Electronic Scholarly Publishing with the Bergen Electronic Edition of

Copyright by Alois Pichler 2005
ALOIS PICHLER
University of Bergen
Electronic Scholarly Publishing with the Bergen Electronic Edition of
Wittgenstein’s Nachlass as an example
[Nachlass Ludwiga Wittgensteina: Bergen Electronic Edition w kontekście innych
standardowych wydań filozoficznej spuścizny Wittgensteina]
Skrócona wersja wykładu
Kiedy Wittgenstein zmarł w 1951 roku, pozostawił filozoficzne zapiski [Nachlass] w ilości
ok. 20 000 stron. Poza Traktatem filozoficznym (1921, 1922, 1933) zapiski te nie były
wcześniej publikowane i nie były powszechnie znane, a ich ilość zaskoczyła nawet jego
przyjaciół. W testamencie Wittgenstein powierzył pieczę nad tymi zapiskami G.E.M.
Anscombe (1919-2001), R. Rhees (1905-1989) i G.H. von Wright (1916-2003) i nakazał tym
osobom „opublikować tyle z nieopublikowanych jego pism, ile uważać będą za stosowne”
(testament, 29 stycznia 1951). Po śmierci ostatniego z pierwotnych „spadkobierców” w 2003
r., G.H. von Wrighta, prawa do spuścizny Wittgensteina przeszły na Trinity Collage w
Cambridge (Kenny 2005, s. 243). Rękopisy i maszynopisy Wttgensteina – zebrane z wielu
różnych miejsc – przechowywane są obecnie w Trinity Collage Library w Cambridge, a także
w Austrian National Library w Wiedniu oraz Bodleian Library w Oksfordzie.
Kiedy używamy słowa Nachlass, mamy na myśli teksty wymienione i sklasyfikowane
przez G.H. von Wrighta w katalogu Nachlass. Von Wright dzieli Nachlass na trzy
ponumerowane grupy: 101-183, 201-245 i 301-311. Numery 100 oznaczają rękopisy napisane
ręką samego Wittgenteina i składają się głównie z zeszytów i oprawionych tomów; numery
200 to maszynopisy przedyktowane przez Wittgensteina bezpośrednio z rękopisów lub innych
maszynopisów; numery 300 to teksty zapisane ręcznie lub na maszynie, będące
wypowiedziami podyktowanymi przyjaciołom, kolegom czy studentom, np. w czasie
wykładów czy seminariów. Przypisując poszczególne numery do fragmentów von Wright
kierował się różnymi kryteriami, takimi jak ich zewnętrzny wygląd, chronologiczny porządek
czy uporządkowanie różnych uwag przez samego Wittgensteina. Trzeba pamiętać, że numery
von Wrighta odnoszą się do oddzielnych fizycznie części Nachlassu, a nie do tematycznie
uporządkowanych całości tekstu. W przypadku rękopisów oznacza to ogólnie rzecz biorąc, że
każdy zapisany materiał posiada numer katalogowy przydzielony oddzielnym fizycznie
całościom, niezależnie ich porządku i sekwencji samego tekstu. Wydaje się to rozsądne i
naturalne, ale czasem efekt tego jest zaskakujący, np. w przypadku numeru 115, gdzie
znajduje się fizycznie jedna książka o jednym numerze katalogowym, ale przynajmniej dwie
„prace”, a w ich obrębie różne sekwencje tekstu.
Dwa lata po śmierci Wittgensteina G.E.M. Anscombe i Rush Rhees wydali
Dociekania filozoficzne (Philosophical Investigations/Philosophische Untersuchungen, 1953),
które stały się pierwszą książką wydaną na podstawie Nachlassu. Do końca XX wieku
opublikowano jeszcze na tej podstawie jeszcze ponad 20 ważnych książek i artykułów. Dla
kogoś, kto chce przygotować do publikacji całość Nachlassu, pojawia się szereg problemów,
ponieważ sam tekst ma często kilka różnych wersji, a koniecznym wydaje się unikanie
ciągłych powtórzeń. Podejścia wydawców były w tej kwestii bardzo różne. „Spadkobierców”
1
Wittgensteina krytykowano za to, że wydając Nachlass wybierali różne fragmenty z różnych
rękopisów; krytyka dotyczyła zresztą nie tyle samej ich strategii, ile faktu, że nie wskazywali
oni szczegółowo źródeł poszczególnych fragmentów. Dotyczy to przede wszystkim Rusha
Rheesa Philosophical Grammar. Inne aspekty krytyki dotyczyły np. ingerencji w ilustracje
przedstawione przez Wittgensteina, jakich dokonał Michael Biggs, również w tekście
Philosophical Investigations (1997).
Łatwiejszym zadaniem niż przygotowanie do druku Nachlassu wydawało się
opublikowanie jego faksymile. Wydanie takie przygotowano w 1967 roku, a wydano w 1968
jako The Wittgenstein Papers; przedsięwzięciem kierowali natomiast von Wright i N.
Malcolm, którzy przygotowali dla Cornell University mikrofilmy całego Nachlassu, jaki
wówczas był dostępny. Wkrótce też źródło to uzupełnione zostało przez wspomniany na
początku katalog Nachlassu von Wrighta. Wiele instytutów badawczych zakupiło oprawione
kopie wydruku mikrofilmów lub kopie samych mikrofilmów, a razem z katalogiem całość
wyposażona była w materiały źródłowe, system odsyłaczy [reference system] i krytyczne
wprowadzenie. Jednak chociaż wydanie to było niezwykle cenne, było ono niekompletne, a
techniczna jakość nierówna. Nawet bez tych ułomności jasne jest, że samo faksymile jest dla
pewnych celów nieadekwatne. Dla kogoś nieobeznanego z charakterem i specyfiką ręcznego
pisma Wittgensteina faksymile nie przyniesie dużego pożytku.
W konsekwencji, w połowie lat 80’, a nawet 90’, ani żadne z istniejących wydań
książkowych, ani Cornell faksymile nie wydawały się spełniać wszystkich wymogów
badawczych. Gesamtausgabe [pełne wydanie zbiorowe] nie było więc dostępne, choć
przedsięwzięto dwa wielkie projekty, jeden w Tybindze, a drugi w Cambridge. Nie ma więc
pełnego wydania w formie książkowej, ale pojawiło się za to w 2000 roku elektroniczne
wydanie całego Wittgensteinowskiego Nachlassu, które spełnia wszystkie wymogi
tradycyjnego Gesamtausgabe i rozwiązuje większość z największych trudności, na jakie
napotykały poprzednie książkowe wydania: chodzi o Wittgenstein’s Nachlass: Bergen
Electronic Edition (BEE), wydane przez Oxford University Press. Przygotowane ono zostało
w Wittgenstein Archives na Uniwersytecie w Bergen (WAB) w Norwegii, a jego podstawą
była wersja „machine-readable” Nachlassu, stworzona w latach 1990-2000.
W BEE Nachlass ma trzy wersje: dyplomatyczną, znormalizowaną i wersję faksymile.
Wersja dyplomatyczna jest szczegółowym, letter-by-letter przedstawieniem oryginałów i
zawiera również skreślenia, dodatki do samego tekstu [overwritings], dopiski do określonych
fragmentów dokonane przez Wittgensteina. Wersja znormalizowana natomiast jest wersją „do
czytania” [reading version] – pismo jest tu znormalizowane, a fragmenty skreślone zostały
ukryte. Oprócz tych dwóch jest też wersja w faksymile. Poszczególne strony wersji
dyplomatycznej połączone są elektronicznie z odpowiednimi stronami wersji
znormalizowanej, a także wersji faksymile, co daje możliwość szybkiego i skutecznego
odnalezienia konkretnych partii. BEE jest rozpowszechniane na sześciu CD-ROMach, z
których jedna zawiera teksty i oprogramowanie, a pozostałe pięć zawiera faksymile. W
równoległej wersji, niezawierającej jednak faksymile, jest ona dostępna także on-line w serii
Past Masters w InteLex Corporation, która już zresztą od dłuższego czasu posiadała
elektroniczny program z dziełami Wittgensteina. W rzeczywistości, książkowe standardowe
wydania Nachlassu dostępne były w InteLex w wersji elektronicznej jeszcze przed wydaniem
BEE. Jednak BEE, która była od początku pomyślana jako publikacja elektroniczna, ma
zupełnie inne, dodatkowe walory.
W przygotowaniu BEE miano na celu zachowanie jak największej przejrzystości
tekstu i jak najmniejszą ingerencję wydawców w sam materiał, choć elektroniczna forma
publikacja dawała możliwości dużo większej ingerencji i nowego opracowania źródeł.
Chociaż więc BEE nie jest wydaniem książkowym, to jednak spełnia pewne reguły
klasycznych wydań drukowanych. I właśnie tę cechę jeden z pierwszych recenzentów BEE,
2
Herbert Hrachovec z Wiednia, uznał za poważne ograniczenie, stwierdzając, że BEE za
bardzo naśladuje kulturę druku, a za mało wykorzystuje możliwości, jakie daje medium
elektroniczne (Hrachowec 2000).
Zapytajmy jednak razem z Hrachovcem: czy nie jest rzeczą anachroniczną, że BEE
usiłuje naśladować wydania drukowane? Mimo wszystko techniki wydawnicze zmieniły się i
wraz z tą zmianą samo edytowanie zostało zmienione pod wpływem mediów elektronicznych.
Druk, który przez stulecia nie miał żadnego konkurenta, teraz ma towarzysza, który zarówno
mu pomaga, jak i rywalizuje z nim, zmuszając nas do ponownego przemyślenia wszystkich
aspektów książkowych edycji. W erze książki historyczno-krytyczna edycja, szczególnie
ważna w naszym kontekście, napotykała na pewne oczywiste ograniczenia związane z
medium, jakim był papier. W istocie musiała ona uznać jeden tekst za tekst właściwy, a
ewentualnie teksty „pokrewne” dołączyć jako pendanty, i potrzebowała rozwijać odpowiednią
dla całej tej pracy metodologię. Wobec tego teraz, wraz z pojawieniem się alternatywnego
medium elektronicznego, stare metody mogą się wydawać anachroniczne. Anachroniczne też
wydaje się stosowanie starych metod do nowego elektronicznego medium. W żargonie
Wittgensteina możemy powiedzieć, że taka pomyłka wprowadza zamęt w „grze językowej”.
Musimy więc dokładnie sprawdzić, w którym miejscu trzymamy się tradycji tekstu
drukowanego, a gdzie stosujemy już nowe standardy.
Ogólnie rzecz biorąc, spora część dyskusji sprowadza się do tego, że w medium
elektronicznym użytkownik może i powinien (?) mieć o wiele większą możliwość dowolnego
poruszania się w poszczególnych fragmentach tekstu, tak aby lekturą niejako kierował sam
użytkownik. Tak w każdym razie uważał Herbert Hrachovec. Jednakże pojawiają się też
przeciwstawne opinie, np. Joachima Schulte, który w swojej recenzji (Schulte 2002: s. 244 i
dalej) wskazuje na potrzebę dołączenia jakichś wskazówek, które pomogą użytkownikowi
łatwiej odnaleźć się w gąszczu zapisków Wittgensteina. Wniosek z wspomnianych dwóch
recenzji jest taki, że potrzeba zarówno więcej wolności (jak chce Hrachowec), jak i
dokładniejszego przewodnictwa po materiale źródłowym (Schulte). BEE plasuje się gdzieś
pośrodku tych dwóch przeciwstawnych żądań.
Nie przesądzając ostatecznie, która z opinii jest bardziej słuszna, należałoby uznać, że
BEE jest olbrzymim krokiem naprzód i otwiera nowe perspektywy dla kolejnych wydań
Nachlassu Wittgensteina. Perspektywy te obejmują plan połączenia z nią innych
elektronicznych wydań i źródeł Wittgensteina, jak kompletne wydanie jego korespondencji z
Brenner Archives w Innsbrucku. I dopiero teraz, po opublikowaniu BEE, możemy naprawdę
przedyskutować możliwości edytorskie odnośnie do Nachlassu w sposób pełny i właściwy, ja
również elektroniczne możliwości edytorskie w ogóle.
Przygotował Tomasz Zarębski
3
Bibliografia
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Michael Biggs (2001). "Why Study Wittgenstein's Diagrams?", in R. Haller and K. Puhl (eds.),
Wittgenstein and the Future of Philosophy: a reassessment after 50 years, Vol.1, pp. 95-100,
Kirchberg am Wechsel: Die Österreichische Ludwig Wittgenstein Gesellschaft.
Michael Biggs and Alois Pichler (1993). Wittgenstein: Two Source Catalogues and a
Bibliography. Catalogues of the Published Texts and of the Published Diagrams, each Related to
its Sources, Working Papers from the Wittgenstein Archives at the University of Bergen 7,
available on http://wab.aksis.uib.no/wp-no7.pdf (accessed February 1st, 2005).
Herbert
Hrachovec
(2000).
"Wittgenstein
on
line
/
on
the
line".
http://wab.aksis.uib.no/wab_contrib-hh.page (accessed 1.4.2005), first published on the
Wittgenstein Archives website 1.11.2000.
Claus Huitfeldt (1994). "Toward a Machine-Readable Version of Wittgenstein's Nachlaß", in Hans
Gerhard Senger (ed.), Philosophische Editionen. Erwartungen an sie - Wirkungen an sie. Beihefte
zu editio 6, pp. 37-43 (Tübingen).
Claus Huitfeldt (2004). "Editorial Principles of Wittgenstein’s Nachlass: The Bergen Electronic
Edition" in Dino Buzzetti, Giuliano Pancaldi, Harold Short (eds), Augmenting Comprehension:
Digital Tools and the History of Ideas, pp. 113-127, London: Office for Humanities
Communication Publication 17.
Anthony Kenny (2005). "A brief history of Wittgenstein editing", in Alois Pichler and Simo
Säätelä (eds.), Wittgenstein: The philosopher and his works, pp. 341-355, Working Papers from
the Wittgenstein Archives at the University of Bergen 17.
Cameron McEwen (2005). "Wittgenstein in digital form: Perspectives for the future", in Alois
Pichler and Simo Säätelä (eds.), Wittgenstein: The philosopher and his works, pp. 377-389,
Working Papers from the Wittgenstein Archives at the University of Bergen 17.
Brian McGuinness (2002). "The other side of silence", in Times Literary Supplement 14.6.2002,
p.3f (London).
Alois Pichler (1994). Untersuchungen zu Wittgensteins Nachlaß, Working Papers from the
Wittgenstein Archives at the University of Bergen 8.
Alois Pichler (2002). "Encoding Wittgenstein. Some remarks on Wittgenstein's Nachlass, the
Bergen Electronic Edition, and future electronic publishing and networking", in TRANS. InternetZeitschrift für Kulturwissenschaften 10 (Vienna: Research Institute for Austrian and International
Literature and Cultural Studies (INST)), http://www.inst.at/trans/10Nr/pichler10.htm.
Alois Pichler (2004). Wittgensteins Philosophische Untersuchungen: Vom Buch zum Album,
Studien zur Österreichischen Philosophie 36, Amsterdam and New York: Rodopi.
Rush Rhees (1996), “On editing Wittgenstein”, in D.Z. Phillips ed., Philosophical Investigations
19, pp. 55–61 (Oxford).
Joachim Schulte (2002). "Wittgenstein's Nachlass: The Bergen Electronic Edition", in Grazer
Philosophische Studien 65, pp.237-246 (Amsterdam).
Georg Henrik von Wright (1969). “The Wittgenstein Papers”, in The Philosophical Review 78, pp.
483–503 (Ithaca, USA).
Georg Henrik von Wright (1982). “The Wittgenstein Papers”, in Wittgenstein, pp. 35–62, Oxford:
Basil Blackwell.
Georg Henrik von Wright (1986). “Wittgensteins Nachlaß”, in Wittgenstein, tr. Joachim Schulte,
pp. 45–76, Frankfurt am Main: Suhrkamp.
Georg Henrik von Wright (1993). “The Wittgenstein Papers”, in James C. Klagge and Alfred
Nordmann (eds.), Ludwig Wittgenstein: Philosophical Occasions, pp. 480–506, Indianapolis and
Cambridge, MA: Hackett.
Ludwig Wittgenstein, “Logisch-philosophische Abhandlung” (1921).In: Annalen der Natur- und
Kulturphilosophie 14, pp. 184–262 (Leipzig).
Ludwig Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus (1922). Tr. C.K. Ogden and F.P. Ramsey,
International Library of Psychology, Philosophy and Scientific Method, London: Kegan Paul,
Trench, Trubner.
4
•
•
•
•
Ludwig Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus (1933). Tr. C.K. Ogden and F.P. Ramsey,
London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., LTD / New York: Harcourt, Brace & Co.
Ludwig Wittgenstein, The Wittgenstein Papers (1968). Ithaca, N.Y.: Cornell University Library.
Ludwig Wittgenstein, Philosophical Investigations / Philosophische Untersuchungen (1953).
G.E.M. Anscombe and R. Rhees eds., tr. G.E.M. Anscombe, Oxford: Basil Blackwell.
Ludwig Wittgenstein, Werkausgabe (1984-). Frankfurt am Main: Suhrkamp. Includes up to 2004:
Band 1. Tractatus logico-philosophicus; Tagebücher 1914–1916; Aufzeichnungen über Logik;
Aufzeichnungen, die G.E. Moore in Norwegen nach Diktat niedergeschrieben hat; Philosophische
Untersuchungen. - Band 2. Philosophische Bemerkungen. - Band 3. Ludwig Wittgenstein und der
Wiener Kreis. - Band 4. Philosophische Grammatik. - Band 5. Das Blaue Buch, Eine
Philosophische Betrachtung (Das Braune Buch). - Band 6. Bemerkungen über die Grundlagen der
Mathematik. - Band 7. Bemerkungen über die Philosophie der Psychologie, Letzte Schriften über
die Philosophie der Psychologie. Band 8. Bemerkungen über die Farben, Über Gewißheit, Zettel,
Vermischte Bemerkungen.
5