Temat z wariacjami, allegro sonatowe, rondo, sonata, symfonia

Temat z wariacjami, allegro sonatowe, rondo, sonata, symfonia

Temat z wariacjami
Podstawą konstrukcji wariacji jest temat. Temat jest niewielkich rozmiarów, prosty, śpiewny,
ma budowę okresową i fakturę homofoniczną. Temat może pochodzić z inwencji
kompozytora, muzyki ludowej lub utworu innego kompozytora. W poszczególnych
wariacjach temat ulega przekształceniom, przekształcenia te mogą polegać na:







Przekształceniu melodii (figuracja melodyczna, harmoniczna, ornamentacja)
Zmiana tonacji i trybu
Zmiana rytmu i metrum
Zmiany dynamiczne, agogiczne i artykulacyjne
Zmiany kolorystyczne
Zmiany rejestru
Zmiana faktury
W poszczególnych wariacjach może mieć zastosowanie kilka środków techniki wariacyjnej
równocześnie.
Wariacje mogą być utworem samodzielnym lub mogą wchodzić w skład cyklu np.
sonatowego. Ilość wariacji może być różna od kilku do kilkudziesięciu.
F. Schubert – „Pstrąg” – kwintet fortepianowy
Ze względu na stopień pokrewieństwa z tematem jak również ze względu na rodzaj
zastosowanych środków techniki wariacyjnej, wariacje możemy zaliczyć do następujących
typów:
a) Ornamentalno-figuracyjne, w których przynajmniej w zarysach zachowana zostaje
linia melodyczna tematu, jego charakter oraz następstwa akordowe.
b) Charakterystyczne – zastosowane środki prowadzą do zasadniczej zmiany charakteru
wariacji w porównaniu z tematem np.: wprowadzenie rytmu określonego tańca czyli
zmiany następstw akordowych.
c) Swobodne – charakter danej wariacji jest zmieniony w porównaniu z tematem np.
zmiana ukształtowania formalnego. Na związek z tematem wskazują jedynie
szczegóły motywiczne.
d) Kontrapunktyczne – posiadające fakturę polifoniczną.
Piotr Czajkowski – „Wariacje Rokoko” op. 33 na wiolonczelę
Zbudowane ze wstępu tematu i 8 wariacji. Są to wariacje typu charakterystycznego można w
nich zauważyć daleko idące zmiany w stosunku do tematu.
F. Schubert – Symfonia VIII h-mol „Niedokończona”
1
Forma sonatowa (allegro sonatowe)
W okresie klasycyzmu pierwsza część sonaty, symfonii czy koncertu posiada formę allegra
sonatowego. Forma ta ma ściśle określoną budowę, która przedstawia się następująco:
I faza – ekspozycja:
Temat pierwszy zazwyczaj o energicznym charakterze w tonacji głównej. Łącznik
modulujący do tonacji drugiego tematu.
Temat drugi kontrastujący z pierwszym, zazwyczaj bardzo śpiewny, liryczny.
W utworach w tonacjach durowych temat drugi występuje w tonacji dominanty.
W utworach w tonacji molowej – w tonacji paralelnej.
Po zakończeniu tematu drugiego pojawia się nowa krótka myśl muzyczna w rodzaju
zakończenia – epilog.
II faza – przetworzenie:
W odcinku tym kompozytor wykorzystuje motywy z ekspozycji np. motyw z tematu, łącznika
i epilogu. Motywy te zostają poddane przekształceniom. Przetworzenie najczęściej kończy się
łącznikiem prowadzącym do repryzy, łącznik jest modulujący.
III faza – repryza:
Jest powtórzeniem ekspozycji z pewnymi zmianami. Zmiany te dotyczą głównie tematu
drugiego, który tutaj ukazuje się w tonacji zasadniczej, a także łącznika, który nie musi mieć
znaczenia modulacyjnego. Repryza może być skrócona lub przedłużona w stosunku do
ekspozycji.
Po repryzie czasami występuje coda.
Allegro sonatowe może być poprzedzone wstępem. W koncercie klasycznym z reguły
występują dwie ekspozycje, jedna dla orkiestry, druga dla solisty.
Rondo
Jest formą, w której stale powtarzający się temat zwany refrenem jest przeplatany innymi
tematami nazywanymi kupletami.
Najczęściej forma ta oparta jest na schemacie ABACA. Rondo jest pochodzenia francuskiego.
1. Rondo starofrancuskie – powstało w baroku twórczości klawesynistów francuskich
(Rameau, Daquin, F. Couperin). Są to utwory krótkie, refren ma budowę okresową i
występuje w utworze kilka razy. W okresie baroku różnica między refrenem a
kupletami jest niewielka.
L. Daquin – „Kukułka”
2. Rondo klasyczne – charakteryzuje się większymi kontrastami między refrenem a
kupletami, które niekiedy nazywa się epizodami. Zdarza się, że pomiędzy refrenem a
kupletami występują łączniki. Charakter ronda jest zazwyczaj radosny, pogodny.
Schemat ronda to ABACA.
2
3. Rondo sonatowe – rondo na które oddziaływają pewne elementy formy sonatowej
A B A - budowa analogiczna jak w ekspozycji
A – refren T1
B – kuplet T2
A – refren
C A B A – budowa jak w repryzie
Refren pełni funkcję tematu I
Kuplet B jest tematem II ( w tonacji dominanty lub równoległej), kuplet C to
przetworzenie
Refren: kuplet B powraca w ostatniej fazie tak jak w repryzie
Zdarza się że między kolejnymi współczynnikami występuje łącznik
L.v. Beethoven “Sonata c-moll” nr 8 op13 cz. III Rondo
Sonata
W baroku układ i ilość części sonaty nie był określony (od 3-8). Zasadą porządkowania części
były kontrasty, które uzyskiwano przez zmianę tempa, faktury lub motywu. Cechą wspólną
była obecność co najmniej 1 części polifonicznej (fugowanej) i tanecznej. Przeznaczone były
na kilka wykonawców.
W klasycyzmie sonata był to utwór przeznaczony na instrument solowy np. fortepian lub
solowy z akompaniamentem np. skrzypce i fortepian.
Sonata była wówczas cyklem 3 lub 4 częściowym. Części zestawiane były ze sobą na
zasadzie kontrastu.
I część – allegro sonatowe
II część – wolna, śpiewna o różnej budowie
III część – menuet 3 częściowy ABA
IV część – często rondo lub wariacje.
W klasycyzmie najchętniej komponowano sonaty fortepianowe.
L.v. Beethoven “Sonata c-moll” nr 8 op13
cz. I Allegro_di_molto_e_con_brio
cz. II Adagio_cantabile
cz. III Rondo
3
Symfonia
W.A.Mozart – Symfonia Es-dur Cz. I KV 543
Sin-phonia (współbrzmienie) jest to cykliczna forma orkiestrowa oparta na budowie cyklu
sonatowego.
Cz. I często poprzedzona wolnym tempem ma budowę allegra sonatowego.
Cz. II w tempie wolnym oparta najczęściej o technikę wariacyjną.
Cz. III menuet (Beethoven wprowadza Scherzo)
Cz. IV zwykle jest rondem lub formą sonatową.
Ten układ części ustalił się za czasów Haydna.
J. Haydn „Symfonia D-dur” cz. II
P. Czajkowski „Symfonia V e-moll op 64” cz. III Allegro Moderato
F. Mendelssohn –“IV_Symfonia_A-dur_'Wloska'_cz.IV” Saltarello
4