Gazy duszące (nie mają działania chemicznego

Skutki zdrowotne narażenia na
czynniki chemiczne
specjalista medycyny pracy Ewa Reguła
WOMP – ZCLiP w Szczecinie
Wśród szkodliwości zawodowych występujących w
środowisku pracy można wymienić czynniki:
1-Fizyczne – hałas, wibracja, mikroklimat gorący,
promieniowanie
jonizujące,
pole
elektromagnetyczne, ultra- infradźwięki, zmiany
ciśnienia barometrycznego.
2-Zapylenie – pyły o działaniu zwłókniającym,
drażniącym,
pyły
aktywne
biologicznie,
alergizujące.
3 – czynniki chemiczne
4- czynniki biologiczne
5- czynniki rakotwórcze
6- Czynniki związane ze sposobem wykonywania
pracy
Podstawa prawna
Substancje chemiczne określane są zgodnie
z rozporządzeniem Parlamentu
Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z
dn. 16.12.2008r w sprawie klasyfikacji,
oznakowania i pakowania substancji i
mieszanin.
( opisanych jest w tym akcie prawnym 4136
pozycji )
Czynniki chemiczne na które narażone są
osoby zatrudnione w miejscu pracy mogą
wywoływać różnorodne działanie na
organizm:
I- działanie toksyczne ( zatrucia ostre i
przewlekłe)
II- działanie drażniące – wywołują
odczyny zapalne,
III- działanie alergizujące
Ad I ) Działanie toksyczne.
Substancje chemiczne, które wywołują
szkodliwe efekty w organizmach żywych
nazywamy substancjami toksycznymi, a
prawdopodobieństwo wystąpienia tych
skutków nazywamy ryzykiem. Nauka
zajmująca się truciznami to toksykologia.
Działanie toksyczne substancji zależy od
szeregu czynników:
- dawki,
- czasu działania,
- drogi wprowadzenia do organizmu,
-metabolizmu,
- powinowactwa do narządów ( narząd
krytyczny)
- i wielu innych parametrów
Skutki biologiczne zależą od:
- Stężenia substancji chemicznej (NDS)
- Czasu działania
- Narządu krytycznego, czyli pierwszego
narządu w organizmie w którym substancja
osiąga stężenie krytyczne ( stężenie w
komórce przy którym zachodzą zmiany
odwracalne lub nieodwracalne niepożądane
lub szkodliwe).
Substancje chemiczne ( trucizny)
wykazują powinowactwo do różnych
tkanek organizmu np. są działające
1- wybiórczo na krew (
methemoglobinotwórcze ( azotyny,
azotany, związki nitrowe),
karboksyhemoglobinotwórcze ( CO),
hemolityczne- zasady, arsenowodór.
2- działające na OUN: alkohole, eter,
chloroform, morfina, rozpuszczalniki
3- działające na autonomiczny układ
nerwowy( amfetamina, adrenalina)
4- działające na obwodowy układ nerwowy –
np.. Rozpuszczalniki w tym n-heksan
5- hepatotoksycznie – chlorowcopochodne
związków alifatycznych, grzyby, związki
arsenu
6- nefrotoksycznie- sole rtęci, złota, metanol
7- kardiotoksycznie- glikozydy naparstnicy
Drogi wchłaniania:
-Przejście substancji z zewnątrz do
krążenia ogólnego;
- droga wziewna ( oddechowa)
- skórna
- doustna
-Inne:pozajelitowa( dożylna, dootrzewnowa,
domięśniowa, podskórna, dordzeniowa);
dospojówkowa, donosowa, doodbytnicza.
Drogi wchłaniania trucizn
Inhalacyjna tj. wziewna, przez drogi
oddechowe- najistotniejsza przy zatruciach
zawodowych.
Znaczenie ma tu duża powierzchnia płuc,
ciężkość pracy fizycznej, a tym samym
wentylacja ( ilość oddechów na minutę),
stężenie substancji w powietrzu, przenikanie
substancji prosto do krwioobiegu z
pominięciem wątroby, właściwości substancji
chemicznych, szczególnie ich
rozpuszczalność w wodzie.
Drogi wchłaniania trucizn
Dermalna, czyli przez skórę, jest istotna w
zatruciach zawodowych, szybkość
wchłaniania zależy od rozpuszczalności
substancji w tłuszczach, od stężenia, od
stanu skóry ( wilgotności, ucieplenia,
ukrwienia, ew. uszkodzeń) z wiekiem
skóra jest coraz mniej przepuszczalna,
jest bowiem zrogowaciała.
Drogi wchłaniania trucizn
Droga pokarmowa, ma mniejsze
znaczenie przy zatruciach
zawodowych, raczej są tu zatrucia
rozmyślne, lub przypadkowe –
przez pomyłkę.
Dystrybucja trucizn w organizmie
Rozmieszczenie – wraz z krwią substancje
dostają się do różnych części organizmu,
poszczególne trucizny mają powinowactwo do
różnych organów. Potem wnikają do wnętrza
komórek i prowadzą do zaburzenia przemian
ustrojowych
na
poziomie
procesów
biochemicznych. Są to bardzo różnorodne i
skomplikowane procesy w efekcie prowadzące
do zaburzeń funkcjonowania organizmu.
Biotransformacja trucizn – są to procesy
biochemiczne , metabolizm trucizn,
prowadzący do detoksykacji –
unieszkodliwienia w ustroju lub czasem
przeciwnie, do przemian w wyniku których
z substancji nietoksycznej powstaje jej
toksyczny metabolit.
Wydalanie trucizn
Wydalanie przez nerki- z moczem zw.
rozpuszczalne w wodzie, niektóre w czasie
wydalania uszkadzają kanaliki nerkowe,
wywołując zaburzenia czynności nerek.
Przez wątrobę – z żółcią – związki o dużej
masie cząsteczkowej, metale
Przez płuca- substancje rozpuszczalne w
tłuszczach np. CS2
Inne drogi: ze śliną, z potem.
Facts
&
Assumptions
Odkładanie trucizn
Część trucizn może być również
magazynowana w organizmie człowieka.
Głównie w kościach, skórze, nerkach,
wątrobie. Wtedy łagodzone jest zatrucie
ostre, może to prowadzić do zatrucia
przewlekłego i w momencie osłabionej
odporności uwalniać truciznę do krwi
nawet po wielu latach.
Grupy substancji chemicznych
prowadzących do zatruć
- metale
- fosfor
- disiarczek węgla( rozpuszczalnik)
- węglowodory aromatyczne
( benzen)
- węglowodory alifatyczne
(n-heksan, benzyna)
-związki chemiczne używane do produkcji
tworzyw sztucznych
- pestycydy i nawozy mineralne,
- gazy duszące (nie mają działania chemicznego na
organizm, a zmniejszają poziom tlenu w powietrzu)
Zatrucia gazami
Gazy duszące (nie mają działania chemicznego na organizm, a zmniejszają
poziom tlenu w powietrzu) azot, argon, hel, neon,
Gazy toksyczne- działąjące bezpośrednio na CUN, gł. Ośrodek
oddechowy, powodując zaburzenia oddychania
wewnętrzkomórkowego: CO2, CO, cyjanowodór, siarkowodór
Gazy drażniące- dobrze rozpuszczalne w wodzie ( amoniak,
formaldehyd) wywierają głównie działanie na górne drogi
oddechowe, zaś słabiej rozpuszczalne w wodzie jak chlor,
siarkowodór działają na błonę śluzową całych dróg
oddechowych. Najtrudniej rozpuszczalne działają głównie na
ściany pęcherzyków płucnych -tlenki azotu, fosgen.
Wszystkie gazy drażniące mogą powodować obrzęk toksyczny płuc,
odoskrzelowe zapalenie płuc, rozlane włóknienie płuc i rozedmę.
-
Ad II- substancje o działaniu drażniącym
Wywołują stan zapalny – działają na
skórę i błony śluzowe.
- gazy – drażniące
- substancje żrące – kwasy nieorganiczne ( solny,
siarkowy, azotowy)
- kwasy organiczne (octowy, mrówkowy,
szczawiowy)
- Zasady nieorganiczne- wodorotlenek sodu,
potasu, amonu
Substancje drażniące działają na skórę i błony
śluzowe. W wyniku tego działania może
dochodzić do zmian
a) odwracalnych, czyli stanu zapalnego.
Objawy to ból, przekrwienie czyli
zaczerwienienie i obrzęk.
b) nieodwracalnych, czyli martwicy tkanek.
Kwasy powodują martwicę skrzepową, a
zasady wywołują martwicę rozpływną.
Następstwem zmian martwiczych są blizny.
Substancje drażniące
Substancje drażniące mogą też wywoływać objawy
miejscowe lub ogólne.
Istotna jest droga wchłaniania:
Drogą oddechową- głównie przez wdychanie par
silnych kwasów lub zasad. Groźba toksycznego
lub krwotocznego zapalenia płuc, zarostowego
zapalenia oskrzelików. Zagrożone są również
spojówki i rogówka oka.
Substancje drażniące c.d.
Wchłanianie przez skórę – miejscowo
oparzenia
skóry.
Trzeba
jednak
pamiętać, że wiele substancji może
wnikać do wnętrza organizmu np. przez
zabrudzoną odzież. Duża powierzchnia
wchłaniania powoduje groźbę zatrucia
ogólnego z niebezpiecznymi dla życia
następstwami jak uszkodzenie wątroby,
nerek, hemolizą i niedokrwistością (
lizol, benzyna).
Substancje drażniące c.d.
Zatrucia drogą doustną: gł. Przez pomyłkę. Mogą być miejscowe w
jamie ustnej i gardle. Jeżeli zostaną połknięte 1-2 łyki może dojść
nawet do zgonu. Dawka śmiertelna silnych kwasów i zasad to 620g. Może nastąpić odruchowy skurcz krtani lub znaczny obrzęk
uniemożliwiający oddychanie. Zmiany zapalno-martwicze w
przełyku, perforacja dróg pokarmowych na różnej wysokości,
objawy uszkodzenia nerek, zaburzenia elektrolitowe, skaza
krwotoczna, wstrząs. Przy zachłyśnięciu odpowiednie zmiany w
drogach oddechowych. Jako odległe następstwa zwężenia przełyku
aż do jego całkowitego zarośnięcia.
Ad III- Działanie alergizujące
W
ostatnich latach obserwuje się
znaczący wzrost ilości zachorowań na
choroby o podłożu alergicznym.
Dotyczy to całości społeczeństwa,
stąd już kandydaci do pracy startują w
życie
zawodowe
z
pewnymi
obciążeniami.
Potem
środowisko
pracy może mieć również wpływ na
rozwój schorzeń.
Alergeny w środowisku pracy
Ocena narażenia zawodowego obejmuje ocenę pod kątem występowania
w środowisku pracy czynników, które można uznać za alergeny
zawodowe. Mechanizm wywoływania objawów chorobowych polega na
swoistej odpowiedzi immunologicznej ustroju na substancje chemiczne
z którymi stykamy się w czasie zatrudnienia. W przypadku schorzeń
alergicznych ocena wielkości ekspozycji nie ma znaczenia ( NDS-y nie
znajdują zastosowania), bowiem sam kontakt z alergenem jest
wystarczający dla rozwoju schorzenia.
Rozpoznając środowisko pracy należy więc ustalić czynnik specyficzny dla
środowiska pracy, przy czym nie musi to być czynnik spotykany
wyłącznie w pracy.
Alergeny w środowisku pracy
Środowisko pracy może wywoływać chorobę np
astmę oskrzelową, ale może też zaostrzać
istniejące wcześniej schorzenie. Dlatego tak
ważne są badania wstępne do pracy oraz
wywiad zawodowy, który jest niezbędnym
elementem badania lekarskiego.
Choroby alergiczne
Czynniki ryzyka chorób alergicznych są
złożone, zarówno osobnicze, jak i
środowiskowe. Środowiskowe zaś
mogą być zawodowe i
pozazawodowe.
Choroby alergiczne -czynniki ryzyka
Osobnicze czynniki ryzyka związane są z rodzinnym
występowaniem alergii. Uważa się, że jeżeli jedno z
rodziców cierpi z powodu alergii to ryzyko
wystąpienia schorzeń u dziecka wynosi 30-40%.
Jeżeli dwoje rodziców choruje, to ryzyko dla dziecka
wynosi 60%. Występuje tu dziedziczenie
wielogenowe i stąd rośnie ilość ludzi z predyspozycją
do schorzeń tej grupy.
Inne to wiek, płeć – kobiety częściej na nikiel, lateks
mężczyźni na chrom.
Czynniki ryzyka środowiskowe:
- Poziom ekspozycji na alergeny, w tym
alergeny zawodowe, im ekspozycja większa,
tym ryzyko zachorowania wzrasta.
- Palenie tytoniu – np. w narażeniu na
bezwodniki kwasów
- Środowisko
pracy
może
wywoływać
schorzenie, zaostrzać przebieg schorzenia
niezawodowego lub reaktywować schorzenie
bezobjawowe o podłożu niezawodowym
Tylko pierwsze można uznać za chorobę
zawodową, a dwa pozostałe za schorzenie
związane z pracą
Schorzenia o podłożu alergicznym to:
-Schorzenia skóry ( alergiczne kontaktowe
zapalenie skóry, pokrzywka kontaktowa) pkt.
18,1 i 18,6
-Ostre uogólnione reakcje alergiczne – pkt. 8
-Zapalenie obrzękowe krtani o podłożu
alergicznym - pkt. 13
-Alergiczne zapalenie spojówek – pkt. 25, 1
-Alergiczny nieżyt nosa – pkt.12
-Astma oskrzelowa – pkt. 6
- Alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych
pkt. 7
-Choroba płuc wywołana pyłem metali twardych
pkt. 11 ( swoista reakcja na kobalt – astma, i
zwłókniające zapalenie pęcherzyków płucnych)
Mówi się o zjawisku
kroczenia w alergii, tzn.
alergiczny nieżyt nosa i
spojówek zwykle
poprzedza rozwój astmy
oskrzelowej.
Bardzo często u jednej
osoby występuje
jednocześnie kilka
schorzeń o podłożu
alergicznym.
Alergeny zawodowe o dużej masie cząsteczkowej
> 1000D
-
alergeny roślinne
Alergeny zwierzęce
żywice
pleśnie
Mleko
Latex
Enzymy, detergenty
Ziarna roślin oleistych
Owoce morza
Alergeny zawodowe o małej masie cząsteczkowej
< 5000D
Izocyjaniany ( wytwórcy i użytkownicy poliuretanów –
meblarstwo, obuwnictwo, produkcja uszczelek,
wykładzin budowlanych i mieszkaniowych, lakiernicy
samochodowi, producenci mas plastycznych)
Sole platyny, niklu, chromu, kobaltu( galwanizernie,
obróbka skór, produkcja instrumentów medycznych)
Glin ( hutnicy aluminium)
Barwniki( wytwórcy i użytkownicy barwników w procesach
produkcyjnych)
Nadsiarczany i henna (fryzjerki)
Etylenodwuamina i parafenylodwuamina ( fryzjerki,
przemysł gumowy, pracownicy lakierni)
c.d.
Środki dezynfekcyjne – pracownicy służby zdrowia
Bezwodniki kwaśne – producenci poliestrów,
żywic, barwników
Czynniki o małej masie cząsteczkowej mają
krótszy okres latencji ( utajenia). Np. w
pierwszych latach zatrudnienia na astmę
zachorowało 40% narażonych na izocyjaniany.
c.d.
W przypadku izocyjanianów ( i dla
glurataldehydu) dolegliwości ze strony
układu oddechowego utrzymują się
pomimo zaprzestania narażenia na ten
alergen.
c.d.
Podstawą skutecznej terapii jest
zaniechanie pracy w narażeniu na czynnik
sprawczy choroby o tle alergicznym.
Chorzy z rozpoznaną astmą oskrzelową nie
mogą kontynuować pracy w narażeniu na
czynnik sprawczy alergii zawodowej oraz
na inne czynniki o działaniu alergizującym
i drażniącym.
Czynniki rakotwórcze
Trzeba pamiętać, że jest również cały
szereg substancji chemicznych o działaniu
rakotwórczym dla człowieka ( chrom VI,
benzen, benzydyna, kadm, chlorek winylu
i wiele innych)
Dziękuję za uwagę.
Prezentację opracowano na podstawie podręcznika „Choroby Zawodowe” pod
redakcją Kazimierza Marka
Wydawnictwo Lekarskie PZWL