Wolak Joanna – Zagrożenia i zanieczyszczenia Morza Bałtyckiego

Joanna Wolak
Zagrożenia i zanieczyszczenia Morza Bałtyckiego
wynikające z transportu morskiego
Abstrakt:
W niniejszym artykule podjęto się przedstawienia, w jaki sposób transport morski
wpływa na środowisko naturalne (morską florę i faunę). Transport morski obecnie jest
jednym z najtańszych środków transportu. Statki przy niskich kosztach przewożą różnego
rodzaju towary i załadunki w każdej postaci. Dzięki temu możliwy jest jednorazowy transport
ogromnych ilości towarów na duże odległości. Przedstawiono ogromne ryzyko
zanieczyszczenia mórz i oceanów poprzez gromadzenie się na statkach m.in.
w pomieszczeniach socjalnych i gospodarczo- bytowych zanieczyszczeń takich jak wody
zęzowe, oleje i mieszaniny oleiste, chemikalia, ścieki oraz śmieci, które następnie są
wrzucane do morza. Przedstawiono również zanieczyszczenia ropopochodne. W utrzymaniu
porządku w ekosystemie morskim, pomagają przepisy regulujące zrzut niebezpiecznych
odpadów do morza. Dokumenty te cały czas są aktualizowane i wprowadzane nowe.
Wstęp
W obecnych czasach coraz trudniej jest wyobrazić sobie funkcjonowanie światowego
obiegu towarowego bez istnienia morskich systemów transportowych. Pozwalają one na
stosunkowo szybki, ale przede wszystkim efektywny przewóz dużej ilości dóbr na
praktycznie nieograniczoną odległość. Poza efektywnym transportem, który bez wątpienia
jest zaletą ekonomiczną, są też wady, których pominąć nie można. Statki, które potrafią
przewozić duże ilości towaru, generują zanieczyszczenie powietrza, ale przede wszystkim
rozległe zanieczyszczenie środowiska wodnego, które obecnie stanowi jeden z globalnych
problemów. Wszelkie odpady ropopochodne, takie jak spaliny lub wyciek paliwa oraz zrzut
ścieków do wody, mogą spowodować nawet katastrofalne skutki.
Stopień zanieczyszczeń wszystkich mórz i oceanów ciągle wzrasta wraz z rosnącą liczbą
statków pływających, przewożących ładunki i towary. Zanieczyszczenia z lądu i ze statków,
charakteryzują się dużą zawartością substancji ropopochodnych, a ich powstawanie jest
zjawiskiem praktycznie nie uniknionym. Większość zanieczyszczeń, które przedostają się do
mórz transportowane są drogą rzeczną oraz w postaci aerozoli z powietrza.
Od pierwszej połowy lat 90-tych, na obszarze Morza Bałtyckiego utrzymuje się
intensywny wzrost aktywności w sektorze transportu morskiego. Pomimo spadku produkcji
w przemyśle stoczniowym w 2008roku, który był spowodowany recesją gospodarczą,
żegluga na Morzu Bałtyckim ciągle jest jedną z najbardziej intensywnych na świecie. Bałtycki
transport morski stanowi 15% globalnego transportu morskiego. Co miesiąc od ok. 3.500 do
ok. 5.000 statków kursuje po Morzu Bałtyckim (tankowce, statki przewożące niebezpieczne
substancje, promy pasażerskie)1.
Przyszłość Morza Bałtyckiego– tendencje rozwojowe, Program WWF na rzecz ochrony Ekoregionu Bałtyckiego,
s.10.
1
Transport morski
Ze względu na panującą intensywność ruchu, coraz więcej akwenów morskich oraz
tras żeglugowych można przyrównać do zatłoczonej, lądowej komunikacji. Statystyki
określają, że drogą morską przewożone jest 70% światowej produkcji, a w tym 2/3 ropy
naftowej oraz produktów ropopochodnych i 21% gazu ziemnego2.



Główne cechy, które są charakterystyczne dla transportu morskiego, stanowią:
niskie koszty,
przewóz załadunku w każdej postaci,
możliwość jednorazowego transportu potężnych ilości towarów na duże odległości3.
Ogromna intensywność transportu morskiego na Morzu Bałtyckim niesie za sobą
ryzyko wypadków. Według HELCOM, w ostatnich latach nastąpił wzrost liczby wypadków
spowodowanych wpłynięciem statków na mieliznę oraz ich kolizji. Ocenia się, że rocznie ma
miejsce około 150 wypadków4. Wiele z nich związanych jest z wyciekiem ropy naftowej do
morza, która ze względu na skład nie jest w stanie samodzielnie odparować. Od roku 1980
na Morzu Bałtyckim miało miejsce średnio jeden wypadek statku powiązany z wyciekiem
oleju większym niż 100 ton5. Morze Bałtyckie, jest morzem wewnątrzkontynentalnym
o niewielkim zasoleniu oraz o małych rozmiarach, dlatego już nawet niewielki wyciek ropy do
Bałtyku mógłby spowodować katastrofę ekologiczną. Wycieki ropy mają niszczący wpływ na
cały morski ekosystem, co negatywnie wpływa na sektor rybołówstwa, turystykę
i rekreację. Usuwanie wycieków z morza jest procesem długoterminowym i bardzo
kosztownym. Powierzchnia Morza Bałtyckiego zajmowana przez transport morski
w rzeczywistości jest większa niż wielkość statków i powierzchnia szlaków żeglugowych.
Dodatkowo wyznaczana jest strefa bezpieczeństwa wzdłuż szlaków żeglugowych w celu
zapewnienia przestrzeni manewrowej6.
Statek morski, będąc wysoce skomplikowanym urządzeniem, zaprojektowanym
i wykonanym przez człowieka, pozostaje ciągle urządzeniem niedoskonałym i zawodnym,
stanowiącym istotne źródło zanieczyszczeń środowiska morskiego i atmosfery. Ze względu
na ciągły wzrost morskiej floty handlowej, spowodowany wzrostem przewozów morskich,
ilości zanieczyszczeń trafiających do środowiska morskiego ze statków rosną, a ich udział
w zanieczyszczeniu ekosystemu jest niemały7.
Traktując statek, jako źródło zanieczyszczeń, można wyróżnić zanieczyszczenia
pochodzące głównie z:
 pomieszczeń ładowni,
 zbiorników ładunkowych,
 siłowni głównej,
T. Szubrycht, K. Rokociński, Gospodarka morska w świetle wybranych zagrożeń współczesnego świata, AMW,
Gdynia 2006, s.12.
3 M. Winiarska, Wybrane problemy dotyczące transportu morskiego w kontekście ochrony jego bezpieczeństwa,
COLLOQUIUM Wydziału nauk Humanistycznych i Społecznych, Kwartalnik IV/2012, s.159.
4 M. Stankiewicz, 2006. Helcom’s Safety Measures.Helcom.
5 WWF. 2010. A Sea Exposed to Oil Accidents.
http://wwf.panda.org/what_we_do/where_we_work/baltic/threats/shipping/. 29 March, 2010.
6 Przyszłość Morza Bałtyckiego– tendencje rozwojowe, Program WWF na rzecz ochrony Ekoregionu Bałtyckiego,
s.10.
7 J. M. Gutteter- Grudzinski, Nowe sposoby oczyszczania wód odpadowych zęzowych na statkach i platformach
wydobywczych, „ Górnictwo i Geoinżynieria” zeszyt 4/1, 2011, s. 147.
2





urządzeń wiertniczych,
zbiorników paliwa
zbiorników balastu,
pomieszczeń socjalnych,
pomieszczeń bytowo-gospodarczych.
W tych wszystkich pomieszczeniach powstają różnego rodzaju zanieczyszczenia,
które można podzielić ze względu na ich konsystencję oraz miejsce ich powstania na:
 wody zęzowe (olej i mieszaniny oleiste),
 różnego rodzaju chemikalia,
 ścieki,
 śmieci,
 gazy, pyły, pary,
 wody technologiczne,
 wody balastowe8.
Ogólną koncepcję powstawania
przedstawiono na rysunku nr. 1
i
zmniejszenia
zanieczyszczeń
na
statku
Rysunek 1: Ogólna koncepcja powstawania oraz minimalizacji zanieczyszczeń na statku.
Źródło: J. M. Gutteter- Grudzinski, Nowe sposoby oczyszczania wód odpadowych zęzowych na statkach i
platformach wydobywczych, „ Górnictwo i Geoinżynieria” zeszyt 4/1, 2011, s. 148.
8
J. M. Gutteter- Grudzinski, Nowe sposoby oczyszczania wód odpadowych zęzowych na statkach i platformach
wydobywczych, „ Górnictwo i Geoinżynieria” zeszyt 4/1, 2011, s. 147-148.
Zagrożenia ekologiczne Bałtyku- zanieczyszczenie morza
Zakłada się, że środowisko morskie zanieczyszczane jest przez statki w wyniku ich
normalnej eksploatacji w 40%, natomiast 42% zanieczyszczeń pochodzi z gospodarki
przemysłowej i komunalnej na lądzie, 8% z urządzeń wiertniczych i szybów wydobywczych,
a pozostałe 10% z awarii zbiornikowców9.
Do głównych zanieczyszczeń mórz, można zaliczyć substancje pochodzące
z następujących źródeł, które przedstawia tabela nr.1 :
TABELA 1.
ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ MÓRZ.
Źródło zanieczyszczeń:
Powstawanie tych zanieczyszczeń:
Przemysł
Odprowadzanie ścieków bezpośrednio do
morza lub pośrednio poprzez rzeki bądź
atmosferę.
Gospodarka komunalna
Odprowadzanie ścieków bezpośrednio do
morza lub pośrednio poprzez rzeki.
Rolnictwo
Używanie pestycydów i innych związków
chemicznych, które przedostają się do
morza spływem bezpośrednim lub
pośrednio poprzez wody śródlądowe
oraz atmosferę.
Żegluga
Usuwanie do morza, w związku z normalną
eksploatacją
statków,
substancji
zanieczyszczających,
przypadkowe
przedostanie się ze statku substancji
zanieczyszczających w skutek katastrof
ekologicznych, wypadków, awarii.
Badania
i
eksploatacja
mineralnych dna morskiego
zasobów Przedostawanie się do morza substancji
zanieczyszczających
związanych
z
normalnymi
czynnościami
eksploatacyjnymi oraz przypadkowe
przedostanie się do morza substancji
zanieczyszczających.
Czynności przeładunkowe w portach
9
Przedostawanie się do morza substancji
zanieczyszczających
związanych
z
normalnymi
czynnościami
przeładunkowymi.
K. Korzeniowski, Ochrona środowiska morskiego, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998, s.56.
Motoryzacja
Wytwarzanie spalin związanych z normalną
eksploatacją, które na skutek wymiany
z atmosferą przedostają się do morza.
Eksploatacja rurociągów podmorskich
Przypadkowe przedostanie się do morza
substancji zanieczyszczających.
Lotnictwo
Wytwarzanie spalin związanych
z normalną eksploatacją, które poprzez
atmosferę dostają się do środowiska
morskiego.
Źródło: J. Fabisiak, Zagrożenia ekologiczne Bałtyku związane z zanieczyszczeniami chemicznymi- węglowodory,
Akademia Marynarki Wojennej, Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej rok XLIX nr 3 (174) 2008, s. 8-9.
Przedstawione powyżej w tabeli, źródła zanieczyszczeń mórz (głownie
zanieczyszczeń chemicznych), wskazują na ogromną ilość substancji, które przenikają do
środowiska morskiego. Każda z nich wywiera istotny i specyficzny dla siebie wpływ na
funkcjonowanie tego ekosystemu. Znaczącym krokiem w dążeniu do ograniczenia
zanieczyszczeń środowiska Morza Bałtyckiego było podpisanie w 1974 roku przez wszystkie
kraje Morza Bałtyckiego, a w 1992 dodatkowo podpisanie poprzez nowo powstałe kraje
nadbałtyckie oraz Unię Europejską, konwencji helsińskiej o ochronie środowiska morskiego
obszaru Morza Bałtyckiego. Jest ona pierwszą międzynarodową umową biorącą pod uwagę
wszystkie aspekty ochrony środowiska morskiego, a jej celem jest ochrona środowiska
morskiego Bałtyku poprzez przeciwdziałanie zanieczyszczeniom pochodzącym ze statków,
lądu i atmosfery oraz będących rezultatem eksploatacji dna morskiego. Konwencja ta
zaczęła obowiązywać od 1980 roku wszystkie kraje bałtyckie, a nadzór merytoryczny nad
realizacją jej postanowień spełnia Komisja Helsińska (HELCOM). Jednym spośród wielu
zadań tej komisji jest szacowanie stanu środowiska morskiego Bałtyku, a najwyższy priorytet
nadano pracom mającym na celu ocenę ładunków oraz zagrożeń związanych z
wprowadzaniem do morza substancji niebezpiecznych10.
Jednocześnie bardzo istotnym źródłem zanieczyszczania Bałtyku jest bezawaryjna
(normalna) eksploatacja statków, w tym również statków sportowych, podczas których może
nastąpić wyciek oleju do morza. Rozlewy z tych źródeł powodują spore zagrożenie dla
środowiska, jednak mają niewielkie znaczenie w skali całego morza. Wywołują katastrofalne
skutki o zasięgu lokalnym. Stwierdzono, że najczęstszą przyczyną wprowadzania związków
ropopochodnych do morza są pomyłki ludzkie, awarie urządzeń na jednostkach pływających
oraz źle zamontowane urządzenia. Istotny udział mają także zrzuty podczas czynności
eksploatacyjnych, powodując około 20% rozlewów olejowych pochodzących z tego źródła11.
W tabeli nr. 2 przedstawiono procentowe udziały głównych źródeł zanieczyszczeń
olejowych pochodzących ze statków.
J. Fabisiak, Zagrożenia ekologiczne Bałtyku związane z zanieczyszczeniami chemicznymi- węglowodory,
Akademia Marynarki Wojennej, Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej rok XLIX nr 3 (174) 2008, s.
9.
11 A. Bądkowski, Ropopochodne na wodach, gruncie i w gruncie. Następstwa środowiskowe, sposoby i metody
eliminacji, [w:], Ekologiczne aspekty funkcjonowania jednostek pływających Marynarki Wojennej, statków
i portów morskich, materiały z sympozjum naukowego, Gdynia 2000, s. 143–162.
10
TABELA 2
UDZIAŁ GŁÓWNYCH ŹRÓDEŁ ZANIECZYSZCZEŃ OLEJOWYCH ZE STATKÓW
Zrzuty podczas
%
czynności
eksploatacyjnych
Załadunek
22
Rozładunek
33
Bunkrowanie
13
Balastowanie
14
Inne
18
Awarie
urządzeń
%
Pomyłki ludzkie
Defekt
rurociągów
Awarie węży
17
Nieodpowiedni
13
nadzór
Nieprzestrzeganie 31
procedury obsługi
urządzeń
9
%
Awarie ramion 2
urządzeń
ładunkowych
Otwarcie
5
zasuw
Nieuwaga
40
Brak łączności
pomiędzy
obsługującymi
7
Nieszczelność
zasuw
Inne
9
64
Źródło: J. Fabisiak, Zagrożenia ekologiczne Bałtyku związane z zanieczyszczeniami chemicznymi- węglowodory,
Akademia Marynarki Wojennej, Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej rok XLIX nr 3 (174) 2008, s. 15.
W minionym czasie, coraz częściej obserwuje się wzrost zamierzonych
zanieczyszczeń olejowych. Wody, które usuwane są ze statków za burtę zawierają więcej niż
15ng/dm3 związków ropopochodnych. Z reguły są to nieznaczne objętości, poniżej 1 m3, a
więc ciężkie do wykrycia (rysunek nr. 2 )12.
Rysunek 2: Liczba wykrytych rozlewów olejowych na Morzu Bałtyku w latach 1988–2001.
Źródło: HELCOM, The Baltic Marine Environment 1999–2002, „Baltic Sea Environ. Proc.”, 87, 2003.
Wielkie rozlewy olejowe, będące na ogół następstwem katastrof zbiornikowców,
12
HELCOM, The Baltic Marine Environment 1999–2002, „Baltic Sea Environ. Proc.”, 87, 2003.
wprowadzają do oceanu światowego rocznie od 3% do 4% globalnej ilości związków
ropopochodnych. Strefy, które są przez nie nawiedzane swym zasięgiem obejmują
katastrofy ekologiczne. Najczęstsze przyczyny katastrof na Morzu Bałtyckim to m.in.:
 osadzenie na mieliźnie,
 kolizje,
 uszkodzenia maszyn i urządzeń na statkach.
Wśród grup statków najczęściej uczestniczących w wypadkach wyróżniono statki:
 towarowe,
 promy,
 tankowce,
 kontenerowce,
 masowce.
Najczęstszą przyczyną wypadków był czynnik ludzki stanowiący 39%, a kolejną usterki
techniczne (20% )13.
Od 1960 roku na Morzu Bałtyckim z powodu transportu morskiego, miało miejsce ponad
40 poważnych rozlewów olejowych, w wyniku których jednorazowo do morza przedostało się
ok. 100 ton związków ropopochodnych. Efektem było zanieczyszczenie wód, plaż oraz
śmierć ptaków morskich. Przeciętnie na obszarze Morza Bałtyckiego zdarzają się trzy
poważne rozlewy olejowe, po 225 ton każdy. Należy brać pod uwagę fakt, że ryzyko
rozlewów olejowych będzie wzrastać wraz z rosnącą wielkością transportu ropy i
produktów jej przerobu drogą morską14.
Podsumowanie
Region naszego Morza Bałtyckiego charakteryzuje się jednym z najwyższych
wskaźników wzrostu gospodarczego w Europie. O tym wszystkim decyduje dynamiczny
rozwój wymiany handlowej pomiędzy portami nadbałtyckimi, a resztą świata. Blisko połowa
towarów przewożonych wewnątrz obszaru Morza Bałtyckiego transportowana jest drogą
morską. Porty nadbałtyckie przeładowują rocznie ponad 800 mln ton towarów i ponad 8 mln
towarów w kontenerach. W polskich obszarach morskich, dotychczas nie zdarzył się
katastrofalny wyciek substancji szkodliwej dla ekosystemu (morskiej flory i fauna). Jednak,
pamiętać należy, że mimo stosowania najnowocześniejszych technologii, wprowadzania
licznych dokumentów normujących oraz szkolenia załóg jesteśmy świadomi tego, iż
zagrożenia i zanieczyszczenia z udziałem transportu morskiego są nieuniknione. Dlatego,
wszelkie działania, które mają na celu w niewielkim stopniu zabezpieczyć środowisko
morskie przed jego degradacją, powinny być wspierane i popierane. Ze względu na
specyfikę Morza Bałtyckiego, wycieki substancji chemicznych spowodują dużo bardziej
dokuczliwe dla środowiska skutki, niż wyciek takiej samej ilości substancji na morzu
otwartym.
Reasumując, należy zwrócić uwagę na znaczący fakt, iż coraz trudniej jest wyobrazić
sobie istnienie międzynarodowej wymiany handlowej oraz towarowej, bez istnienia morskich
systemów transportowych. Należy pamiętać, o międzynarodowych uregulowaniach
prawnych i przepisach kontrolujących stan mórz oraz bezpieczeństwo transportu morskiego.
Ważnym punktem, w obliczu wszystkich współczesnych zagrożeń wynikających z transportu,
J. Fabisiak, Zagrożenia ekologiczne Bałtyku związane z zanieczyszczeniami chemicznymi- węglowodory,
Akademia Marynarki Wojennej, Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej rok XLIX nr 3 (174) 2008, s.
17.
14 Tamże, s.17.
13
jest przede wszystkim ich zapobieganie. Jednak wtedy, gdy jest to niemożliwe, istotnie jest
ograniczenie skali i zasięgu ich negatywnych skutków odzwierciedlających się na środowisku
naturalnym.
BIBLIOGRAFIA
Pozycje książkowe:
1. Korzeniowski K., Ochrona środowiska morskiego, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk 1998,
2. Rokociński K., Szubrycht T., Gospodarka morska w świetle wybranych zagrożeń
współczesnego świata, AMW, Gdynia 2006.
3. Wolnomiejski N., Pawlikowski T., Zakres ekologii i ochrony mórz, część I, Wyd.
Uniwersytety Mikołaja Kopernika, Toruń 2006.
4. Żurek J., Transport handel morski, Instytut Transportu i Handlu Morskiego,
Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2002.
Artykuły z książek:
1. Bądkowski A., Ropopochodne na wodach, gruncie i w gruncie. Następstwa
środowiskowe, sposoby i metody eliminacji, [w:], Ekologiczne aspekty funkcjonowania
jednostek pływających Marynarki Wojennej, statków i portów morskich, materiały z
sympozjum naukowego, Gdynia 2000.
2. Gutteter- Grudzinski J. M., Nowe sposoby oczyszczania wód odpadowych zęzowych
na statkach i platformach wydobywczych, „ Górnictwo i Geoinżynieria” zeszyt 4/1.
Artykuły z czasopism naukowych:
1. Fabisiak J., Zagrożenia ekologiczne Bałtyku związane z zanieczyszczeniami
chemicznymi- węglowodory, Akademia Marynarki Wojennej, Zeszyty Naukowe
Akademii Marynarki Wojennej rok XLIX nr 3 (174) 2008.
2. HELCOM, The Baltic Marine Environment 1999–2002, „Baltic Sea Environ. Proc.”,
87, 2003.
3. Przyszłość Morza Bałtyckiego– tendencje rozwojowe, Program WWF na rzecz
ochrony Ekoregionu Bałtyckiego.
4. Stankiewicz, M. 2006. Helcom’s Safety Measures.Helcom.
5. Winiarska M., Wybrane problemy dotyczące transportu morskiego w kontekście
ochrony jego bezpieczeństwa, COLLOQUIUM Wydziału nauk Humanistycznych i
Społecznych, Kwartalnik IV/2012, s.159.
Materiały z Internetu:
1. WWF.
2010.
A
Sea
Exposed
to
Oil
Accidents.
http://wwf.panda.org/what_we_do/where_we_work/baltic/threats/shipping/. 29 March,
2010.