99Teoretyczne spojrzenie na rolę migracji zasobów pracy w

Artykuł pochodzi z publikacji: Człowiek i organizacja – dylematy
współczesnego zarządzania, (Red.) W. Harasim,
Wyższa Szkoła Promocji, Warszawa 2014
Teoretyczne spojrzenie na rolę migracji
zasobów pracy w kontekście globalizacji
Piotr Lewicki
Edward Markowski
Abstract
Artykuł podejmuje tematykę związaną analizą procesów migracyjnych siły roboczej na tle procesów globalizacyjnych. Autor prowadzi analizę literatury przedmiotu i podejmuje próbę wskazania kierunku wpływu migracji na globalną sytuację rynku pracy, wskazując jej
znaczenie w jego stabilizacji, czyli walki z bezrobociem.
Słowa kluczowe: polityka rynku pracy, migracja, globalizacja
Abstract
The article presents the issues related analysis of labor migration
processes on the background of globalization. The author conducted an
analysis of the literature and attempts to indicate the direction of the
impact of migration on the overall situation in the labor market, indicating its importance in its stability, ie, the fight against unemployment.
Keywords: labor market politics, migration, globalization
94
Teoretycy, zajmujący się zasadami funkcjonowania rynków pracy,
w praktyce koncentrują się na identyfikacji występowania związków
migracji z panującą sytuacją na rynkach pracy.1 Ich praca skupia się na
rozpoznaniu przyczyn braku równowagi pomiędzy popytem i podażą
pracy, a najsilniej odczuwaną społecznie uciążliwością wynikającą
z występowania zachwiań rynku pracy, czyli bezrobociem. Czynniki
związane z uwarunkowaniami migracji pracowników mają związek
z występowaniem ograniczeń rynku oraz konsekwencjami mającymi
swe źródło w trwaniu takiego stanu rzeczy, a mianowicie z występowaniem bezrobocia.2 Czynniki warunkujące migracje poddawane są
analizie w teoriach opisujących postępowanie podmiotów działających
na rynku pracy.3
Zainteresowanie teoretyków rynków pracy skupia się głównie
na badaniu związku mobilności pracowników z występującą sytuacją
na rynkach pracy i występowaniem nierównowagi pomiędzy popytem
i podażą na pracę, czyli najsilniej dolegliwym społecznie skutkiem jej
występowania, jakim jest bezrobocie. Wątki dotyczące uwarunkowań
ruchliwości pracowniczej, jej ograniczeń i wynikających stąd konsekwencji dla tworzenia i utrwalania bezrobocia, zostały podjęte w teoriach zajmujących się zagadnieniami postępowania podmiotów rynku
pracy.4
Neoklasyczne teorie rynku pracy wskazują na funkcjonowanie
dwóch zasadniczych problemów badawczych rynku pracy: samego
mechanizmu jego funkcjonowania oraz natury zachowań jednostki,
jako uczestnika transakcji kupna-sprzedaży. Zgodnie z założeniem
tradycyjnej teorii neoklasycznej rynku pracy, funkcjonuje on jako jednorodna i zunifikowana całość (homogeniczna), w której alokacja siły
roboczej określana jest mechanizmem cenowym. Wskazany w teorii
neoklasycznej model funkcjonowania gospodarki oczywiście nie oddaje w pełni rzeczywistości, gdyż w rzeczywistej gospodarce trudno jest
J. de Koning, H. Mosley, Schmid, G., Introduction: active labour market policies. Social exclusion, and transitional labour markets, [w:] L. de Koning, H. Mosley (red.), Labour Market Policy
and Unemployment. Impact and Process Evaluations in Selected European Countries, Edward
Elgar, Cheltenham 2001, s. 11.
2
J. de Koning, H. Mosley, Labour Market Policy and Unemployment. Impact and Process Evaluations in Selected European Countries, Edward Elgar, Cheltenham 2001, s. 77.
3
J. Korczyńska, Sezonowe wyjazdy zarobkowe Polaków do Niemiec, Wydawnictwo Naukowe
SCHOLAR, Warszawa 2003, s. 17.
4
E. Kwiatkowski, Neoklasyczne teorie zatrudnienia, Tradycja i współczesność, Instytut Pracy i
Spraw Socjalnych, Warszawa 1988, s. 18.
1
95
mówić o doskonale konkurencyjnym rynku pracy. Rynku, na którym
tylko za pomocą działania mechanizmu zmiany wynagrodzeń można
ustalić stan równowagi, a co za tym idzie pełnego zatrudnienia. Jako
kluczowy czynnik destabilizujący rynek pracy, wskazywano problemy
związane z występowaniem niewystarczającej mobilności pracowników. Zwolennicy neoklasycznej teorii zatrudnienia przyjmowali, że
w celu zmniejszenia nierównowagi rynku pracy, konieczne jest wspieranie mobilności pracobiorców.
Koncepcje segmentacyjne rynku pracy, w odróżnieniu od teorii
neoklasycznych, przyjęły założenie o jego wewnętrznym zróżnicowaniu (heterogeniczności). Podstawową ideę koncepcji segmentacyjnej
stanowi przeświadczenie, że dostęp do niektórych segmentów rynku
pracy jest ograniczony. Ograniczony w tym sensie, że więcej ludzi
chce podjąć w nich pracę, niż oferuje się tam wolnych miejsc pracy.5
Może więc dojść do sytuacji, kiedy wśród chętnych do zatrudnienia,
będą tworzyć się kolejki do miejsc pracy złożonych z bezrobotnych,
albo pracujących gdzie indziej, albo wreszcie jednych i drugich.6 Rozgraniczenie rynków częściowych przeprowadzone zostało na gruncie
występowania mniej lub bardziej sformalizowanych kryteriów i warunków dostępu do nich. Powyższe kryteria i warunki dostępu określają
stopień powiązania danego segmentu z innymi. Im są one wyraźniejsze,
tym odleglejsze stają się rynki. Determinanty te wyznaczają w praktyce dopuszczalną skalę mobilności i substytucyjności siły roboczej,
a bariery mobilności nie są sztywne. Pracobiorcy są w stanie zmieniać
swą niekorzystną pozycję i, jak się okazało w toku dalszych badań,
zmieniają ją.7
Koncepcja tradycyjnego (statycznego) podziału rynku pracy
nie zakłada funkcjonowania różnych zasad działania poszczególnych
części rynków pracy w zakresie mechanizmów alokacyjnych i wyrównywania podaży i popytu pracowników. Jako podstawowy regulator
rynku wskazano mechanizm czysto płacowy, a kategorię różnicującą
rynek pracy stanowi przestrzeń geograficzna. Pozwala ona na wyodrębnienie regionalnych i lokalnych rynków pracy, a mobilność pracowE. Kryńska (red.), Mobilność zasobów pracy - analiza i metody stymulacji, Instytut Pracy i Spraw
Socjalnych, Warszawa 2000, s. 15.
6
W. Darity Jr. (red.), Labor Economics: Problems In Analyzing Labor Markets, Kluwer Academic
Publishers, Recent Economic Thought Series, Boston 1993, s. 144.
7
F. WiIkinson (red.), Dynamics of Labour Market Segmentation, Academic Press, New York
1981, s. 26.
5
96
ników między tymi obszarami w praktyce jest niewielka. Istniejące
ograniczenia znajdują swoje źródło w wysokich kosztach przemieszczania się i niechęci jednostki do zmiany swojego miejsca zamieszkania. Przestrzeń geograficzna stanowi barierę mobilności i powoduje, że
wynikające z niej procesy migracji nie są wystarczająco elastyczne, by
skutecznie dopasować popyt i podaż pracy w skali krajowego rynku
pracy. W celu zmniejszenia nierównowagi pomiędzy popytem a podażą
na pracę, konieczne jest wspieranie mobilności i konsekwentne obniżanie kosztów migracji pracobiorców. W tym celu należy rozwijać sieci
komunikacji, obniżać koszty paliw oraz inne koszty związane z utrzymaniem indywidualnych środków transportu pracowników.
Początek lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku zrodził teorię
human capital. Wyrosła ona na gruncie poszukiwań przyczyn większego obciążenia ryzykiem bezrobocia mieszkańców biedniejszych regionów Stanów Zjednoczonych Ameryki w stosunku do mieszkańców
bogatszych regionów. Wyniki przeprowadzonych prac badawczych
wskazały, że główny problem funkcjonowania rynków pracy stanowi
zróżnicowanie zmiennych human capital poszczególnych pracowników. Zaobserwowano, że podstawową przyczyną niemożności uzyskania zatrudnienia jest niedoinwestowanie indywidualnego human
capital w postaci poziomu wykształcenia, kwalifikacji zawodowych,
umiejętności i doświadczenia zawodowego do wymagań pracodawców. Teoria human capital konsekwentnie utrzymuje neoklasyczne
założenia o racjonalnym postępowaniu podmiotów pracy, a więc
pracobiorcy, dążąc do uzyskania atrakcyjnego zatrudnienia, gotowi
są podejmować trud podnoszenia kwalifikacji zawodowych. W celu
efektywnego dopasowania indywidualnych zmiennych human capital
i podejmowania odpowiadającego pracobiorcom zatrudnienia, istotnym staje się rozwijanie i wspieranie procesów migracji.
Teoria podziału rynku pracy B. Lutza i W. Sengenberga osadzona
została z jednej strony w tradycji amerykańskich instytucjonalistów,
którzy dzielili rynek pracy na subrynki. Z drugiej zaś strony w dorobku teorii human capital, co miało wspomagać i wzbogacać prowadzone analizy. Teoria human capital zakładała, że jednostki gotowe
są podejmować działania zmierzające do podnoszenia kwalifikacji
zawodowych, poziomu wykształcenia, umiejętności i doświadczenia
zawodowego w celu uzyskania atrakcyjnego zatrudnienia. Nakłady te
wpływają na popyt i podaż pracy, zmieniają układ interesów partnerów
97
na rynku, a więc kształtują silnie z nimi związane procesy instytucjonalizacji.8 Pracobiorcy poszczególnych części rynków charakteryzują
się dużą mobilnością, zdolnością dostosowania swoich umiejętności
do aktualnych potrzeb rynku, a więc są w stanie przystosować się do
występujących nadwyżek podaży lub popytu na siłę roboczą. Podejmowanie prób ograniczenia mobilności pracowników prowadzi do
zachwiania równowagi rynku pracy, a co za tym idzie do występowania
bezrobocia.
Pojawiające się w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych
dwudziestego wieku zjawiska inflacyjne spowodowały zanik zainteresowania metodami regulacji rynku opartymi na teorii Keynsa i powrót
do teorii neoklasycznych. Odwołaniem do nich stała się teoria naturalnej stopy bezrobocia, Miltona Friedmana i Edmunda P. Phelps’a. Fundament teorii stanowi twierdzenie, że przy zachowaniu swobodnych
mechanizmów funkcjonowania rynków, ustala się równowaga popytu
i podaży na pracę. Jednakże, w teoriach neoklasycznych stan równowagi oznaczał brak bezrobocia, a w teorii naturalnej stopy bezrobocia
dopuszcza się jego występowanie. Bezrobocie byłoby równe zeru,
gdyby rynek pracy funkcjonował zgodnie z założeniami konkurencji
doskonałej. Natomiast w rzeczywistości bezrobocie naturalne występuje, gdyż brak jest dokładnej informacji o wolnych miejscach pracy
i wolnej sile roboczej, a sami pracownicy nie są wystarczająco mobilni. Ograniczenie naturalnego bezrobocia polega na oddziaływaniu
na czynniki kształtujące go. Należy zwiększyć dostęp do informacji,
rozbudowywać pośrednictwo i poradnictwo zawodowe, ograniczyć
zasiłki dla bezrobotnych i przywileje związków zawodowych, a przede
wszystkim oddziaływać na wzrost mobilności pracobiorców.
Mikroekonomicznym rozwinięciem makroekonomicznych rozważań prowadzonych przez E. S. Phelpsa i M. Friedmana w ramach
teorii naturalnej stopy bezrobocia stanowi tzw. „nowa mikroekonomia”.9 W ramach „nowej mikroekonomii” zrezygnowano z jednego
z założeń konkurencji doskonałej, a mianowicie z założenia o pełnej
informacji dostępnej obu stronom transakcji kupna - sprzedaży. W teorii poszukiwań na rynku pracy gospodarkę można porównać do zbioru
wysp, które reprezentują segmenty rynku pracy. Dla ich mieszkańców,
B. Lutz, W. Sengenberger, Arbeitsmarktstrukturen und offentliche Arbeitsmarktpolitik, Verlag
O. Schwartz, Gottingen 1974, s. 49.
9
Szerzej na ten temat [w:] E. S Phelps. (red.), Microeconomic Foundations of Employment and
inflation Theory, W. W. Norton and Co., Inc., New York 1970.
8
98
poszukujących pracy, najważniejszym zajęciem staje się pozyskanie
informacji o sytuacji na innych wyspach, segmentach rynku.10 Koszty
i czas poświęcony na poszukiwanie informacji i przemieszczanie się,
a w konsekwencji skala bezrobocia świadczą jak skuteczny jest przepływ informacji i pracowników między segmentami rynku pracy.
W powyższych teoriach opisujących zasady funkcjonowania
rynku pracy, procesy mobilności siły roboczej są tymi, które warunkują
zachodzenie stanu równowagi. W każdej z teorii położono wyraźny
nacisk na fakt, że w rzeczywistości nie jest on jednorodny. Jest złożony z różnorako definiowanych składników częściowych. Przytoczone
teorie różnią się od siebie przede wszystkim w odniesieniu do prezentowanych przez siebie zasad. Wyraźne różnice widać przede wszystkim
w podejściu do kształtowania się cen siły roboczej jako podstawowego
mechanizmu mającego na celu doprowadzenie do stanu równowagi.
Podsumowując, można zauważyć, że bądź uznają one jego działanie
na wszystkich rynkach częściowych, bądź też jedynie na niektórych.
Tak więc zakładają one, że procesy zachodzące na rynku pracy można
opisać dzięki zmianom stanów rynków częściowych oraz strumieni
wahliwości siły roboczej między nimi. W odniesieniu do sytuacji
dotyczącej rynku globalnego należy zauważyć, że funkcjonuje on
poprawnie wówczas, gdy przebieg procesów mobilności pracowników
jest w stanie doprowadzać do zniesienia powstających nierównowag
w odniesieniu do rynków częściowych.
Zwolennicy tezy o strukturalnych przyczynach bezrobocia wskazują na występowanie konieczności zastosowania środków mających
za zadanie stymulowanie procesów mobilności przestrzennej oraz
zawodowej siły pracowników, a ponadto stworzenie systemów dających możliwości podwyższania i dostosowywania posiadanych przez
pracowników kwalifikacji zawodowych do aktualnych potrzeb rynku
pracy.11 Chodzi o dokonanie modyfikacji uwzględniającej występujące
niedoskonałości w procesach funkcjonowania wspomnianych struktur,
jak brak dostatecznej elastyczności pracobiorców i pracodawców,
występująca sztywność wynagrodzeń, istnienie wyraźnych kosztów
mobilności pracowników, które są ponoszone nie tylko przez pracobiorców, ale również przez pracodawców. Należy wspomnieć również
o niedoskonałości informacji, jak i nieustannie zachodzących proceE. Kryńska (red.), Mobilność zasobów pracy - analiza i metody stymulacji, Instytut Pracy i
Spraw Socjalnych, Warszawa 2000, s. 38.
11
E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, s. 71.
10
99
sach jej przyswajania u uczestników zachodzących transakcji kupna
– sprzedaży na rynku pracy. Rozważania teoretyczne stały się fundamentem do podjęcia działań, które mają na celu przede wszystkim
doprowadzenie do wzmożenia przestrzennej i zawodowej mobilności
pracowników. Ponadto do efektywnego rozbudowywania istniejących
systemów pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego oraz do
stworzenia wymiernych ułatwień dla przedsiębiorców inwestujących
w regionach słabiej rozwiniętych gospodarczo.
Postępujące procesy globalizacyjne oraz zmniejszające się bariery
komunikacyjne i informacyjne prowadzą do nasilających się zjawisk
migracji zarobkowej. W maju 2004 roku Polska stała się pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej. Otworzyło to przed obywatelami
naszego kraju wspólny unijny rynek pracy, a co za tym idzie ułatwioną
migrację zarobkową. Coraz więcej młodych Polaków otwarcie deklaruje chęć opuszczenia Polski i poszukiwania zatrudnienia w krajach należących do Unii Europejskiej. Także coraz większa liczba ludzi w wieku
powyżej trzydziestego roku życia odważniej zgłasza zainteresowanie
podjęciem zatrudnienia na zachodzie Europy. Problematyka migracji
zarobkowej Polaków w kontekście wstąpienia Polski do struktur Unii
Europejskiej jest tematem budzącym zainteresowanie wśród polskich
naukowców, jak również praktyków zarządzania i rozwoju kapitału
ludzkiego.
Pojęcie migracji wywodzi się od łacińskiego słowa migrare, które
to słowo w naukach społecznych oznacza wędrówkę lub przenoszenie
się w nowe miejsce.12 Określa ono proces zmiany miejsca zamieszkania
na stałe lub na pewien okres. Zmiana miejsca zamieszkania może być
determinowana czynnikami wynikającymi z warunków wykonywanej
pracy, chęci nauki, utrzymywania kontaktów rodzinnych, rozrywką
oraz z konieczności ucieczki przed zagrożeniami. Dzieje ludzkości od
zawsze związane są z przebiegiem procesów migracyjnych, a jedną
z ich głównych przyczyn zawsze pozostawało dążenie do poprawy
warunków bytu.
Migracja, jako pojęcie, obejmuje dwa główne procesy. Pierwszym
jest napływ ludności do innego kraju, regionu lub obszaru, nazywany
imigracją. Drugi zaś to odpływ ludności zwany emigracją. Region
opuszczony nazywany jest miejscem pochodzenia emigranta, nato-
12
Encyklopedia Powszechna PWN, Wydanie trzecie, PWN Warszawa 1985, s. 102.
100
miast jego nowe miejsce pobytu określane jest mianem osiedlenia lub
też przeznaczeniem emigranta.
Istniejące definicje migracji obejmują różnego rodzaju dalsze
elementy, które to z naciskiem eksponują specyficzne aspekty definiowanego procesu, jak np.:
•
odległości między miejscem pochodzenia a miejscem docelowym,
•
adaptacyjny - zwraca uwagę na problemy przystosowania
(psychicznego, obyczajowego) do nowego społeczeństwa,
•
czasu trwania - zwraca uwagę na trwałość bądź przejściowość zmiany miejsca zamieszkania oraz zmiany środowiska
społecznego.
W teorii formułuje się możliwie pojemne definicje migracji, które
starają się obejmować wskazane zagadnienia. Przykładem może być
jej ogólna definicja stworzona przez Annette Treibela, która zakłada,
że: migracja to na pewien okres, względnie na trwałe, zmiana miejsca
pobytu jednej lub kilku osób, a więc przeniesienie się do innego społeczeństwa, w inny region13. Migracja obejmuje różnorodne motywy
wyjazdu: zarobkowe, rodzinne, polityczne.14 Jest tu mowa o relatywnie
trwałym pobycie w nowym regionie bądź społeczeństwie.15 Nie bierze
się pod uwagę krótkiego pobytu w celach turystycznych.
Skutki powodowane przez migracje można poddawać analizie
z wielu punktów widzenia. Z punktu widzenia kosztów oraz korzyści,
a także z perspektywy migranta i jego rodziny.16 Współczesne trendy
w ocenie procesów migracyjnych dążą do uogólnień w zakresie rozpoznania zarówno kosztów, jak również korzyści płynących z występowania procesów migracyjnych.17
Migracje są skomplikowanym procesem polegającym na zmianie sposobu życia jednostek. Imigranci, znajdując się w nowym środowisku, zwykle poddawani są trudnym i długotrwałym procesom
A. Treibel, Migration In modern Gesellschaften, Soziale Folgen von Einwanderung, Gastarbait
und Flucht, Juventa Verlag, Munchen 1990, s. 21.
14
P. Kaczmarczyk, W. Łukowski, Polscy pracownicy na rynku Unii Europejskiej, wyd. Scholar,
Warszawa 2004, s. 82.
15
P. Kaczmarczyk, Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, WUW Warszawa 2005, s.
19.
16
U. Huber, Vom Brain Drain zum Brain Gain. Die Auswirkungen der Migration von Hochqualifizierten auf Aufgabe - und Aufnahmelaender, Friedrich Ebert-Stiftung, Bonn 2003, s. 77.
17
T. Hagen, Do fixed-term contracts increase the long-term employment opportunities of the
unemployed?, ZEW Discussion Paper 2003, nr 49, s. 22.
13
101
adaptacyjnym.18 Są oni zdani na poznawanie obcej tradycji i obyczajów. Często napotykają na swojej drodze nieznane sobie wartości
i normy społeczne.19 Asymilacja w nowym środowisku oraz integracja w trudnym okresie przystosowawczym może powodować tzw.
koszty psychiczne.20 Procesy migracyjne ludzi młodych pociągają za
sobą korzyści nie tylko natury finansowej, ale również o charakterze
poznawczym.
Teoria korzyści netto Michaela Todaro stanowi jedno z bardziej
syntetycznych ujęć dwóch stron efektów migracyjnych. Badacz zakłada, że migracja jest wyrazem indywidualnej i racjonalnej decyzji. Jednostka jest motywowana do wyjazdu wizją poprawy poziomu swojego
życia.21 Decyzja o podjęciu migracji zapada w chwili, gdy kalkulacja
potencjalnych kosztów oraz korzyści wynikających z jej podjęcia
prowadzi do dodatniego salda rachunku.22 Analizie poddane zostają
nie tylko korzyści, wynikające z możliwości osiągnięcia dobrobytu,
ale również koszty, te bezpośrednie, jak również alternatywne, jak
np. utracone korzyści wynikające z zaniechania podjęcia migracji.23
Migrant wyjedzie tam, gdzie zysk netto z migracji jest największy.24
Należy zauważyć, że niewiele publikacji zawiera głębszą analizę efektów migracji.25
Bilans kosztów oraz korzyści wynikających z migracji jest istotną
przesłanką nie tylko w sferze podejmowania decyzji migracyjnych,
ale również oceny samych efektów owego procesu w sensie ex post.
W Polsce, tradycyjnym kraju emigracji, poznanie motywacji oraz
efektów tego procesu wzbudza szczególne zainteresowanie, zarówno
społeczne, jak i polityczne.
Becker G., Human Capital, National Bureau of Economic Research, New York 1975, s. 68.
Han J. C. Y, International Business: The Challenges of Global Business, Prentice Hall 2007, s.
196-197.
21
M. P. Todaro, and J. Harris, „Urban Job Expansion, Induced Migration and Rising Unemployment: a Formulation and Simplified Empirical Test for LDCs,” Journal of Development Economics 1969, s. 138-148.
22
Zob. M. Bednarski, L. Machol-Zajda, Wpływ techniki elektronicznej (Informacyjnej) na lokalne
rynki pracy, [w:] R. Cz. Horodeński (red.), Rynek Pracy w Polsce na progu XXI wieku. Aspekty
Makroekonomiczne i Regionalne, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003, s. 63.
23
S. Borkowska, Zarządzanie zasobami pracy. W poszukiwaniu nowej opcji, ‘Zarządzanie zasobami ludzkimi’ nr la, Warszawa 2001, s. 43.
24
P. Kaczmarczyk, Mobilność i migracje w dobie transformacji, wyzwania metodologiczne, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012, s. 68.
25
E. Hoenekopp, Labor Migration to Germany from Central and eastern Europe - Old and New
Trends, IAB Labor Market Research Topics” No 23, Nuremberg 1997, s. 44.
19
20
102
Podstawowym czynnikiem mającym wpływ na wzrost zainteresowania procesami migracyjnymi jest przebiegająca transformacja
polskiego systemu gospodarczego oraz politycznego. Otwarcie krajów na świat i rozwój technik informatycznych powoduje zmianę
w zachowaniach ich obywateli.26 Przebiegająca integracja z krajami
Unii Europejskiej, poprzedzona akcesja powoduje dodatkowy wzrost
zainteresowania krajów przyjmujących pracowników z Polski.
Wzmożone zainteresowanie procesami migracyjnymi prowadzi
do stawiania nowych pytań oraz do formułowania innych hipotez
badawczych w kontekście zachodzących procesów integrujących Europę. Poza tym koszty oraz korzyści płynące z migracji dotyczą nie tylko
jednostek. Również rodziny poddane są podobnym procesom. Osoby
podejmujące decyzję o wyjeździe nie funkcjonują w izolacji, stają się
bardziej elastyczne na rynku pracy.27 Rozważają je z najbliższymi i gronem swoich znajomych. Taką perspektywę wyjaśniania decyzji migracyjnych opisuje Stark, formułując nową teorię ekonomiczną. Rodzina
działa grupowo w celu możliwie pełnej maksymalizacji swoich korzyści dochodowych oraz minimalizacji ponoszonego ryzyka trudności
materialnych w różnych fazach cyklu życia rodziny.28
W obrębie funkcjonujących w nauce definicji migracji można
zauważyć, że część z nich koncentruje się na uwypukleniu problematyki odległości między miejscem pochodzenia, a miejscem docelowym.
Inne natomiast podejmują analizę problemów związanych z adaptacją
jednostek w nowych miejscach. Jeszcze kolejne podkreślają trwałość
lub też przejściowość zmian miejsca zamieszkania i środowiska społecznego.
Migracja ma wiele odmian.29 Wyróżnia się wiele czynników
wyznaczających przebieg omawianych procesów. Ich wyjaśnienie
przebiega na gruncie różnych dziedzin nauki, jak: ekonomia, geografia,
psychologia, socjologia, historia, politologia, polityka społeczna, demografia, a całościowy opis procesów migracyjnych wymaga ujęcia o chaM. Bednarski , L. Machol-Zajda , Wpływ techniki elektronicznej …, op. cit., s. 56.
Por. Bednarski M., Elastyczność Polskiego rynku pracy, [w:] Balcerzak-Paradowska, (red).,
Praca i Polityka Społeczna wobec wyzwań integracji, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003.
28
R. Jończy, Labour Exodus of autochton Germans from the Opole Region to Germany – the scale,
forms and reasons of the Phenomenon, Monachium 2006, s. 77.
29
N. van den Heuvel, P van den Hallen, T van der Lippe, J. van der Schippers, Diversity in life
courses; consequences for the labour market, Institute for Labour Studies (OSA), Amsterdam
2004, s. 148.
26
27
103
rakterze interdyscyplinarnym. Nie ma jednej kompleksowej teorii na
temat migracji. Współczesne badania dostarczają coraz większej liczby
przesłanek teoretycznych. Mają one na celu wyjaśnianie złożoności
zjawisk migracyjnych. Nie obejmują całości, lecz jedynie poszczególne
wybrane aspekty i kwestie.
Teorie służące wyjaśnieniu procesów migracyjnych ludności
umożliwiają wyjaśnienie przebiegu procesu podejmowania decyzji
o wyjeździe. Są one zawsze powzięte pod wpływem przemyślanych
wyborów. Jednostki rozważają wszelkiego rodzaju wady oraz zalety.
Ocenia się koszty i korzyści płynące z potencjalnego wyjazdu, tzn. im
korzystniejsza wypada ocena obecnej sytuacji, tym mniejsze zachodzi
prawdopodobieństwo emigracji.
Ważnych informacji na temat przesłanek, dotyczących dynamiki
migracji, dostarczają badania o charakterze socjologicznym.30 Wskazują one, że decyzje migracyjne są silnie motywowane sieciami kontaktów migracyjnych, a także instytucjami usług migracyjnych.
Z punktu widzenia pracy i podjętych przez autora koncepcji
badawczych, istotne są dwie teorie. Pierwszą jest teoria korzyści netto
M. Todaro, a także nowa ekonomiczna teoria migracji Starka. Teoria
pierwsza zwraca uwagę na bilansowe podejście osób podejmujących
decyzje przesiedleniowe oraz oceniających efekty migracji. Idea Starka
mówi o procesach z perspektywy rodzinnej. Istotna jest ponadto teoria
human capital Beckera. Eksponuje on znaczenie kwalifikacji w rozwoju dobrobytu jednostkowego, jak i społecznego, twierdząc, że umiejętności mogą być czynnikiem motywującym do migracji, jak również jej
korzystnym efektem.
Zwolennicy tezy o strukturalnych przyczynach bezrobocia wskazują na występowanie konieczności zastosowania środków mających
za zadanie stymulowanie procesów mobilność przestrzennej oraz
zawodowej siły pracowników, a ponadto stworzenie systemów dających możliwości podwyższania i dostosowywania posiadanych przez
pracowników kwalifikacji zawodowych do aktualnych potrzeb rynku
pracy.31 Chodzi o dokonanie modyfikacji uwzględniającej występujące niedoskonałości w procesach funkcjonowania wspomnianych
struktur, jak brak dostatecznej elastyczności pracobiorców i pracodawców, występująca sztywność wynagrodzeń, istnienie wyraźnych
M. Okólski, European Immigrations. Trends, Structures and Policy Implications, Amsterdam
University Press. Amsterdam 2012, s 53.
31
E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, s. 71.
30
104
kosztów mobilności pracowników, które są ponoszone nie tylko przez
pracobiorców, ale również przez pracodawców. Należy wspomnieć
również o niedoskonałości informacji, jak i nieustannie zachodzących
procesach jej przyswajania u uczestników zachodzących transakcji
kupna-sprzedaży na rynku pracy. Rozważania teoretyczne stały się fundamentem do podjęcia działań, które mają na celu przede wszystkim
doprowadzenie do wzmożenia przestrzennej i zawodowej mobilności
pracowników. Ponadto do efektywnego rozbudowywania istniejących
systemów pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego oraz do
stworzenia wymiernych ułatwień dla przedsiębiorców inwestujących
w regionach słabiej rozwiniętych gospodarczo. W efekcie zderzenia się
kapitału i pracy może dojść do racjonalnych kompromisów, również
w sferze zatrudnienia.32
Rozwój współczesnych stosunków gospodarczych, społecznych
i politycznych, zanikanie barier komunikacyjnych powoduje, że migracja zarobkowa stała się zjawiskiem powszechnym. Stanowi naturalny
element powiększający obszar rynku pracy, a występujące procesy
migracyjne pracowników z Polski do krajów Unii Europejskiej stały
się zjawiskiem masowym. Migracje zarobkowe są elementem stabilizującym rynek pracy. Należy przewidywać, że w najbliższej, dającej
się przewidzieć przyszłości, migracja zarobkowa Polaków będzie przybierać na sile.
Podstawowym czynnikiem warunkującym podjęcie decyzji
migracyjnych pozostaje posiadanie dostępu do powszechnej i rzetelnej informacji. Powyższe czynniki przedstawił Thomas Straubhaar.33 Obraz sytuacji ekonomicznej i społecznej kraju przyjmującego,
racjonalnie myśląca jednostka rozważa w kategoriach potencjalnych
korzyści, zgodnie z zachowaniem zasady kosztów alternatywnych.
Jednostki, z jednej strony poddają rozwadze potencjalne warunki
życia w kraju przyjmującym, a z drugiej oceniają możliwość utraty
posiadanych dotychczas korzyści, które to wynikają z pozostania w
kraju rodzinnym. Prowadzone rozważania mają charakter kompleksowy.34 Rozważane są nie tylko wąsko rozumiane bezpośrednie korzyści
M. Bednarski, Partycypacja pracownicza w prywatyzowanych polskich przedsiębiorstwach a
zatrudnienie, „Polityka Społeczna” 5/2005, maj 2005.
33
N. Bernhold, Allgemaine Wirtschaftstheorie, Verlag Franz Vahlen of International Labour Migration, Paul Haupt, Bern 1995, s. 293.
34
P.A Fischer, T. Straubhaar,Okonomische Integration und Migration in einem gemainsamen
Markt, Berlin- studgart- Wien 1994, s. 88.
32
105
materialne, jak: wynagrodzenie, koszty utrzymania, koszty podróży, ale
również zawodowe, intelektualne oraz kulturalne. Ważną grupą czynników jest także zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, wolności osobistej, możliwości integracji w nowym środowisku oraz samorealizacji
w sferze pracy.35 Powyższą obserwację potwierdzają badania własne
autora, które jako podstawową grupę czynników decydujących o podjęciu migracji zarobkowej wskazały czynniki o charakterze finansowym,
prowadzące do poprawy sytuacji bytowej jednostki.
Istotnym jest, aby polityka rynku pracy umożliwiała wymianę
informacji na temat warunków życia i funkcjonowania rynku pracy w
krajach Unii Europejskiej. Ułatwi to podejmowanie decyzji w zakresie
podejmowania migracji. Potrzebna jest kompleksowa, długofalowa
polityka migracyjna, uwzględniająca zarówno emigracje, jak i imigracje
do Polski. Przygotowując jej założenia, należy przede wszystkim wziąć
pod uwagę, że przeobrażeniom ulega samo zjawisko emigracji. Dzięki
Internetowi, tanim rozmowom telefonicznym oraz przystępnym cenom
biletów lotniczych wyjeżdżający nie tracą kontaktu z krajem. Obecnie
emigracja jest raczej wyjazdem niż pełną rozłąką. Zmiana charakteru
tego zjawiska wymaga dostosowania do niego strategii działania organów państwowych. Ważne jest więc, aby emigranci utrzymywali więzi
z Polską i mieli szanse uczestnictwa w życiu politycznym, społecznym,
kulturalnym kraju. Można to osiągnąć dzięki działaniom instytucji polskich za granicą. Konieczne jest poszerzenie funkcji i zmiana sposobu
działania instytutów kultury polskiej, tak aby uwzględniały one potrzeby i zainteresowania przedstawicieli nowej fali emigracji i były centrami kultury polskiej w danym kraju, a w celu zachęcania emigrantów
do powrotu należałoby promować i upowszechniać osiągnięcia osób,
które wróciły do kraju i odniosły sukces np. zakładając własną firmę.
Należałoby uprościć procedury umożliwiające reemigrantom przenoszenie firm do Polski, zakładania firm oraz ułatwiające rozpoczęcie
działalności gospodarczej w Polsce przez Internet.
Konieczne są również działania zachęcające imigrantów do przyjazdu do Polski, np. poprzez aktywną politykę stypendialną dla osób,
które chciałyby podnosić swoje kwalifikacje w Polsce, wraz z jasną
perspektywą zatrudnienia po zakończeniu studiów, praktyk, staży oraz
otrzymania prawa pobytu.
35
Zob A. Maslow, Motywacja i osobowość, PAX, Warszawa 1990, s. 72.
106
Należy również zmienić sposób postrzegania powrotów w kategoriach „porażka lub sukces”. W dobie globalizacji rynków pracy migracje są bowiem rodzajem zwykłej życiowej aktywności.
Autor przewiduje, że w najbliższym czasie obecny model migracji
zatrudnieniowych Polaków zostanie utrzymany. W ciągu najbliższych
3-5 lat wskaźnik emigracji (zwłaszcza sezonowej) pozostanie wysoki.
Natomiast w perspektywie 5-10 lat autor przewiduje zmniejszenie skali
emigracji z Polski. Świadczą o tym analizy porównawcze sytuacji
występującej w Irlandii, Hiszpanii, Grecji i Portugalii w latach 19831995. Jeśli powtórzy się scenariusz z okresu poprzednich rozszerzeń
Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, duża część dzisiejszych emigrantów z Polski wróci do kraju, przywożąc ze sobą doświadczenie,
kontakty oraz kapitał inwestycyjny. W ciągu najbliższych lat mogą
nieznacznie zmienić się kierunki wyjazdów zarobkowych, biorąc pod
uwagę fakt, że kolejne państwa otwierają swoje rynki pracy.
W najbliższych latach tendencja dotycząca poszukiwania poza
swoimi granicami pracowników w pewnych określonych zawodach i
sektorach wśród państw członkowskich UE będzie narastać. Niektóre
z państw członkowskich już obecnie aktywnie poszukują poza swoimi
granicami pracowników w określonych zawodach i specjalnościach.
Wynika to z sytuacji demograficznej, przede wszystkim procesu
starzenia się społeczeństw europejskich oraz z niskiego przyrostu
naturalnego. Analizując wpływ migracji zarobkowych w państwach
członkowskich UE należy stwierdzić, że unijni pracodawcy nie będą
zainteresowani masowym zatrudnieniem pracowników, natomiast
będę gotowi zatrudniać osoby o określonych specjalnościach i kwalifikacjach. Bedzie się to wiązało z aktualną sytuacją na unijnym rynku
pracy, który charakteryzuje się strukturalnym niedoborem popytu na
nisko wykwalifikowaną siłę roboczą.
Bibliografia
1.
2.
Becker G., Human Capital, National Bureau of Economic Research, New York 1975.
Bednarski M., Elastyczność Polskiego rynku pracy, [w:] Balcerzak-Paradowska, (red)., Praca i Polityka Społeczna wobec
wyzwań integracji, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa
2003.
107
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
108
Bednarski M., Partycypacja Pracownicza w prywatyzowanych
polskich przedsiębiorstwach, a zatrudnienie, „Polityka Społeczna” 5/2005, maj 2005.
Bernhold N., Allgemaine Wirtschaftstheorie, Verlag Franz Vahlen
of International Labour Migration, Paul Haupt, Bern 1995.
Borkowska S., Zarządzanie zasobami pracy. W poszukiwaniu
nowej opcji, ‘Zarządzanie zasobami ludzkimi’ nr la, Warszawa
2001.
Darity Jr W.. (red.), Labor Economics: Problems In Analyzing
Labor Markets, Kluwer Academic Publishers, Recent Economic
Thought Series, Boston 1993.
Encyklopedia Powszechna PWN, Wydanie trzecie, PWN Warszawa 1985.
Esser H. - „Aspekte der Wanderungssoziologie”, Darmstadt
1980.
Fischer P.A, Straubhaar T., Okonomische Integration und Migration in einem gemainsamen Markt, Berlin-Studgart-Wien 1994.
Hagen T., Do fixed-term contracts increase the long-term employment opportunities of the unemployed?, ZEW Discussion Paper
2003, nr 49.
Han J. C. Y, International Business: The Challenges of Global
Business, Prentice Hall 2007.
Hoenekopp E., Labor Migration to Germany from Central and
eastern Europe - Old and New Trends, IAB Labor Market Research Topics” No 23, Nuremberg 1997.
Horodeński R. Cz. (red.), Rynek Pracy w Polsce na progu XXI
wieku. Aspekty Makroekonomiczne i Regionalne, Instytut Pracy
i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003.
Horodeński R. Cz. (red.), Rynek Pracy w Polsce na progu XXI
wieku. Aspekty Makroekonomiczne i Regionalne, Instytut Pracy i
Spraw Socjalnych, Warszawa 2003.
Huber U., Vom Brain Drain zum Brain Gain. Die Auswirkungen
der Migration von Hochqualifizierten auf Aufgabe - und Aufnahmelaender, Friedrich Ebert-Stiftung, Bonn 2003.
Jończy R., Labour Exodus of autochthon Germans from the Opole
Region to Germany – the scale, forms and reasons of the Phenomenon, Monachium 2006.
17. Kaczmarczyk P, Łukowski W., Polscy pracownicy na rynku Unii
Europejskiej, wyd. Scholar, Warszawa 2004.
18. Kaczmarczyk P., Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, WUW Warszawa 2005.
19. Kaczmarczyk P., Mobilność i migracje w dobie transformacji,
wyzwania metodologiczne, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa 2012.
20. Koning J., H. Mosley, Labour Market Policy and Unemployment.
Impact and Process Evaluations in Selected European Countries,
Edward Elgar, Cheltenham 2001.
21. Koning, J. Mosley H., Schmid, G., Introduction: active labour
market policies. Social exclusion, and transitional labour markets, [w:] L. de Koning, H. Mosley (red.), Labour Market Policy
and Unemployment. Impact and Process Evaluations in Selected
European Countries, Edward Elgar, Cheltenham 2001.
22. Korczyńska, J., Sezonowe wyjazdy zarobkowe Polaków do Niemiec, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003.
23. Kryńska E. (red.), Mobilność zasobów pracy - analiza i metody
stymulacji, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000.
24. Kryńska E. (red.), Mobilność zasobów pracy - analiza i metody
stymulacji, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000.
25. Kwiatkowski E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002.
26. Kwiatkowski, E. Neoklasyczne teorie zatrudnienia, Tradycja i
współczesność, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa
1988.
27. Lutz B., Sengenberger W., Arbeitsmarktstrukturen und offentliche
Arbeitsmarktpolitik, Verlag O. Schwartz, Gottingen 1974.
28. Maslow A., Motywacja i osobowość, PAX, Warszawa 1990.
29. Okólski M., European Immigrations. Trends, Structures and Policy Implications, Amsterdam University Press, Amsterdam 2012.
30. Todaro M. P., Harris J., “Urban Job Expansion, Induced Migration and Rising Unemployment: a Formulation and Simplified
Empirical Test for LDCs,” Journal of Development Economics
1969.
31. Treibel A, Migration In modern Gesellschaften, Soziale Folgen
von inwanderung, Gastarbait und Flucht, Juventa Verlag, Munchen 1990.
109
32. van den Heuvel N., van den Hallen P, van der Lippe, J. van der
Schippers, Diversity in life courses; consequences for the labour
market, Institute for Labour Studies (OSA), Amsterdam 2004.
33. WiIkinson F. (red.), Dynamics of Labour Market Segmentation,
Academic Press, New York 1981.
110