wnioskowania, przejrzystego opracowania wyników. Fizyka 233 4. Postawa krytyczna wobec pseudonauki i szarlatanerii. Treść Wymagania 1. Mechanika a historia astronomii w XVI-XVII w. 1. Kopernik, Galileusz, Newton. Życie i dzieło. 2. Model geo- i heliocentryczny. 3. Układy inercjalne. 4. Druga zasada dynamiki w postar r ci wektorowej ( F = m a ), siła wypadkowa. 5. Rzut pionowy i poziomy. 6. Pole grawitacyjne, prawo ciążenia powszechnego. 7. Wpływ odkryć Newtona na rozwój fizyki. 1. Znać (w zarysie) historię rozwoju astronomii i mechaniki w wiekach XVI i XVII ze szczególnym uwzględnieniem udziału Kopernika, Galileusza i Newtona. 1. Znać założenia modeli Układu Słonecznego: geo- i heliocentrycznego, opisać następstwa przyjęcia modelu heliocentrycznego w astronomii i filozofii. 1. Rozumieć pojęcie układu inercjalnego, rozumieć sens pierwszej zasady dynamiki jako postulatu istnienia takiego układu. 1. Opisać efekty jednoczesnego działania na ciało kilku sił, znaleźć siłę wypadkową i rozłożyć siły na składowe. 1. Stosować zależności kinematyczne dotyczące ruchu jednostajnie zmiennego do rzutu pionowego. 2. Zastosować zasadę niezależności ruchów do rzutu poziomego (jakościowo). 1. Rozumieć pojęcie pola grawitacyjnego, także elektrycznego i magnetycznego (wzmianka). 2. Znać prawo powszechnego ciążenia. 1. Wiedzieć, że mechanika (zwłaszcza w zastosowaniu do ruchów planet) stała się wzorcowym przykładem teorii fizycznej wykorzystującej zaawansowane metody matematyczne. 8. Wybrane zagadnienie spośród następujących: a) życie i działalność Tychona de Brahe i Keplera; b) metoda pomiaru stałej grawitacji; c) jakościowa analiza ruchu planety po orbicie eliptycznej; d) historia odkrycia Neptuna. 2. Elementy teorii względności 1. Stała wartość prędkości światła w próżni. 2. Względność jednoczesności, paradoks bliźniąt. 3. Wzór E = mc2 i jego interpretacja. 4. Podstawowe idee ogólnej teorii względności. 1. Wiedzieć, że fundamentem szczególnej teorii względności jest niezależność prędkości światła w próżni od układu odniesienia i że tę niezależność potwierdzono doświadczalnie. 1. Wiedzieć, że jednoczesność zdarzeń jest względna; wiedzieć o dylatacji czasu (jakościowo) i paradoksie bliźniąt. 1. Znać wzór E = mc2, wiedzieć, że w większości zjawisk fizycznych zmiana masy wynikająca ze zmiany energii jest niezauważalna. 1. Wiedzieć, że fundamentem ogólnej teorii względności jest nieodróżnialność siły grawitacji od siły bezwładności obserwowanej w układach nieinercjalnych. 2. Wiedzieć, że promienie świetlne ulegają odchyleniu w polu grawitacyjnym. 234 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 3. Zasada zachowania energii i termodynamika 1. Energia kinetyczna, energia potencjalna sprężystości, przemiany energii mechanicznej. Sprawność przetworników energii. 2. Temperatura bezwzględna i jej interpretacja mikroskopowa. 3. Energia wewnętrzna i pierwsza zasada termodynamiki. 4. Ciepło właściwe, ciepło przemiany. 5. Silniki cieplne i ich sprawność, lodówki. 6. Druga zasada termodynamiki, procesy odwracalne i nieodwracalne. 7. Energia w kontekście społeczno-ekonomicznym. 1. Znać wzór na energię kinetyczną, znać prawo sprężystości (Fx = –kx), znać wzór na energię sprężystości (E = 1/2 kx 2 ). 2. Analizować ilościowo przemiany energii kinetycznej, grawitacyjnej i sprężystości. 3. Rozumieć pojęcie sprawności urządzeń mechanicznych i innych (silników elektrycznych, prądnic, baterii słonecznych itd.). 1. Wiedzieć, że średnia energia kinetyczna cząsteczek jest proporcjonalna do temperatury w skali Kelvina, znać związek między tą skalą a skalą Celsjusza. 1. Rozumieć pojęcie energii wewnętrznej; wiedzieć, że dla gazu energia wewnętrzna jest w przybliżeniu sumą energii kinetycznej cząsteczek. 2. Znać pierwszą zasadę termodynamiki, odróżniać przekaz energii w formie pracy od przekazu w formie ciepła. 1. Znać pojęcia ciepła właściwego oraz ciepła przemiany. 1. Znać schemat energetyczny silnika cieplnego i lodówki, wskazać kierunki przepływu energii. 2. Znać orientacyjną wartość sprawności rzeczywistych silników cieplnych i jej znaczenie praktyczne (np. wyjaśnić, dlaczego ogrzewanie elektryczne jest droższe od gazowego). 1. Znać drugą zasadę termodynamiki w sformułowaniu głoszącym niemożność skonstruowania perpetuum mobile drugiego rodzaju. 2. Rozróżniać zjawiska odwracalne i nieodwracalne, rozpoznać je w praktycznych przykładach. 3. Wiedzieć, że nieodwracalność zjawisk makroskopowych wynika z uśrednienia wielkiej liczby zjawisk mikroskopowych. 1. Rozumieć, że zasoby energii są ograniczone, znać niektóre techniki i metody postępowania służące zmniejszeniu jej zużycia. 2. Rozróżniać odnawialne i nieodnawialne źródła energii. 4. Drgania i fale 1. Ruch harmoniczny: wahadła proste i sprężynowe. 2. Drgania wymuszone i rezonans. 3. Fale podłużne i poprzeczne. 1. Wiedzieć, że ruch pod wpływem siły sprężystej (Fx = –kx) jest ruchem harmonicznym o przebiegu sinusoidalnym. 2. Wiedzieć, że ruch wahadła prostego jest harmoniczny dla małych wychyleń. 1. Zinterpretować graficznie amplitudę i okres ruchu harmonicznego; wiedzieć, kiedy drgania mają fazy zgodne, a kiedy przeciwne. 2. Rozumieć pojęcie drgań wymuszonych i zjawisko rezonansu. 1. Rozumieć mechanizm przekazywania drgań z jednego punktu ośrodka do drugiego dla fal podłużnych i poprzecznych; wyjaśnić (jakościowo) zależność prędkości dźwięku w gazie od jego gęstości i zależność prędkości fal na linie od siły napinającej. 2. Wiedzieć, że energia (lub moc) fali jest proporcjonalna do kwadratu jej amplitudy. Fizyka 4. Fale harmoniczne, długość fali. 5. Rozchodzenie się fal w przestrzeni. 6. Zasada superpozycji fal, interferencja. 7. Fale stojące i instrumenty muzyczne. 8. Ugięcie fal, zasada Huygensa. 9. Odbicie i załamanie fal. 235 1. Znać pojęcia fali harmonicznej i długości fali, znać wzór ν = λf. 1. Opisać rozchodzenie się fal płaskich i kulistych. 1. Znać zasadę superpozycji fal, znać warunek interferencji konstruktywnej i destruktywnej (oparty na różnicy dróg fali), znać amplitudę fali wypadkowej w obu przypadkach. 2. Naszkicować i wyjaśnić obraz interferencyjny dwóch fal biegnących naprzeciw siebie w jednym wymiarze. 1. Rozumieć pojęcie fali stojącej jako drgania własnego w obszarze zamkniętym. 2. Opisać różnicę między ruchem ośrodka w przypadku fali biegnącej a ruchem w przypadku fali stojącej; w tym drugim przypadku wskazać węzły i strzałki oraz oznaczyć długość fali. 3. Znać wzór na częstotliwość jednowymiarowej fali stojącej z węzłami na obu końcach, wiedzieć, że w tym przypadku częstotliwości są wielokrotnościami częstotliwości podstawowej. 1. Znać zasadę Huygensa jako podstawę zjawiska ugięcia fal. 2. Opisać jakościowo zależność obrazu dyfrakcyjnego od rozmiarów otworu i długości fali. 1. Rozumieć, że razem z prędkością zmienia się długość fali, a częstotliwość pozostaje stała. 2. Znać prawo odbicia i prawo załamania fal (Snelliusa). 5. Optyka i fale elektromagnetyczne 1. Doświadczenie Younga 2. Dyfrakcja światła. 3. Całkowite wewnętrzne odbicie, światłowody. 4. Przechodzenie światła przez soczewki. 5. Widmo fal elektromagnetycznych. 6. Promieniowanie cieplne, efekt cieplarniany. 1. Znać schemat doświadczenia Younga, znać (jakościowo) zależność odległości prążków od długości fali i odległości szczelin. 2. Znać przybliżoną wartość długości fali światła widzialnego, wiedzieć, jaka barwa odpowiada granicy krótkofalowej, a jaka – długofalowej. 1. Opisać doświadczenia z dyfrakcją światła na otworze i szczelinie. 1. Znać zjawisko całkowitego wewnętrznego odbicia. 2. Opisać zastosowanie światłowodów w medycynie i telekomunikacji. 1. Konstruować obrazy rzeczywiste w soczewkach. 2. Opisać działanie okularów korygujących krótko- i dalekowzroczność. 1. Znać podział widma fal elektromagnetycznych i (orientacyjnie) długości fal poszczególnych rodzajów fal elektromagnetycznych. 2. Wiedzieć, że całkowita moc wypromieniowana przez ciało rośnie wraz z jego temperaturą. 3. Wiedzieć, jakie fale elektromagnetyczne są wysyłane przez ciała o temperaturze pokojowej i jaka (orientacyjnie) temperatura jest potrzebna do emisji światła widzialnego. 1. Wyjaśnić przepływy energii prowadzące do efektu cieplarnianego. 236 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 6. Fizyka atomowa 1. Kwant promieniowania elektromagnetycznego i stała Plancka. Zjawiska progowe towarzyszące oddziaływaniu promieniowania z materią. 2. Falowe cechy promieni rentgenowskich, elektronów i innych cząstek. 3. Poziomy energetyczne atomów, pochodzenie widm emisyjnych i absorpcyjnych. 1. Znać wzór na energię kwantu promieniowania elektromagnetycznego; wyjaśnić, dlaczego wiele zjawisk (zjawisko fotoelektryczne, jonizacja materii, reakcje fotochemiczne) jest wywoływanych tylko przez promieniowanie o długości fali mniejszej od wartości progowej. 1. Znać (w zarysie) przemianę energii w lampie rentgenowskiej. 2. Rozumieć pojęcie fali de Broglie'a i wiedzieć o jego zastosowaniu do opisu zjawisk dyfrakcji elektronów i innych cząstek. 1. Rozumieć pojęcie stanu energetycznego (poziomu energetycznego) atomów; wiedzieć, że elektron w atomie zachowuje się jak fala stojąca. 2. Zastosować zasadę zachowania energii do emisji lub absorpcji kwantu promieniowania przez atom; wyjaśnić, w jaki sposób nieciągłość stanów energetycznych prowadzi do występowania liniowego widma emisyjnego i absorpcyjnego gazów. 4. Wybrane zagadnienie spośród następujących: a) rola pomiaru w fizyce kwantowej; b) determinizm i indeterminizm; c) zasada nieoznaczoności; d) nierozróżnialność cząstek; e) tunelowanie. 7. Fizyka jądrowa i cząstki elementarne 1. Energia wiązania jąder atomowych, deficyt masy. 2. Rozpady jąder atomowych (schematy rozpadu, czas połowicznego zaniku). 3. Promieniotwórczość naturalna, wykrywanie promieniowania. 4. Reakcje jądrowe. 5. Łańcuchowa reakcja rozszczepienia uranu, elektrownie jądrowe. 6. Reakcje termojądrowe. 1. Porównać masę (orientacyjnie) i ładunek protonu, neutronu i elektronu. 1. Znać oznaczenia izotopów (np. 27 13 Al 27 albo Al). 2. Znać pojęcia energii wiązania jąder atomowych i deficytu masy, rozumieć związek między nimi. 3. Naszkicować krzywą rozpadu, rozumieć pojęcie czasu połowicznego zaniku. 4. Znać schematy rozpadów α, β– (wiadomości o neutrinach nie są wymagane) i γ. 1. Wiedzieć o promieniotwórczości naturalnej (ogólnie). 2. Opisać jedną z metod wykrywania promieniowania jonizującego. 1. Wiedzieć, że w reakcjach jądrowych energia spoczynkowa może przejść w kinetyczną lub na odwrót; powiązać to ze zmianą masy. 1. Wiedzieć, że w wyniku pochłonięcia neutronu jądro uranu 235 U ulega rozszczepieniu, znać mechanizm reakcji łańcuchowej; wiedzieć, że jest ona źródłem energii w elektrowniach jądrowych i w broni jądrowej. 2. Opisać korzyści i zagrożenia płynące z energetyki jądrowej. 1. Rozumieć pojęcie reakcji termojądrowej; wiedzieć, że przemiana wodoru w hel jest głównym źródłem energii gwiazd i że jest możliwe wywołanie kontrolowanej reakcji termojądrowej. Fizyka 237 7. Społeczne aspekty fizyki i techni- 1. Opisać przykłady zastosowania sztucznych izotopów proki jądrowej. mieniotwórczych w nauce, technice lub medycynie. 2. Opisać korzyści i zagrożenia płynące z energetyki jądrowej, przedstawić i uzasadnić własne stanowisko w tej sprawie. 8. Wybrane zagadnienie spośród następujących: a) klasyfikacja oddziaływań i cząstek elementarnych; b) akceleratory (działanie i zastosowania). 8. Wykorzystanie osiągnięć fizyki w technice i medycynie 1. Wybrane zagadnienia spośród następujących: a) mikrofale i ich zastosowania; b) ekrany i wyświetlacze: kineskop telewizyjny i tradycyjny monitor komputerowy (CRT), ekran ciekłokrystaliczny; c) spektrometr masowy (działanie i zastosowania); d) półprzewodniki, tranzystory i obwody scalone; e) technika analogowa i technika cyfrowa; f) ogniwa słoneczne, dioda świecąca; g) lasery i ich zastosowania; h) pamięć magnetyczna (kasety magnetofonowe, dyskietki, twarde dyski); i) modulacja fal radiowych i przesyłanie informacji; j) telekomunikacja (radio, telewizja, telefonia komórkowa, światłowody); k) wytwarzanie promieni rentgenowskich i historia ich odkrycia. 1. W zależności od wyboru: a) wiedzieć, że mikrofale są najkrótszymi falami radiowymi; wiedzieć, że są one wykorzystywane w telekomunikacji, radarze i kuchenkach mikrofalowych; b) wiedzieć, że pole magnetyczne odchyla tor cząstek naładowanych w kierunku prostopadłym do kierunku pola; znać zastosowanie tego zjawiska w kineskopach telewizyjnych i w spektrometrze masowym; c) wiedzieć o zastosowaniu spektrometru masowego do badań chemicznych i badań składu izotopowego materii; d) opisać (na wybranym przykładzie) budowę mikroskopową ciekłego kryształu, wiedzieć o wykorzystaniu ciekłych kryształów w wyświetlaczach; e) opisać przewodnictwo metali i półprzewodników, wiedzieć o wykorzystaniu półprzewodników w tranzystorach, diodach (także świecących) i elementach fotoczułych; f) znać funkcję tranzystora jako wzmacniacza, wiedzieć, że procesory i pamięci komputerowe są obwodami scalonymi zawierającymi ogromną liczbę tranzystorów; g) znać zalety techniki cyfrowej (brak zniekształceń, szerokie możliwości przekształcania informacji); h) opisać szczególne cechy światła laserowego (monochromatyczność, równoległość wiązki) i powiązać je z zastosowaniami laserów; i) znać sposoby magnetycznego zapisu informacji; j) rozumieć pojęcia: fala nośna, modulacja (na przykładzie modulacji amplitudy) i demodulacja; k) rozumieć, dlaczego maksymalna ilość przesyłanej informacji zależy od częstotliwości fali nośnej; wyjaśnić, dlaczego obraz telewizyjny można przesłać tylko z wykorzystaniem odpowiednio krótkich fal radiowych; wyjaśnić, dlaczego światłowodami można przesyłać bardzo dużą ilość informacji; l) znać zasadę wytwarzania promieni rentgenowskich, znać historię ich odkrycia oraz historię odkrycia dyfrakcji promieni rentgenowskich na kryształach. 9. Astronomia 1. Hierarchiczna budowa Wszechświata. 2. Elementy ewolucji Wszechświata, hipoteza Wielkiego Wybuchu. 1. Wiedzieć, że Wszechświat ma budowę hierarchiczną (gwiazdy, galaktyki, gromady galaktyk). 1. Wiedzieć o oddalaniu się galaktyk, o Wielkim Wybuchu jako początku znanego nam Wszechświata; znać przybliżony wiek Wszechświata. 238 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 3. Wybrane zagadnienia spośród następujących: a) powstawanie gwiazd i główne etapy ich ewolucji; b) gwiazdy okresowo zmienne; c) supernowe; d) gwiazdy neutronowe i pulsary; e) czarne dziury; f) promieniowanie tła. Wymagania przekrojowe 1. Umiejętności ogólne. 2. Umiejętności matematyczne i graficzne. 3. Umiejętności doświadczalne. 1. Wykorzystać prawa fizyczne, modele i analogie do opisu, wyjaśniania i przewidywania przebiegu wybranych zjawisk. 2. Uczestniczyć w dyskusji na tematy wiążące się z fizyką, techniką i astronomią, formułować pytania i przedstawiać własne spostrzeżenia i interpretacje. 3. Wyszukać informacje o przebiegu i naturze wskazanego zjawiska fizycznego oraz przetworzyć i wykorzystać te informacje. 4. Wiedzieć, że układ SI jest oparty na czterech jednostkach podstawowych (m, kg, s, A). 5. Znać jednostki wielkości fizycznych wymienionych w podstawie programowej. 1. Znać zasady wykonywania wykresów (właściwe oznaczenie osi, wybór skali). 2. Wybrać odpowiedni dla danego problemu układ odniesienia. 3. Rozłożyć wektor na składowe. 4. Dopasować linię prostą do wykresu i ocenić trafność tego postępowania. 5. Rozumieć pojęcia interpolacji i ekstrapolacji. 1. Odróżniać systematyczne błędy pomiarowe od przypadkowych. 2. Wiedzieć, że powtarzanie pomiaru i obliczanie średniej zmniejsza niepewność wyniku pochodzącą od błędów przypadkowych. 3. Wiedzieć, że niepewność sumy (lub różnicy) kilku wielkości jest sumą ich niepewności. 4. Powyższe umiejętności powinny być opanowane w trakcie prowadzenia doświadczeń i pomiarów. Zalecanymi przykładami są: a) badanie spadku swobodnego; b) badanie ruchu harmonicznego; c) badanie zależności częstotliwości drgań struny od jej długości; d) pomiar prędkości dźwięku; e) pomiar charakterystyki prądowo-napięciowej opornika; f) pomiar długości fali światła laserowego w doświadczeniu Younga lub z siatką dyfrakcyjną. Technologia informacyjna 239 TECHNOLOGIA INFORMACYJNA Założenia Technologia informacyjna (TI) jest rozumiana jako ogół zastosowań narzędzi informatycznych do przetwarzania i wymiany informacji (liczb, tekstu, dźwięku oraz obrazów i filmów). Tworzeniem tych narzędzi zajmuje się informatyka. Technologia informacyjna w szkole pogimnazjalnej rozszerza zakres narzędzi i zadań, które można z ich pomocą wykonać. Szkoła zapewnia możliwość korzystania z narzędzi informatycznych w nauczaniu i uczeniu się innych przedmiotów, w tym udostępnia pracownię komputerową wszystkim nauczycielom. Przydział godzin: 1; 0,75; 27. Cele kształcenia 1. Umiejętność wykorzystania różnych narzędzi informatycznych w procesie rozwiązywania problemów i komunikowania wyników. 2. Znajomość kierunków rozwoju TI. 3. Świadomość wpływu TI na życie gospodarcze i kulturalne współczesnego społeczeństwa. Treść Wymagania 1. Komputerowe środowisko pracy 1. Funkcje i parametry elementów zestawu komputerowego. 1. Posłużyć się systemem komputerowym, urządzeniami TI przyłączonymi do komputera i oprogramowaniem (znać elementy zestawu, ich funkcje, dobrać odpowiednie parametry, korzystać z nowego urządzenia z pomocą instrukcji). 2. Znać zasady konfigurowania własnego środowiska pracy. 3. Znać sposoby ochrony poufności danych. 4. Znać urządzenia współpracujące z komputerem (cyfrowy aparat fotograficzny, kamera internetowa, kamera cyfrowa, skaner). 5. Samodzielnie zapoznawać się z nowymi urządzeniami TI. 2. Posługiwanie się TI 1. Przetwarzanie informacji graficznej. 2. Złożone dokumenty tekstowe. 3. Arkusz kalkulacyjny. 4. Zarządzanie informacją w bazie danych kartotekowej lub relacyjnej. 5. Prezentacja multimedialna. 1. Znać przykłady edytorów grafiki i formaty plików graficznych. 2. Importować grafikę z aparatu fotograficznego i skanera. 3. Wykorzystywać programy graficzne do obróbki zdjęć i tworzenia albumów. 1. Zredagować złożony dokument tekstowy z wykorzystaniem: a) konspektu; b) stylów i szablonów; c) edytora równań; d) spisu treści. 2. Przygotować korespondencję seryjną. 1. Zaprojektować arkusz kalkulacyjny, stosować funkcje w formułach, tworzyć i przekształcać wykresy. 1. Zaprojektować bazę, tworzyć i drukować raporty. 1. Przygotować prezentację multimedialną, tworzyć slajdy, ustawiać przejścia między slajdami, uatrakcyjnić prezentację animacją, dźwiękiem. 240 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 6. Wyszukiwanie informacji za pomocą narzędzi TI. 7. Komunikowanie się w sieci: listy, grupy dyskusyjne, forum dyskusyjne, wymiana plików między komputerami, wideokonferencje. 8. Tworzenie stron www. 9. Współdziałanie aplikacji. 1. Korzystać ze źródeł informacji udostępnianych przez TI: wyszukać, zapisać i opracować informacje za pomocą poznanych narzędzi. 2. Wartościować i selekcjonować informacje. 1. Korzystać z usług sieci globalnej (grupy dyskusyjne, wymiana plików), publikować dokumenty w sieci. 1. Znać przykłady edytorów stron www i programów wspomagających tworzenie stron. 2. Zaprojektować i stworzyć prostą stronę www w języku HTML. Opublikować stronę w Internecie. 1. Rozwiązywać zadania wymagające współdziałania różnych aplikacji. 3. Kierunki rozwoju TI 1. Perspektywy rozwoju TI (poszerzanie dostępu do informacji i wzrost mocy obliczeniowych): szanse i zagrożenia. 1. Znać czynniki określające kierunki rozwoju TI oraz wynikające stąd korzyści i zagrożenia. 2. Znać prawne aspekty zastosowań TI. WYCHOWANIE FIZYCZNE Założenia Podstawa programowa określa treść i wymagania w odniesieniu do jednej z trzech obowiązkowych godzin wychowania fizycznego w tygodniu. Druga i trzecia godzina umożliwiają poszerzenie celów i treści zgodnie z miejscowymi potrzebami, tradycjami i możliwościami (rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 9 grudnia 2003 r., Dz. U. z 2003 r., Nr 217, poz. 2128). Szkoła jest zobowiązana: 1) prowadzić zajęcia z wychowania fizycznego w sali sportowej, w specjalnie przygotowanym pomieszczeniu zastępczym bądź na boisku szkolnym; szczególnie pożądane są zajęcia ruchowe na zewnątrz budynku szkolnego, 2) zapewnić urządzenia i sprzęt sportowy niezbędny do zdobycia przez uczniów umiejętności i rozwinięcia sprawności założonych w podstawie programowej, 3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa podczas planowania, organizowania i realizowania zajęć z wychowania fizycznego. W programie wychowania fizycznego należy rozwinąć ofertę gier rekreacyjnych i sportowych według lokalnych tradycji i możliwości. Wymagania należy uważać za wskaźniki dyspozycji uczniów niezbędnych do świadomego uczestniczenia w kulturze fizycznej, w tym wyboru form aktywności zdrowotnej i wypoczynkowej. Przydział godzin: 9; 3; 100. Cele kształcenia 1. Potrzeba aktywności fizycznej o każdej porze roku i w różnych warunkach atmosferycznych. 2. Zdolność wysiłkowa organizmu, w szczególności wydolność, wytrzymałość i siła mięśniowa, gibkość, względna szczupłość ciała oraz zahartowanie zwiększające odporność na bodźce atmosferyczne (temperaturę, wilgotność, wiatr). 3. Umiejętność kontrolowania aktywności i sprawności fizycznej. 4. Zainteresowanie „sportami całego życia”, w szczególności rodzinnymi formami aktywnego wypoczynku. Wychowanie fizyczne 241 5. Zdolność krytycznej analizy zjawisk współczesnego sportu, w tym ruchu olimpijskiego. Treść Wymagania 1. Aktywność zdrowotna 1. Zdrowy styl życia, trening zdrowotny, krytyczne korzystanie z technologii zdrowotnych: a) planowanie aktywności fizycznej dostosowanej do indywidualnych potrzeb i preferencji; b) samodzielne przygotowanie organizmu do wysiłku (rozgrzewka); c) choroby cywilizacyjne uwarunkowane zjawiskiem niedostatku ruchu; d) aktywność fizyczna i dieta jako warunki utrzymania właściwej masy ciała; e) potrzeby żywieniowe przy różnych rodzajach wysiłku fizycznego; f) krytyczna analiza mody na zdrowy styl życia, w tym aktywność fizyczną i dietę; g) zagrożenia zdrowia i sprawności ze strony substancji psychoaktywnych: nikotyny, alkoholu, narkotyków; h) zdrowotne konsekwencje stosowania środków farmakologicznych zwiększających efekty treningowe, w tym intensyfikujących przyrost masy mięśniowej. 2. Samokontrola aktywności i sprawności fizycznej oraz postawy ciała: a) samoocena objętości i intensywności aktywności fizycznej na tle indywidualnych potrzeb i norm zdrowotnych; b) samoocena sprawności fizycznej na tle indywidualnych potrzeb i norm zdrowotnych; c) samoocena względnej szczupłości ciała za pomocą wskaźnika wzrostowo-wagowego (BMI)na tle indywidualnych potrzeb i norm zdrowotnych); d) aktywność fizyczna, sprawność fizyczna i zdrowie współczesnych Polaków. 1. Wiedzieć, na czym polega zdrowy styl życia. 2. Wskazać najgroźniejsze choroby cywilizacyjne uwarunkowane zjawiskiem niedostatku ruchu. 3. Opracować program aktywności fizycznej dostosowany do własnych potrzeb. 4. Wiedzieć, jak przygotować organizm do wysiłku fizycznego (przeprowadzić rozgrzewkę). 1. Wyliczyć własny wskaźnik wagowo-wzrostowy (BMI) i wyjaśnić jego znaczenie dla zdrowia. 2. Aktywność rekreacyjna 1. Ergonomia pracy, formy wypoczynku: a) zasady ergonomicznej organizacji stanowiska pracy siedzącej, stojącej i w ruchu; pozycje ciała odciążające kręgosłup; b) aktywne formy wypoczynku w sytuacji zmęczenia fizycznego i umysłowego możliwe do zastosowania w szkole, w pracy i w domu; c) aktywność fizyczna jako sposób zapobiegania chorobom zawodowym. 1. Przyporządkować znane formy aktywnego wypoczynku do różnych rodzajów pracy zawodowej. 2. Wymienić rodzaje i przyczyny chorób zawodowych. 3. Zaprojektować własne stanowisko pracy z uwzględnieniem zasad ergonomii pracy i wypoczynku. 4. Zastosować ćwiczenia kształtujące, kompensacyjne i korekcyjne w celu przeciwdziałania negatywnym skutkom biologicznym pracy. 242 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 3. Wiedza o sporcie 1. Ciemne strony sportu: a) komercjalizacja sportu, w tym ruchu olimpijskiego; b) sport profesjonalny i sport dla wszystkich a zdrowie, etyczny i biologiczny aspekt dopingu; c) konstruktywna i destruktywna rola kibiców, w tym zachowania agresywne. 1. Wymienić przykłady i określić skutki komercjalizacji sportu. 2. Wyjaśnić relację między sportem profesjonalnym i sportem dla wszystkich a zdrowiem. 3. Opisać etyczne i biologiczne konsekwencje stosowania środków dopingujących. 4. Wymienić przykłady destrukcyjnego i konstruktywnego zachowania się kibiców sportowych. PRZYSPOSOBIENIE OBRONNE Założenia Nauczanie przysposobienia obronnego reguluje art. 166 ustawy z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony RP (Dz. U. z 2004 r., Nr 241, poz. 2416) oraz rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 27 czerwca 2002 r. (Dz. U. z 2002 r., Nr 113, poz. 987). Szkoła jest zobowiązana: 1) Dostosować treść i wymagania do rzeczywistych zagrożeń występujących na terenie gminy, powiatu, województwa. 2) Dzielić oddziały liczące więcej niż 30 uczniów na grupy podczas ćwiczeń z udzielania pierwszej pomocy (a także zajęć z terenoznawstwa, podstaw planowania i organizacji działań oraz strzelectwa sportowego, które mogą wypełniać czas nauczania nienormowany przez podstawę programową). W szkole specjalnej lub integracyjnej oraz w oddziale specjalnym lub integracyjnym szkoły ogólnodostępnej grupa ćwiczeniowa powinna liczyć od 5 do 7 uczniów. 3) Przeprowadzić dwa razy w ciągu roku szkolnego ćwiczenia z zakresu ewakuacji doraźnej z budynku szkoły. Ćwiczenia należy przeprowadzić w różnych warunkach uwzględniających nietypowe sytuacje zagrażające bezpieczeństwu uczniów, warunki pogodowe, brak prądu w szkole, rozpoczęcie ewakuacji podczas przerwy międzylekcyjnej, odcięcie głównej drogi ewakuacyjnej przez pożar, silne zadymienie budynku, obecność w budynku dużej grupy uczniów z innej szkoły. Przydział godzin: 2; 1,5; 53. Cele kształcenia 1. Poczucie odpowiedzialności za bezpieczeństwo osobiste oraz bezpieczeństwo rodziny, społeczności lokalnej, Polski i krajów Unii Europejskiej. 2. Umiejętność rozpoznawania zagrożeń bezpieczeństwa osobistego i publicznego w środowisku lokalnym; wiedza o zagrożeniach, które mogą wystąpić na terenie dużego obszaru kraju. 3. Umiejętność właściwego zachowania się w sytuacjach zagrożenia oraz udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej. 4. Przygotowanie do udziału w przedsięwzięciach ochronnych i do spełniania obowiązków obywatelskich w zakresie powszechnego obowiązku obrony. Treść Wymagania 1. Planowanie i organizowanie ochrony przed zagrożeniami 1. Bezpieczeństwo osobiste w domu, szkole, miejscach publicznych. 1. Identyfikować miejsca potencjalnie niebezpieczne w okolicy (np. dworce, parki, piwnice bloków, windy, bramy wjazdowe do posesji). 2. Znać formy zachowania się i cechy stroju, które mogą prowokować napad, pobicie lub zgwałcenie. Przysposobienie obronne 2. Sytuacje kryzysowe w szkole. 3. Sytuacje kryzysowe w miejscu zamieszkania. 4. Plan reagowania kryzysowego. 5. Prawo humanitarne. 243 3. Wiedzieć, jak zadbać o własne bezpieczeństwo, gdy jest się świadkiem interwencji policyjnej lub strzelaniny w miejscu publicznym. 4. Wiedzieć, jak się zachować w razie natknięcia się na materiały wybuchowe (petardy, niewybuchy, niewypały). 5. Umieć odciąć dopływ prądu i gazu do urządzeń domowych. 6. Znać numer centrum powiadamiania ratunkowego (112) oraz numery pogotowia ratunkowego, pogotowia policji, straży pożarnej, straży miejskiej (gminnej). 7. Znać międzynarodowe sygnały wzywania pomocy. 8. Znać optyczne sygnały powiadamiania załogi śmigłowca na terenach powodziowych i w górach. 9. Rozpoznawać symbole ostrzegawcze, którymi oznacza się w Unii Europejskiej materiały wybuchowe, utleniające, łatwopalne, żrące, drażniące, toksyczne i promieniotwórcze. Znać kody ADR na tablicach informacyjnych cystern kolejowych i drogowych. 1. Znać obowiązujące w szkole sygnały alarmowe oraz zasady postępowania na wypadek ogłoszenia alarmu pożarowego, alarmu ewakuacyjnego spowodowanego podłożeniem w budynku urządzenia wybuchowego, rozpylenia substancji drażniącej drogi oddechowe, wypadku cysterny z paliwem lub chemikaliami w pobliżu szkoły, zajęcia budynku szkoły przez terrorystów. 1. Wskazać na mapie topograficznej najbliższej okolicy tereny zagrożone pożarami (lasy, łąki, torfowiska), wylewami rzek i katastrofalnymi zatopieniami po uszkodzeniu zapór wodnych, drogi o dużym nasileniu ruchu, trasy przewozu niebezpiecznych substancji chemicznych i zakłady, które je wykorzystują. 2. Zaznaczyć na mapie bezpieczną trasę ewakuacji do nowego miejsca pobytu, biorąc pod uwagę sieć dróg, rzeźbę terenu, warunki atmosferyczne, przemieszczanie się rodziny pieszo, rowerami, samochodem, publicznymi środkami transportu. 3. Opracować plan działania na wypadek pożaru, powodzi, skażenia chemicznego i promieniotwórczego. 1. Rozpoznawać powszechne sygnały alarmowe informujące o klęsce żywiołowej lub zagrożeniu środowiska (alarm ogłoszony za pomocą syreny, dzwonu kościelnego, komunikatu radiowego). 2. Znać schemat struktury zarządzania kryzysowego na terenie gminy, powiatu i województwa. 1. Znać podstawy prawne ochrony ludności i dóbr kultury. 2. Ratownictwo i pierwsza pomoc medyczna 1. Pożar. 2. Powódź. 1. Znać podstawowe zasady gaszenia małych zarzewi ognia (w tym wiedzieć, jakie zagrożenie stwarza używanie wody do gaszenia urządzeń elektrycznych pod napięciem, cieczy palnych lżejszych od wody, substancji chemicznych reagujących z wodą); umieć się posługiwać sprzętem gaśniczym. 2. Wiedzieć, jak się zachować podczas pożaru w budynku i jak wzywać pomocy. 1. Wyjaśnić, jak powstaje zagrożenie epidemiologiczne na terenach powodziowych. 244 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum 3. Skażenie chemiczne. 4. Skażenie promieniotwórcze. 5. Atak ze strony zwierząt. 6. Atak ze strony ludzi. 7. Wypadki. 8. Ewakuowanie poszkodowanych ze strefy zagrożenia. 9. Psychologiczne skutki sytuacji kryzysowych. 10. Resuscytacja krążeniowo-oddechowa. 2. Wiedzieć, jak ograniczyć ryzyko zachorowań ludzi i zwierząt na terenach, z których ustąpiła woda powodziowa. 3. Zaplanować sprzątanie mieszkania (domu) i odkażenie studni po ustąpieniu wody powodziowej. 1. Znać zasady postępowania w przypadku zagrożenia spowodowanego wypadkiem cysterny z paliwem lub niebezpieczną substancją chemiczną, wykonać zastępcze środki ochrony przed skażeniami. 1. Znać działania zabezpieczające ludzi przed obłokiem promieniotwórczym powstałym po awarii elektrowni jądrowej. 1. Wiedzieć, co robić w przypadku zaatakowania przez psa. 2. Udzielić pierwszej pomocy medycznej osobie pogryzionej przez psa, ukąszonej przez żmiję w nogę, ukąszonej przez kleszcza, użądlonej przez pszczołę, osę, szerszenia. 1. Znać zasady postępowania w przypadku porwania dla okupu, uprowadzenia za granicę, sytuacji zakładnicznej. 1. Opracować komunikat informujący dyżurnego służby ratunkowej o wystąpieniu wypadku. 2. Wiedzieć, jak oznaczyć i zabezpieczyć miejsce wypadku drogowego (za pomocą trójkąta odblaskowego, latarki, świecy sygnałowej). 3. Wiedzieć, jak oznaczyć i zabezpieczyć miejsca innych wypadków (zerwanie linii wysokiego napięcia, ulatnianie się chemikaliów, pożar). 4. Wiedzieć, jak zadbać o bezpieczeństwo ratownika. 1. Znać zasady bezpiecznego wyciągania poszkodowanych z samochodu. 2. Umieć przeciągnąć poszkodowanego na odległość 20 m za pomocą chwytu ratunkowego Rauteka, koca lub chwytu za górną część kurtki. 3. Umieć przenieść poszkodowanego sposobami: „matczynym”, „na stołeczku” „na barana”, „na ławeczce”, na krześle, na pasie noszowym. 4. Znać zasady układania poszkodowanego na desce ratunkowej i noszach, wiedzieć, jak przenosić poszkodowanego na noszach z wykorzystaniem pasów noszowych i bez pasów (po schodach, przez rów, ogrodzenie). 5. Wykonać nosze zastępcze. 1. Rozumieć, jak stres wpływa na zachowanie się człowieka. 2. Wiedzieć, jak zapobiegać panice. 1. Wiedzieć, jakie urazy mogą szybko spowodować zgon poszkodowanego. 2. Rozumieć różnicę pomiędzy stanem śmierci klinicznej i śmierci biologicznej. 3. Znać podstawową procedurę badania czynności życiowych i zasadę segregacji rannych w stratach masowych; wykonać na manekinie treningowym cykl badania czynności życiowych poszkodowanego. 4. Znać zasady wykonywania sztucznego oddychania i zewnętrznego uciskania serca u dorosłego, dziecka do lat ośmiu, niemowlęcia; wykonywać przez 5–10 minut sztuczne oddychanie metodą usta-usta oraz sztuczne oddychanie z zewnętrznym uciskaniem klatki piersiowej w stałym tempie. Przysposobienie obronne 11. Pierwsza pomoc przedmedyczna. 12. Podstawa prawna pierwszej pomocy medycznej. 245 1. Znać objawy i umieć udzielić pomocy w następujących przypadkach: a) zawał serca; b) udar mózgu; c) atak padaczki; d) zadławienie; e) uraz kości lub stawu kończyny, amputacja urazowa kończyny; f) uraz kręgosłupa; g) uraz kości czaszki; h) krwotok z nosa, krwawiąca rana kończyny (w tym krwotok tętniczy); i) udar cieplny, oparzenie termiczne lub chemiczne; j) odmrożenie dłoni lub stóp; k) zatrucie środkami chemicznymi, jadami i środkami spożywczymi; l) zatrucia oddechowe. 1. Znać treść aktów prawnych regulujących obowiązek udzielania pierwszej pomocy poszkodowanym. 3. System obronności RP 1. Polski system bezpieczeństwa. 2. Organizacja i funkcjonowanie systemu obronnego państwa. 3. Powinności obronne administracji rządowej i samorządowej oraz obywateli RP. 4. Służba wojskowa i jej rodzaje. 5. Ochrona i obrona cywilna. 1. Znać uwarunkowania polskiego systemu bezpieczeństwa: a) położenie geograficzne, ukształtowanie terenu, potencjał demograficzny i gospodarczy (→ geografia); b) sojusze polityczne i militarne (→ wiedza o społeczeństwie). 1. Znać skład i zadania: a) podsystemu kierowania; b) układu militarnego: rodzaje sił zbrojnych RP, struktura i zadania obrony terytorialnej; c) układu pozamilitarnego. 1. Znać strukturę i zadania administracji wojskowej, rządowej i samorządowej w zakresie obronności kraju. 2. Znać zakres obowiązku świadczeń osobistych i rzeczowych obywateli. 1. Znać rodzaje służby wojskowej i treść regulujących je aktów prawa. 2. Znać tryb ubiegania się o skierowanie do służby zastępczej. 3. Znać procedury odwoływania się od decyzji rejonowej komisji poborowej, decyzji komendanta wojskowej komendy uzupełnień, decyzji o nałożeniu obowiązku świadczeń osobistych lub rzeczowych. 1. Znać rolę ochrony cywilnej oraz sposoby zarządzania w sytuacjach kryzysowych. 2. Znać rolę obrony cywilnej. 3. Znać tablice i znaki bezpieczeństwa. 246 Etap czwarty. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum WYCHOWANIE DO ŻYCIA W RODZINIE Założenia Treść i sposób nauczania przedmiotu wychowanie do życia w rodzinie określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 19 lipca 2002 r. (Dz. U. z 2002 r., Nr 121, poz. 1037) wydane na podstawie art. 4 ust. 3 ustawy z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży. Przydział godzin: 1; 0,75; 26. Cele kształcenia 1. Akceptacja rodziny jako podstawowej instytucji społecznej. 2. Wiedza o rozwoju człowieka i jego stosunkach z innymi. 3. Samoakceptacja. 4. Zdolność do współpracy, przyjaźni i miłości. Treść 1. Funkcje rodziny. 2. Konflikty w rodzinie, przyczyny i sposoby rozwiązywania: a) konflikt pokoleń (budowa prawidłowych relacji z rodzicami, wzajemne rozumienie swoich punktów widzenia); b) przemoc w rodzinie, wykorzystywanie seksualne (profilaktyka, pomoc). 3. Stosunek rodziny do członka niepełnosprawnego, w podeszłym wieku, chorego, umierającego. 4. Prawo rodzinne. Zawarcie małżeństwa, separacja, rozwód. Obowiązki państwa wobec rodziny. 5. Rodzina niepełna. 6. Trudności okresu dorastania. 7. Wartości i pojęcia związane z płciowością człowieka: męskość, kobiecość, miłość, rodzina, rodzicielstwo. Role społeczne kobiet i mężczyzn a panujące stereotypy. 8. Komplementarność płci: wzajemne dopełnianie się płci w sferach fizycznej, psychicznej, emocjonalnej i społecznej. Akceptacja własnej seksualności. 9. Istota seksualności człowieka i jej aspekty. Integracja seksualna. 10. Inicjacja seksualna, jej uwarunkowania i następstwa. Wymagania 1. Znać funkcje współczesnej rodziny, rozumieć zmiany zachodzące w tym zakresie w ciągu ostatnich dwóch stuleci. 1. Rozpoznać konstruktywny i destruktywny wkład uczestników w przebieg przykładowej interakcji w rodzinie. 2. Rozpoznać zachowania oparte i nieoparte na empatii. 3. Stosować podstawowe techniki negocjacji, zademonstrować postawę asertywną. 1. Znać prawa i obowiązki małżonków, prawa rodziców i dziecka. 1. Znać prawa osób samotnie wychowujących dziecko. 1. Rozumieć zagrożenia rozwoju człowieka ze strony alkoholizmu, narkomanii, pornografii, agresji, sekt. 1. Rozumieć znaczenie odpowiedzialności w przeżywaniu własnej płciowości i budowaniu więzi emocjonalnych z innym człowiekiem. 2. Zdawać sobie sprawę z nieadekwatności stereotypowych oczekiwań społecznych wobec kobiety i mężczyzny. 1. Rozumieć, akceptować i szanować osoby płci odmiennej. 1. Rozumieć, że wstyd jest uczuciowym sprzeciwem wobec uprzedmiotowienia seksualnego. 1. Znać argumenty biomedyczne, psychologiczne, socjologiczne i moralne za opóźnianiem wieku inicjacji seksualnej. Wychowanie do życia w rodzinie 11. Normy zachowań seksualnych. 12. Istota, rodzaje i etapy rozwoju miłości. 13. Małżeństwo i jego wartość: a) przygotowanie do małżeństwa; b) fazy małżeństwa. 14. Macierzyństwo i ojcostwo: a) przygotowanie do ról rodzicielskich; b) planowanie rodziny (metody rozpoznawania płodności, metody i środki antykoncepcji). 15. Przebieg i higiena ciąży. Rozwój prenatalny dziecka. Szkoła rodzenia, poród i naturalne karmienie. 16. Nieplanowana ciąża: a) aborcja jako zagrożenie dla zdrowia psychicznego i fizycznego; b) szukanie pomocy w sytuacjach trudnych. 17. Bezdzietność. Adopcja. 18. Postawy rodzicielskie a rozwój dziecka. Samotne rodzicielstwo. 19. Choroby przenoszone drogą płciową, zapobieganie. AIDS: profilaktyka, aspekt społeczny i etyczny, chory na AIDS w rodzinie. 20. Przemoc i przestępstwa seksualne; możliwości zapobiegania, sposoby obrony. Ośrodki pomocy psychologicznej, medycznej i prawnej. 247 1. Rozumieć potrzebę tolerancji wobec odmienności seksualnych. 1. Znać różnice w przeżywaniu miłości w poszczególnych etapach związku. 1. Rozumieć problemy wierności, zaufania i dialogu w małżeństwie. 2. Znać zasady rozwiązywania trudności i konfliktów w małżeństwie. 1. Zdawać sobie sprawę z odpowiedzialności za życie i rozwój potomstwa. 1. Znać zadania rodziców w okresie oczekiwania na narodziny dziecka, w czasie porodu i w pierwszym okresie życia dziecka. 1. Rozważyć aspekty aborcji: prawny, medyczny i etyczny. 1. Rozumieć związek między postawami rodzicielskimi a warunkami rozwoju dzieci. 1. Znać etiologię i przebieg AIDS. 1. Wiedzieć, jak korzystać z systemu poradnictwa dla młodzieży i rodzin. Etap zasadniczej szkoły zawodowej JĘZYK POLSKI Przydział godzin: 5; 3,75; 131. Cele kształcenia 1. Sprawność językowa i komunikacyjna w rozumieniu słuchanego i czytanego tekstu, mówieniu i pisaniu na poziomie umożliwiającym uczestnictwo w kulturze, efektywną działalność zawodową oraz kontynuowanie nauki. 2. Znajomość utworów literackich wchodzących w skład polskiego i europejskiego dziedzictwa kulturowego oraz podstawowych zasad analizy i interpretacji tekstów kultury. 3. Poczucie tożsamości narodowej i europejskiej. 4. Świadomość wartości i umiejętność wartościowania. Treść Wymagania 1. Doskonalenie umiejętności słuchania, mówienia, czytania i pisania. 1. Poprawnie mówić, komunikować się w różnych sytuacjach i kręgach społecznych, wyrażać własne poglądy, uzasadniać je i bronić ich, przestrzegać kultury języka i etykiety językowej. 2. Rozumieć związek między sposobem przekazywania informacji a skutecznością i wiarygodnością komunikatu, stosować zasady poprawności i jednoznaczności wypowiedzi. 3. Rozumieć czytane teksty literackie i użytkowe (zwłaszcza instrukcje i specyfikacje zawodowe). 4. Poprawnie pisać, jasno wyrażać własne opinie, napisać i zredagować: życiorys, podanie, notatkę, sprawozdanie, list, e-mail. 5. Umieć wypełnić formularze urzędowe (→ podstawy przedsiębiorczości). 1. Zdobywać wiedzę o świecie i człowieku z lektury gazet, czasopism, dzieł literackich, filmowych, muzycznych. 2. Popularne formy prasowe i ich cechy charakterystyczne: gazeta codzienna, tygodnik, miesięcznik. Prasa sportowa, prasa kobieca, poradniki. 3. Język mediów: informowanie, przekonywanie, manipulowanie. 4. Film: fabularny, dokumentalny, popularnonaukowy. 1. Rozpoznawać zjawiska manipulacji w mediach, podawać przykłady narzucania opinii i przeinaczania faktów. 1. Rozróżniać filmy: fabularny, dokumentalny, popularnonaukowy. 250 Etap zasadniczej szkoły zawodowej 5. Język filmu: obraz, dźwięk, scenografia, praca reżysera. 6. Radio i telewizja. 7. Źródła informacji o świecie i języku. 8. Wartości obecne w życiu codziennym i w tekstach kultury. Postawa proekologiczna. 1. Rozumieć rolę elementów języka filmu: obrazu, dźwięku, scenografii. 1. Badać spójność słowa, obrazu i dźwięku w danym programie telewizyjnym. 1. Wiedzieć, jak korzystać ze zbiorów bibliotecznych. 2. Znać rodzaje muzeów, napisać sprawozdanie z wizyty w muzeum. 3. Umieć korzystać z zasobów Internetu (→ technologia informacyjna). 1. Rozumieć, dlaczego są wartościami: prawda, dobro, piękno (w tym piękno natury), miłość, patriotyzm, tolerancja. 2. Rozpoznawać wartości zawarte w tekstach kultury i w życiu codziennym, związane z domem, małą ojczyzną, ojczyzną, wspólną Europą. Lektury obowiązkowe Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, wiersze, w tym: Różowa magia, Miłość (inc.: Nie widziałam cię już od miesiąca). Krzysztof Kamil Baczyński, wiersze, w tym Z głową na karabinie. Tadeusz Różewicz, wiersze, w tym Walentynki (poemat z końca XX wieku). Wisława Szymborska, wiersze, w tym: Portret kobiecy, Cebula. Tadeusz Borowski, Proszę państwa do gazu. Marek Hłasko, Pierwszy krok w chmurach. Sławomir Mrożek, Wina i kara. Hanna Krall, Zbawienie (z tomu Dowody na istnienie). Olga Tokarczuk, Najbrzydsza kobieta świata (z tomu Gra na wielu bębenkach). Janusz Głowacki, 1989 w Warszawie (z tomu Z głowy). Ryszard Kapuściński, Podróże z Herodotem (fragment początkowy). Andrzej Sapkowski, Wiedźmin (opowiadanie z tomu Ostatnie życzenie). Bogumił Hrabal, Bar świat. JĘZYK OBCY NOWOŻYTNY Założenia Opis języków obcych w podstawie programowej uwzględnia Europejski system opisu kształcenia językowego (Common European Framework). Szkoła zapewnia ciągłość nauczania przynajmniej jednego języka obcego od drugiego do ostatniego etapu edukacji i przygotowuje do uczenia się języka przez całe życie. Szkoła jest zobowiązana udostępnić: 1) pracownię językową wyposażoną w magnetofon kasetowy, odtwarzacz CD, magnetowid; 2) pracownię komputerową do prowadzenia lekcji językowych; 3) słowniki jedno- i dwujęzyczne dobrane do wieku i poziomu uczniów (początkowego, średniozaawansowanego i zaawansowanego), zestaw materiałów do pracy samodzielnej (gramatykę z ćwiczeniami, słownictwo w ćwiczeniach i testach), książki o krajach nauczanego języka w uproszczonej wersji językowej, zestawy uproszczonych tekstów literackich dla różnych poziomów językowych. W nauczaniu języka obcego należy: 1) pracować z grupami uczniów o podobnym poziomie umiejętności językowych ustalonych za pomocą testu plasującego; 2) integrować wszystkie cztery sprawności językowe (mówienie, słuchanie, czytanie i pisanie) i upodabniać komunikowanie się w języku obcym w klasie do naturalnego użycia języka w życiu codziennym; Język obcy nowożytny 251 3) stosować różne formy pracy, w tym pracę w parach i małych grupach oraz formę projektów; 4) zachęcać uczniów do samodzielnego oceniania swoich osiągnięć w nauczanym języku i poszukiwania najodpowiedniejszych strategii uczenia się. Przydział godzin: 3; 3; 105. Cele kształcenia 1. Znajomość języka obcego umożliwiająca komunikowanie się na poziomie podstawowym oraz skuteczne porozumiewanie się w obszarze specjalizacji zawodowej. 2. Opanowanie technik samodzielnej pracy nad językiem (samoocena, techniki uczenia się). 3. Poczucie własnej wartości oraz wiary w swoje możliwości językowe. 4. Postawa ciekawości tolerancji i otwartości wobec innych kultur. 5. Podstawowa wiedza o społeczeństwach mówiących tym językiem. 6. Umiejętność pośredniczenia między kulturą własną i obcą, wrażliwość na nieporozumienia i wynikające stąd konflikty. Treść Wymagania 1. Środki językowe 1. Środki językowe komunikowania się: a) umiarkowanie złożone struktury gramatyczne i wzory zdaniowe; b) słownictwo zapewniające wyrażanie podstawowych potrzeb komunikacyjnych w życiu codziennym i w miejscu pracy. 1. Rozumieć i formułować wypowiedzi z użyciem umiarkowanie złożonych struktur gramatycznych w następujących obszarach tematycznych: a) praca; b) żywienie; c) zdrowie. 2. Słuchanie 1. Ogólny sens sytuacji komunikacyjnych. 2. Ogólny sens prostych wypowiedzi i dialogów, informacje szczegółowe zawarte w wypowiedziach. 3. Sytuacja komunikacyjna jako wskazówka znaczeniowa. 1. Rozumieć intencje rozmówcy (pochwała, nagana, instruktaż). 1. Rozumieć prostą wypowiedź rodzimych użytkowników języka w różnych sytuacjach (zakupy, podróż, praca, wizyta u lekarza) i warunkach odbioru (rozmowa przez telefon, komunikat na dworcu). 2. Zrozumieć najważniejsze informacje zawarte w prostej wypowiedzi w miejscu pracy. 1. Domyślić się znaczenia słów lub wyrażeń na podstawie sytuacji. 3. Mówienie 1. Wypowiedzi ustne w wymienionych obszarach tematycznych. 2. Proste rozmowy w sytuacjach zawodowych. 3. Kontakty towarzyskie. 1. Opisać osobę, przedmiot, miejsce, zjawisko, czynność. 2. Opowiedzieć o wydarzeniu. 3. Wyrazić intencje i stany emocjonalne (np. zgodę, sprzeciw, radość, niezadowolenie). 1. Porozumiewać się w sytuacjach zawodowych (np. zadawać pytania, odpowiadać na pytania, przekazywać opinie lub polecenia). 1. Posługiwać się typowymi formami grzecznościowymi (przywitać się, pożegnać, prosić, dziękować). 2. Opowiedzieć o sobie, swoich zainteresowaniach i preferencjach. 252 Etap zasadniczej szkoły zawodowej 4. Czytanie 1. Teksty użytkowe. 2. Teksty literackie. 3. Kontekst językowy jako wskazówka znaczeniowa 1. Rozumieć teksty zawodowe: katalog, instrukcję, regulamin; wyszukać w tekście potrzebną informację szczegółową. 2. Rozumieć teksty ogólnego użytku: ogłoszenie, rozkład jazdy, ulotkę informacyjną, tekst reklamowy, list. 1. Uchwycić sens krótkiego opowiadania i komiksu. 1. Domyślić się znaczenia słów lub wyrażeń na podstawie kontekstu. 5. Pisanie 1. Formularze i kwestionariusze zawodowe. 2. Korespondencja zawodowa. 3. Korespondencja prywatna. 1. Wypełnić formularz (w tym podatkowy), kwestionariusz osobowy, prosty kwestionariusz ankiety. 1. Napisać podanie o pracę, życiorys zawodowy, notatkę służbową, odpowiedź na pytanie, zamówienie lub zażalenie. 1. Napisać prosty list prywatny na temat własnych doświadczeń. 6. Inne umiejętności 1. Strategie uczenia się języka obcego. 2. Źródła wiedzy językowej. 3. Realia socjokulturowe. 1. Dobierać strategie uczenia się języka obcego zgodne z własnymi celami i cechami indywidualnymi. 2. Dostrzegać własne i cudze błędy językowe. 1. Korzystać z jednojęzycznego słownika specjalistycznego. 2. Znajdować informacje w obcojęzycznych bazach danych i zasobach sieciowych. 1. Rozumieć podobieństwa i różnice między stylem życia w Polsce i krajach nauczanego języka. 2. Znać normy socjokulturowe pomagające funkcjonować na rynku pracy. JĘZYK MNIEJSZOŚCI NARODOWEJ LUB GRUPY ETNICZNEJ Założenia Przedmiot jest prowadzony na podstawie odrębnych przepisów w szkołach (oddziałach) z językiem nauczania mniejszości narodowej lub grupy etnicznej. W treści i wymaganiach obowiązują pojęcia z zakresu językoznawstwa, literaturoznawstwa i wiedzy o kulturze wprowadzone w opisie języka polskiego. Przydział godzin: 4; 4; 140. Cele kształcenia 1. Sprawność językowa i komunikacyjna w mówieniu, czytaniu, rozumieniu tekstu i pisaniu na poziomie umożliwiającym uczestnictwo we współczesnym życiu umysłowym i kulturalnym oraz kontynuowanie nauki. 2. Poznanie najważniejszych dzieł literatury, sztuki i nauki z dziedzictwa kulturowego społeczeństw z danego kręgu językowego. 3. Poczucie tożsamości narodowej (etnicznej), polskiej i europejskiej – integracja doświadczeń kulturowych. 4. Zainteresowanie odmiennością kulturową, otwartość i poszanowanie innych kultur, odrzucenie ksenofobii. Język mniejszości narodowej lub grupy etnicznej Treść 253 Wymagania 1. Komunikacja w języku ojczystym 1. Kultura języka ojczystego: poprawność wypowiedzi, bogactwo słownictwa, etykieta językowa. 2. Gramatyka języka ojczystego w zakresie umożliwiającym poprawne posługiwanie się językiem w mowie i piśmie. 3. Czytanie ze zrozumieniem tekstów użytkowych i literackich. 4. Pisanie tekstów. 5. Praca redakcyjna z własnym tekstem: znajomość zasad i poprawianie błędów językowych, ortograficznych, interpunkcyjnych. 6. Zbieranie informacji: korzystanie ze źródeł utrwalonych (encyklopedii, słowników: języka ojczystego, poprawności językowej, ortograficzny, frazeologiczny; prasy, Internetu) oraz z przekazów ustnych. Wykorzystywanie zgromadzonych informacji w wypowiedziach ustnych i pisemnych. 1. Poprawnie mówić, komunikować się w różnych sytuacjach i kręgach społecznych, wyrażać własne poglądy, uzasadniać je i bronić ich, przestrzegać kultury języka i etykiety językowej. 1. Czytać ze zrozumieniem teksty literackie i użytkowe (w tym instrukcje i specyfikacje zawodowe). 2. Rozpoznać przejawy manipulacji językowej w podanym tekście. 1. Pisać poprawnie, jasno wyrażać własne opinie. Napisać: podanie, życiorys, sprawozdanie, notatkę, instrukcję, list, list e-mail. Wypełnić formularz urzędowy. 1. Znać i umieć poprawić typowe błędy językowe popełniane przez społeczność lokalną. 1. Korzystać z klasycznych źródeł informacji: słowników, encyklopedii, Internetu i innych elektronicznych źródeł informacji. 2. Dziedzictwo kulturowe – poszukiwanie korzeni kultury rodzimej 1. Kultura narodowa (etniczna). 2. Współczesne problemy stosunków Polski i kraju (regionu) języka ojczystego; stereotypy. 1. Znać wartości narodowe związane z własnym dziedzictwem kulturowym (ojczyzna, mała ojczyzna, naród, społeczeństwo). 2. Rozumieć związek poznanych utworów literackich z życiem narodu i społeczności. 1. Znać dzieje współpracy i konfliktów między Polską a krajem (regionem) języka ojczystego. 2. Zrekonstruować stereotypowe obrazy Polski i Polaków w kraju (regionie) języka ojczystego i mieszkańców kraju (regionu) języka ojczystego w Polsce, umieć podważyć stereotypy. 3. Lektury Współczesne utwory prozatorskie i poetyckie. Teksty publicystyczne i użytkowe. Etap zasadniczej szkoły zawodowej 254 ETYKA Założenia Etyka jest przedmiotem fakultatywnym, nauczanym na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. (Dz. U. z 1992 r., Nr 36, poz. 155). Przydział godzin: 2; 1,5; 53. Cele kształcenia 1. Postawa refleksyjna wobec życia, wrażliwość etyczna. 2. Umiejętności rozpoznawania wartości i powinności w sytuacjach dnia codziennego, formułowania ocen moralnych, uzasadniania ich i poddawania pod dyskusję. 3. Świadomość głównych problemów moralnych współczesnego świata (w sferze obyczaju, gospodarki i polityki) i zasad ich rozwiązywania. 4. Umiejętność pracy nad własnym charakterem. Treść 1. Poszukiwanie drogowskazów moralnych: a) doktryna cnoty moralnej (Sokrates, Platon); b) eudajmonizm (Arystoteles); c) stoicyzm; d) hedonizm (cyrenaicy i epikurejczycy); e) utylitaryzm (John S. Mill); f) imperatyw kategoryczny (Immanuel Kant). 2. Moralność w szkole i w rodzinie: powinności ucznia i dziecka oraz powinności nauczyciela i rodziców. 3. Moralność w grupie rówieśniczej (w tym w stosunkach między kobietami i mężczyznami). 4. Moralność w pracy zawodowej: powinności pracownika względem odbiorcy wytwarzanych dóbr i pracodawcy. Prawa pracownika. 5. Moralność w życiu publicznym. 6. Powinności moralne względem zwierząt. 7. Powinności moralne względem samego siebie. Wymagania 1. Rozważyć różne rozwiązania konkretnego problemu moralnego wynikające z poznanych stanowisk etycznych. 1. Rozróżniać oceny moralne i pozamoralne. 1. Oceniać postępowanie rówieśników w szkole i w domu ze względu na powinności moralne. 2. Rozumieć powinności wynikające z podjęcia współżycia seksualnego. 1. Rozumieć pojęcie sprawiedliwości. 2. Rozumieć powody sprzeciwu moralnego wobec dyskryminacji i marginalizacji osób niepełnosprawnych. 1. Przedyskutować kontrowersyjne praktyki (w tym: przerywanie ciąży, eutanazję, eugenikę, klonowanie embrionów ludzkich) pod względem moralnym. 2. Rozważyć moralny wymiar dążeń do wyzwolenia narodowego i sprawiedliwości społecznej. 3. Rozumieć moralne podstawy ustroju demokratycznego. 1. Rozumieć powinności moralne człowieka wobec zwierząt. 1. Wiedzieć, jak pracować nad własnym charakterem. Wiedza o społeczeństwie 255 WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE Założenia Wiedza o społeczeństwie jest zintegrowanym wprowadzeniem do zastosowań nauk społecznych. Ma ważne funkcje wychowawcze: upowszechnia szacunek dla norm moralnych i prawnych oraz patriotyzm. Podstawa programowa wiedzy o społeczeństwie przedstawia jeden z możliwych sposobów integracji wiedzy. Autorzy programów kształcenia mogą dostosować treść przedmiotu do profilu zawodowego i reorganizować poniższe zagadnienia pod warunkiem wprowadzenia własnej, uzasadnionej zasady integracji. Przydział godzin: 3; 2,25; 79. Cele kształcenia 1. Zrozumienie polskiej drogi do demokracji i gospodarki rynkowej. 2. Przywiązanie do polskich wartości ustrojowych, więź z narodem, jego tradycjami i kulturą, patriotyzm. 3. Zapobiegliwość, samodzielność, świadomość obowiązków i praw. 4. Zdolność dokonywania racjonalnych wyborów w sprawach osobistych i publicznych. 6. Gotowość stosowania zasad etycznych w pracy i biznesie oraz przeciwdziałania zjawiskom patologicznym. Treść Wymagania 1. Najnowsza historia Polski 1. Wybuch drugiej wojny światowej. 2. Główne fronty działań wojennych w drugiej wojnie światowej. 3. Społeczeństwo polskie pod dwiema okupacjami. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) znać genezę drugiej wojny światowej. 1. Znać główne założenia polityki zagranicznej III Rzeszy oraz żądania wysuwane pod adresem sąsiednich państw. 2. Znać postanowienia układu Ribbentrop-Mołotow. 3. Wskazać na mapie najważniejsze bitwy w czasie wojny obronnej 1939 r. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) wskazać na mapach świata z lat 1933 i 1943 państwa Osi i państwa koalicji antyhitlerowskiej. 1. Usytuować w czasie przełomowe wydarzenia drugiej wojny światowej (bitwa o Anglię, atak niemiecki na ZSRR, przystąpienie USA do wojny, oblężenie Stalingradu, lądowanie we Włoszech, lądowanie w Normandii, zdobycie Berlina, amerykański atak nuklearny w Japonii). 2. Znać okoliczności powstawania polskich formacji zbrojnych na Zachodzie i Wschodzie i ich udział w wysiłku militarnym aliantów. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) wskazać na mapie podział ziem polskich pomiędzy okupantów. 1. Scharakteryzować główne cele polityki władz okupacyjnych wobec społeczeństwa polskiego. 2. Scharakteryzować formy eksterminacji społeczeństwa polskiego podejmowane przez władze okupacyjne. 3. Wskazać na mapie najważniejsze miejsca zbrodni niemieckich i radzieckich na obywatelach polskich. 4. Scharakteryzować postawy Polaków wobec okupantów. 256 Etap zasadniczej szkoły zawodowej 4. Polskie państwo podziemne. 5. Powstania antyhitlerowskie. 6. Świat po drugiej wojnie światowej. 7. Narodziny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. 8. Stalinizm. 9. Polska pod rządami Władysława Gomułki. 10. Dekada Edwarda Gierka. 1. Wymienić najważniejsze struktury organizacyjne i głównych przywódców polskiego państwa podziemnego. 2. Znać przykłady akcji zbrojnych polskiego podziemia wojskowego. 3. Ocenić znaczenie tajnego nauczania dla społeczeństwa pod okupacją i dziejów Polski. 1. Rozumieć przyczyny i następstwa powstania w getcie warszawskim. 2. Rozumieć przyczyny i następstwa powstania warszawskiego 1944 r. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) znać wpływ postanowień konferencji w Jałcie i Poczdamie na podział polityczny Europy i świata. 1. Scharakteryzować straty ludnościowe, materialne i kulturowe ZSRR i Niemiec w następstwie drugiej wojny światowej. 2. Wskazać na mapie przebieg żelaznej kurtyny, wymienić państwa będące w radzieckiej strefie wpływów. 3. Rozumieć przyczyny tworzenia międzynarodowych struktur politycznych, wojskowych i ekonomicznych (NATO, Układ Warszawski, Wspólnota Gospodarcza, RWPG). 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) określić straty ludnościowe, materialne i kulturowe Polski w następstwie drugiej wojny światowej. 1. Wskazać na mapie zmiany granic Polski. 2. Rozumieć okoliczności utworzenia PKWN, znać główne decyzje PKWN. 3. Znać główne etapy przejmowania władzy przez komunistów. 4. Rozumieć najważniejsze cechy ustroju politycznego i gospodarczego PRL. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) usytuować okres stalinizmu w powojennych dziejach Polski, znać główne cechy stalinowskiej ideologii i praktyki politycznej w Polsce. 1. Scharakteryzować system terroru stalinowskiego w ZSRR. 2. Rozumieć przyczyny i następstwa protestów społecznych w październiku 1956 r. 1. Wymienić i scharakteryzować najważniejsze zmiany w życiu politycznym i społecznym po przełomie październikowym. 2. Scharakteryzować reakcję władz na wystąpienia studenckie w marcu 1968 r. 3. Ocenić znaczenie udziału wojsk polskich w interwencji w Czechosłowacji w 1968 r. 4. Rozumieć przyczyny wybuchu niezadowolenia społecznego w grudniu 1970 r., wskazać na mapie najważniejsze ośrodki wystąpień robotniczych. 5. Scharakteryzować reakcję władz na wystąpienia robotników. 1. Rozumieć przyczyny i skutki załamania gospodarczego w drugiej połowie dekady. 2. Rozumieć przyczyny wystąpień robotniczych latem 1976 r., scharakteryzować formy represji zastosowane przez władze i reakcję opozycji demokratycznej. Wiedza o społeczeństwie 257 11. Rewolucja Solidarności 1980 r. 1. Rozumieć polityczne i społeczne znaczenie pierwszej pielgrzymki papieża Jana Pawła II do Polski. 2. Rozumieć główne przyczyny robotniczych protestów latem 1980 r., wskazać na mapie największe ośrodki protestów. 3. Znać postaci najważniejszych przywódców strajków i „Solidarności”. 4. Znać deklarowane przez władzę i rzeczywiste uzasadnienie stanu wojennego w Polsce. 5. Scharakteryzować formy represji zastosowanych przez władze wobec społeczeństwa w okresie stanu wojennego. 12. Europa i świat w dwóch ostat1. Scharakteryzować główne zasady polityki USA wobec Euronich dekadach XX stulecia. py i świata za prezydentury Ronalda Reagana. 2. Rozumieć najważniejsze zmiany w polityce wewnętrznej i zagranicznej ZSRR pod rządami Michaiła Gorbaczowa. 13. Postanowienia Okrągłego Stołu. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) znać postanowienia Okrągłego Stołu; b) ocenić rolę Lecha Wałęsy w demontażu PRL. 1. Ocenić znaczenie wydarzeń w Polsce w 1989 r. dla Europy i świata. 2. Społeczeństwo i państwo i stosunki międzynarodowe 1. Społeczeństwo polskie: a) warstwy społeczne; b) młodzież, subkultury młodzieżowe. 2. Być Polakiem i obywatelem: a) patriotyzm, nacjonalizm, szowinizm; b) mniejszości narodowe i etniczne. 3. Aktywność obywateli: a) formy aktywności w społeczności lokalnej i państwie; b) opinia publiczna, środki masowego przekazu, propaganda i manipulacja. 4. Partie polityczne i wyborcy: a) polska scena polityczna; b) kampania wyborcza, decyzje wyborców. 5. Państwo demokratyczne: a) definicja i funkcje; b) klasyfikacja państw ze względu na formę i ustrój polityczny; c) demokracja bezpośrednia i przedstawicielska. 1. Znać główne wymiary zróżnicowania społeczeństwa polskiego i zastosować je do opisu swojej społeczności lokalnej. 2. Scharakteryzować subkultury młodzieżowe. 1. Rozumieć pojęcia: patriotyzm, nacjonalizm, szowinizm. 2. Rozpoznać przejawy nietolerancji religijnej i etnicznej, rasizmu i antysemityzmu, rozumieć, dlaczego zasługują na potępienie. 1. Podać przykłady konstruktywnych i destruktywnych działań obywateli w społeczności lokalnej i w kraju. 2. Odczytywać i interpretować tabele lub wykresy prezentujące wyniki badania opinii publicznej. 3. Wskazać przejawy propagandy i manipulacji w tekstach prasowych, audycjach telewizyjnych i radiowych. 1. Scharakteryzować najważniejsze współczesne ideologie polityczne: konserwatyzm, liberalizm, socjalizm i socjaldemokrację, chrześcijańską demokrację, nacjonalizm, „zielonych”. 2. Wiedzieć, co to jest partia polityczna, znać główne partie reprezentowane w parlamencie. 3. Wiedzieć, co powinien brać pod uwagę wyborca, oddając swój głos; znaleźć informacje na temat kandydatów i programów wyborczych. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) rozumieć, czym jest państwo, odróżniać państwo od społeczeństwa. 1. Porównać formy państwa: republikę, monarchię, demokrację, państwo autorytarne i totalitarne. 258 Etap zasadniczej szkoły zawodowej 6. Podstawy ustroju Polski: a) konstytucja RP; b) wybory i referendum; c) relacje państwo–Kościół. 7. Władza ustawodawcza: a) Sejm i Senat RP; b) procedura legislacyjna. 8. Władza wykonawcza: a) Prezydent RP; b) Rada Ministrów. 9. Inne organy władzy publicznej: a) administracja rządowa; b) Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu, Najwyższa Izba Kontroli, sąd lustracyjny. 10. Samorząd w Polsce: a) terytorialny; b) zawodowy i gospodarczy. 11. System prawny Rzeczypospolitej Polskiej: a) prawo i jego funkcje, źródła prawa w Polsce; b) rodzaje sądów, prokuratura, sędziowie i ławnicy, adwokaci, radcy prawni, notariusze. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) przedstawić najważniejsze zasady ustrojowe w Konstytucji RP (suwerenność narodu, podział władz, rządy prawa, pluralizm). 1. Rozumieć, że wybory i referendum to dwa sposoby sprawowania władzy przez obywateli; omówić zasady i sposób przeprowadzania wyborów w Polsce. 2. Wiedzieć, jak są uregulowane w Polsce stosunki między państwem i Kościołem (bezstronność państwa, autonomia Kościołów, konkordat). 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) znać zasady działania sejmu i senatu (kadencja, władze, posiedzenia plenarne, komisje, głosowanie). 1. Rozumieć, jakie znaczenie ma w pracy parlamentu podział na koalicję i opozycję. 2. Opisać procedurę uchwalania ustawy. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) znać najważniejsze zadania prezydenta, wiedzieć, kto jest prezydentem; b) znać najważniejsze zadania rządu, wiedzieć, kto jest premierem. 1. Wiedzieć, jak jest powoływany prezydent i jak można go odwołać. 1. Scharakteryzować podstawowe zadania terenowej administracji rządowe: wojewody, urzędów skarbowych, straży granicznej, służby celnej, administracji wojskowej. 2. Przedstawić zadania i sposób działania Trybunału Konstytucyjnego i Trybunału Stanu. 3. Wiedzieć, czym się zajmuje Najwyższa Izba Kontroli i uzasadnić znaczenie działalności NIK dla prawidłowego funkcjonowania państwa. 4. Wiedzieć, co to jest lustracja i jakie instytucje uczestniczą w jej przeprowadzaniu. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) uzasadnić potrzebę samorządności w państwie demokratycznym; b) znać sposób wybierania i najważniejsze zadania samorządu gminnego, powiatowego i wojewódzkiego. 1. Wiedzieć, w którym urzędzie i w jaki sposób można uzyskać dowód osobisty, paszport, prawo jazdy, zawrzeć ślub, zameldować się, zapłacić podatek za psa, uzyskać pozwolenie na budowę. 2. Znać organizacje samorządu gospodarczego działające w obszarze przyszłej aktywności zawodowej ucznia. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) wyjaśnić, co to jest prawo i jakie funkcje pełni w życiu państwa, społeczeństwa i jednostki; b) wymienić dziedziny prawa (cywilne, karne, administracyjne). 1. Przedstawić strukturę sądów w Polsce. 2. Wiedzieć, do jakich instytucji i osób można się zwrócić o pomoc prawną w konkretnych przypadkach. Wiedza o społeczeństwie 12. Prawo cywilne: a) kodeks cywilny, osoby fizyczne i osoby prawne; b) postępowanie cywilne, apelacja i kasacja, wyszukiwanie i interpretowanie przepisów prawa; c) prawo rodzinne. 13. Prawo karne: a) przestępstwa i wykroczenia, kary oraz środki karne, odpowiedzialność karna nieletnich; b) postępowanie przygotowawcze i sądowe; c) prawa ofiary i oskarżonego, obrona konieczna; d) policja. 14. Prawo administracyjne: a) postępowanie administracyjne; b) wojewódzkie sądy administracyjne, Naczelny Sąd Administracyjny. 15. Prawa człowieka: a) prawa i wolności w Konstytucji RP; b) prawa mniejszości narodowych i religijnych, prawa kobiet, prawa dzieci, prawa uczniów. 259 1. Rozumieć pojęcia: osoba fizyczna i osoba prawna, zdolność do czynności prawnych, odpowiedzialność cywilna. 2. Znać uczestników i przebieg procesu cywilnego. 3. Podać przykłady spraw, które reguluje prawo rzeczowe, zobowiązań, rodzinne i spadkowe. 4. Znać warunki zawierania małżeństwa, prawa i obowiązki małżonków, sposób przeprowadzania separacji i rozwodu. 5. Wiedzieć, na czym polega sprawowanie władzy rodzicielskiej i jakie obowiązki i prawa mają dzieci. 1. Rozumieć pojęcia i zasady prawa karnego: odpowiedzialność karna, przestępstwo a wykroczenie, zasada domniemania niewinności, kary i środki karne. 2. Znać zasady odpowiedzialności nieletnich za popełnienie przestępstwa. 3. Znać przebieg postępowania karnego i uczestniczące w nim organy i strony. 4. Napisać zawiadomienie do prokuratury o popełnieniu przestępstwa. 5. Znać prawa przysługujące ofierze, oskarżonemu i świadkowi, wiedzieć, co to jest obrona konieczna. 6. Znać uprawnienia i obowiązki policjantów i innych służb porządkowych. 1. Wiedzieć, jak można się odwołać od decyzji i postanowień organów administracyjnych. 2. Napisać odwołanie lub zażalenie na decyzję administracyjną oraz skargę do wojewódzkiego sądu administracyjnego. 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) uzasadnić tezę, że prawa człowieka są powszechne, przyrodzone i niezbywalne. 1. Opisać prawa i wolności człowieka i obywatela według Konstytucji RP. 2. Wiedzieć, jak działają i jakie sprawy rozpatrują: Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, Komitet Praw Człowieka w Genewie oraz Międzynarodowy Trybunał Karny w Hadze. 16. Stosunki międzynarodowe we 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: współczesnym świecie: a) znać genezę ONZ. a) suwerenność; 1. Przedstawić cele i strukturę ONZ. b) organizacje międzynarodowe 2. Rozumieć, czym jest suwerenność w stosunkach międzyna(ONZ). rodowych. 17. Polska w Unii Europejskiej: 0. Sprawdzenie wiedzy z gimnazjum: a) zasady i instytucje, obywatela) znać rolę Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali oraz Eurostwo europejskie; pejskiej Wspólnoty Gospodarczej w integracji europejskiej. b) Polska jako członek Unii 1. Wiedzieć, czym się zajmują najważniejsze instytucje UE: (perspektywy i problemy; Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej, Parlament Euronauka i praca w krajach UE). pejski, Komisja Europejska, Trybunał Sprawiedliwości, Europejski Bank Centralny. 2. Ocenić skutki wejścia Polski do UE, wskazać korzyści i problemy, które się z tym wiążą. 4. Znać zasady korzystania z funduszy unijnych przez obywateli polskich, firmy i inne instytucje. 260 Etap zasadniczej szkoły zawodowej 5. Wyszukać informacje o możliwościach podejmowania nauki i pracy w innych krajach UE. 1. Wskazać na mapie miejsca konfliktów międzynarodowych (Bałkany, Irlandia Północna, Izrael–Palestyna, Irak, Czeczenia, Indie–Pakistan, Ruanda) i krótko je schakteryzować. 2. Przedstawić na przykładach najczęściej stosowane metody rozwiązywania sporów międzynarodowych. 3. Wiedzieć, jak działa NATO i co wynika dla Polski z członkostwa w tej organizacji. 4. Rozumieć przyczyny terroryzmu, podać przykłady działań terrorystów, ocenić, na ile skuteczne są dotychczasowe metody zwalczania terroryzmu. 18.Konflikty międzynarodowe: a) punkty zapalne na świecie; b) Polska jako członek NATO; c) terroryzm. 3. Podstawy przedsiębiorczości 1. Przedsiębiorczość jako postawa człowieka: cechy i przejawy, mocne i słabe strony własnej osobowości. 2. Praca zespołowa: cele i zasady. 1. Znać cechy postawy przedsiębiorczości. 2. Opisać mocne i słabe strony własnej osobowości. 5. Przedsiębiorstwo: majątek i źródła jego finansowania, koszty, przychody i wynik finansowy. 6. Państwo a gospodarka: a) produkt krajowy brutto; b) funkcje budżetu państwa i budżetu jednostki samorządu terytorialnego; c) podatki, deklaracja podatkowa PIT; d) bank centralny i banki komercyjne. 1. Rozróżniać składniki aktywów i pasywów firmy. 2. Obliczać i interpretować wynik finansowy firmy (na prostych przykładach). 1. Odróżniać cele i zasady pracy zespołowej od celów i zasad pracy indywidualnej. 2. Stosować werbalne i niewerbalne formy komunikacji interpersonalnej, pokonywać bariery komunikacyjne. 1. Zanalizować i ocenić budżet gospodarstwa domowego. 3. Gospodarstwo domowe: 2. Znać prawa konsumenta i sposoby ich ochrony, złożyć rea) racjonalne gospodarowanie klamację wadliwego towaru. budżetem domowym; b) ochrona praw konsumentów; 3. Znać cele i cechy ubezpieczeń społecznych, zdrowotnych i gospodarczych. c) ubezpieczenia: społeczne, zdrowotne i gospodarcze. 4. Rynek: 1. Znać podstawowe funkcje rynku. a) giełda papierów wartościo2. Wymienić czynniki wpływające na popyt, podaż i cenę. wych; 3. Obliczać dochód realny, określić wpływ jego poziomu na b) inwestowanie własnych piestrukturę wydatków konsumentów. niędzy (formy i kryteria). 4. Rozróżniać akcje i obligacje, korzystać z informacji giełdowych dotyczących kursu akcji oraz indeksów WIG, WIG 20, TECHWIG. 5. Opisać sposoby efektywnego inwestowania własnych pieniędzy. 1. Rozróżniać główne mierniki gospodarki w skali państwa: produkt krajowy brutto (PKB), produkt narodowy brutto (PNB), PKB per capita oraz ich zmiany. 2. Rozróżniać podatki bezpośrednie i pośrednie, podatnika i płatnika. 3. Wypełnić deklarację podatkową PIT, podatkową księgę przychodów i rozchodów. 4. Obliczyć procent od kredytu i lokaty bankowej (na prostych przykładach). 5. Porównywać oferty usług różnych banków komercyjnych. 7. Polska w Unii Europejskiej: 1. Znać najważniejsze korzyści i koszty integracji Polski z Unią Europejską oraz współpracy z innymi krajami. a) cele współpracy gospodarczej z innymi krajami; 2. Rozróżniać eksport i import, obliczać saldo bilansu handlowego. Matematyka b) eksport, import, kurs walutowy; c) możliwości pracy na rynku unijnym. 8. Aktywność zawodowa człowieka: motywy, wyznaczanie sobie celów, doskonalenie kwalifikacji. 9. Rynek pracy: a) czynniki popytu i podaży pracy; b) bezrobocie; c) planowanie własnej kariery zawodowej. 10. Poszukiwanie pracy: a) metody, źródła informacji o miejscach pracy; b) dokumenty potrzebne w ubieganiu się o pracę; c) rozmowa kwalifikacyjna. 261 3. Obliczać kurs walutowy. 4. Znać możliwości i warunki podjęcia pracy w innych krajach Unii Europejskiej. 1. Rozumieć motywy aktywności zawodowej człowieka. 1. Znać przyczyny, miary i skutki bezrobocia oraz sposoby walki z bezrobociem. 1. Sporządzić podstawowe dokumenty potrzebne w ubieganiu się o pracę: list motywacyjny i życiorys zawodowy (cv). 2. Dokonać autoprezentacji, demonstrując pozytywne myślenie, samoakceptację, odpowiedzialność i inicjatywę. 3. Przygotować się do rozmowy kwalifikacyjnej i właściwie w niej uczestniczyć. 4. Umieć szukać informacji o lokalnym, krajowym i unijnym rynku pracy i wykorzystywać je. 1. Znać podstawowe prawa i obowiązki pracownika oraz pracodawcy. 2. Rozróżniać typowe umowy dotyczące zatrudnienia: umowę o pracę (w tym: na okres próbny, na czas określony, na czas nieokreślony, w celu przygotowania zawodowego), umowę o dzieło, umowę zlecenia. 11. Prawo pracy: a) nawiązywanie i rozwiązywanie stosunku pracy; b) podstawowe prawa i obowiązki pracownika oraz pracodawcy. 12. Samozatrudnienie: pomysł na 1. Zaplanować uruchomienie działalności gospodarczej, znać działalność gospodarczą, proceprocedury rejestracji. dury rejestracji. 13. Etyka w pracy i biznesie: war1. Oceniać zachowania ludzi pod względem zasad etyki pracy tość postawy etycznej, przeciwi biznesu. działanie korupcji, mobbingowi, 2. Znać metody przeciwdziałania korupcji, mobbingowi, nienieuczciwej konkurencji i prakuczciwej konkurencji i praktykom monopolistycznym. tykom monopolistycznym. MATEMATYKA Przydział godzin: 3; 2,25; 79. Cele kształcenia 1. Wiadomości i umiejętności matematyczne niezbędne do sprawnego funkcjonowania w życiu codziennym. 2. Umiejętność odpowiedzialnego myślenia, tj. wypowiadania sądów pewnych, uzasadniania ich metodą dedukcji, krytycznej analizy informacji i obalania rozumowań błędnych przez podawanie odpowiednich przykładów. 3. Umiejętności operowania najprostszymi obiektami abstrakcyjnymi (liczbami, zmiennymi, funkcjami, figurami, bryłami, zdarzeniami), w tym używania ich do budowy prostych modeli matematycznych różnorodnych sytuacji życia codziennego w celu rozwiązywania problemów praktycznych. Etap zasadniczej szkoły zawodowej 262 Treść Wymagania 1. Liczby 1. Działania na liczbach rzeczywistych. 2. Porównywanie liczb rzeczywistych. 3. Procenty i promile. 1. Wykorzystywać w obliczeniach cechy podzielności liczb przez 2, 3, 5, 9, 10, 25, 100. 2. Podać przybliżenia liczb z określoną dokładnością, szacować wyniki. 3. Posługiwać się w obliczeniach liczbą π. 4. Dodawać, odejmować, mnożyć i dzielić liczby, również za pomocą kalkulatora. 5. Obliczać potęgi o wykładnikach całkowitych i wykorzystywać w obliczeniach własności tych potęg. 6. Zapisywać i odczytywać liczby w notacji wykładniczej. 7. Obliczać pierwiastki stopnia drugiego i trzeciego (w tym pierwiastki stopnia trzeciego z liczb ujemnych) lub określać ich wartość przybliżoną; wykorzystywać własności tych pierwiastków w obliczeniach. 8. Stosować w obliczeniach własności działań i kolejność wykonywania działań. 1. Zaznaczać na osi liczbowej liczby całkowite, ułamki o mianowniku nie większym niż 10, liczby dziesiętne mające najwyżej jedną cyfrę po przecinku. 2. Wskazywać liczbę największą i najmniejszą w zbiorze skończonym, ustawiać elementy zbioru skończonego w określonym porządku. 1. Wykorzystywać procenty i promile w sytuacjach praktycznych. 2. Algebra 1. Wielomiany. 2. Wzory skróconego mnożenia. 3. Równania i nierówności pierwszego stopnia z jedną niewiadomą. 4. Układy równań pierwszego stopnia z dwiema niewiadomymi. 5. Proporcje. 6. Równania kwadratowe. 1. Zapisywać i odczytywać wyrażenia algebraiczne typu: x + 3; 2x; x2 – 4. 2. Obliczać wartość liczbową wyrażenia algebraicznego. 3. Zapisywać wielomian w prostszej postaci, redukując wyrazy podobne. 4. Dodawać i odejmować wielomiany, mnożyć wielomian przez jednomian. 1. Wykorzystywać wzory na kwadrat sumy, kwadrat różnicy i różnicę kwadratów. 2. Rozkładać na czynniki: a) wielomian typu x2 + 4x + 4 z wykorzystaniem wzorów skróconego mnożenia; b) wielomian typu 2x2 – 4x z wyłączeniem wspólnego czynnika przed nawias. 1. Rozwiązywać równania i nierówności pierwszego stopnia z jedną niewiadomą. 1. Rozwiązywać układy dwóch równań pierwszego stopnia z dwiema niewiadomymi. 2. Podać interpretację geometryczną układu dwóch równań pierwszego stopnia z dwiema niewiadomymi. 1. Wykorzystywać proporcje w sytuacjach praktycznych. 1. Rozwiązywać równania kwadratowe z wykorzystaniem rozkładu na czynniki. Matematyka 263 3. Funkcje 1. Układ współrzędnych na płaszczyźnie. 2. Funkcje liczbowe. 3. Funkcja liniowa i jej podstawowe własności. 1. Obliczać odległość punktów w układzie współrzędnych. 1. Określać własności funkcji na podstawie jej wykresu: wartość najmniejszą, największą, miejsca zerowe, wartość funkcji dla danego argumentu. 2. Znajdować argumenty, dla których funkcja przyjmuje określoną wartość, rośnie, maleje lub jest stała, a także argumenty, dla których wartości funkcji są dodatnie lub ujemne. 1. Zapisywać równanie prostej w postaci x = a lub y = ax + b, spełniającej określone warunki (np. równoległej do osi y i przechodzącej przez dany punkt, o danym współczynniku kierunkowym, przecinającej oś y w danym punkcie). 2. Znajdować równanie prostej przechodzącej przez punkt o znanych współrzędnych równoległej do prostej danej wzorem. 3. Znajdować równanie prostej przechodzącej przez punkt o znanych współrzędnych prostopadłej do prostej danej wzorem. 4. Planimetria 1. Kąty. 2. Wielokąty. 3. Okrąg, koło. 4. Okrąg wpisany w trójkąt i opisany na trójkącie. 5. Twierdzenie Talesa. 6. Funkcje trygonometryczne kąta ostrego w trójkącie prostokątnym. 7. Figury symetryczne osiowo i środkowo. 8. Twierdzenie Pitagorasa. 9. Skala i plan. 1. Rysować, mierzyć i porównywać kąty. 2. Wykorzystywać własności kątów wierzchołkowych, przyległych, naprzemianległych i odpowiadających w zastosowaniach praktycznych. 3. Wykorzystywać własności kątów środkowych i wpisanych w koło. 1. Obliczać obwody i pola wielokątów. 1. Określać wzajemne położenie prostej i okręgu. 2. Obliczać pole koła i obwód okręgu. 1. Opisywać okrąg na trójkącie. 2. Wpisywać okrąg w trójkąt. 1. Dzielić odcinek na równe części. 2. Sprawdzać, czy proste przecinające ramiona kąta są równoległe. 3. Wykorzystywać własności figur podobnych. 4. Wykorzystywać cechy przystawania trójkątów. 1. Obliczać długości odcinków z wykorzystaniem funkcji trygonometrycznych kąta ostrego w trójkącie prostokątnym. 1. Wykorzystywać własności figur symetrycznych osiowo i środkowo. 1. Stosować twierdzenie Pitagorasa i twierdzenie odwrotne. 1. Określać rzeczywiste wymiary figury narysowanej w skali. 2. Rysować figurę w danej skali. 3. Ustalać skalę planu i szkicować plan danego obiektu. 4. Odczytywać informacje z planu i mapy. 5. Stereometria 1. Graniastosłupy. 1. Określać położenie krawędzi i ścian w graniastosłupach i ostrosłupach. Etap zasadniczej szkoły zawodowej 264 2. Ostrosłupy. 1. Określać kąt nachylenia krawędzi do podstawy oraz kąt nachylenia ściany bocznej do podstawy w ostrosłupie; kąt nachylenia przekątnej do podstawy, kąt między przekątną a krawędzią boczną w graniastosłupie. 2. Obliczać objętość i pole powierzchni graniastosłupa prostego i ostrosłupa. 1. Obliczać objętość i pole powierzchni bryły obrotowej (walca, stożka, kuli). 2. Wykorzystywać własności przekroju osiowego bryły obrotowej. 3. Bryły obrotowe. 6. Statystyka 1. Zbieranie, interpretowanie, odczytywanie i przedstawianie danych. 2. Średnia arytmetyczna. 1. Zbierać i gromadzić dane (→ technologia informacyjna). 2. Prezentować dane w postaci tabel, wykresów, diagramów (→ technologia informacyjna). 3. Odczytywać i interpretować dane przedstawione w postaci tabel, wykresów, diagramów. 1. Obliczać i interpretować średnią arytmetyczną. PRZYRODOZNAWSTWO Założenia Przyrodoznawstwo jest zintegrowanym wprowadzeniem do zastosowań nauk przyrodniczych. Ma ważne funkcje wychowawcze: upowszechnienie zdrowego stylu życia i ochrony środowiska. Podstawa programowa przyrodoznawstwa przedstawia jeden z możliwych sposobów integracji wiedzy. Autorzy programów kształcenia mogą dostosować treść przedmiotu do profilu zawodowego i reorganizować poniższe zagadnienia pod warunkiem wprowadzenia własnej, uzasadnionej zasady integracji. Przydział godzin: 4; 3; 105. Cele kształcenia 1. Zainteresowanie różnorodnością i porządkiem świata. 2. Zainteresowanie funkcjami nauki: wyjaśnianiem zjawisk i wykorzystaniem wiedzy w praktyce. 3. Krytyczna postawa wobec pseudonauki i szarlatanerii. 4. Uznanie idei zrównoważonego rozwoju na poziomie lokalnym, regionalnym, krajowym i globalnym. 5. Postawa odpowiedzialności środowisko przyrodnicze, zdrowie własne i cudze. Treść Wymagania 1. Podstawy rozwoju gospodarczego 1. Zasoby naturalne. 1. Znać skład powietrza, wyjaśnić znaczenie składników powietrza dla życia na Ziemi. 2. Znać skład skorupy ziemskiej (nazwy i symbole podstawowych pierwiastków). 3. Rozumieć podział zasobów naturalnych na odnawialne i nieodnawialne. 4. Znać rodzaje paliw kopalnych, wskazać na mapie największe ich zasoby. 5. Rozumieć znaczenie gospodarcze i polityczne złóż ropy naftowej na świecie. 6. Opisać w zarysie proces przeróbki ropy naftowej, właściwości i zastosowanie poszczególnych frakcji. Przyrodoznawstwo 2. Ludność i gospodarka na świecie. 3. Warunki naturalne, ludność i gospodarka Polski. 4. Zasady zrównoważonego rozwoju. 265 7. Rozumieć różnicę pomiędzy skałą i minerałem. 8. Znać najważniejsze surowce mineralne, sklasyfikować je ze względu na użytek (np. budowlane, chemiczne, energetyczne, metalurgiczne, zdobnicze). 9. Wiedzieć, jak powstaje gleba, rozumieć jej funkcje. 10. Określić główne czynniki geograficzne kształtujące różnorodność gatunkową i ekosystemową Ziemi (klimat, ukształtowanie powierzchni). 11. Wyjaśnić rozmieszczenie biomów na kuli ziemskiej, odwołując się do czynników klimatycznych. 1. Znać globalny rozkład wskaźników przyrostu naturalnego na świecie, rozumieć przyczyny i skutki zmian przyrostu. 2. Znać główne kierunki migracji międzynarodowych we współczesnym świecie. 3. Wskazać na mapie największe miasta świata, rozumieć konsekwencje dynamicznego wzrostu liczby ludności miast w krajach rozwijających się. 4. Rozumieć znaczenie przemysłu przetwórczego w gospodarce światowej. 5. Wiedzieć, że wysoki udział miejsc pracy w sektorze usług świadczy o rozwoju gospodarczym kraju. 6. Rozumieć, że kultura materialna i duchowa stanowi ważny czynnik rozwoju gospodarczego krajów i regionów. 7. Znać główne organizacje współpracy gospodarczej na świecie (Unia Europejska, NAFTA), rozumieć powody ich powstania. 8. Rozumieć, że konflikty w różnych częściach świata mają zróżnicowane podłoże i że nie istnieje uniwersalna przyczyna konfliktów. 1. Wiedzieć, że Polska ma klimat przejściowy, rozumieć wpływ kontynentalnych i oceanicznych mas powietrza na pogodę w Polsce. 2. Scharakteryzować zasoby wodne Polski, wskazać obszary bogate i ubogie w wodę. 3. Scharakteryzować zasoby naturalne Polski (rodzaje i miejsca występowania). 4. Znać podstawowe typy gleb w Polsce; rozumieć, skąd się biorą różnice w jakości gleb. 5. Znać podstawowe wskaźniki demograficzne Polski (liczba ludności, przyrost naturalny), wskazać obszary o największej i najmniejszej gęstości zaludniania. 6. Znać najważniejsze gałęzie przemysłu i ich lokalizacje. 7. Znać najważniejsze dziedziny produkcji rolniczej, leśnictwa i rybołówstwa. 8. Znać uwarunkowania rozwoju turystyki. 9. Rozumieć pojęcie produktu krajowego brutto (→ wiedza o społeczeństwie), porównać roczny PKB per capita Polski i krajów Unii Europejskiej na podstawie rocznika statystycznego. 1. Znać zasady rozwoju zrównoważonego, rozumieć konieczność ich przestrzegania w codziennym działaniu i w programach społeczno-gospodarczych. 2. Uzasadnić wysiłki na rzecz poszukiwania źródeł energii alternatywnych wobec paliw kopalnych. 266 Etap zasadniczej szkoły zawodowej 5. Racjonalne gospodarowanie zasobami zwierząt i roślin. 6. Rolnictwo tradycyjne i nowoczesne. 7. Ochrona przyrody. 8. Ochrona środowiska w skali lokalnej i globalnej. 3. Ocenić wpływ alternatywnych źródeł energii na środowisko (zwłaszcza energetyki wodnej, wiatrowej i jądrowej). 4. Wykazać, że powtórne wykorzystywanie surowców (recykling) sprzyja oszczędnemu gospodarowaniu zasobami. 1. Przedstawić wpływ człowieka na różnorodność biologiczną (ginięcie gatunków rodzimych, introdukcja gatunków obcych). 2. Podać przykłady eksploatacji zasobów zwierząt prowadzącej do wyniszczenia gatunków. 3. Ocenić wpływ łowiectwa na przyrodę w Polsce, określić zasady, jakimi powinno się kierować. 4. Rozumieć, że spadek powierzchni zajmowanej przez lasy jest jedną z przyczyn degradacji środowiska, sformułować zasady racjonalnej gospodarki leśnej. 1. Znać korzyści z mechanizacji i chemizacji rolnictwa. 2. Rozważyć udział współczesnego rolnictwa w degradacji środowiska i zmniejszaniu się różnorodności biologicznej. 3. Rozważyć racjonalność metod tzw. rolnictwa ekologicznego, jego wpływ na przyrodę i uzasadnienie ekonomiczne. 1. Znać zasadnicze powody, dla których należy chronić przyrodę (egzystencjalne, ekonomiczne, etyczne i estetyczne). 2. Rozumieć różnicę między ochroną bierną a czynną. 3. Podać przykłady stosowania ochrony czynnej w celu zachowania wybranych gatunków i ekosystemów. 4. Przedstawić główne formy ochrony przyrody w Polsce. 5. Wskazać na mapie Polski parki narodowe i scharakteryzować wybrane z nich. 1. Wskazać przykłady negatywnego wpływu zanieczyszczenia środowiska na przyrodę i zdrowie człowieka. 2. Określić zasady, jakimi powinien się kierować człowiek w życiu codziennym, aby zminimalizować degradację środowiska. 3. Wiedzieć, jakie czynniki degradują glebę, wykazać związek pomiędzy czystością gleby a zdrowiem człowieka. 4. Wymienić przykłady substancji trujących, które kumulują się w ciałach organizmów (metale ciężkie, np. rtęć; zmodyfikowane węglowodory, np. DDT). 5. Wyjaśnić powstawanie kwaśnych opadów, znać przykłady powodowanych przez nie strat przyrodniczych i gospodarczych. 6. Określić znaczenie warstwy ozonowej dla istnienia życia na Ziemi, znać przyczyny jej zanikania i sposoby przeciwdziałania temu zjawisku. 7. Określić znaczenie efektu cieplarnianego dla istnienia życia na Ziemi, wiedzieć, że zwiększona emisja CO2 nasila ten efekt i może doprowadzić do globalnego ocieplenia klimatu. 2. Zastosowania chemii 1. Układ okresowy jako podstawowe źródło informacji o pierwiastkach 2. Mieszaniny, pierwiastki i związki chemiczne. 1. Rozumieć zasady konstrukcji układu okresowego. 2. Odnaleźć w układzie okresowym symbol pierwiastka, liczbę atomową, masę atomową, wartościowość, określić charakter metaliczny lub niemetaliczny. 3. Wyjaśnić zależność między położeniem pierwiastka w układzie okresowym a jego właściwościami. 1. Wyjaśnić różnicę pomiędzy pierwiastkiem, związkiem chemicznym i mieszaniną. Przyrodoznawstwo 3. Roztwory. 4. Metale. 5. Związki organiczne. 6. Środki czyszczące i piorące w gospodarstwie domowym. 7. Tworzywa sztuczne. 267 2. Rozróżniać metale i niemetale na podstawie ich właściwości. 3. Rozumieć, na czym polegają reakcje syntezy, analizy i wymiany, napisać równania prostych reakcji. 4. Sklasyfikować związki chemiczne na podstawowe grupy (związki nieorganiczne i organiczne; tlenki, wodorotlenki, kwasy, sole; węglowodory, pochodne węglowodorów). 1. Opisać właściwości wody, wiedzieć, że substancje dzielą się na rozpuszczalne i nierozpuszczalne w wodzie. 2. Zdefiniować pojęcie roztworu, zawiesiny i koloidu; podać przykłady tych mieszanin; wytłumaczyć wpływ różnych czynników na szybkość rozpuszczania. 3. Rozumieć różnice pomiędzy roztworem nasyconym i nienasyconym, rozcieńczonym i stężonym. 4. Wykonać proste obliczenia dotyczące stężeń procentowych roztworów. 5. Wiedzieć, jak sporządzić roztwór o określonym stężeniu. 6. Wyjaśnić pojęcie odczynu roztworu, podać przykłady substancji z życia codziennego, które mają odczyn kwasowy i zasadowy. 7. Umieć ustalić odczyn roztworu. 1. Wyjaśnić zastosowania różnych metali za pomocą ich właściwości. 2. Opisać sposób otrzymywania metali w przemyśle (na przykładzie żelaza). 3. Wymienić najważniejsze stopy metali, znać ich zastosowania. 4. Opisać istotę korozji, podać przykłady niszczącego wpływu korozji, zaproponować metody jej zapobiegania. 1. Wiedzieć, czym są białka, tłuszcze i cukry, znać ich rolę w organizmie. 2. Znać czynniki wywołujące denaturację białek. 1. Opisać działanie środków powierzchniowo czynnych; wyjaśnić, dlaczego należy ograniczać używanie detergentów i środków czyszczących o silnym działaniu. 1. Opisać właściwości i zastosowania najpopularniejszych tworzyw sztucznych; znać negatywne skutki stosowania tworzyw sztucznych. 3. Zastosowania fizyki 1. Mechanika: a) statyka bryły sztywnej; b) maszyny proste. 2. Energia: a) przemiany energii; b) sposoby przekazywania energii; c) sterowanie przepływem energii. 3. Ciepło: a) podstawowe właściwości gazów; 1. Analizować siły działające na ciało w warunkach równowagi. 2. Podać warunki równowagi ciał, znać prawo dźwigni. 3. Opisać i wyjaśnić zasadę działania wybranych maszyn prostych. 1. Opisać przemianę energii kinetycznej, grawitacji, sprężystości. 2. Opisać łańcuch przemian energetycznych zachodzących podczas pracy maszyn i urządzeń technicznych. 3. Opisać sposoby i warunki przekazywania energii za pośrednictwem prądu elektrycznego. 4. Opisać wykorzystanie energii fal różnego rodzaju. 1. Wyjaśnić zależności między temperaturą, ciśnieniem, objętością i masą gazu na podstawie modelu gazu. 2. Opisać działanie wymienników ciepła. 268 Etap zasadniczej szkoły zawodowej b) ogrzewanie; c) chłodzenie; d) zamiana ciepła na pracę; e) maszyny cieplne. 4. Elektromagnetyzm (wybrane urządzenia elektryczne). 5. Światło: a) całkowite wewnętrzne odbicie, światłowody; b) korekcja wzroku za pomocą okularów; c) przyrządy optyczne; d) barwy i widzenie; e) promieniowanie podczerwone i nadfioletowe. 6. Fizyka jądrowa: a) jądro atomowe i jego składniki; b) promieniotwórczość; c) izotopy i ich zastosowania; d) energia jądrowa i jej wykorzystanie. 3. Znać zasady działania urządzeń grzewczych różnego rodzaju. 4. Znać zasady bezpiecznego użytkowania urządzeń grzewczych. 5. Opisać zasady działania urządzeń chłodniczych. 6. Opisać i wyjaśnić zjawiska, podczas których zachodzi zamiana ciepła na pracę. 7. Znać zasadę działania wybranego silnika cieplnego. 8. Znać schemat energetyczny silnika cieplnego i lodówki, wskazać kierunki przepływu energii. 1. Znać zasadę działania silnika prądu stałego i zmiennego. 2. Znać zasadę działania głośnika i mikrofonu. 3. Znać przykłady wykorzystania elektromagnesów w urządzeniach technicznych. 1. Znać zjawisko całkowitego wewnętrznego odbicia. 2. Znać zastosowanie światłowodów w medycynie i telekomunikacji. 3. Opisać działanie okularów korygujących krótko- i dalekowzroczność. 4. Znać zasadę działania wybranych przyrządów optycznych. 5. Znać zasadę addytywnego mieszania barw i jej podstawę wynikającą z fizjologii widzenia. 6. Znać metody wytwarzania promieni podczerwonych i nadfioletowych i ich zastosowania. 1. Porównać masę (orientacyjnie) i ładunek protonu, neutronu i elektronu. 2. Rozumieć pojęcie izotopu. 3. Wiedzieć o różnych rodzajach promieniowania jądrowego. 4. Opisać jedną z metod wykrywania promieniowania jonizującego. 5. Wiedzieć o promieniotwórczości naturalnej (ogólnie). 6. Opisać przykład zastosowania sztucznych izotopów promieniotwórczych w technice lub medycynie. 7. Wiedzieć, że w wyniku pochłonięcia neutronu jądro uranu 235U ulega rozszczepieniu, znać mechanizm reakcji łańcuchowej; wiedzieć, że jest to źródłem energii w elektrowniach jądrowych i w broni jądrowej. 8. Opisać korzyści i zagrożenia płynące z energetyki jądrowej. 4. Zastosowania biologii 1. Ewolucja życia na Ziemi: a) dobór naturalny jako podstawowy mechanizm ewolucji; b) najważniejsze zdarzenia z historii życia na Ziemi; c) antropogeneza. 2. Rozwój człowieka: 1. Przedstawić działanie doboru naturalnego. 2. Podać przykłady adaptacji organizmów do życia w określonych warunkach środowiskowych. 3. Wskazać najważniejsze zdarzenia z historii życia na Ziemi, uporządkować je chronologicznie, wskazać erę, w której zaszły (eon w przypadku prekambru). 4. Określić podobieństwa i różnice między człowiekiem a innymi naczelnymi, zwłaszcza małpami człekokształtnymi. 5. Określić zmiany, jakie zaszły w trakcie ewolucji człowieka, wskazać najważniejsze kopalne formy człowiekowate (australopiteki, człowiek zręczny, człowiek wyprostowany, neandertalczyk), uporządkować je chronologicznie. 1. Opisać przebieg dojrzewania płciowego kobiet i mężczyzn. Przyrodoznawstwo a) dojrzewanie biologiczne, psychiczne i społeczne; b) przebieg i higiena ciąży; c) poród i połóg. 3. Zdrowie człowieka: a) współdziałanie układów i narządów w utrzymaniu równowagi wewnętrznej organizmu; b) czynniki chorobotwórcze i zasady profilaktyki; c) schorzenia poszczególnych układów, ich diagnostyka i profilaktyka; d) choroby nowotworowe; e) choroby przenoszone drogą płciową. 269 2. Przedstawić metody rozpoznawania płodności. 3. Opisać sposoby działania i zasady doboru środków antykoncepcyjnych, zanalizować skutki uboczne. 4. Przedstawić cechy osoby dojrzałej pod względem biologicznym, psychicznym, społecznym. 5. Opisać przebieg ciąży, porodu i połogu. 6. Uzasadnić konieczność opieki lekarskiej w poradni K podczas całej ciąży. 7. Opisać podstawowe zasady higieny, odżywiania się i trybu życia kobiety w ciąży. 8. Ocenić wpływ karmienia piersią na prawidłowy rozwój dziecka. 1. Uzasadnić konieczność integracji i koordynacji pracy narządów i układów narządów w organizmie, wykazać ich współdziałanie na odpowiednich przykładach. 2. Rozumieć znaczenie utrzymania wybranych parametrów środowiska wewnętrznego na określonym poziomie oraz mechanizmy i narządy związane z regulacją stałości temperatury ciała, ciśnienia krwi, składu płynów ustrojowych (np. stężenia glukozy we krwi). 3. Znać czynniki wpływające na zaburzenie równowagi organizmu (szkodliwe substancje, czynniki mutagenne, stres), przedstawić sposoby przeciwdziałania im. 4. Opisać konsekwencje zdrowotne środków oddziałujących na ośrodkowy układ nerwowy (używek i narkotyków). 5. Podać przykłady działania czynników chorobotwórczych: wirusów, bakterii, pasożytów, trucizn, alergenów, określić zasady profilaktyki schorzeń przez nie wywoływanych. 6. Podać przykłady sposobów zapobiegania chorobom zakaźnym. 7. Znać przyczyny schorzeń poszczególnych układów (pokarmowego, oddechowego, krwionośnego, nerwowego, narządów zmysłów) i przedstawić sposoby profilaktyki w tym zakresie. 8. Rozumieć znaczenie wykonywania okresowych badań lekarskich (EKG, USG, Rtg, podstawowych badań laboratoryjnych krwi i moczu, pomiaru ciśnienia krwi i tętna), wyjaśnić ich przydatność w określaniu przyczyn niektórych schorzeń. 9. Znać przykłady chorób nowotworowych, przedstawić mechanizm ich powstawania, określić podstawowe zasady profilaktyki. 10. Znać przykłady chorób przenoszonych drogą płciową, zasady profilaktyki. 11. Znać drogi zakażenia wirusem HIV, wiedzieć, jaki jest związek między stylem życia i liczbą partnerów seksualnych a prawdopodobieństwem zakażenia się. TECHNOLOGIA INFORMACYJNA Przedmiot unormowany w dziale „Etap IV. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum”. Etap zasadniczej szkoły zawodowej 270 WYCHOWANIE FIZYCZNE Założenia Podstawa programowa określa treść i wymagania w odniesieniu do jednej z trzech obowiązkowych godzin wychowania fizycznego w tygodniu. Druga i trzecia godzina umożliwiają poszerzenie celów i treści zgodnie z miejscowymi potrzebami, tradycjami i możliwościami (rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 9 grudnia 2003 r., Dz. U. z 2003 r., Nr 217, poz. 2128). Szkoła jest zobowiązana: 1) prowadzić zajęcia z wychowania fizycznego w sali sportowej, w specjalnie przygotowanym pomieszczeniu zastępczym bądź na boisku szkolnym; szczególnie pożądane są zajęcia ruchowe na zewnątrz budynku szkolnego, 2) zapewnić urządzenia i sprzęt sportowy niezbędny do zdobycia przez uczniów umiejętności i rozwinięcia sprawności założonych w podstawie programowej, 3) przestrzegać zasad bezpieczeństwa podczas planowania, organizowania i realizowania zajęć z wychowania fizycznego. W programie wychowania fizycznego należy rozwinąć ofertę gier rekreacyjnych i sportowych według lokalnych tradycji i możliwości. Wymagania należy uważać za wskaźniki dyspozycji uczniów niezbędnych do świadomego uczestniczenia w kulturze fizycznej, w tym wyboru form aktywności zdrowotnej i wypoczynkowej. Przydział godzin: 6; 2; 70. Cele kształcenia 1. Potrzeba aktywności fizycznej o każdej porze roku i w różnych warunkach atmosferycznych. 2. Zdolność wysiłkowa organizmu, w szczególności wydolność, wytrzymałość i siła mięśniowa, gibkość, względna szczupłość ciała oraz zahartowanie zwiększające odporność na bodźce atmosferyczne (temperaturę, wilgotność, wiatr). 3. Umiejętność kontrolowania aktywności i sprawności fizycznej. 4. Zainteresowanie „sportami całego życia”, w szczególności rodzinnymi formami aktywnego wypoczynku. Treść Wymagania 1. Aktywność zdrowotna 1. Zdrowy styl życia, trening zdrowotny, krytyczne korzystanie z technologii zdrowotnych: a) planowanie aktywności fizycznej dostosowanej do indywidualnych potrzeb i preferencji; b) samodzielne przygotowanie organizmu do wysiłku (rozgrzewka); c) aktywność fizyczna i dieta jako warunki utrzymania właściwej masy ciała; d) potrzeby żywieniowe przy różnych rodzajach wysiłku fizycznego; e) krytyczna analiza mody na zdrowy styl życia, w tym na aktywność fizyczną i dietę; f) choroby cywilizacyjne uwarunkowane zjawiskiem niedostatku ruchu; g) zagrożenia dla zdrowia i sprawności wynikające ze stosowania substancji psychoaktywnych: nikotyny, alkoholu, narkotyków; h) zdrowotne konsekwencje stosowania środków farmakologicznych zwiększających 1. Wiedzieć, na czym polega zdrowy styl życia. 2. Wskazać najgroźniejsze choroby cywilizacyjne uwarunkowane zjawiskiem niedostatku ruchu. 3. Opracować program aktywności fizycznej dostosowany do własnych potrzeb. 4. Wiedzieć, jak przygotować organizm do wysiłku fizycznego (przeprowadzić rozgrzewkę). Wychowanie fizyczne efekty treningowe, w tym intensyfikujących przyrost masy mięśniowej. 2. Samokontrola aktywności i sprawności fizycznej oraz postawy ciała: a) samoocena objętości i intensywności aktywności fizycznej na tle indywidualnych potrzeb i norm zdrowotnych; b) samoocena sprawności fizycznej na tle indywidualnych potrzeb i norm zdrowotnych; c) samoocena względnej szczupłości ciała za pomocą wskaźnika wzrostowo-wagowego (BMI)na tle indywidualnych potrzeb i norm zdrowotnych); d) aktywność fizyczna, sprawność fizyczna i zdrowie współczesnych Polaków. 271 1. Wyliczyć własny wskaźnik wagowo-wzrostowy (BMI) i wyjaśnić jego znaczenie dla zdrowia. 2. Aktywność rekreacyjna 1. Ergonomia pracy, formy wypoczynku: a) zasady ergonomicznej organizacji stanowiska pracy siedzącej, stojącej i w ruchu; pozycje ciała odciążające kręgosłup; b) aktywne formy wypoczynku w sytuacji zmęczenia umysłowego możliwe do zastosowania w szkole, w pracy i w domu; c) aktywne formy wypoczynku w sytuacji zmęczenia fizycznego możliwe do zastosowania w szkole, w pracy i w domu; d) aktywność fizyczna jako sposób zapobiegania chorobom zawodowym. 1. Przyporządkować znane formy aktywnego wypoczynku do różnych rodzajów pracy zawodowej. 2. Wymienić rodzaje i przyczyny chorób zawodowych. 3. Zaprojektować własne stanowisko pracy z uwzględnieniem zasad ergonomii pracy i wypoczynku. 4. Zademonstrować ćwiczenia kształtujące, kompensacyjne i korekcyjne przeciwdziałające negatywnym skutkom pracy. PRZYSPOSOBIENIE OBRONNE Przedmiot unormowany w dziale „Etap IV. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum”. WYCHOWANIE DO ŻYCIA W RODZINIE Przedmiot unormowany w dziale „Etap IV. Klasy liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego, technikum”. INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH lista publikacji z lat 2000–2005 W przygotowaniu Praca zbiorowa, System zabezpieczenia społecznego wobec uelastycznienia się rynku pracy Piotr Kaźmierkiewicz, Współpraca między państwami Grupy Wyszehradzkiej na rzecz obywateli Ukrainy i Mołdawii Elżbieta Putkiewicz, Korepetycje – szara strefa edukacji Publikacje książkowe Marcin Walecki, Money and Politics in Poland, Warszawa 2005 Dominik Antonowicz, Uniwersytet przyszłości. Wyzwania i modele polityki, Warszawa 2005 Mariola Racław-Markowska (red.), Pomoc dzieciom i rodzinie w środowisku lokalnym, Warszawa 2005 Lena Kolarska-Bobińska, Jacek Kucharczyk, Piotr Maciej Kaczyński (red.), Mosty przez Atlantyk, Warszawa 2005 Mateusz Fałkowski, Jacek Kucharczyk (red.), Obywatele Europy. Integracja europejska w polskim życiu publicznym, Warszawa 2005 Tomasz Grzegorz Grosse, Polityka regionalna Unii Europejskiej. Przykład Grecji, Włoch, Irlandii i Polski. Wydanie II, uzupełnione i rozszerzone. Warszawa 2004 Lena Kolarska-Bobińska (red.), Świadomość ekonomiczna społeczeństwa i wizerunek biznesu, Warszawa 2004 Krzysztof Konarzewski, Reforma oświaty. Podstawa programowa i warunki kształcenia, Warszawa 2004 Marek Rymsza (red.), Reformy społeczne. Bilans dekady, Warszawa 2004 E. Zielińska (red.), Międzynarodowy Trybunał Karny. USA i UE: dwa różne podejścia, Warszawa 2004 András Sajó, Freedom of expression (angielska i rosyjska wersja językowa), Warszawa 2004 Piotr Kazmierkiewicz (red.), Neighbourhood Across a Divide?, Warszawa 2004 Tomasz Grzegorz Grosse (red.), Polska wobec nowej Polityki Spójności Unii Europejskiej, Warszawa 2004 Elżbieta Putkiewicz, Anna Wiłkomirska, Szkoły publiczne i niepubliczne: porównanie środowisk edukacyjnych, Warszawa 2004 Teodor Bulenda, Ryszard Musidłowski (red.), System penitencjarny i postpenitencjarny w Polsce, Warszawa 2003 Piotr Mazurkiewicz (red.), Kościół katolicki w przededniu wejścia Polski do Unii Europejskiej, Warszawa 2003 Anna Titkow (red.), Szklany sufit: bariery i ograniczenia karier kobiet, Warszawa 2003 Krystyna Iglicka (red.), Integracja czy dyskryminacja? Polskie wyzwania i dylematy u progu wielokulturowości, Warszawa 2003 Tomasz Kaźmierczak, Marek Rymsza (red.), W stronę aktywnej polityki społecznej, Warszawa 2003 Krystyna Iglicka (red.), Migration and its impact on labour markets in Poland and Ukraine, Warszawa 2003 (angielska i ukraińska wersja językowa) Marek Zubik (red.), Zapobieganie konfliktowi interesów w III RP, Warszawa 2003 Mariusz-Jan Radło, Wyzwanie konkurencyjności. Strategia Lizbońska w poszerzonej Unii Europejskiej, Warszawa 2003 Beata Łaciak (red.), Dziecko we współczesnej kulturze medialnej, Warszawa 2003 Ewa Giermanowska, Mariola Racław-Markowska, Społeczności lokalne wobec problemu bezrobocia młodzieży, Warszawa 2003 Lena Kolarska-Bobińska (red.), Obraz Polski i Polaków w Europie, Warszawa 2003 Tomasz Grzegorz Grosse, Zmierzch decentralizacji w Polsce? Polityka rozwoju w województwach w kontekście integracji europejskiej, Warszawa 2003 Urszula Kurczewska, Małgorzata Molęda-Zdziech, Lobbing w Unii Europejskiej, Warszawa 2002 Janusz Halik (red.), Starzy ludzie w Polsce. Społeczne i zdrowotne skutki starzenia się społeczeństwa, Warszawa 2002 Józefina Hrynkiewicz (red.), Przeciw ubóstwu i bezrobociu: lokalne inicjatywy obywatelskie, Warszawa 2002 Henryk Domański, Ubóstwo w społeczeństwach postkomunistycznych, Warszawa 2002 Adam Zieliński, Marek Zubik (red.), Przyszłość polskiego wymiaru sprawiedliwości, Warszawa 2002 Krystyna Iglicka (red), Migracje powrotne Polaków – powroty sukcesu czy rozczarowania?, Warszawa 2002 Barbara Fatyga, Jolanta Rogala-Obłękowska, Style życia młodzieży a narkotyki. Wyniki badań empirycznych, Warszawa 2002 Małgorzata Fuszara (red.), Kobiety w Polsce na przełomie wieków. Nowy kontrakt płci?, Warszawa 2002 Jacek Kucharczyk (red.), Europa – Ameryka. Transatlantycki wymiar reform Unii Europejskiej, Warszawa 2002 Marcin Walecki (red.), Kulisy finansowania polityki, Warszawa 2002 Ochrona uchodźców w Polsce (wspólnie z MSZ i UNHCR), Warszawa 2002 Jan Barcz (red.), Czy zmieniać konstytucję? Ustrojowo-konstytucyjne aspekty przystąpienia Polski do UE, Warszawa 2002 Zmiany w systemie oświaty. Wyniki badań empirycznych, Warszawa 2002 Janusz Borkowski, Jednostka a administracja publiczna po reformie ustrojowej, Warszawa 2001 Władysław Czapliński, Anna Wyrozumska, Sędzia krajowy wobec prawa międzynarodowego, Warszawa 2001 Ryszard Chruściak, Wiktor Osiatyński, Tworzenie konstytucji w Polsce w latach 1989–1997, Warszawa 2001 Juliusz Gandawski, Związki zawodowe na rozdrożu, Warszawa 2001 Barbara Gąciarz, Włodzimierz Pańków, Dialog społeczny po polsku – fikcja czy szansa?, Warszawa 2001 Józefina Hrynkiewicz (red.), Mierniki i wskaźniki w systemie ochrony zdrowia, Warszawa 2001 Józefina Hrynkiewicz (red.), Decentralizacja zadań społecznych państwa, Warszawa 2001 Lena Kolarska-Bobińska, Andrzej Rosner, Jerzy Wilkin (red.), Przyszłość wsi polskiej. Wizje, strategie, koncepcje, Warszawa 2001 Krzysztof Konarzewski (red.), Szkolnictwo w pierwszym roku reformy systemu oświaty, Warszawa 2001 Antonina Ostrowska, Osoby niepełnosprawne w Polsce w latach dziewięćdziesiątych, Warszawa 2001 Ewa Popławska (red.), Konstytucja dla rozszerzającej się Europy, Warszawa 2001 Marek Rymsza (red.), Samotne macierzyństwo i polityka społeczna, Warszawa 2001 Jan Widacki, Marek Mączyński, Janina Czapska, Local community, Public Security. Central and Eastern Countries under Transformation, Warszawa 2001 Mirosław Wyrzykowski (red.), Konstytucyjne podstawy systemu prawa, Warszawa 2001 Andrzej Zoll (red.), Racjonalna reforma prawa karnego, Warszawa 2001 Polska droga do Schengen. Opinie ekspertów, Warszawa 2001 Kate Hansen Bundt, Norwegia mówi nie, Warszawa 2000 Chłop, rolnik, farmer? Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej – nadzieje i obawy polskiej wsi, Warszawa 2000 Janina Czapska, Bezpieczeństwo lokalne. Społeczny kontekst prewencji kryminalnej, Warszawa 2000 Henryk Domański, Hierarchie i bariery społeczne w latach dziewięćdziesiątych, Warszawa 2000 Mirosław Granat (red.), Organizacje pozarządowe w Polsce. Podstawy prawno-finansowe, Warszawa 2000 Mirosław Wyrzykowski (red.), Constitutional Cultures, Warszawa 2000 Tomasz Grzegorz Grosse, Polityka regionalna Unii Europejskiej i jej wpływ na rozwój gospodarczy. Przykład Grecji, Włoch, Irlandii i wnioski dla Polski, Warszawa 2000 Jacek Klich (red.), Nadzieja rynku pracy. Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarce, Warszawa 2000 Lena Kolarska-Bobińska (red.), Cztery reformy – od koncepcji do realizacji, Warszawa 2000 Lena Kolarska-Bobińska (red.), The Second Wave of Polish Reforms, Warszawa 2000 Mark Leonard, Sposób na Europę. Pomiędzy federalizmem a Europą narodów, Warszawa 2000 Beata Łaciak i Jacek Kurczewski (red.), Korupcja w życiu społecznym, Warszawa 2000 Marcin Walecki (red.), Finansowanie polityki. Wybory, pieniądze, partie polityczne, Warszawa 2000 Ekspertyzy, raporty z badań, rekomendacje Joanna Korczyńska, Maciej Duszczyk, Zapotrzebowanie na pracę cudzoziemców w Polsce, Warszawa 2005 Barbara Fedyszak-Radziejowska, Proces demarginalizacji polskiej wsi, Warszawa 2005 Joanna Korczyńska, współpraca Maciej Duszczyk, Zapotrzebowanie na pracę cudzoziemców w Polsce, Warszawa 2005 Tomasz Grzegorz Grosse (red.), Analiza możliwości wprowadzenia regionalnego systemu zarządzania funduszami regionalnymi UE w Polsce w latach 2007–2013, Warszawa 2005 Anna Wiłkomirska, Ocena kształcenia nauczycieli w Polsce, Warszawa 2005 Roman Dolata, Barbara Murawska, Elżbieta Putkiewicz, Wsparcie rozwoju zawodowego a potrzeby nauczycieli w tym zakresie, Warszawa 2005. Andrzej Olechowski, Polska agenda w Europie, Warszawa 2005 Polska polityka europejska: cele i możliwości, Warszawa 2005 Mateusz Fałkowski, Kai-Olaf Lang, Wspólne zadanie. Polska, Niemcy i Ukraina w przeobrażającej się Europie. Gemeinsame Aufgabe. Deutchland, Polen und die Ukraine im sich wandelen Europa, Warszawa 2004 Polska scena polityczna w 2004 r. kontynuacja czy zmiana?, Warszawa 2004 Mateusz Fałkowski (red.), Pierwsze kroki w Unii. Polityka Polski w prasie europejskiej, Warszawa 2004 Ewa Giermanowska, Mariola Racław-Markowska (red.), Absencja chorobowa w Polsce, Warszawa 2004 Piotr Kazmierkiewicz (red.), Securing America and Europe, Warszawa 2004 Tomasz G. Grosse (red), Poland and the new EU cohesion policy, Warszawa 2004 Małgorzata Żytko (red.), Małe dziecko w systemie opieki społecznej i edukacji, Warszawa 2004 Roman Dolata, Elżbieta Putkiewicz, Anna Wiłkomirska, Reforma egzaminu maturalnego – oceny i rekomendacje, Warszawa 2004 Marek Rymsza (red.), Współpraca sektora obywatelskiego z administracją publiczną, Warszawa 2004 Krzysztof Konarzewski, Kształcenie i wychowanie w szkołach podstawowych i gimnazjum w roku szkolnym 2002/2003, Warszawa 2004 Ryszard Herbut, Jacek Sroka, Piotr Sula, Dialog społeczny na poziomie regionalnym, Warszawa 2004 Mariola Racław-Markowska, Sławomir Legat (red.), Opieka zastępcza nad dzieckiem, Warszawa 2004 Barbara Murawska, Segregacje na progu szkoły podstawowej, Warszawa 2004 Krystyna Kamińska, Samorządy lokalne wobec obowiązku wdrażania edukacyjnego sześciolatków, Warszawa 2004 Artur Nowak-Far, Arkadiusz Michoński, Krajowa administracja w unijnym procesie podejmowania decyzji, Warszawa 2004 Jan Barcz (red.), Ustrojowe aspekty członkostwa Polski w Unii Europejskiej, Warszawa 2004 Teodor Bulenda, Ryszard Musidłowski (red.), Postępowanie z więźniami w latach 1989–2002, Warszawa 2003 Krzysztof Pankowski, Parlament Europejski (polska i angielska wersja językowa), Warszawa 2003 Jan Barcz, Cezary Mik, Artur Nowak-Far, Ocena traktatu konstytucyjnego: wyzwania dla Polski, Warszawa 2003 Piotr Kaźmierkiewicz (red.), Turning threats into opportunities, Warszawa 2003 Tomasz Szlendak, Zaniedbana piaskownica. Style wychowania małych dzieci a problem nierówności i szans edukacyjnych, Warszawa 2003 Krystyna Iglicka, Piotr Kaźmierkiewicz, Monika Mazur-Rafał, Zarządzanie migracją, przypadek i doświadczenia Polski w odniesieniu do dyrektyw Komisji Europejskiej (publikacja wydana wspólnie z Centrum Stosunków Międzynarodowych), Warszawa 2003 Mirosław Grewiński, Europejski Fundusz Społeczny w Saksonii. Wnioski dla Polski, Warszawa 2003 Przed referendum europejskim – absencja, sprzeciw, poparcie, Warszawa 2003 Zbigniew Drąg, Krzysztof Gorlach, Zygmunt Seręga, Młode pokolenie wsi III RP. Aspiracje w przeddzień integracji z Unią Europejską, Warszawa 2003 Tomasz Schimanek, Wybrane aspekty bezzwrotnej pomocy zagranicznej dla Polski, Warszawa 2003 Marta Zahorska (red.), Edukacja przedszkolna w Polsce – zagrożenia i szanse, Warszawa 2003 Jakub Biernat, Katarzyna Gmaj, Małgorzata Wokacz, Nie tylko wizy. Obwód Kaliningradzki a rozszerzenie UE, Warszawa 2003 Marzenna Guz-Vetter, Szanse i zagrożenia polsko-niemieckiego pogranicza w perspektywie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, Warszawa 2003 Hanna Bojar, Joanna Kurczewska, Konsekwencje wprowadzenia układu z Schengen – wyniki badań społeczności pogranicza wschodniego, Warszawa 2002 Lena Kolarska-Bobińska (red.), Mieszkańcy wsi o integracji europejskiej: opinie, wiedza, poinformowanie, Warszawa 2002 Mariusz-Jan Radło, Strategia Lizbońska Unii Europejskiej. Konkluzje dla Polski, Warszawa 2002 Beata Roguska, Michał Skrzeszewski, Zainteresowanie społeczne, wiedza i poinformowanie o integracji Polski z Unią Europejską, Warszawa 2002 Elżbieta Tarkowska, Katarzyna Korzeniewska, Młodzież z dawnych PGR-ów, Warszawa 2002 Lena Kolarska-Bobińska (red.), Przyszłość polskiej sceny politycznej po wyborach parlamentarnych 2001, Warszawa 2002 Michał Warchala (red.), Wizerunek Polski w prasie krajów Unii Europejskiej, Warszawa 2002 Irena Boruta, Strategie zatrudnienia organizacji międzynarodowych: UE, MOP, OECD, Warszawa 2002 Xymena Dolińska, Mateusz Fałkowski, Polska – Niemcy. Wzajemny wizerunek w okresie rozszerzania Unii Europejskiej, Warszawa 2001 Marzenna Guz-Vetter, Phare 2000 dla Polski Wschodniej i Śląska. Ocena przygotowania administracji, Warszawa 2001 Lena Kolarska-Bobińska (red.), Polacy wobec wielkiej zmiany. Integracja z Unią Europejską, Warszawa 2001 Joanna Konieczna, Polska – Ukraina. Wzajemny wizerunek, Warszawa 2000 Elżbieta Putkiewicz, Marta Zahorska, Społeczne nierówności edukacyjne. Studium sześciu gmin, Warszawa 2001 Beata Roguska, Jacek Kucharczyk, Wybory parlamentarne 2001 a integracja Polski z Unią Europejską, Warszawa 2001 Mirosław Stec (red.), Reforma administracji publicznej 1999 – dokonania i dylematy, Warszawa 2001 Michał Warchala, Polska – Francja. Wzajemny wizerunek w okresie rozszerzania Unii Europejskiej, Warszawa 2001 Marek Zubik (red.), Niedostatki wymiaru sprawiedliwości, Warszawa 2001 Wspólna Europa. Głos polskich pozarządowych ośrodków analitycznych, Warszawa 2001 Xymena Dolińska, Michał Warchala (red.), Obraz Polski w prasie krajów członkowskich Unii Europejskiej (raporty kwartalne), Warszawa 2000 Maciej Duszczyk, Dorota Poprzęcki, Rozszerzenie Unii Europejskiej w opinii związków zawodowych oraz organizacji pracodawców, Warszawa 2000 Janusz Grzelak, Dominika Maison, Grażyna Wąsowicz-Kiryło, Kultura negocjacyjna Polaków w kontekście integracji z Unią Europejską, Warszawa 2000 Dariusz Ryszard Kijowski (red.), Dwuinstancyjne sądownictwo administracyjne, Warszawa 2000 Adam Mielczarek, Małgorzata Sikorska, Polska – Hiszpania, Polska – Szwecja. Wzajemne wizerunki w okresie rozszerzania Unii Europejskiej, Warszawa 2000 Przemysław Mielczarek, Przedsiębiorcy o szansach i zagrożeniach dla sektora małych i średnich przedsiębiorstw, Warszawa 2000 Małgorzata Sikorska, Polska – Austria. Wzajemny wizerunek w okresie rozszerzania Unii Europejskiej, Warszawa 2000 Jadwiga Staniszkis, Postkomunistyczne państwo: w poszukiwaniu tożsamości, Warszawa 2000 Mirosław Wyrzykowski (red.), Odpowiedzialność władzy publicznej za wyrządzoną szkodę w świetle artykułu 77 ustęp 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2000 Mirosław Wyrzykowski (red.), Model ustrojowy prokuratury. Dyskusja nad projektem Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 15 marca 1999 roku, Warszawa 2000 Janusz Zaleski (red.), Efektywne metody zarządzania w administracji publicznej, Warszawa 2000 Zamówienia na wydawnictwa Instytutu Spraw Publicznych przyjmuje: Fundacja Instytut Spraw Publicznych tel. 556 42 99, fax 556 42 62 e-mail: [email protected] www.isp.org.pl
