Zróżnicowanie społeczno-zawodowe wzorów konsumpcji

697
2005
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Agata Niemczyk
Katedra Badań Konsumpcji
Zróżnicowanie społeczno-zawodowe
wzorów konsumpcji gospodarstw
domowych
1. Wprowadzenie
Konsumpcję gospodarstw domowych różnicuje szereg czynników, jednym z nich
jest przynależność do określonej grupy społeczno-zawodowej. Przez grupę społeczno-zawodową należy rozumieć „zbiór ludzi składający się z przedstawicieli tego
samego zawodu lub też przedstawicieli podobnych specjalności w ramach zawodu”1. Inaczej, grupę społeczno-zawodową stanowią osoby o tych samych lub podobnych zawodach, a przede wszystkim tych samych lub podobnych źródłach dochodu2.
Celem niniejszego artykułu jest pokazanie związku pomiędzy przynależnością
gospodarstwa domowego do danej grupy społeczno-zawodowej a poziomem i strukturą jego konsumpcji. Przedmiotem rozważań będzie analiza zróżnicowania konsumpcji gospodarstw domowych w zakresie: dochodów, wydatków na dobra i usługi konsumpcyjne, w tym o charakterze żywnościowym, poziomu spożycia tych ostatnich, a także wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku.
Sformułowana w tytule hipoteza badawcza o zróżnicowaniu konsumpcji w gospodarstwach domowych o różnym statusie społeczno-zawodowym zweryfikowana zostanie na podstawie wyników badań budżetów gospodarstw domowych, prowadzonych systematycznie przez GUS.
1
2
Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1992, s. 276.
Por. K. Przybyłowski, S.W. Hartley, R.A. Kerin, W. Rudelius, Marketing, Dom Wydawniczy
ABC, Warszawa 1998, s. 132.
6
Agata Niemczyk
2. Wyodrębnienie grup gospodarstw domowych
Każde gospodarstwo domowe w Polsce przynależy do jednej z sześciu, wyodrębnionych przez GUS, grup społeczno-zawodowych. Zróżnicowane społeczno-ekonomicznie grupy ustalono na postawie kryterium wyłącznego lub głównego
(przeważającego) źródła utrzymania. Z tego punktu widzenia rozróżnia się3:
1) gospodarstwa pracowników, których przeważającym źródłem utrzymania
jest dochód z pracy najemnej,
2) gospodarstwa pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, których wyłącznym lub głównym źródłem utrzymania jest łączny dochód z pracy najemnej
i użytkowanego przez siebie gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie,
3) gospodarstwa rolników, których głównym źródłem utrzymania jest dochód
z użytkowanego przez siebie gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie,
4) gospodarstwa osób pracujących na własny rachunek, których przeważającym źródłem utrzymania jest dochód z pracy na własny rachunek, tj. z prowadzenia działalności gospodarczej poza użytkowanym gospodarstwem indywidualnym
w rolnictwie, z wykonywania wolnego zawodu (np. twórcy, adwokaci),
5) gospodarstwa emerytów i rencistów, których wyłącznym lub głównym źródłem utrzymania jest emerytura bądź renta,
6) gospodarstwa osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, których głównym źródłem utrzymania jest źródło niezarobkowe inne niż emerytura lub renta.
Wyodrębnienie wyżej wymienionych grup gospodarstw domowych stanowi przesłankę do sformułowania tezy o nierównościach w zakresie możliwości ekonomicznych tych gospodarstw, a tym samym o nierównościach w zakresie poziomu zaspokajania ich potrzeb.
3. Dochody rozporządzalne gospodarstw domowych
Źródło dochodów z reguły wyznacza ich wysokość (tabela 1), określając tym
samym rozmiary i strukturę konsumpcji gospodarstw domowych. I tak np. gospodarstwa pracujące na własny rachunek, których głównym źródłem utrzymania jest
dochód z pracy na własny rachunek, osiągają zdecydowanie większe możliwości
ekonomiczne niż np. gospodarstwa, dla których głównym źródłem utrzymania są
dochody ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych, tj. gospodarstwa emerytów i rencistów. Dochody tych ostatnich w 2001 r. były w przeliczeniu na 1 gospodarstwo4
niemal 2-krotnie niższe niż dochody gospodarstw pracujących na własny rachu3
4
Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 183.
Analiza danych w przeliczeniu na 1 osobę nie jest w pełni dokładna, zwłaszcza w odniesieniu
do gospodarstw emerytów i rencistów. Wysoki poziom dochodów per capita w tej grupie gospodarstw
wynika z faktu, iż są to gospodarstwa relatywnie najmniejsze, a zgodnie z przyjętymi w badaniach budżetów założeniami metodologicznymi wskaźniki przeliczane są na 1 osobę. O ile skład osobowy gospodarstw emerytów i rencistów stanowi około 2 osoby, o tyle w innych grupach społeczno-ekonomicznych przeciętna liczba osób w gospodarstwie wynosi od 3,5 do 4,6 osoby. Tak więc, po zastosowaniu
7
Zróżnicowanie społeczno-zawodowe wzorów konsumpcji...
Tabela 1. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwach
domowych w 2001 r. (w zł)
Gospodarstwa domowe
Wydatki
pracowników użytkujących
nierobotni- gospodarczych
stwa rolne
pracowników na
stanowiskach
robotniczych
rolników
pracujące
emerytów
na własny
i rencistów
rachunek
Dochód rozporządzalny
na 1 gospodarstwo
domowe
1963,96
2892,58
2302,45
2072,01
1501,30
2966,50
Dochód rozporządzalny
528,92
921,50
509,73
497,54
673,89
808,22
Dochód z pracy najemnej
417,22
756,86
306,49
0,04
59,14
105,61
Dochód z gospodarstwa
indywidualnego w rolnictwie
2,52
1,52
71,77
365,97
7,78
2,35
Dochód z pracy na własny
rachunek
5,75
21,68
5,10
6,69
8,19
611,76
Dochód ze świadczeń
z ubezpieczeń społecznych
38,96
63,68
76,52
91,55
538,56
37,37
w tym emerytury i renty
29,26
51,39
62,93
84,48
489,04
28,66
33,60
24,05
25,49
18,76
26,77
19,10
Dochód ze świadczeń
pomocy społecznej
Źródło: Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002, s. 190–197.
nek. Niekorzystną sytuację finansową, którą legitymują się gospodarstwa emerytów
i rencistów, obserwuje się również w gospodarstwach pracowników zatrudnionych
na stanowiskach robotniczych. Ich dochody w 2001 r. w przeliczeniu na 1 gospodarstwo stanowiły blisko połowę dochodów zarówno gospodarstw osób pracujących na własny rachunek, jak i gospodarstw pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych. Czynnikiem sprawczym tego typu nierówności są cechy,
jakimi legitymuj się członkowie wyżej wymienionych grup gospodarstw, tj. cechy
demograficzne, społeczne i inne. I tak np. rozpatrując sytuację dochodową gospodarstw pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych, o wysokości ich
dochodów decydują w pierwszej kolejności cechy społeczne, w tym poziom wykształcenia; cechy demograficzne odgrywają rolę wtórną. Teza ta wyraża się
w stwierdzeniu, że o ile liczebność gospodarstw robotniczych w 2001 r. była podobna do liczebności gospodarstw znajdujących się w najlepszej sytuacji dochodowej,
o tyle poziom wykształcenia członków tych gospodarstw różnił się istotnie od poziomu wykształcenia członków gospodarstw najbogatszych. W tych ostatnich doprzeliczeń na całe gospodarstwo domowe, dochód rozporządzalny emerytów i rencistów ustępuje
miejsca niemal wszystkim typom gospodarstw domowych.
8
Agata Niemczyk
minują osoby z wykształceniem wyższym i średnim (w 2001 r. stanowili oni 74,8%
wszystkich pracowników umysłowych, a 54,3% całej badanej zbiorowości pracujących na własny rachunek), podczas gdy w gospodarstwach robotniczych osoby
z wykształceniem zasadniczym zawodowym i podstawowym ukończonym (w 2001 r.
reprezentowali oni 72,1% wszystkich robotników).
Istotnie od wcześniej zaprezentowanych różnią się dochody gospodarstw powiązanych z rolnictwem, wśród których lepsze wskaźniki odnotowuje się w gospodarstwach ludności dwuzawodowej. Głównym źródłem ich utrzymania są dochody
z pracy najemnej i dochody z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie. Należy
jednak zauważyć rysującą się w tej grupie gospodarstw transformację ważności niektórych źródeł ich przychodów. Jedne ze źródeł dochodów pierwotnych, tj. dochody z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie, pomału ustępują miejsca dochodom ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych – do tej pory pełniących rolę wtórną.
Te pierwsze w 2001 r. stanowiły 14,0% całego dochodu rozporządzalnego gospodarstw pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, podczas gdy dochody ze
świadczeń z ubezpieczeń społecznych już 15,0%. Potwierdza to deklarowane niezadowolenie z warunków życia ludności rolniczej, która rezygnuje z gospodarstwa
indywidualnego w rolnictwie na rzecz świadczeń społecznych.
4. Konsumpcja żywności
Przynależność gospodarstwa domowego do danej grupy społeczno-zawodowej
determinuje konsumpcję tego gospodarstwa, w tym również w sferze żywieniowej.
Im członkowie gospodarstwa domowego wykonują cięższą pracę fizyczną, tym większe jest ich zapotrzebowanie na niezbędne składniki energetyczne. Ma to swój wyraz
w fizjologicznych normach żywienia i wyżywienia5, opracowanych dla różnych grup
ludności w zależności m.in. od uciążliwości wykonywanej pracy. I tak zapotrzebowanie ilościowe organizmu na odpowiednie składniki odżywcze, i związana z tym
wartość racji pokarmowej, jest odmienne dla osób wykonujących ciężką pracę fizyczną (do której to grupy zalicza się członków gospodarstw rolników, pracowników użytkujących gospodarstwo rolne i pracowników na stanowiskach robotniczych), umiarkowanie ciężką pracę fizyczną (którą z reguły wykonują członkowie
gospodarstw pracowników umysłowych oraz członkowie gospodarstw pracujących
na własny rachunek), a jeszcze inne dla osób starszych (do której to grupy zalicza
się członków gospodarstw emerytów i rencistów)6.
5
Normy żywienia są to wielkości określające ilość energii i składników odżywczych, które
organizm zdrowego człowieka zależnie od wieku, aktywności fizycznej i warunków bytowania powinien otrzymywać codziennie. Normy wyżywienia z kolei są to zestawy poszczególnych artykułów
żywnościowych na jedną osobę na jeden dzień, które pokrywają normy na energię i składniki odżywcze dla poszczególnych grup ludności. Por. Z. Niedziałek, W. Sekuła, K. Figurska, M. Morawska,
Spożycie i wydatki na żywność w gospodarstwach pracowniczych w świetle norm żywienia i wyżywienia, „Wiadomości Statystyczne” 1992, nr 12, s. 19.
6
Por. A. Niemczyk, Żywność w strukturze spożycia gospodarstw domowych, „Polityka Społeczna” 2000, nr 8, s. 8–12.
9
Zróżnicowanie społeczno-zawodowe wzorów konsumpcji...
Niska wartość energetyczna i odżywcza spożywanej żywności w gospodarstwach
charakteryzujących się najwyższymi dochodami (tabela 2) wynika z ich stosunkowo niskiego poziomu spożycia tego typu produktów, zwłaszcza o charakterze podstawowym (tabela 3). Taki model diety jest rezultatem większej podatności członków tych gospodarstw na racjonalizację żywienia. Wyraża się ona z jednej strony –
niższym spożyciem tłuszczów i węglowodanów, a z drugiej – wyższym spożyciem
produktów jakościowo lepszych, jak: ryby i ich przetwory, owoce, sery, a także
wody mineralne i soki.
Tabela 2. Przeciętne dzienne spożycie w przeliczeniu na wartość energetyczną i składniki
odżywcze na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w 2001 r.
Gospodarstwa domowe
Wydatki
pracowników użytkujących
nierobotni- gospodarczych
stwa rolne
pracowników na
stanowiskach
robotniczych
rolników
pracujące
emerytów
na własny
i rencistów
rachunek
Wartość energetyczna (kJ)
9168
9466
10596
11549
11879
9434
Wartość energetyczna
(kcal)
2190
2261
2531
2759
2837
2253
Białko zwierzęce
38
45
43
48
49
44
Białko roślinne
26
25
30
32
34
25
Tłuszcze
88
95
96
109
113
94
283
281
340
363
370
283
Składniki odżywcze (g):
Węglowodany
Źródło: Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002, s. 211.
Z kolei najwyższy poziom konsumpcji niemal wszystkich artykułów żywnościowych (tabela 3), co ujawniło się najwyższymi, na tle pozostałych grup gospodarstw,
wskaźnikami zapotrzebowania energetycznego w niezbędne składniki odżywcze
(tabela 2), legitymowały się gospodarstwa emerytów i rencistów, a ponadto gospodarstwa ludności rolniczej. O ile najwyższa przeciętna kaloryczność żywienia w gospodarstwach emeryckich wynika z faktu, że gospodarstwa te „składają się z reguły
z osób o zwyczajach żywieniowych przeniesionych z okresu aktywności zawodowej”7,
o tyle „wysoka kaloryczność żywienia ludności wiejskiej wynika przede wszystkim
z ich codziennej, ciężkiej, pracy fizycznej. Pewne znaczenie ma tu także zapewne
aspekt kulturowy, głównie zaś przekonanie, że kto ciężko pracuje, powinien dobrze się odżywiać, a „dobrze” oznacza zazwyczaj dużo i tłusto”8.
7
C. Bywalec, Transformacja gospodarcza a zróżnicowanie poziomu życia społeczeństwa polskiego, AE w Krakowie, Kraków 1999, s. 33.
8
Ibidem, s. 33–34.
10
Agata Niemczyk
Tabela 3. Zróżnicowanie przeciętnego miesięcznego poziomu spożycia niektórych
artykułów żywnościowych na 1 osobę w polskich gospodarstwach domowych w 2001 r.
(gospodarstwa domowe ogółem = 100)
Gospodarstwa domowe
Artykuły żywnościowe
pracowników użytkujących
nierobotni- gospodarczych
stwa rolne
pracowników na
stanowiskach
robotniczych
rolników
pracujące
emerytów
na własny
i rencistów
rachunek
Pieczywo i przetwory
zbożowe (kg)
90,90
81,03
109,21
117,65
118,42
84,32
Ziemniaki (kg)
88,05
69,12
115,70
128,32
127,65
72,75
Warzywa (kg)
79,62
88,33
109,07
119,62
125,70
88,80
Owoce i ich przetwory
80,63
109,80
97,05
104,16
118,38
101,71
Mięso i jego przetwory (kg)
89,42
89,42
100,92
123,19
116,88
92,39
Ryby i ich przetwory (kg)
83,33
102,38
78,57
92,85
128,57
102,38
Mleko i napoje mleczne (l)
74,42
80,59
116,57
146,20
127,51
87,70
Sery (kg)
78,57
120,23
92,85
98,80
115,47
104,76
Śmietana i śmietanka (l)
75,55
82,22
113,33
140,00
126,66
84,44
Jaja (szt.)
85,19
89,85
106,89
122,71
119,20
88,23
Wody mineralne (l)
71,31
179,50
46,72
42,62
110,65
134,42
Soki (l)
83,54
198,73
50,63
31,64
77,21
169,62
Źródło: obliczenia własne na podstawie Rocznika Statystycznego 2002, GUS, Warszawa 2002,
s. 207–210.
Zaspokojenie potrzeb żywnościowych może odbywać się w różnoraki sposób:
od zjedzenia „przysłowiowej” kromki chleba do spożycia wystawnego posiłku
w restauracji. Obserwuje się ścisłą zależność pomiędzy sposobem zaspokojenia
tego rodzaju potrzeb a przynależnością do danej grupy społeczno-zawodowej. Teza
ta wyraża się w stwierdzeniu, że im wyższe dochody, tym większe wydatki na żywienie w placówkach gastronomicznych, które w materiale empirycznym niniejszego
artykułu, wchodzą w skład wydatków na restauracje i hotele (tabela 4). Gospodarstwa znajdujące się w najlepszej sytuacji dochodowej w 2001 r. wydatkowały na ten
cel od 2,5- do 12-krotnie więcej, niż czyniły to gospodarstwa pozostające w najgorszej sytuacji dochodowej.
5. Wydatki gospodarstw domowych na dobra i usługi
nieżywnościowe
Przynależność gospodarstwa domowego do danej grupy społeczno-zawodowej
określa również konsumpcję w zakresie zaspokojenia potrzeb nieżywnościowych
(tabela 4, rys. 1).
11
Zróżnicowanie społeczno-zawodowe wzorów konsumpcji...
Tabela 4. Przeciętne miesięczne wydatki na niektóre dobra i usługi na 1 osobę w polskich
gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w 2001 r. (w zł)
Gospodarstwa domowe
Wydatki
pracowników użytkujących
nierobotni- gospodarczych
stwa rolne
pracowników na
stanowiskach
robotniczych
rolników
pracujące
emerytów
na własny
i rencistów
rachunek
Dochód rozporządzalny
528,92
921,50
509,73
497,54
673,89
808,22
Wydatki ogółem
490,08
842,61
478,72
458,60
663,09
762,15
Żywność i napoje bezalkoholowe
162,13
203,54
173,77
189,98
217,07
197,36
Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe
19,37
21,73
15,01
14,60
17,76
21,23
Odzież i obuwie
26,34
53,36
28,36
25,00
25,64
48,69
Mieszkanie
69,47
122,60
46,26
40,08
94,28
93,54
23,57
45,30
22,53
19,78
31,23
38,59
Nośniki energii
50,55
70,67
42,56
39,36
86,06
65,19
Higiena osobista
12,98
27,03
10,03
8,65
13,56
23,10
Ochrona zdrowia
15,33
30,71
16,87
16,70
48,73
23,43
Kultura, edukacja i rekreacja
38,41
96,60
30,70
24,61
36,18
78,76
Transport i łączność
59,91
131,06
75,16
68,98
63,24
132,49
Restauracje i hotele
6,79
17,16
3,13
1,37
5,59
17,14
Pozostałe wydatki na
dobra i usługi
28,80
68,15
36,87
29,27
54,98
61,22
w tym wyposażenie
Źródło: Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002, s. 190–197.
Jedną z grup tego rodzaju potrzeb, na którą gospodarstwa wydatkują określoną sumę pieniędzy, są potrzeby odzieżowe. Traktując o wydatkach na ten cel,
zauważa się wyraźne ich zróżnicowanie w poszczególnych grupach gospodarstw.
To właśnie charakter wykonywanej pracy decyduje o zużyciu tego typu dóbr, a tym
samym o zapotrzebowaniu na nie. Znacznie większe wydatki na tego rodzaju dobra i usługi odnotować należy w gospodarstwach zamożnych, tj. w gospodarstwach
pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych i w gospodarstwach
osób pracujących na własny rachunek. Ta korelacja wynika z charakteru pracy członków tych gospodarstw, który wykazuje ścisłą współzależność z wykonywanym przez
nich zawodem. Wśród nich dominują: menedżerowie, kadra kierownicza, nauczyciele akademiccy i inni.
Traktując z kolei o wydatkach na odzież i obuwie w pozostałych grupach gospodarstw, to są one o blisko połowę mniejsze niż w gospodarstwach najzamożniejszych.
12
Agata Niemczyk
100
80
60
%
40
20
0
pracowników pracowników pracowników
użytkujących
na stanona stanogospodarstwa
wiskach
wiskach
rolne
robotniczych nierobotniczych
żywność i napoje bezalkoholowe
odzież i obuwie
nośniki energii
ochrona zdrowia
transport i łączność
pozostałe wydatki
rolników
emerytów
i rencistów
pracujących
na własny
rachunek
napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe
mieszkanie
higiena osobista
kultura, oświata, rekreacja
restauracje i hotele
Rys. 1. Struktura przeciętnych miesięcznych wydatków na dobra i usługi na 1 osobę
w polskich gospodarstwach domowych w 2001 r.
Źródło: opracowanie własne.
Charakter wykonywanej pracy określa także poziom i strukturę wydatków na
transport i łączność. Ich rozmiary warunkowane są głównie aktywnością zawodową
członków tych jednostek. Im bardziej aktywne zawodowo gospodarstwo, tym większe wydatki na transport i łączność. Prawidłowość ta potwierdza się w gospodarstwach pracujących na własny rachunek, a także w gospodarstwach pracowników,
dla których głównym źródłem utrzymania jest praca najemna. Budzi wątpliwość
wysoki w tym względzie wskaźnik w gospodarstwach emerytów i rencistów, co nie
potwierdzałoby przytoczonej wcześniej tezy. Jednak gdy owe wydatki zostaną wyrażone w przeliczeniu na 1 gospodarstwo, zauważa się, że są one najniższe na tle
pozostałych grup (3,3-krotnie niższe w porównaniu z gospodarstwami pracującymi
na własny rachunek, 2-krotnie niższe w porównaniu z gospodarstwami rolników,
a 1,5-krotnie niższe w porównaniu z gospodarstwami pracowników zatrudnionych
na stanowiskach robotniczych).
Zróżnicowanie społeczno-zawodowe wzorów konsumpcji...
13
Przynależność gospodarstwa domowego do danej grupy społeczno-zawodowej
określa także poziom i strukturę wydatków w zakresie kultury, oświaty, sportu i turystyki, a także higieny i ochrony zdrowia.
Z rodzajem i charakterem wykonywanej pracy wiążą się wydatki na kulturę,
edukację i rekreację. Są one najwyższe w grupie pracowników umysłowych reprezentowanych przez członków gospodarstw pracujących na własny rachunek oraz
gospodarstw pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych, stosunkowo wysokie w grupie osób biernych zawodowo stanowiących członków gospodarstw emerytów i rencistów, a najniższe w grupie robotników i rolników.
W przypadku tych ostatnich można domniemywać, iż powodem takiego stanu rzeczy jest przepracowanie i brak wolnego czasu osób stanowiących gospodarstwa
pracowników użytkujących gospodarstwo rolne i rolników, co wynika z ciągłej konkurencji między czasem przeznaczonym na wykonanie określonych prac w gospodarstwie domowych a czasem przeznaczonym na prowadzenie gospodarstwa rolnego.
Relację między przynależnością gospodarstwa do danej grupy społeczno-ekonomicznej a jego konsumpcją w zakresie higieny i ochrony zdrowia można wyrazić
w stwierdzeniu, że członkowie wszystkich gospodarstw dążą do zaspokojenia tej
grupy potrzeb ponosząc przy tym wydatki różnej wysokości na: usługi medyczne,
środki farmaceutyczne i środki higieny osobistej; jednak najwyższe kwoty zwłaszcza na usługi medyczne i środki farmaceutyczne odnotowuje się w gospodarstwach
emerytów i rencistów. Taki stan rzeczy podyktowany jest cechami demograficznymi członków tych gospodarstw – wiekowo najstarszych na tle pozostałych.
6. Wyposażenie w dobra trwałego użytku
Analizując dane zestawione w tabeli 4 zauważa się, że przynależność gospodarstwa domowego do danej grupy społeczno-zawodowej warunkuje także poziom
wydatków na urządzenie i utrzymanie mieszkania, które w największym stopniu
obciążają budżety gospodarstw legitymujących się najwyższymi dochodami. O ile
wydatki na utrzymanie mieszkania należą do wydatków o charakterze sztywnym,
tj. takich, na wielkość których członkowie gospodarstw nie mają bezpośredniego
wpływu, o tyle wysokość wydatków na urządzenie mieszkania może być przez nich
kontrolowana. Wielkość wydatków na ten cel określa stan wyposażenia tych jednostek w przedmioty trwałego użytkowania służące zagospodarowaniu ich czasu
wolnego. Obserwuje się więc, że większe sumy pieniężne na urządzenie swych mieszkań wydatkują pracownicy umysłowi, a także osoby pracujące na własny rachunek.
Członkowie obu typów gospodarstw wykazują zdecydowanie większą, niż to czynią
inni, dążność do indywidualnego rozwoju, w czym pomocne staje się również posiadanie odpowiednio urządzonego mieszkania. Jest to nieodzowny warunek zaspokajania szeregu potrzeb od najbardziej podstawowych poczynając, a kończąc
na potrzebach wyższego rzędu, w zakresie kultury, nauki, informacji, rozrywki,
wypoczynku itp.
14
Agata Niemczyk
Tak więc przynależność gospodarstwa domowego do danej grupy społeczno-zawodowej określa stan ich wyposażenia w niezbędne dobra trwałego użytku, co
uwarunkowane jest potrzebami gospodarstwa, indywidualnymi zainteresowaniami jego członków oraz ich możliwościami finansowymi.
Tabela 5. Zróżnicowanie wyposażenia gospodarstw domowych w niektóre przedmioty
trwałego użytku w 2001 r. w % (gospodarstwa domowe ogółem =100)
Gospodarstwa domowe
Wyszczególnienie
pracowników użytkujących
nierobotni- gospodarczych
stwa rolne
pracowników na
stanowiskach
robotniczych
rolników
pracujące
emerytów
na własny
i rencistów
rachunek
Artykuły gospodarstwa domowego
Pralka i wirówka elektryczna
85,53
41,89
158,35
183,04
119,20
59,60
Automat pralniczy
108,94
126,42
89,83
75,74
85,77
124,52
Chłodziarka
100,20
100,81
100,71
100,20
99,69
100,51
Zamrażarka
167,97
91,07
185,03
202,88
80,83
125,45
Odkurzacz elektryczny
102,58
105,28
100,60
97,52
96,44
103,44
92,09
99,77
125,28
123,25
101,12
97,74
Maszyna do szycia
Sprzęt informacyjno-rozrywkowy
Odbiornik telewizyjny
z ekranem do odbioru
czarno-białego
67,44
65,11
100,00
165,11
132,55
60,46
Odbiornik telewizyjny
z ekranem do odbioru
kolorowego
101,86
102,17
101,86
99,17
97,82
101,76
Magnetowid
123,57
140,88
108,47
88,76
62,61
141,25
Kamera wideo
83,33
228,57
50,00
38,09
33,33
361,90
Komputer osobisty
86,41
248,36
85,32
47,82
29,89
239,67
Indywidualne środki transportu
Rower (bez dziecięcego)
Motocykl, skuter, motorower
Samochód osobowy
108,48
99,18
143,71
145,51
80,09
112,39
94,59
64,86
367,56
245,94
70,27
102,70
102,52
138,73
155,78
155,36
57,05
172,21
Źródło: obliczenia własne na podstawie Rocznika Statystycznego 2002, GUS, Warszawa 2002,
s. 212–213.
Na podstawie badań budżetów rodzinnych stwierdzić można, że w 2001 r. gospodarstwami relatywnie najlepiej wyposażonymi w dobra trwałego użytkowania
(tabela 5) były gospodarstwa osób pracujących na własny rachunek i gospodarstwa
Zróżnicowanie społeczno-zawodowe wzorów konsumpcji...
15
pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych. Jest to zrozumiałe,
biorąc pod uwagę fakt, że gospodarstwa te należały do grupy gospodarstw najzamożniejszych9, a dobra trwałego użytku są z reguły dobrami o względnie wysokiej
cenie jednostkowej.
W obu grupach gospodarstw w porównaniu z pozostałymi gospodarstwami
w 2001 r. widoczne były dysproporcje w ich wyposażeniu zwłaszcza w: kamery wideo (blisko 11-krotne zróżnicowanie), komputery (do 8-krotnego zróżnicowania),
samochody osobowe (3-krotne zróżnicowanie), magnetowidy (do 2,5-krotnego zróżnicowania) i automaty pralnicze (niemal 2-krotne zróżnicowanie). Znaczne dysproporcje odnosiły się więc do dóbr luksusowych.
Jednocześnie w 2001 r. istniał jeszcze wysoki odsetek gospodarstw wyposażonych dość licznie w przestarzałe sprzęty i urządzenia, jak: pralki i wirówki elektryczne, maszyny do szycia, telewizor z ekranem do odbioru czarno-białego. Dotyczyło to głównie gospodarstw powiązanych z rolnictwem, gdzie poziom ich wyposażenia w tego rodzaju sprzęty i urządzenia był wyższy niż w całej badanej zbiorowości gospodarstw domowych (tabela 5).
7. Zakończenie
Wydaje się, że przytoczone dane pozwalają uznać sformułowaną w tytule artykułu hipotezę za prawdziwą – przynależność gospodarstwa domowego do danej
grupy społeczno-zawodowej określa rozmiary jego konsumpcji. Wskazują na to
następujące przesłanki:
– poziom zaspokajania potrzeb gospodarstw domowych (wyrażony wielkością
wydatków na dobra i usługi) warunkowany jest wielkością osiąganych przez nie
dochodów,
– o rozmiarach dochodów gospodarstw domowych decydują cechy społeczne
tych jednostek, jak np. poziom wykształcenia, charakter wykonywanej pracy itp.,
– gospodarstwa osiągające, na tle pozostałych, dużo wyższe dochody, wykazują
się dużo większymi potrzebami,
– gospodarstwa o najwyższych dochodach w znacznie lepszym stopniu zaspokajają swoje potrzeby, co tłumaczą najwyższe, w porównaniu z pozostałymi gospodarstwami, wskaźniki poziomu wydatków na dobra i usługi konsumpcyjne oraz
wyposażenia tych jednostek w dobra trwałego użytkowania.
Literatura
Bywalec C., Transformacja gospodarcza a zróżnicowanie poziomu życia społeczeństwa polskiego,
AE w Krakowie, Kraków 1999.
9
Por. L. Piskiewicz, Zmiany wyposażenia i wydatków gospodarstw domowych na elektroniczny
sprzęt powszechnego użytku, „Wiadomości Statystyczne” 1998, nr 4–5, s. 53.
16
Agata Niemczyk
Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1992.
Niedziałek Z., Skuła W., Figurska K., Morawska M., Spożycie i wydatki na żywność w gospodarstwach pracowniczych w świetle norm żywienia i wyżywienia, „Wiadomości Statystyczne” 1992,
nr 12.
Niemczyk A., Żywność w strukturze spożycia gospodarstw domowych, „Polityka Społeczna” 2000,
nr 8.
Piskiewicz L., Zmiany wyposażenia i wydatków gospodarstw domowych na elektroniczny sprzęt
powszechnego użytku, „Wiadomości Statystyczne” 1998, nr 4–5.
Przybyłowski K., Hartley S.W., Kerin R.A., Rudelius W., Marketing, Dom Wydawniczy ABC,
Warszawa 1998.
Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001.
Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002.
Socio-occupational Differentiation of Household Consumption
Each household in Poland belongs to a given socio-occupational group, which gives rise to
certain implications that also appear in the consumption sphere. The existence of a relationship
between the group a household belongs to and the level and structure of its consumption is
conditioned by the different manner of generating income by members of those households and
the different character of their jobs.
The purpose of this article is to present how consumption models determined by household
membership of a given socio-occupational group have developed. To analyse the problem, the
author uses the results of research on household budgets regularly conducted by the Central
Statistical Office. The analysis covers consumption patterns in terms of: food consumption levels,
level of expenditure on consumption goods and services, and ownership of essential durable goods.