docPojęcie „kultura” w trzech katolickich encyklopediach // The Notion of
download 
Reklamacja Transkrypt
Pojęcie „kultura” w trzech katolickich encyklopediach // The Notion of
ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE Tom IV, numer 4 – 2013 KRZYSZTOF LENIEWSKI * POJCIE „KULTURA” W TRZECH KATOLICKICH ENCYKLOPEDIACH Powszechnie wiadomo, e pojcie „kultura” jest wieloznaczne. W duym stopniu maj na to wpyw rónego rodzaju zaoenia merytoryczne i metodologiczne. W zasadniczy sposób rozumienie kultury zaley od przyjtych koncepcji filozoficznych, teologicznych i socjologicznych. Porównywanie hasa „kultura” w publikacjach encyklopedycznych moe zainspirowa do dalszych bada nad t bogat rzeczywistoci, gdy opracowania tego rodzaju stanowi syntez, w której, jak w soczewce, syntetycznie skupiona jest dotychczasowa wiedza. Sposób pojmowania kultury w ramach danego spoeczestwa cechuje si wielk dynamik, gdy – z jednej strony – stanowi zapis obecnego, faktycznego stanu szeroko rozumianej dziaalnoci twórczej ludzi owo spoeczestwo tworzcych, a z drugiej strony ksztatuje mylenie poszczególnych osób i rodowisk naukowych, jak kultur naley rozumie . Ze wzgldu na zoono i niespójno encyklopedycznych materiaów ródowych w tym opracowaniu nie bd si skupia na porównaniach interdyscyplinarnych. W celu jeszcze wikszej jasnoci i klarownoci zakres moich bada ogranicz jedynie do porównania hasa „kultura” w trzech katolickich encyklopediach, które s w duym stopniu opiniotwórcze w trzech czciach wiata. Pierwsza z nich to powstajce od 1973 r. dzieo Instytutu Leksykograficznego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II (Lublin) pt. Encyklopedia Katolicka (EK); druga to powszechnie znana w wiecie anglojzycznym New Catholic Encyclopedia (NCE), powstaa we wspópracy Katolickiego Uniwersytetu Ameryki w Waszyngtonie (The CaDr hab. KRZYSZTOF LENIEWSKI, Prof. KUL – Kierownik Katedry Teologii Prawosawnej w Instytucie Ekumenicznym na Wydziale Teologicznym KUL; adres do korespondencji: Al. Racawickie 14; 20-950 Lublin; e-mail: [email protected] 26 KRZYSZTOF LENIEWSKI tholic University of America in Washington, D.C.) z Wydawnictwem Gale; trzecia za to rosyjska [Katoliczeskaja Encykopedija] (KE), wydawana w Moskwie przez Wydawnictwo Franciszkanów (ros. ). Haso kultura w EK znalazo si w tomie 10, który zosta wydany w 2004 r.1 Haso culture pochodzi z tomu 4 NCE, wydanego w 2003 r. 2 Rosyjskie opracowanie hasa [kultura] znajduje si w tomie II KE, który zosta wydany w 2005 r.3 Warto ju na wstpie zauway , e haso w EK jest dzieem zbiorowym czterech autorów: redaktora Daniela Capay oraz trzech profesorów pracujcych naukowo w KUL – ks. Stanisawa Kowalczyka (filozofa), ks. Czesawa Bartnika (teologa dogmatyka) i ks. Leona Dyczewskiego (socjologa). Haso w NCE jest natomiast opracowaniem monograficznym jednego autora: Gottfrieda O. Langa, profesora antropologii, zatrudnionego w The Catholic University of America, Washington, D.C. Podobnie jak amerykaskie take opracowanie rosyjskie zamieszczone w KE jest ma monografi przygotowan przez jednego autora – Aleksandra Sergiejewicza Gorieowa, magistra filozofii (ros. !!) i doktora nauk fizyko-matematycznych (ros. !-" " # ). PORÓWNANIE STRUKTURY HASE Nawet przy pobienym spojrzeniu na hasa w EK i NCE zauway mona zasadnicze rónice w podejciu do problematyki kultury. W EK ju w pierwszym akapicie mamy prób zdefiniowania tego pojcia z podaniem szeregu odnoników do takich hase, jak: kultury filozofia, kultury teologia, kultury socjologia, kultury psychologia, kultury historia i kultury pedagogika. Autor hasa culture w NCE rozpoczyna od powoania si na definicj A.L. Krobera i C. Kluckhohna, powsta na podstawie przeanalizowania ponad 160 rónych definicji kultury. W hale kultura w EK zastosowano nastpujcy podzia: I. Pojcie II. Aspekt filozoficzny A. Typologia 1 Por. Kultura. W: Encyklopedia Katolicka. T. 10. Lublin 2004 kol. 188-201. Por. Culture. W: New Catholic Encyclopedia. T. 4. Detroit, MI – New York, N.Y. 20032 s. 426-436. 3 Por. . W: . T. II. 2005 kol. 1425-1430. 2 POJCIE „KULTURA” W TRZECH KATOLICKICH ENCYKLOPEDIACH B. Istota C. Geneza III. Aspekt teologiczny 1. Ujcie kultury w wietle teologii 2. Zakresy kultury w teologii 3. Sfery kultury 4. Antykultura IV. Aspekt spoeczny A. Ujcia 1. Kultura jako zbiór oryginalnych elementów 2. System elementów i ich powiza 3. System znacze B. Wspózaleno kultury i systemu spoecznego C. Rodzaje 1. Kultura elitarna (wysza) 2. Kultura masowa 3. Kultura ludowa 4. Kultura popularna 5. Kultura alternatywna 6. Kontrkultura 7. Subkultura V. Kultura a religia A. Ujcie filozoficzne 1. Model opozycji 2. Model dopeniania si religii i kultury B. Ujcie teologiczne 1. Historia relacji 2. Modele relacji 3. Akt kulturowy, religijny i moralny 4. Wzajemne uwarunkowania 5. Kultura religijna 6. Problem jednoci i pluralizmu 7. Ekumenizm kultury „chrzecijaskiej” W hale Culture (NCE) podzia jest nastpujcy: I. Pojcie 1. Wprowadzenie w nauki spoeczne 2. Zasadnicze akcenty 27 28 KRZYSZTOF LENIEWSKI II. Elementy skadowe 1. Analiza jakoci abstrakcyjnych 2. Analiza treci 3. Integracja kultury – wyjtkowo – cigo – integracja funkcjonalna – tematy – wartoci III. Kultura, spoeczestwo i jednostka 1. Kultura a osoba 2. Kultura a relacje spoeczne IV. Teorie rozwoju kulturowego 1. Teorie ewolucyjne – analogie z ewolucj biologiczn – teorie nierewolucyjne – zmiana a porzdek moralny 2. Wyjanienia historyczne – Amerykaska Szkoa Historyczna – teorie cyklicznoci 3. Szerzenie si praktyk kulturowych w ramach jednego spoeczestwa, lub od jednego spoeczestwa do drugiego spoeczestwa (ang. diffusionism) V. Zmiana w kulturze W hale Kultura (KE) nie zosta wyodrbniony podzia hasa na mniejsze czci skadowe. Analiza struktury hase w NCE i EK pozwala stwierdzi , e róni si one w sposób zasadniczy. EK wyrónia si podejciem interdyscyplinarnym, w którym zostaje najpierw omówiony aspekt filozoficzny, nastpnie aspekt teologiczny, a dopiero w trzeciej kolejnoci aspekt spoeczny. Kady z tych aspektów zosta przedstawiony przez specjalist z danej dziedziny nauki. Zwieczeniem hasa jest przedstawienie zagadnienia relacji zachodzcych midzy kultur a religi, zarówno z filozoficznego, jak i teologicznego punktu widzenia. W NCE spotykamy zupenie inne podejcie do rzeczywistoci kultury. Autor hasa – prof. Gottfried O. Lang – skupi si zasadniczo na wtkach spoecznych, cakowicie rezygnujc z odniesienia si do kontekstu filozoficznego i teologicznego. Jego opracowanie bazuje gównie na XIX i XX POJCIE „KULTURA” W TRZECH KATOLICKICH ENCYKLOPEDIACH 29 literaturze przedmiotu ze szczególnym uwzgldnieniem myli antropologów amerykaskich. Co ciekawe, wyjaniajc pojcie „kultura” nie odwouje si do wkadu naukowego któregokolwiek z mylicieli chrzecijaskich. To szokuje, gdy haso jego autorstwa zostao opublikowane w opiniotwórczej New Catholic Encyclopedia, a on sam przez wiele lat pracowa naukowo jako profesor w Katolickim Uniwersytecie Ameryki. Przedstawiajc syntetycznie rzeczywisto kultury, prof. Lang skupi si gównie na wyjanieniu takich problemów, jak: integracja kultury; relacje zachodzce midzy kultur, spoeczestwem i jednostk; teorie rozwoju kulturowego oraz zmiany w kulturze. Analiza treci hasa w KE umoliwia odkrycie przyjtego przez autora logicznego podziau treci. Rozpoczyna on od krótkiej definicji kultury, by nastpnie przej do socjologicznej interpretacji kultury, powizania kultury z osob czowieka, a nastpnie w sposób bardzo syntetyczny przedstawi takie zagadnienia, jak: przekazywanie wzorców i norm kulturowych oraz wskazanie jdra i treci skadowych kultury. Dalsza cz hasa zostaa opracowana w kluczu historycznym. Wychodzc od staroytnego rozumienia kultury, autor wskazuje na zmiany treciowe tego pojcia, jakie dokonay si szczególnie w czasach nowoytnych, a zwaszcza w wiekach XIX i XX. Wan cz hasa stanowi wskazanie zalenoci midzy religi a kultur, przy czym autor koncentruje si zasadniczo na chrzecijastwie, wskazujc na uwarunkowanie kulturowe Objawienia Boego oraz inkulturacj, ewangelizacj urzeczywistnian w ramach dziaa misyjnych oraz problemy wynikajce z marginalizacji i wartoci kultury chrzecijaskiej w XX wieku. Ostatnia cz hasa dotyczy rozumienia kultury w dokumentach Soboru Watykaskiego II oraz nauczania papiea Jana Pawa II na temat kultury. PORÓWNANIE SPOSOBU OKRELENIA KULTURY Jeli porówna si wstpn prób okrelenia tego, czym kultura jest w swej istocie, w Encyklopedii Katolickiej i w New Catholic Encyclopedia, to bdzie jasne, e niewiele jest treci, które si w nich powtarzaj. Z EK dowiadujemy si, e kultura (od ac. colere – uprawia , pielgnowa ) stanowi caoksztat materialnego (odsyacz do hasa cywilizacja) i duchowego dorobku ludzkoci (przeciwstawiany naturze – odsyacz do hasa natura), wynik twórczej dziaalnoci czowieka oraz zespó wartoci, norm i zasad obowizujcych w danej zbiorowoci. Tu po tej opisowej definicji autor tej czci hasa – redaktor Daniel Capaa – wyjania, e w filozofii podkrela 30 KRZYSZTOF LENIEWSKI si antropologiczno-ontologiczny i aksjologiczny wymiar kultury, natomiast teologia akcentuje zarówno autonomi kultury, jak i jej zaleno od Boga, ukazujc j jako przedmiot odkupienia oraz penic rol poredniczenia i wspódziaania w dziele zbawienia. Po tych zasadniczych z chrzecijaskiego punktu widzenia informacjach bogata rzeczywisto kultury zostaje omówiona od strony nauk spoecznych. Na bazie przesanek filozoficznych i teologicznych staje si bardziej zrozumiae socjologiczne podejcie do kultury i traktowania jej jako przejawu aktywnoci spoecznej i osobowej oraz przestrzeni komunikacji spoecznej4. We wprowadzeniu do hasa culture w NCE mona przeczyta , e cho pojcie „kultura” ma w naukach spoecznych centralne i gówne znaczenie, to trudno opisa je w jednej prostej definicji. Nastpnie autor hasa sporód wielu definicji kultury wybiera specyficzn syntez dokonan przez A.L. Kroebera i C. Kluckhohna: „Kultur tworz wzory, zewntrzne i wewntrzne, zachowa osiganych i przekazywanych przez symbole, powodujce szczególne osignicia grup ludzkich, wczajc ich ucielenienia w artefaktach [dopowiedzenie od tumacza: czyli przejawach funkcjonowania danej kultury]. Istotny rdze kultury skada si z tradycyjnych (zaczerpnitych i wybranych z historii) idei oraz szczególnie poczonych z nimi wartociami. Systemy kulturowe mog, z jednej strony, by uwaane za produkty dziaa (ang. as products of action), a z drugiej strony za warunkujce elementy dalszych dziaa (ang. as conditioning elements of further action)”5. Równie w KE znajdujemy nieco zmodyfikowan wersj definicji kultury wprowadzonej przez A.L. Krobera i C. Kluckhohna. Zdaniem A. Gorieowa kultura (ac. cultura) to „rozwijajcy si w historii i przekazywany z pokolenia na pokolenie ogó wzorów, wzorców, modeli i norm dziaalnoci czowieka, jak równie jego postpowania, zachowywania si i komunikacji, charakterystyczny dla okrelonej zbiorowoci ludzi”6. Pierwsza definicja bazuje na innym zaoeniu antropologicznym w porównaniu z drug i trzeci definicj. W EK jest to zdecydowanie wizja chrzecijaska z odwoaniem si do kategorii osobowych, zalenoci czowieka od Boga oraz wspódziaania czowieka z Bogiem w dziele zbawienia poprzez kultur. 4 D. C a p a a. Kultura. W: Encyklopedia Katolicka. T. 10 kol. 188. A.L. K r o e b e r, C. K l u c k h o h n. Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions. Cambridge, MA 1952 s. 357. Por. G.O. L a n g. Culture. W: New Catholic Encyclopedia. T. 4 s. 426. 6 . . . W: . T. II kol. 1425. 5 POJCIE „KULTURA” W TRZECH KATOLICKICH ENCYKLOPEDIACH 31 W NCE nie ma adnego odwoania si ani do Boga, ani do religii. W definicji Kroebera i Clyde’a czowiek traktowany jest jako autonomiczna jednostka, która yje w grupach ludzkich. Próba wskazania, e rdzeniem kultury s tradycyjne idee zespolone z bliej nieokrelonymi wartociami, bez odwoywania si do uwarunkowa wynikajcych z religii, jednoznacznie podprowadza pod przekonanie, e dla jego autorów normatywnym, a zatem i „naukowym” jest wiatopogld ateistyczny. Prawdopodobnie prof. Lang podziela ich przekonanie, czego dowodzi opracowanie pozostaych czci hasa „kultura”. Zdecydowanie trzeba podkreli , e nie ma w nim adnych odniesie ani do Boga, ani do religii. W opracowaniu prof. Langa dominuje horyzontalizm, dowartociowujcy znaczenie nauk spoecznych w oparciu o ewolucyjny punkt widzenia. Autor, wprowadzajc w problematyk rozumienia kultury, wskazuje, e czsto bywa ona utosamiana z pojciem „zwyczaj” czy „cywilizacja”. Skupia si na przedstawieniu dziejów pojcia „kultura” w Niemczech, poczwszy od koca XVIII wieku. Twierdzi, bazujc na badaniach Kroebera i Kluckhohna, e w pierwszej fazie kultura zakadaa „postp w uprawie ku owieceniu”, w drugiej fazie (od Kanta do Hegla) zaczto akcentowa znaczenie idei ducha (niem. Geist) i jego nobilitacj, co wyraao si opozycj: kultura a prymitywna natura. W trzeciej fazie, któr zapocztkowa etnograf Gustav Friedriech Klemm, zaczto zwraca uwag na takie aspekty kultury, jak studium zwyczajów, sztuk, umiejtnoci, ycia domowego i publicznego w czasach pokoju oraz wojny, rol religii, nauki i sztuki. Dalej za Kroeberem i Kluckhohnem wyrónia sze zasadniczych akcentów, które naley uwzgldni w refleksji nad rzeczywistoci kultury: 1. Kultura bazuje na yciu grup czy spoeczestwa. Jednostki ucz si jej ze zwyczajów i symboli. 2. Kultura, w sensie ogólnym, oznacza peni spoecznego dziedzictwa ludzkoci, natomiast w sensie szczególnym oznacza jedynie pewien rodzaj spoecznego dziedzictwa ludzkoci. 3. Kultura jest szczególnym sposobem ycia, normatywnymi ideami wraz z ich konsekwencjami, czy te sposobem ycia, który jest zdeterminowany przez rodowisko spoeczne. 4. Z psychologicznego punktu widzenia kultura staje si metod rozwizywania problemów, zaspokajania potrzeb, dostosowywania si do rodowiska oraz do innych ludzi. 5. Z natury kultury wynika, e jej czci skadowe s powizane i poczone. Cho kultura staje si abstrakcyjnym, konceptualnym modelem za- 32 KRZYSZTOF LENIEWSKI chowania, to nie jest samym zachowaniem. Poszczególne czci kultury pozostaj w relacjach funkcjonalnych, co wyraaj takie terminy, jak: system kulturowy, konfiguracja kulturowa czy organizacja kulturowa. 6. Kultur mona traktowa jako produkt czy wytwór (ang. product) dziaania ludzkoci (ang. human action). Kultura powstaje zarówno w wyniku interakcji midzy jednostkami oraz ich rodowiskiem, jak i stanowi sum wszystkich idei typowych dla standaryzowanych typów zachowania7. Jeli zajrzymy do hasa zamieszczonego w EK, to równie znajdziemy w nim odwoanie si do dziea A.L. Kroebera i C. Kluckhohna, ale nie w sensie bezrefleksyjnej akceptacji dla zaproponowanej przez nich definicji, ile raczej przedstawienie wypracowanych przez nich gównych kategorii typologicznych. Zaszeregowali oni bowiem rónego rodzaju definicje kultury do szeciu rodzajów kategorii. S to definicje: opisowo-wyliczajce, normatywne, psychologiczne, strukturalno-systemowe i genetyczne. Autor tej czci hasa – ks. prof. Stanisaw Kowalczyk – dopowiada od razu, e „pojcie kultury jest kategori interdyscyplinarn rónie rozumian i opisywan w poszczególnych naukach”8. Nie ogranicza si tylko do bardzo modnej na Zachodzie antropologii kulturowej, w ramach której kultura jest traktowana jako odpowied na psychologiczne i utylitarne potrzeby czowieka, wtórnie za jako realizacj tzw. wyszych wartoci, lecz wskazuje, e poszczególne kierunki filozoficzne proponuj wasne koncepcje kultury, co w duym stopniu wpywa na rozumienie kultury w naukach spoecznych 9. Warto zauway , e w KE okrelenie kultury ma charakter synkretyczny, gdy w pierwszej czci hasa autor wyranie zapoycza swoje pogldy ze wspóczesnych publikacji socjologicznych, dowodzc, e kultura stanowi przekazywan z pokolenia na pokolenie informacj warunkujc ycie ludzi, a zarazem jest aktywnie tworzona i przemieniana przez tych samych ludzi w ich dziejach. Podkrela przy tym znaczenie procesu socjalizacji, w wyniku którego kultura jest przyswajana w sposób indywidualny i przez naladowanie innych ludzi. Co ciekawe, Aleksandr Gorieow mia wiadomo , e socjologiczna interpretacja kultury jest niewystarczajca, gdy do powyszych stwierdze od razu dodaje, e kultura nie moe by traktowana jedynie jako sposób rozwizywania problemów, zaspokajania potrzeb czy przystosowywania si do otaczajcego rodowiska. Trzeba czego wicej… Tym czym jest przyjcie zaoenia wstpnego, a mianowicie uznania, e kultura 7 Por. G.O. L a n g. Culture. W: New Catholic Encyclopedia. T. 4 s. 427. S. K o w a l c z y k. Kultura. I. Pojcie. W: Encyklopedia Katolicka. T. 10 kol. 189. 9 Por. tame. 8 POJCIE „KULTURA” W TRZECH KATOLICKICH ENCYKLOPEDIACH 33 „stanowi nieodczny element osoby (ros. )”, okrelajcy w wielu kwestiach jej odniesienie do innych ludzi i wiata.10 Kolejne dwa due segmenty hasa istotne dla rozumienia rzeczywistoci pojcia „kultura”, jakie zostay omówione w EK, nie maj swojego odpowiednika w NCE. Dotyczy do aspektów filozoficznego i teologicznego. Aspekt filozoficzny zosta równie cakowicie pominity w KE, natomiast aspekt teologiczny potraktowany w sposób wybiórczy. FILOZOFICZNY ASPEKT KULTURY Opracowanie aspektu filozoficznego w EK rozpoczyna si od stwierdzenia, e to czowiek jest twórc, sensem i celem kultury. W takim ujciu kultura jest bogat w swych odmianach rzeczywistoci, obejmujc cae ycie osobiste i spoeczne osoby ludzkiej. W odniesieniu do przyjtych w greckiej filozofii staroytnej rozrónie dokonano podziau na prawd, dobro i pikno. Std te filozoficzna typologia kultury obejmowaa jej trzy podstawowe formy: teoretyczno-kontemplatywn (nauka, filozofia i wierzenia religijne), praktyczno-etyczn (prawo, moralno spoeczna i indywidualna, aktywno ekonomiczna i polityczna) oraz artystyczno-techniczn (rolnictwo, przemys, technika, sztuka). Wspóczenie bardziej popularny jest podzia kultury na kultur materialn, kultur spoeczn i kultur duchow. W filozoficznym segmencie hasa opracowanego przez ks. prof. S. Kowalczyka jasno zosta postawiony problem, co stanowi istot kultury… Podkrela on, e w wymiarze fenomenologiczno-ontologicznym „kultura jest zespoem wartoci, korelujcych z natur czowieka jako osoby oraz poszukiwaniem, rozpoznawaniem i realizacj wiata wartoci” 11. Te wartoci zawsze naley rozpatrywa w ich relacji do osoby ludzkiej. Wszystkie bowiem elementy i paszczyzny osobowoci czowieka wspódziaaj w tworzeniu kultury. W klasycznej filozofii powszechnie uznaje si prymat bytu przed dziaaniem, co oznacza, e czowiek jest zawsze przed kultur. Dopenia to twierdzenie chrzecijaska antropologia filozoficzna, goszca, e twórc kultury moe by jedynie rozumna i wolna osoba ludzka, która ma zdolno do mylenia i kreatywnoci. Waciwy model kultury wymaga prymatu egzy10 . . . W: . T. II kol. 1425. S. K o w a l c z y k. Kultura. II. Aspekt filozoficzny. W: Encyklopedia Katolicka. T. 10 kol. 190. 11 34 KRZYSZTOF LENIEWSKI stencji („by ”) osoby ludzkiej przed posiadaniem („mie ”), czyli priorytetu wartoci duchowych przed wartociami ekonomicznymi. Kultura bazujca na takim zaoeniu z ca pewnoci jest kultur personalistyczn i holistyczn, nieograniczajc si do rónych przejawów kulturowego redukcjonizmu (jak np. ekonomizm, scjentyzm, konsumpcjonizm, hedonizm). 12 TEOLOGICZNY ASPEKT KULTURY Opracowanie aspektu teologicznego w EK, autorstwa ks. prof. Czesawa Bartnika, rozpoczyna si od stwierdzenia, e waciwie nie ma moliwoci stworzenia cisej metodologicznie i merytorycznie definicji kultury. Co najwyej mona wskaza jej podstawowe skadniki. Za normatywne z rzymskokatolickiego punktu widzenia ks. prof. Bartnik przyjmuje treci zawarte w Konstytucji duszpasterskiej o Kociele w wiecie wspóczesnym Gaudium et spes: „Mianem kultury w sensie ogólnym oznacza si to wszystko, czym czowiek doskonali i rozwija wielorakie uzdolnienia swego ducha i ciaa; stara si drog poznania i pracy podda wiat pod swoj wadz; czyni bardziej ludzkim ycie spoeczne, tak w rodzinie, jak i w caej spoecznoci pastwowej poprzez postp obyczajów i instytucji; wreszcie w dzieach swoich w cigu wieków wyraa, przekazuje i zachowuje wielkie dowiadczenia duchowe i denia po to, aby suyy postpowi wielu, a nawet caej ludzkoci” (nr 53). Zacytowane okrelenie powstao w duchu aggiornamento, czyli przystosowania niezmiennego w zasadniczych punktach depozytu wiary do zmieniajcych si warunków historycznych i spoecznych tak, aby mona byo skuteczniej gosi dzisiejszym wiecie nauk Chrystusa. Pewnie przesadnym myleniem o roli Kocioa w wiecie wspóczesnym mona wytumaczy brak odniesie w powyszym okreleniu do relacji zachodzcych midzy kultur, kultem i wiar. Równie ks. prof. Bartnik w swoim segmencie hasa koncentruje si na wskazaniu, e Koció, goszc Ewangeli, posuguje si dorobkiem rónych kultur w celu rozpowszechnienia zbawczego ordzia Chrystusowego wród wszystkich narodów, jak równie by wyjani , bada , gbiej rozumie oraz lepiej je wyrazi zwaszcza w liturgii. Czy jednak nie naleaoby dowartociowa równie kulturotwórczej roli Dobrej Nowiny, która w powizaniu z kultem Kocioa przez dwa tysice lat przyczyniaa si do tworzenia kultury i cywilizacji chrzecijaskiej? Wszak wiara chrzecijan 12 Por. tame kol. 189-191. POJCIE „KULTURA” W TRZECH KATOLICKICH ENCYKLOPEDIACH 35 w Boga w Trójcy Przenajwitszych Osób wyznawana w liturgii Kocioa (tak w Eucharystii, jak i w innych sakramentach oraz rónego rodzaju naboestwach), której celem jest uwielbienie Boga, w którego si wierzy (kult), miaa na przestrzeni wieków (i cigle, w jakim, cho niestety coraz mniejszym stopniu, ma) wpyw na przemiany kulturowe i cywilizacyjne13. Osobicie jestem przekonany co do kulturotwórczego oddziaywania Ewangelii w wiecie. W tym sensie w peni zgadzam si z prof. Bartnikiem, e „kultura jest równie przedmiotem odkupienia”. Z logiki Wcielenia Syna Boego wynika, e ten fakt historiozbawczy naley traktowa jako Wcielenie Syna Boego w kultur14. Majc wiadomo , e kultura jest „pojciem nieostrym”, lubelski teolog wyrónia trzy, zespolone ze sob w jedn cao , sfery: kultur duchow, cywilizacj i kultur materialn. Szczególne znaczenie ma kultura duchowa, gdy polega ona na tworzeniu wiata osoby ludzkiej i wcielania si ducha ludzkiego w wiat 15. Brakuje w tym okreleniu kultury duchowej odwoania si do wspópracy czy wspódziaania (gr. df_WcYWS [synergeia]) osoby ludzkiej z Osobowym Bogiem w Trójcy. W antropologii teologicznej, szczególnie chrzecijastwa wschodniego, kategoria synergii jest bardzo wana zarówno ze wzgldu na fakt stworzenia czowieka na obraz i podobiestwo Boe, jak i na fakt Wcielenia Przedwiecznego Logosu. Tworzenie kultury nie jest jedynie dzieem ludzkim16, lecz podobnie jak kade dziaanie czowieka ma swoje pierwotne korzenie w obrazie Boym, który poprzez urzeczywistnianie wolnoci stworzonej coraz bardziej bdzie napenia si Bo wiatoci. Kultura duchowa jest rzeczywistoci synergiczn. Czowiek jako stworzenie moe, w ramach swej wolnoci, wybiera upodobnianie si do Boga (kultura duchowa) lub upodobnianie si do Szatana (co mona okreli jako antykultur). T antykultur naley rozumie zarówno w sensie 13 Por. G. F l o r o v s k y. Christianity and Civilization. W: Christianity and Culture. Volume Two in the Collected Works of Georges Florovsky. Belmont, MA 1974 s. 121-130. 14 Por. Ch.H. K r a f t. The Incarnation, God’s Model for Cross-Cultural Communication. W: Culture. Communication and Christianity. A Selection of Writings by Charles H. Kraft. Pasadena, CA 2001 s. 188-202. 15 Por. Cz. B a r t n i k. Kultura. III. Aspekt teologiczny. W: Encyklopedia Katolicka. T. 10 kol. 191-192. 16 E. E z e h. Christian Culture. The Ascent of God. Maitland, FL 2011 s. 29: „There is no culture without God. Since there is no society without culture, it could be safely said that there is no godless society. If you have or believe in culture, you, unavoidably, believe in a god of some sort. We can also safely say that there are no atheists. Instead, there are people who are having hard time indentifying themselves in God; perhaps, suffering from identity complex”. 36 KRZYSZTOF LENIEWSKI duchowym, jak i materialnym. Ks. prof. Bartnik, opisujc fenomen antykultury, wskazuje, e jest ni wszystko, co jest przeciwne procesom personalizacji i socjalizacji ycia ludzkiego, czyli niszczy wiat osobowy (zarówno indywidualny, jak zbiorowy). Antykultur moe by wiedza, technika, sprawno . Chciaoby si take dopowiedzie , z dowiadczenia ycia we wspóczesnym wiecie, e moe ni równie by dzieo artystyczne, utwór muzyczny, film czy gra komputerowa. Istotne jest pierwotne odniesienie duchowe osoby ludzkiej jako twórcy, a mianowicie, czy tworzy to dzieo z Boego Ducha, czy te z ducha zego. Obecnie pojcie „szkodliwej utopii antykulturowej”, jakim koczy swoje opracowanie ks. prof. Bartnik, to chyba zbyt mao. Antykultura jest bowiem nie tylko „szkodliw utopi”, ale równie bardzo aktywn oczywistoci, czsto wiadomie promowan, a nawet narzucan, tak w skali globalnej, jak i lokalnej17. Autor hasa w KE, cho z jednej strony ma wiadomo , e religia stanowi element kultury, jak równie, e religia wpywa na przemiany jakociowe w ramach kultur lokalnych, to z drugiej strony – opisujc relacje zachodzce midzy chrzecijastwem a kultur, przedstawia je w sposób fragmentaryczny i zawony. Przede wszystkim redukuje chrzecijastwo do „religii absolutnego transcendentnego Boga, który sta si czowiekiem i y poród ludzi w konkretnym uwarunkowaniu historycznym”. Podkrelajc wymiar chrystologiczny chrzecijastwa i odnoszc si do cytatów zaczerpnitych z Ewangelii, cakowicie pomija fakt, e chrzecijastwo jest religi powsta na bazie wiary Boga w Trójcy Przenajwitszych Osób. Pomijanie faktu, e chrzecijanie wierz nie tylko w Jezusa Chrystusa Bogoczowieka, ale równie, a waciwie przede wszystkim w Trójc Przenajwitsz, grozi chrystomonizmem, którego skutki s bolesne nie tylko w sferze wiary i doktryny chrzecijaskiej, ale równie dla chrzecijaskiego rozumienia kultury 18. A. Gorieow, podobnie jak i ks. prof. Cz. Bartnik, w opracowaniu hasa uwzgldnia równie nauczanie Kocioa rzymskokatolickiego na ten temat, a zwaszcza dokumenty Soboru Watykaskiego II. Powouje si szczególnie na Konstytucj duszpastersk o Kociele w wiecie wspóczesnym Gaudium et spes19, dowodzc na jej podstawie, e czowiek osiga prawdziwe i pene czowieczestwo jedynie przez kultur. Dokument ten wylicza rónorodne osignicia wspóczesnej kultury, a zara17 Por. Cz. B a r t n i k. Kultura. III. Aspekt teologiczny. W: Encyklopedia Katolicka. T. 10 kol. 192. 18 Por. . . . W: . T. II kol. 1426-1427. 19 Por. Gaudium et spes nr 53-62. POJCIE „KULTURA” W TRZECH KATOLICKICH ENCYKLOPEDIACH 37 zem wskazuje wierzcym, e zobowizani s troszczy si o rozwój kultury wraz z innymi ludmi. Faktem jest, e Koció w minionych wiekach nie by zwizany z jedn tylko kultur, ale wchodzi w relacje z rónymi kulturami, dziki czemu dochodzio do wzajemnego wzbogacania si zarówno Kocioa, jak i poszczególnych ludów i narodów. Koció, goszc Dobr Nowin, przemienia obyczaje ewangelizowanych narodów oraz ksztatuje wewntrzn wolno czowieka 20. SPOECZNY ASPEKT KULTURY Sposób opracowania problematyki socjologicznej w EK i NCE jest odmienny, cho mona te znale nieliczne punkty wspólne. Autorzy tego segmentu analizowanych hase, a wic ks. prof. Leon Dyczewski i prof. Gottfried O. Lang, zasadniczo s zgodni, e wszystkie kultury mog by analizowane z trzech punktu widzenia. Zdaniem polskiego socjologa w ramach podejcia badawczego mona traktowa kultur jako zbiór oryginalnych elementów, system elementów i ich powiza oraz system znacze. Amerykaski antropolog wskazuje na: abstrakcyjne jakoci, kategoryzowane wedug standardowych poj antropologicznych; istotne aspekty czy zawarto (skadniki) kultury, które mog by rónie klasyfikowane w systemach i podsystemach, w pewnym stopniu poczonych oraz integracj kultury. Ks. prof. Leon Dyczewski oprócz powoywania si w swoim opracowaniu na autorytety anglojzyczne odwouje si do wkadu równie polskich naukowców, zwaszcza F. Znanieckiego i S. Ossowskiego. Natomiast prof. Gottfried O. Lang bazuje jedynie na amerykaskich autorytetach socjologicznych i antropologicznych, a tylko raz podaje, e pewien pogld jest podtrzymywany przez zwolenników antropologicznych pogldów Bronisawa Malinowskiego. Ks. prof. Leon Dyczewski wyjania, e jeli kultur rozumie si jako zbiór oryginalnych elementów, co jest typowe dla podejcia etnograficznego, podróniczego i misyjnego, to istotne jest opisywanie tego wszystkiego, co jest odmienne. Podstaw rozumienia danej kultury s tzw. wytwory kulturowe, czyli jzyk, wierzenia, obrzdy i zwyczaje, teksty literackie, budowle i przedmioty codziennego uytku. Drugie podejcie do kultury wyrónione przez polskiego badacza, czyli system elementów i ich powiza, jest stosunkowo mody, gdy jego pocztki sigaj lat trzydziestych XX wieku. 20 Por. . . . W: . T. II kol. 1428-1429. 38 KRZYSZTOF LENIEWSKI Ogólnie mona stwierdzi , e w kadym systemie kultury mona wyróni cztery kategorie skadników: materialno-techniczne, spoeczne, ideologiczne i psychologiczne. Elementy wchodzce w skad tych kategorii s tak ze sob powizane, e tworz harmonijn i swoist cao , zwan niekiedy „adem kulturowym” lub „adem aksjonormatywnym”. W trzecim podejciu do kultury – semiotyczno-personalistycznym, zwanym systemem znacze, podkrela si, e w wielu kulturach wystpuj te same elementy, ale maj one inne znaczenia, wywouj odmienne przeycia, pobudzaj do innych zachowa. W ramach kadego z tych systemów znacze powizania midzy tymi elementami tworz swoiste kody znaczeniowe, zrozumiae jedynie dla tych, którzy im to znaczenie nadaj i nimi si posuguj. Warto zauway , e w ujciu semiotyczno-personalistycznym kultura traktowana jest jako zjawisko dynamiczne, w którym dochodzi do cigego tworzenia nowych elementów skadowych oraz zapoyczania elementów od innych rodowisk kulturowych. W wyniku dyfuzji kulturowej wci powstaj nowe formy i wytwory kultury, z pewnych elementów si rezygnuje, a inne absorbuje. Kultura w podejciu semiotyczno-personalistycznym jest dla czonków okrelonej grupy czy spoeczestwa tzw. uniwersum symbolicznym, bdcym podstaw do wyznaczenia wartoci i norm oraz okrelenia sposobu postrzegania siebie, innych czy wiata. Osoba ludzka jako jednostka oscyluje pomidzy konformizmem (czyli postaw penej adaptacji do „uniwersum symbolicznego”) a nonkonformizmem (czyli postaw otwartego buntu wobec „uniwersum symbolicznego”) 21. Z opracowania prof. Gottfrieda O. Langa dowiedzie si mona, e w analizie abstrakcyjnych jakoci (ang. Analysis of Abstract Qualities) zasadnicze jest wzicie pod uwag behawioralnego odniesienia kultury, a w szczególnoci uwzgldnienia, e poszczególne jednostki behawioralne (ang. behavioral units) tworz pewien wzór (ang. pattern). Mona wyróni trzy rodzaje wzorów: powszechny (ang. the universal) – objawiajcy si w mowie, sztuce, wiedzy, religii itp.; systematyczny (ang. the systematic) – objawiajcy spójno caego systemu kulturowego; styl (ang. the style) – czyli charakterystyczny sposób czynienia czy wyraania czego. Powysze rozrónienie jest socjologiczn koncepcj A.L. Kroebera. Wzory behawioralne (ang. behavioral patterns) mog dotyczy kultury otwartej (ang. the overt culture) lub kultury ukrytej (ang. the covert culture). Jeli analizujemy kul- 21 Por. L. D y c z e w s k i. Kultura. IV. Aspekt spoeczny. W: Encyklopedia Katolicka. T. 10 kol. 193-196. POJCIE „KULTURA” W TRZECH KATOLICKICH ENCYKLOPEDIACH 39 tur otwart, to wówczas te wzory behawioralne s wyrane, jasne, otwarte (ang. explicit patterns), a jeli analizujemy kultur ukryt, to te wzory behawioralne s ukryte (ang. implicit patterns). Otwarte wzory kulturowe s atwo werbalizowane przez czonków grup spoecznych, a ukryte wzory kulturowe s formami zachowania trudno dostpnymi do okrelenia. Zdaniem prof. Langa kultura czowieka, idee, przekonania, normy i wytwory jego dziaalnoci przechodz z pokolenia na pokolenie. Jednostki rodz si w okrelonej kulturze i w tym sensie kultura staje si „super organizmem” (ang. superorganic), który istnieje pod warunkiem istnienia organizmu czowieka. Analiza zawartoci, skadników (ang. Analysis of Content) kultury ma swoj podstaw w przyjciu za fakt, e wszystkie kultury maj pewne szerokie i moliwe do opisania jakoci. Owe „kulturowe uniwersalia” to: technologia, organizacja ekonomiczna, organizacja spoeczna, organizacja polityczna, edukacja, religia (rozumiana jako relacje czowieka do nieznanych mocy i konkurencyjnych systemów wiary i rytuaów zwizanymi z tymi mocami) oraz kultura symboliczna. W trzecim podejciu – okrelanym jako integracja kultury (ang. Integration of Culture) – wychodzi si z zaoenia, e kultury róni si nie tylko w swej treci, czyli czciach skadowych, ale równie w integracji czy organizacji skadajcych si na ni komponentów. Z tego punktu widzenia kultury tworz mniej czy bardziej otwarte systemy. Badajc integracj kultury, trzeba wzi pod uwag wyjtkowo (ang. uniqueness), cigo (ang. continuity), integracj funkcjonaln (ang. functional integration), tematy (ang. themes) i wartoci (ang. values)22. Z porównywania kolejnego segmentu spoecznego aspektu kultury wynika, e obydwaj autorzy uznali za wane wskazanie relacji midzy kultur a spoeczestwem. Ks. prof. Leon Dyczewski zatytuowa t cze swego opracowania Wspózaleno kultury i systemu spoecznego, a prof. Gottfried O. Lang Kultura, spoeczestwo i jednostka (ang. Culture, Society, and Individual). W ujciu ks. prof. Leona Dyczewskiego kultura jest rozpatrywana z personalistycznego punktu widzenia, jako „system symbolicznej komunikacji, który zakada istnienie powizanych z sob podmiotów tej komunikacji (osób) i tworzcych grup czy struktur spoeczn. Powoujc si na A. Rodziskiego, autor hasa podkrela, e „osoba w stosunku do kultury jest podstawowym i pierwotnym punktem wyjcia. Kultura ma funkcj jednoczc, orientujc i normatywn w odniesieniu do systemu spoecznego. Zmiany w systemie spoecznym spowodowane s najczciej przez 22 Por. G.O. L a n g. Culture. W: New Catholic Encyclopedia. T. 4 s. 427-431. 40 KRZYSZTOF LENIEWSKI wartoci i wzory zachowa napywajce z innych kultur. W zjawiskach kryzysowych nastpuje dezintegracja, a w skutek poszukiwa ponownej integracji dochodzi do powstania nowych elementów kultury oraz nowych form komunikacji midzyosobowej. W strukturze systemu spoeczno-kulturowego szczególne znaczenie ma rodzina, grupa etniczna, grupa religijna i naród. Prof. Gottfried O. Lang, podobnie jak w poprzednich czciach swojego opracowania, niewolniczo powouje si na swoje ulubione autorytety, a mianowicie Kroebera i Kluckhohna, którzy gosili, e „kultura jest tworzona i zmieniana w sposób konkretny przez jednostki (ang. individuals)”, co jest uzupenione twierdzeniem, e „kady rodzaj drogi yciowej jest równie tworem grupy, chocia kultura nie musi by koniecznie zwizana z danym spoeczestwem”. Piszc o relacjach zachodzcych midzy kultur a osob (ang. personality), waciwie nie traktuje czowieka jako osoby, lecz raczej jako jednostk (ang. the individual) w grupie ludzkiej. Ta jednostka rozwija si, uczy i osiga sw kultur w ramach cigle rozszerzajcej si sieci relacji spoecznych. Nastpnie amerykaski antropolog skupia si na tym, co czy kultur i relacje spoeczne. W swoim opracowaniu konsekwentnie nie korzysta z kategorii personalistycznych, lecz cay czas pisze o jednostce (ang. individual), która przynaley do okrelonego systemu ról spoecznych. Moe je odgrywa zarówno zgodnie z oczekiwaniami grupy spoecznej, której jest przedstawicielem, a moe te narusza te standaryzowane kulturowo oczekiwania. W KE wartociowe jest odniesienie si do spoecznego rozumienia kultury z katolickiego punktu widzenia. Aleksandr Gorieow w swoim tekcie odwoa si do przemówienia papiea Jana Pawa II w UNESCO (Pary, 2 czerwca 1980 r.). W przemówieniu tym bogosawiony Jan Pawe II jednoznacznie wskazuje, e dziki kulturze czowiek si staje i bardziej „jest” we wszystkich waciwych dla czowieczestwa wymiarach swego bytowania23. 23 J a n P a w e II. Przemówienie wygoszone w siedzibie UNESCO (Pary, 2 czerwca 1980 r.), nr 7: „Czowiek, który w widzialnym wiecie jest jedynym ontycznym podmiotem kultury, jest te jedynym waciwym jej przedmiotem i celem. Kultura jest tym, przez co czowiek, jako czowiek, staje si bardziej czowiekiem: bardziej «jest». Na tym take opiera si owo kapitalne rozrónienie pomidzy tym, czym czowiek jest, a tym, co posiada, pomidzy «by » a «posiada ». Kultura pozostaje zawsze w istotnym i koniecznym zwizku z tym, czym (raczej: kim) czowiek «jest», natomiast zwizek jej z tym, co czowiek «ma» (posiada), o tyle jest wane dla kultury, o tyle jest kulturotwórcze, o ile czowiek poprzez to, co posiada, moe równoczenie peniej «by » jako czowiek, peniej stawa si czowiekiem we wszystkich waciwych dla czowieczestwa wymiarach swego bytowania” http://laboratorium.wiez.pl/teksty-korepetycje.php? przyszlosc_czlowieka_zalezy_od_kultury_przemowieni (9.12.2011). POJCIE „KULTURA” W TRZECH KATOLICKICH ENCYKLOPEDIACH 41 DWIE ODMIENNE KONCEPCJE KULTURY: PRZEDSTAWIENIE TEORII WZROSTU KULTUROWEGO LUB WSKAZANIE RELACJI MIDZY KULTUR A RELIGI W kolejnym module hasa „kultura” w EK i NCE drogi obydwu autorów cakowicie si rozchodz. Ks. prof. Leon Dyczewski omawia róne rodzaje kultury: elitarn (wysz), masow, ludow, popularn, alternatywn, kontrkultur i subkultur, a prof. Gottfried O. Lang przedstawia teorie wzrostu kulturowego (ang. Theories of Culture Growth), rozpoczynajc od teorii ewolucyjnych (ang. Evolutionary Theories) i teorii nieewolucyjnych (ang. Nonevolutionary Theories), by nastpnie przej do ukazania wkadu Amerykaskiej Szkoy Historycznej (ang. American Historical School) i teorii cyklicznych oraz tzw. dyfuzjonizmu (ang. Diffusionism). Ostatni czci skadow jego hasa jest „zmiana kulturowa” (ang. Culture Change) – pojmowana jako modyfikacja systemu lub podsystemu kulturowego, w odrónieniu od dodania, utraty czy zmiany poszczególnych elementów kultury. Prof. Lang jest zdania, e obecnie nie ma jednolitej teorii zmiany kulturowej. Istnieje wiele hipotez na ten temat, ale wymagaj one bada empirycznych.24 Ostatni, liczcy ponad sze kolumn, modu hasa kultura w EK dotyczy relacji midzy kultur a religi. Trzeba jeszcze raz w tym miejscu podkreli , e problematyka ta zostaa cakowicie pominita w hale culture w NCE. Zgodnie z logik przyjt w EK najpierw przedstawione jest ujcie filozoficzne, a nastpnie ujcie teologiczne tego zagadnienia. Z filozoficznego punktu widzenia, zdaniem ks. prof. Stanisawa Kowalczyka, midzy kultur a religi mog zachodzi relacje opozycji lub dopeniania si. Model opozycji, znany ju od staroytnoci, przeciwstawia kultur religii. Propagowali go zwaszcza materialici: J. de La Mettrie, P.H.Th. d’Holbach (materializm mechanicystyczny), deici (np. Voltaire), F. Nietzsche, L. Feuerbach, K. Marks, F. Engels. A. Comte traktowa religi jako pierwotny etap umysowego rozwoju ludzkoci i uwaa, e wiara religijna zostanie przezwyciona przez dynamiczny rozwój nauk przyrodniczych. Wedug R. Carnapa sdy religijne s bezsensowne, gdy nie s weryfikowalne empirycznie. B. Russel za podstaw kadej religii uzna brak wiedzy o siach przyrody. J.-P. Sartre i inni egzystencjalici dowodzili, e wiara religijna jest sprzeczna z wolnoci czowieka. Opozycja midzy kultur a reli24 Por. G.O. L a n g. Culture. W: New Catholic Encyclopedia. T. 4 s. 433-436. 42 KRZYSZTOF LENIEWSKI gi jest goszona równie przez niektórych przedstawicieli postmodernizmu (takich jak np. J. Derrida czy R. Rorty). Model dopeniania si religii i kultury przyjmowany by ju przez w. Augustyna w oparciu o dwa paradygmaty: rozumu szukajcego wiary (ac. intellectus quaerens fidem) oraz wiary szukajcej rozumu (ac. fides quaerens intellectum). Rozwija go w. Tomasz z Akwinu, odwoujc si do autonomii i komplementarnoci obydwu róde ludzkiego poznania, a wic objawienia i naturalnej refleksji ludzkiego umysu. Rola chrzecijastwa w kulturze moe by albo inkarnacjonistyczna (np. A.J. Toynbee, Ch. Dawson) lub eschatologiczna (J. Maritain, J. Daniélou, E. Mounier). Istotna jest kulturotwórcza rola chrzecijastwa w rozwoju nauki, filozofii, sztuki, muzyki, rolnictwie, przemyle, moralnoci i etyce 25. Zdaniem ks. prof. Stanisawa Kowalczyka „kulturotwórcza rola chrzecijastwa jest konsekwencj teizmu, uznanie istnienia Boga otwiera czowieka na wiat ponadmaterialnych wartoci i uwraliwia na problemy moralno-ideowe” 26. W ujciu teologicznym najpierw zostaa przedstawiona historia relacji midzy kultur a religi, nastpnie modele tych relacji: monistyczny, dualistyczny, subordynacyjny, personalistyczny (chalcedoski), by przez opis aktu kulturowego (tak w sensie religijnym, jak i moralnym) skoncentrowa uwag czytelnika na wzajemnych uwarunkowania kultury i religii. Ks. prof. Bartnik, piszc o tych uwarunkowaniach, dowodzi, e kultura i religia wzajemnie si doskonal, pod warunkiem, e zachodzi midzy nimi pewna wspómierno (czyli pewna odpowiednio rozwoju). Istnieje bowiem niebezpieczestwo, e wysoka cywilizacja w zetkniciu z prymitywnymi religiami po prostu je zniszczy. Tak samo te wysoko rozwinita religia ma mae szanse na recepcj w kulturach prymitywnych. Zdaniem niektórych mylicieli (ks. Wadysaw Korniowicz, kard. Stefan Wyszyski, kard. Karol Wojtya) istnieje specjalny rodzaj kultury, a mianowicie kultura chrzecijaska. Inni uwaaj, e kultura, stanowic naturaln modalno istnienia, ycia (ac. culturalis modus essendi) oraz dziaania (ac. agendi) i sprawczoci (ac. operandi) wzgldem osobowego bytu ludzkiego moe by odnoszona do religii jedynie wtedy, gdy jej autorstwo i uytkowanie ma intencj religijn, jest realnie zespolona z dan spoecznoci religijn, uwzgldnia to wszystko, co si na ni skada (a wic doktryn, kult, obyczaje, 25 Por. S. K o w a l c z y k. Kultura. V. Kultura a religia. A. Ujcie filozoficzne. W: Encyklopedia Katolicka. T. 10 kol. 196-198. 26 Tame kol. 197-198. Por. G.J. R u s s e l l o (ed.). Christianity and European Culture. Selections from the Work of Christopher Dawson. Washington, DC 1998 s. 3-64. POJCIE „KULTURA” W TRZECH KATOLICKICH ENCYKLOPEDIACH 43 pojcia, dekalog), jest otwarta na religi i z ni syntoniczna, cho nie musi by w jakikolwiek sposób poddana instytucji Kocioa (wystarczy, e bdzie miaa odniesienie do idei Boga i prawom moralnym)27. W ostatniej czci opracowania ks. prof. Bartnika pojawia si okrelenie „ekumenizm kultury chrzecijaskiej”. Lubelski dogmatyk dowodzi, e „adna wielka kultura nie moe sobie uzurpowa prawa do wycznoci ani zdobywania sobie przestrzeni drog nacisku, przymusu czy imperializmu kulturowego”. Wielkim wkadem chrzecijastwa jest wspomaganie, uduchowianie i nobilitowanie innych kultur i religii28. Co wane, „adna kultura religijna nie jest wznoszona wprost na rzeczywistoci Boga, lecz raczej na pojciach, wyobraeniach i znakach religijnych, które s rónie formuowane, rozwijane i interpretowane” 29. Aleksandr Gorieow wskazuje w swym opracowaniu (KE), e Objawienie Boe jest uwarunkowane kulturowo, poszczególne bowiem pojcia, obrazy i symbole biblijne zostay przejte z kultur staroytnych (ydowskiej, mezopotamskiej, egipskiej, hellenistycznej i innych)30. Nie bez znaczenia jest równie fakt, e okrelenie dogmatyczne, formy naboestw i ustrój hierarchiczny Kocioa naznaczone s oddziaywaniem kultur, w których powstaway. Autor hasa w KE podkrela, e Koció nie utosamia si z jak jedn kultur, gdy jego zadaniem jest niesienie wiary ewangelicznej wszystkim narodom (por. Mt 28, 19), co wie si z wcielaniem chrzecijastwa w kultur – wchodzeniem wiary chrzecijaskiej w centrum danej kultury. Std te zadaniem Kocioa jest nie niszczenie jakiej kultury w imi Ewangelii, lecz „przekad” wiary chrzecijaskiej na jej jzyk oraz wykorzystanie form charakterystycznych dla danej kultury w yciu eklezjalnym. Taki wanie sens ma inkulturacja, która dokonywaa si za spraw Kocioa ju od czasów apostolskich, najpierw w rejonie ródziemnomorskim, a nastpnie poród ludów germaskich, sowiaskich, batyckich, ugrofiskich… Proces 27 Por. Cz. B a r t n i k. Kultura. V. Kultura a religia. B. Ujcie teologiczne. W: Encyklopedia Katolicka. T. 10 kol. 198-200. 28 Por. D.J. C o n s t a n t e l o s. Christian Faith and Cultural Heritage. Boston, MA 2005 s. 3-111. 29 Cz. B a r t n i k. Kultura. V. Kultura a religia. B. Ujcie teologiczne. W: Encyklopedia Katolicka. T. 10 kol. 201. 30 Por. H. C h a d w i c k. Early Christian Thought and the Classical Tradition. New York, NY 1966 passim; J. S h i e l. Greek Thought and the Rise of Christianity. New York, NY 1968 passim; R.R. B o l g a r. The Classical Heritage. Cambridge, MA 1973 passim; E. H a t c h. The Influence of Greek Ideas on Christianity. New York, NY 1957 passim; C. C a v a r n o s. The Hellenic Heritage. Belmont, MA 1999 passim. 44 KRZYSZTOF LENIEWSKI ten doprowadzi do powstania wyjtkowej w swoim rodzaju kultury redniowiecznej, która natchniona bya ideaami chrzecijaskimi. Dziaania ewangelizacyjne oraz misyjne podejmowane przez chrzecijan doprowadziy do dowartociowywania kultur lokalnych i tubylczych narodów nieeuropejskich, zwaszcza w kocu XIX i pocztku XX wieku. Wspóczenie coraz bardziej staje si oczywista globalizacja kultury przy równoczesnej peryferyzacji w yciu spoecznym pastw i narodów ideaów i wartoci kultury chrzecijaskiej, które przez rodowiska liberalne uwaane s za konserwatywne, a co za tym idzie – opóniajce postp spoeczny i naukowy31. * Z analizowanych powyej trzech sposobów encyklopedycznego ujcia rzeczywistoci kultury wynika szereg wniosków. Przede wszystkim trzeba zauway , e kultura jest pojciem bardzo zoonym i trudnym do caociowego przedstawienia w formie syntetycznego artykuu encyklopedycznego, gdy dotyczy nauki, sztuki, filozofii, moralnoci, tradycji, postaw duchowych itd. Ponadto w zalenoci od przyjtego zaoenia metodologicznego rzeczywisto kultury mona opisa w sposób mniej czy bardziej zawony. Zdecydowanie bardziej przekonujce jest ukazanie bogactwa pojcia kultury w sposób interdyscyplinarny, cho by w oparciu o zaoenia filozoficzne, teologiczne i socjologiczne (jak to jest w przypadku Encyklopedii Katolickiej wydawanej przez TN KUL). Jeli ograniczy si rozumienie kultury jedynie do poziomu nauk spoecznych, a zwaszcza antropologii kulturowej, to istnieje niebezpieczestwo interpretacji kultury jedynie w kategoriach nauk empirycznych (ang. sciences) i oderwaniu jej od religii (takie ujcie – nie majce adnego zwizku z chrzecijastwem – spotykamy w New Catholic Encyclopedia). Faktem jest, e redukcjonistyczne pojmowanie kultury wynika z rezygnacji z podejcia filozoficznego i teologicznego. Jeli zminimalizuje si czy cakowicie pominie religijne uwarunkowania kultury, to takie pominicie wynika z zaoenia wstpnego, e czowiek jest jednostk czy indywiduum cakowicie autonomicznym w odniesieniu do Boga lub nie uznajcym Jego istnienia. Naley podkreli , e bardzo wane dla rozumienia kultury jest jej badanie z personalistycznego punktu widzenia. W takim ujciu kluczem do integ31 . . . W: . T. II kol. 1426-1428. Por. N.J. O r m e r o d, S. C l i f t o n. Globalization and the Mission of the Church. London 2009 s. 1-21, 123-141. POJCIE „KULTURA” W TRZECH KATOLICKICH ENCYKLOPEDIACH 45 ralnego rozumienia kultury jest kategoria osoby (gr. ac¨dha`_ [prosopon], ac. persona). Z chrzecijaskiego punktu widzenia kultura jest rzeczywistoci teandryczn (Bosko-ludzk) lub demoniczno-ludzk, natomiast z ateistycznego punktu widzenia kultura jest tworem jedynie ludzkim. Chrzecijaskie rozumienie kultury powinno mie sw podstaw w chrzecijaskiej antropologii32. Takie podejcie wymaga podjcia refleksji nad faktem stworzenia czowieka na obraz i podobiestwo Boga w Trójcy Osób. Jedynie w ten sposób moliwe bdzie wykazanie, e kultura ma zawsze wymiar osobowy (jednostkowy) i spoeczny. Dla rozwoju kultury niezbdne jest bowiem istnienie relacji midzy-osobowych (przy podejciu personalistycznym) lub midzyjednostkowych (przy podejciu ateistycznym albo uwzgldnieniu jedynie nauk empirycznych). Na podstawie analizy dziejów ludzkoci mona przyj zaoenie, e powstawanie kultur miao ródo w religii lub w przyjmowanym ateizmie (teoretycznym lub praktycznym). Warto jednak pamita , e chrzecijastwo miao i cigle ma wielki wpyw na rozwój kultury (duchowej, materialnej, muzycznej, literackiej itd.) w wiecie. BIBLIOGRAFIA B a r t n i k Cz., C a p a a D., D y c z e w s k i L., K o w a l c z y k S.: Kultura. W: Encyklopedia Katolicka. T. 10. Lublin: TN KUL 2004 kol. 188-201. B o l g a r R.R.: The Classical Heritage. Cambridge, MA 1973. C a v a r n o s C.: The Hellenic Heritage. Belmont, MA 1999. C h a d w i c k H.: Early Christian Thought and the Classical Tradition. New York, NY 1966. C o n s t a n t e l o s D.J.: Christian Faith and Cultural Heritage. Boston, MA 2005. E z e h E.: Christian Culture. The Ascent of God. Maitland, FL 2011. F l o r o v s k y G.: Christianity and Civilization. W: Christianity and Culture. (Volume Two in the Collected Works of Georges Florovsky). Belmont, MA 1974 s. 121-130. .: . W: ! "#$%&!. T. II. 2005 kol. 14251430. H a t c h E.: The Influence of Greek Ideas on Christianity. New York, NY 1957. J a n P a w e II: Przemówienie wygoszone w siedzibie UNESCO (Pary, 2 czerwca 1980 r.), http://laboratorium.wiez.pl/teksty-korepetycje.php?przyszlosc_czlowieka_zalezy_od_ kultury _przemowieni (9.12.2011). K r a f t Ch.H.: The Incarnation, God’s Model for Cross-Cultural Communication. W: Culture. Communication and Christianity. A Selection of Writings by Charles H. Kraft. Pasadena, CA 2001,188-202. K r o e b e r A.L., K l u c k h o h n C.: Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions. Cambridge, MA 1952. L a n g G.O.: Culture. W: New Catholic Encyclopedia. T. 4. Detroit, MI – New York, N.Y. 20032 s. 426-436. 32 Por. J. S e n i o r. The Restoration of Christian Culture. Norfolk, VA 2008 s. 13-31. 46 KRZYSZTOF LENIEWSKI O r m e r o d N.J., C l i f t o n S.: Globalization and the Mission of the Church. London 2009. R u s s e l l o G.J. (ed.): Christianity and European Culture. Selections from the Work of Christopher Dawson. Washington, DC 1998. S h i e l J.: Greek Thought and the Rise of Christianity. New York, NY 1968. S e n i o r J.: The Restoration of Christian Culture. Norfolk, VA 2008. THE NOTION OF “CULTURE” IN THE THREE CATHOLIC ENCYCLOPEDIAS Summary As today is understood culture from the Roman Catholic point of view? Looking for an answer for this question Author took into consideration three Catholic Encyclopedias, which had been prepared for people living in three different circles of civilization. He compared the scope of the word “culture” in the three Catholic encyclopedias, which appeared in the following languages: Polish, English, and Russian. The first of these works is Encyklopedia Katolicka. It has been prepared by the Institute of Lexicography of the John Paul II Catholic University of Lublin. The second work is New Catholic Encyclopedia, which was created in collaboration of Gale Publishing with Catholic University of America in Washington. And the third piece is [Katolicheskaya encyclopedia] — prepared and published in Russia. Firstly, in this article presents a structure analysis and comparison of possible ways of determining culture. Then there are shown three aspects of culture: philosophical, theological and social. The last part of the article deals with two different concepts of culture, namely the theory of a cultural growth and the relationship between culture and religion. A comparison and an analysis of the source material taken from the notions “culture” were the basis for the Author to indicate a number of conclusions. Summarised by Krzysztof Leniewski Sowa kluczowe: kultura, katolicka encyklopedia, religia, Koció rzymskokatolicki, spoeczestwo, teologiczny aspekt kultury, filozoficzny aspekt kultury, spoeczny aspekt kultury. Key words: culture, the Catholic encyclopedia, religion, the Roman Catholic Church, society, theological aspect of culture, philosophical aspect of the culture, the social aspect of culture.
