docPOLSKA W UNII EUROPEJSKIEJ. JAKI WZROST GOSPODARCZY?
download 
Reklamacja Transkrypt
POLSKA W UNII EUROPEJSKIEJ. JAKI WZROST GOSPODARCZY?
66 POLSKA W UNII EUROPEJSKIEJ. JAKI WZROST GOSPODARCZY? Publikacja jest kontynuacją serii wydawniczej Zeszyty PBR-CASE CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa 00 – 944 Warszawa, ul. Sienkiewicza 12 BRE Bank SA 00 – 950 Warszawa, ul. Senatorska 18 Copyright by: CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa i BRE Bank SA Redakcja Zeszytów Redakcja naukowa Ewa Balcerowicz Sekretarz redakcji Krystyna Olechowska Autorzy Rafał Antczak Mirosław Gronicki Jarosław Pietras Opracowanie graficzne Agnieszka Bury DTP SK Studio ISSN 1233-121X Wydawca CASE-Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Fundacja Naukowa, 00 - 944 Warszawa, ul. Sienkiewicza 12 Nakładca BRE Bank SA, 00-950 Warszawa, ul. Senatorska 18 Oddano do druku w czerwcu 2003 r. Nakład 600 egz. SPIS TRECI WPROWADZENIE 5 Jarosław Pietras – POLSKA W UNII EUROPEJSKIEJ. JAKI WZROST GOSPODARCZY? 7 1. Zmiany legislacyjne 8 2. Zmiany instytucjonalno-proceduralne 8 3. Dostęp do rynku 9 4. Inwestycje 11 5. Konsekwencje dla budżetu 11 6. Instrukcja 12 Rafał Antczak – POLSKA W UNII EUROPEJSKIEJ. JAKI WZROST GOSPODARCZY? – KOMENTARZ 15 1. Prognozy makro CASE 15 2. UE a wzrost gospodarczy 16 Mirosław Gronicki – POLSKA W UNII EUROPEJSKIEJ. JAKI WZROST GOSPODARCZY? – KOMENTARZ 19 Krystyna Olechowska – POLSKA W UNII EUROPEJSKIEJ. JAKI WZROST GOSPODARCZY? – OMÓWIENIE DYSKUSJI 21 1. Absorpcja środków unijnych 21 2. Liberalizacja handlu między krajami kandydującymi 22 3. Wycofanie się państwa z gospodarki 22 4. Mniejsze ryzyko inwestycyjne dopiero w strefie euro 23 5. Nierównomierny rozwój 24 6. Certyfikacja towarów 25 7. Eksport lokomotywą wzrostu gospodarki 28 8. Co nas czeka 29 LISTA UCZESTNIKÓW SEMINARIUM Małgorzata Antczak Rafał Antczak Iwona Antowska-Bartosiewicz Ewa Balcerowicz Klaudia Balcerzak Anna Bartnicka-Jodko Halina Bińczak Tomasz Bielecki Barbara Błaszczyk Marek Dąbrowski Małgorzata Dragan Mirosław Dusza Tatiana Fic Iwona Fudało-Pogodzińska Mirosław Gronicki Mariusz Jarmużek Leszek Kąsek Jerzy Koczuń Radosław Koniar Monika Kowalczyk Marzena Kowalska Jakub Kowalski Edward Kozłowski Anna Kucharska Patryk Łoszewski Małgorzata Markiewicz Mirosław Matyszewski Wojciech Mazurkiewicz Andzrej Miciński Jeremi Mordasewicz Adam Mrożek Jan Mujżel Wioletta Nawrot Tomasz Obal Krystyna Olechowska Dawid Pachucki Ryszard Petru Jarosław Pietras Volodymyr Priadko Elżbieta Pustoła Magdalena Rutkowska Maciej Sobolewski Piotr Sperka Wojciech Stodulski Krzysztof Szczygielski Jerzy Thieme Marzena Tihen Andrzej Topiński Paweł Tymek Piotr Wardziak Richard Woodward Anna Wziątek-Kubiak Danuta Zagrodzka Fundacja CASE Fundacja CASE Bank Handlowy w Warszawie Fundacja CASE PAP BRE Bank Rzeczpospolita Gazeta Wyborcza Fundacja CASE Fundacja CASE PAP NBP NBP Ministerstwo Finansów Bank Millennium SA Fundacja CASE, NBP Ministerstwo Finansów PG BRE Bank SA TP BRE Leasing SKNNE „Ekspert” Uniwersytet Łódzki KIN, Fundacja CASE RCSS UKIE Fundacja CASE Fundacja CASE SGH Katedra Ekonomii I City Group Global Markets PKPP SAS INE PAN Fundacja CASE Bankowy Fundusz Gwarancyjny Fundacja CASE Ministerstwo Finansów Bank Światowy w Polsce UKIE POLONIA-Redakcja Ukraińska KDPW SKNNE „Ekspert” Uniwersytet Łódzki Fundacja CASE Ministerstwo Finansów Instytut na rzecz Ekorozwoju Fundacja CASE Polish Council of Finance Executives The Conference Board RCSS ZBP E&Y Radio PIN Fundacja CASE INE PAN Gazeta Wyborcza WPROWADZENIE Zeszyt zawiera teksty referatu i koreferatów wygłoszonych podczas 66 seminarium, którego tematem był wpływ przystąpienia Polski do Unii Europejskiej na wzrost gospodarczy. Zorganizowane przez Fundację CASE i BRE Bank SA, w ramach stałego cyklu spotkań panelowych, seminarium odbyło się w Warszawie w maju 2003 r. PKB Grecji i Irlandii, kiedy przystępowały do UE, liczony na głowę mieszkańca (per capita), wynosił odpowiednio 63% i 58% w stosunku do średniej 15 krajów tworzących obecnie Unię Europejską – stwierdzają autorzy „Raportu Natolińskiego” przygotowanego na zlecenie Urzędu Komisji Integracji Europejskiej. W przypadku Hiszpanii i Portugalii, które przystąpiły do UE w roku 1986, PKB wynosił 70% i 53% średniej. Polska ma obecnie PKB na poziomie około 40% średniego poziomu UE, a więc na znacznie niższym poziomie niż porównywane państwa. Jednak w przypadku Portugalii i Irlandii różnice w stosunku do średniego poziomu Unii Europejskiej były na tyle znaczące, że można polską drogę do UE porównać do doświadczeń tych krajów. Po przystąpieniu do UE różnica w poziomie PKB w tych krajach stopniowo zanikła. Stało się tak dlatego, że gospodarka słabo rozwinięta ma zdolność do szybszego rozwoju (inwestycje w regionach uboższych są relatywnie tańsze i szybciej się zwracają, m. in. ze względu na niski poziom kosztów związanych z zatrudnieniem). W Unii Europejskiej procesy te zachodzą szybciej, ponieważ mają dodatkowy bodziec w postaci wspólnej polityki regionalnej, która stymuluje np. rozbudowę infrastruktury i rozwój kapitału ludzkiego. Dla Portugalii, Irlandii, Hiszpanii i Grecji członkostwo w UE oznaczało zwiększony napływ kapitału zagranicznego, zarówno w postaci środków z budżetu Unii Europejskiej (wówczas EWG), jak i inwestycji prywatnych. Efektem tego zjawiska było wzmocnienie krajowej waluty, zwiększenie importu i popytu krajowego. Znaczny wzrost inwestycji zagranicznych umożliwił rozbudowę infrastruktury, a także przyspieszył modernizację i rozwój nowoczesnych technologii. Jednak warto pamiętać, że te pozytywne zjawiska były wynikiem nie tylko samego faktu członkostwa i napływu zagranicznego kapitału, lecz zależały także od polityki gospodarczej państwa, co łatwo zaobserwować na przykładzie znakomitych osiągnięć gospodarczych Irlandii i znacznie słabszych Grecji. W Grecji negatywną rolę odegrały zwłaszcza zdestabilizowane finanse publiczne (deficyt budżetowy przez długi czas utrzymywał się na poziomie 18%, gdy w Irlandii rząd sprowadził go szybko niemal do zera). Wpływ na pozytywne (w Irlandii) konsekwencje transferu środków z budżetu unijnego miał również poziom wydatków rządowych (w relacji do PKB) i udział przedsiębiorstw sektora publicznego w PKB. W Irlandii jeszcze przed rozpoczęciem prywatyzacji sięgał on zaledwie 10%, w Grecji poziom ten wzrósł w połowie lat 80. do 23%. Grecja była jedynym państwem UE, w którym nastąpiła wtedy renacjonalizacja, spowodowana głównie realizacją populistycznych powrót do spisu treści # obietnic polityków. Wysoki udział inwestycji publicznych (bądź realizowanych przez firmy państwowe) doprowadził do silnego spadku ich efektywności. Nie bez znaczenia była również słabość greckiej administracji, niezdolnej do skutecznego wykorzystania środków pochodzących z unijnych funduszy. Zgodnie z wynikami symulacji, w latach 2005–2007 polska gospodarka może osiągnąć wzrost około 5%, przy spożyciu rosnącym w tempie około 4% i inwestycjach rosnących w tempie 12% rocznie. Przyspieszenie wzrostu gospodarczego w tym okresie będzie związane nie tylko z pozytywnymi skutkami członkostwa w UE, lecz również ze spodziewaną poprawą wyników gospodarczych państw zachodnioeuropejskich. Jest więc szansa na kilkuletni boom inwestycyjny i konsumpcyjny w Polsce po roku 2005. W następnych latach (2008–2010) nastąpi przejściowy spadek wzrostu gospodarczego, poziomu konsumpcji i inwestycji, spowodowany stopniowym zanikaniem wzrostu popytu krajowego. Do tego dołączy się presja konkurencyjna ze strony europejskich przedsiębiorstw. W konsekwencji może dojść w tym czasie do rozczarowania skutkami członkostwa w UE. Okres wyraźnego obniżenia się głównych wskaźników gospodarczych nie będzie trwał długo. Od roku 2011 Polska powinna znaleźć się na nowej ścieżce wzrostu, spowodowanego tym razem poważną zmianą konkurencyjności polskich przedsiębiorstw, wzrostem jakości towarów i usług oraz wielkości ich majątku produkcyjnego. Jarosław Pietras, podsekretarz stanu w Urzędzie Komitetu Integracji Europejskiej określił następujące płaszczyzny wpływu akcesji Polski na gospodarkę: a/zmiany legislacyjne (wymogi prawne, standardy bezpieczeństwa, ochrona pracowników w miejscu pracy, standardy ekologiczne); b/ zmiany instytucjonalno-proceduralne (kultura biurokratyczna, wymogi czasowe rozstrzygania spraw, arbitraż, procedury odwoławcze); c/dostęp do rynku (eliminacja kontroli celnej i granicy, likwidacja barier pozataryfowych, reputacja firm); d/rozszerzenie rynku (korzyści ze skali i zakresu produkcji, nisze rynkowe); e/inwestycje (zagraniczne inwestycje bezpośrednie, dostępność i koszt pozyskania kapitału inwestycyjnego, ryzyko inwestycyjne); f/konsekwencje budżetowe (składka członkowska, współfinansowanie, prefinansowanie, kontynuacja dostosowań); g/konsekwencje dla infrastruktury (możliwości zwiększenia skali inwestycji, efekt wypychania celów); g/konsekwencje dla przedsiębiorstw i gospodarstw domowych (obciążenia dostosowaniami, nowy popyt); h/migracja i jej wpływ na gospodarkę. Komentarze do referatu wygłosili Rafał Antczak, członek Zespołu Analiz Makroekonomicznych CASE (prognoza pesymistyczna) i Mirosław Gronicki, główny ekonomista Banku Millennium SA (prognoza optymistyczna). Prezentowane w Zeszycie teksty są rozszerzonymi wersjami wystąpień wygłoszonych na majowym seminarium. Zostały przygotowane specjalnie na potrzeby seminarium i niniejszej publikacji, za co ich Autorom organizatorzy składają serdeczne podziękowanie. $ POLSKA W UNII EUROPEJSKIEJ. JAKI WZROST GOSPODARCZY? Jaros³aw Pietras Przystąpienie do Unii Europejskiej będzie rząd wyraźny wzrost gospodarczy, wliczając miało wielokierunkowy wpływ na polską go- w to lata bezpośrednio po przystąpieniu. Z pro- spodarkę. W bardzo wielu przypadkach będzie gnoz wynika, że Polska po przystąpieniu do to wpływ pośredni. Jedynie częściowo będzie UE powinna rozwijać się szybciej niż obecnie. on bezpośrednio wynikał z napływu funduszy Należy zastanowić się, w jakim stopniu rynki unijnych do Polski. W znacznie większym stop- finansowe i podmioty gospodarcze już obecnie niu będzie on natomiast zależał od wielu in- zdyskontowały fakt członkostwa. Odpowiedź nie nych czynników, które czasami w dość skom- jest wcale prosta. Posłużę się przykładem doty- plikowany sposób będą oddziaływały na sytua- czącym sprzedaży polskich obligacji za granicą cję w Polsce (wykres 1). (road show). Przykład ten zaświadcza, że do- Prognozy zebrane przez Urząd Komitetu póki istnieje wyraźny element ryzyka, to nie wy- Integracji Europejskiej z polskich ośrodków ba- stępuje pełne dyskontowanie. Różnica pomię- dawczych i opublikowane w postaci „Bilansu dzy cenami, które Polska otrzymywała ze sprze- korzyści i kosztów przystąpienia Polski do Unii daży obligacji przed zakończeniem negocjacji Europejskiej” potwierdzają zakładany przez i po ich zakończeniu jest bardzo istotna. Ozna- Wykres 1. Wzrost PKB Polski i UE powrót do spisu treści 7 cza to, że zakończenie negocjacji zmniejszyło 2. Zmiany instytucjonalno-proceduralne wyraźnie element ryzyka w oczach niezwykle szybko reagującego rynku finansowego. Inwestorzy instytucjonalni zmieniają bowiem ocenę ryzyka z dnia na dzień lub z godziny na godzi- Polskę czekają również zmiany instytucjo- nę. Przypuszczam, że dla inwestycji o charakte- nalno-proceduralne. Kwestie te są trudniej do- rze bezpośrednim typu greenfield, dotyczących strzegane. Wydaje się, że wymogi prawa euro- infrastruktury, oceny i analizy dotyczą znacznie pejskiego będą miały wpływ na funkcjonowa- dłuższego okresu, a dyskontowanie trwa znacz- nie urzędów i obowiązujące procedury. Czy ko- nie dłużej. Uogólniając, na rynku papierów war- nieczność wprowadzenia zmian przełoży się tościowych dyskontowanie wyników negocjacji na bardziej przyjazne środowisko biurokratycz- właściwie odbyło się na początku tego roku. ne dla np. przedsiębiorców? Odpowiedź wcale Czekamy natomiast na dyskontowanie negocja- nie jest prosta. Prawo europejskie jest dosyć cji przez inwestorów o innym charakterze. skomplikowane. Wymaga podporządkowania Można zdefiniować wiele płaszczyzn pol- się precyzyjnie określonym wymogom i zasto- skiej gospodarki, na które będzie miało wpływ sowania się do wielu procedur. Przykładowo, przystąpienie Polski do UE. ocena wpływu inwestycji na dane środowisko wymaga złożenia stosownych dokumentów w wielu instytucjach lub zasięgnięcia ich opinii. 1. Zmiany legislacyjne Unia Europejska z jednej strony jest systemem gospodarki liberalnej, która otworzy i zdereguluje naszą gospodarkę w wielu obszarach, ale Zmiany legislacyjne dotyczą bezpośrednich jest także systemem, który narzuca znaczne wymogów prawnych, standardów i certyfikatów wymogi o charakterze biurokratycznym. Po- bezpieczeństwa, wymogów dotyczących bez- nadto zasadne wydaje się stwierdzenie, że pieczeństwa w miejscu pracy, standardów ekolo- przeszliśmy swoisty cykl regulacyjny, który po- gicznych. Zmiany te będą tworzyły warunki go- legał na tym, że od gospodarki całkowicie ure- spodarowania. Tak naprawdę już niewiele zmian gulowanej tzn. centralnie planowanej przeszli- pozostało do wprowadzenia, ponieważ były one śmy do gospodarki wysoce zderegulowanej, sukcesywnie wprowadzane od początku lat 90. a potem powoli, dostosowując między innymi Zmiany, które nastąpią w momencie członko- polskie prawo do prawa europejskiego, wpro- stwa będą bardzo skromne. Część zmian będzie wadzaliśmy kolejne regulacje, dokładając na- miała jeszcze późniejszy termin wprowadzenia. sze własne pomysły. Przykładowo, polski rynek Przykładowo, na wprowadzenie standardów zakupów publicznych jest rynkiem bardzo sil- ekologicznych Polska ma dziesięć lat. Zatem nie uregulowanym, odzwierciedlającym roz- chociaż zmiany będą następować, to nie będą wiązania europejskie, a jednocześnie trudno one miały charakteru szokowego. Wydaje się, że doszukać się uczestnika tego rynku, który nie znaczna część koniecznych dostosowań legisla- narzekałby na zbyt ostre rygory utrudniające cyjnych oraz wymogów dotyczących gospodarki działanie. została już zdyskontowana, a dodatkowe obcią- Trzeba też pamiętać o kolejnej kwestii – żenia gospodarki związane z wprowadzeniem uregulowaniach związanych z arbitrażem oraz pozostałych nie powinny być duże, zwłaszcza procedurach odwoławczych i ich ogranicze- w porównaniu z dotychczasowymi. niach w czasie. 8 Zmiany wprowadzone zgodnie z europej- są dodatkowe koszty związane z importem. skimi wymogami powinny poprawić pewność Wtedy i tylko wtedy będzie importował, jeśli procesu administracyjnego z punktu widzenia dodatkowe koszty, ryzyko, czas oczekiwania przedsiębiorców i pozostałych użytkowników, na granicy itp. zostaną skompensowane odpo- ale z drugiej strony pewną trudnością, wiednio niższą ceną zakupu. W przypadku pro- w szczególności w pierwszych latach członko- duktów, które mogą być wytwarzane w pięć- stwa, może być fakt, że urzędy nie będą w sta- dziesięciu innych państwach, nie tylko w Pol- nie wypełniać wymogów unijnych. Trudno sce, czynnik ten odgrywa szczególną rolę. Zbyt oczekiwać, że wszystkie wymagane zmiany uciążliwe warunki importu, mimo nawet niż- zostaną wprowadzone z dniem członkostwa szych cen zniechęcają przedsiębiorcę. Za- Polski w UE. Pracownicy urzędów stopniowo miast pokonywać przeszkody, woli kupić pro- będą uczyć się wdrażania przepisów. Przykła- dukty w innym kraju nawet po wyższej cenie. dowo, gdyby Polska nie wykonywała jakiegoś Zniesienie kontroli granicznej wydaje się być unijnego zobowiązania dotyczącego arbitrażu, bardzo istotną zachętą do importu z Polski do przedsiębiorstwo, które ponosi z tego tytułu Unii Europejskiej. straty może domagać się odszkodowania, co Przy czym warto podkreślić, że przystępu- umożliwia mu system prawa europejskiego. jąc do Unii Europejskiej znosimy lub zdecydo- Zgodnie bowiem z tym systemem można do- wanie zmniejszamy cła wobec partnerów trze- magać się wdrożenia przepisu prawnego za- cich. Przykładowo, obecnie cło w Polsce na sa- skarżając własne lub inne państwo. Oczywi- mochody osobowe spoza Unii Europejskiej ście nie nastąpi to ani w pierwszym, ani w dru- i krajów CEFTA wynosi 35%. Po przystąpieniu gim roku członkostwa Polski w UE. Pamiętać do UE i przyjęciu wspólnej taryfy celnej będzie też należy, że Europejski Trybunał Sprawiedli- ono wynosiło 10%. Zatem w przypadku bezpo- wości dość powoli wypełnia swoje powinności średniego importu z Japonii czy Stanów Zjed- – orzeczenia należy się spodziewać po 2-3 la- noczonych będziemy mieli do czynienia ze tach. Niewątpliwie pozytywny wpływ zmian wy- zdecydowanymi obniżkami cła. To samo doty- nikających z europejskich unormowań w peł- czy importu z Rosji. Przystąpienie Polski do nym stopniu będzie spowolniony. UE będzie więc również korzyścią dla naszych partnerów z krajów trzecich. Większość samochodów marek pozaeuropejskich sprowadzanych do Polski to samochody produkowane 3. Dostęp do rynku w Europie, chociaż siedziby producentów tych marek znajdują się poza Europą, bo różnica Kolejną zmianą jest zapewnienie dostępu ceł dla towarów wytworzonych w Europie i po- do rynku. Nie polega on jedynie na zniesieniu za nią jednoznacznie wskazuje na Europę jako ceł, bo w stosunku do krajów europejskich są miejsce zakupu samochodów. Zmniejszenie one zerowe, występują jedynie w przypadku ceł może otworzyć nasz rynek dla innych niektórych towarów rolnych. Zasadnicza zmia- państw. na będzie polegać na zniesieniu kontroli cel- Zapewnienie dostępu do rynku oznacza też nej. Kontrola ta jest niezwykle istotnym czynni- zniesienie wielu innych, pozataryfowych barier, kiem hamującym import z krajów kandydują- na przykład obecnego wymogu podwójnej cer- cych do UE. Z punktu widzenia przedsiębiorcy tyfikacji, czyli obowiązującego towary sprzeda- zainteresowanego zakupem produktów istotne wane w Polsce znaku „B” i jednoczesnego wy- 9 mogu uzyskania znaku „CE” dla towarów eks- Rozszerzenie rynku zbytu daje też inne ko- portowych. Ujednolicenie certyfikacji zdecydo- rzyści wynikające ze skali i zakresu produkcji, wanie zmniejszy obciążenia przedsiębiorców. a krajowi, takiemu jak Polska, umożliwia znale- Zostaną też zlikwidowane inne bariery pozata- zienie nisz rynkowych. Czym innym jest nisza ryfowe, choć być może nie od razu. na rynku 38-39 mln konsumentów, a czym in- Nie należy też zapominać o innych bardzo nym ta sama nisza na rynku 450 mln klientów. istotnych kwestiach, jak dostęp do sieci mar- Na wielkim rynku grupa potencjalnych nabyw- ketingu oraz sprzedaży, reputacji firm itp. Być ców rośnie w postępie geometrycznym i za- może wydają się to korzyści wielce ulotne, ale wsze znajdzie się zbyt nawet dla produktów de facto nimi nie są. Przykładowo, wejście na o niższej jakości (wykres 2). rynek bez dostępu do sieci zbytu, bez gwaran- Porównując gospodarki krajów Unii Euro- cji, które ona zapewnia, jest bardzo trudne. pejskiej z gospodarką polską widać, że człon- Zapewne Polska nie byłaby znaczącym eks- kostwo oznacza dla nas całkowite otwarcie porterem samochodów, gdyby nie sieć Fiata. polskiej gospodarki. Polska przystępując do Samodzielna próba stworzenia sprzedaży Po- UE przejmuje unijne umowy gospodarcze, czy- loneza nie zakończyła się sukcesem. Po pro- li wchodzi w system umów gospodarczych stu współcześnie nie sprzedaje się jedynie sa- z pozostałymi państwami. Często polega to na mego materialnego produktu, tylko sprzedaje tym, że nasza własna umowa musi być wypo- się cały pakiet, który zawiera materialny pro- wiedziana, a w jej miejsce wprowadzamy umo- dukt, wcześniejszą informację o wejściu pro- wę unijną. W sensie gospodarczym uzyskuje- duktu na rynek, doradztwo, w jaki sposób uży- my znacznie lepsze zabezpieczenie naszych wać produkt, działania posprzedażne, takie interesów na rynkach państw trzecich. Podsta- jak gwarancja czy serwis. Tak kompleksowy wą jest między innymi wejście w system ochro- współczesny eksport możliwy jest jedynie ny, jaki zapewnia Unia Europejska. Oczywiście dzięki sieci sprzedaży. nie stanie się to z pierwszym dniem członko- Wykres 2. PKB (według parytetu siły nabywczej) 10 stwa, bo trzeba się będzie do tych rozwiązań to być znaczącym sposobem rozwiązania ich dostosować, ale będą one miały długofalowy problemów. Tym bardziej, że na rynku niemiec- wpływ na polską gospodarkę. Otwarcie rynku kim, który aktualnie słabo się rozwija, poszuki- i zniesienie ceł nastąpi z dniem 1 maja 2004 r., wanie różnego typu oszczędności staje się ko- ale konsekwencje tego będą rozciągały się po- niecznością, gdyż umożliwia to racjonalizację za rok 2004 i niewątpliwie będą wywierały du- produkcji. Chociaż są to małe inwestycje, to ży wpływ na rozwój gospodarki. jednak dla polskiej gospodarki mogą być bardzo znaczące. 4. Inwestycje 5. Konsekwencje dla budżetu Zazwyczaj do inwestycji zagranicznych przywiązuje się niezwykle dużą wagę, a pozy- Mimo że Polska będzie od pierwszego roku tywny wpływ bezpośrednich inwestycji zagra- członkostwa beneficjentem netto w relacjach nicznych na gospodarkę jest bezdyskusyjny. z budżetem ogólnym UE, budżet państwa zo- Jednak pod uwagę należy wziąć również inne stanie obciążony kosztami uczestnictwa w sy- kwestie związane z inwestycjami zagraniczny- stemie składek na rzecz budżetu Unii oraz mi. Przede wszystkim wraz z członkostwem wpłatami do pozostałych związanych z UE in- poprawia się rating kraju, który zaczyna być stytucji. postrzegany, jako kraj bardziej pewny i stabilny. Składka członkowska w regularnym roku Dzięki temu obniża się koszt pozyskania kapi- budżetowym UE będzie wynosiła ok. 2,5 mld tału inwestycyjnego, maleje ryzyko inwestycyj- euro, czyli 11 mld zł. W stosunku do wydatków ne, co niewątpliwie korzystnie będzie przekła- polskiego budżetu w wysokości ponad 180 mld dać się na polską gospodarkę. Część tego zł będzie to znacząca pozycja w wydatkach. przełożenia już została zdyskontowana, choć Kolejne wydatki wiążą się z koniecznością wydaje się, że nadal zmiany w dostępności współfinansowania inwestycji, przedsięwzięć i koszcie pozyskania kapitału inwestycyjnego czy projektów finansowanych z funduszy unij- oraz zmiany dotyczące ryzyka inwestycyjnego nych. Najniższy możliwy wkład Polski – przy będą elementami sprzyjającymi polskiej go- korzystaniu z Funduszu Spójności – wynosi spodarce. 15% kosztów projektu, ale powszechnie wia- Zazwyczaj koncentrujemy naszą uwagę na domo, że oprócz tego trzeba sfinansować licz- inwestycjach wielkich, sztandarowych, co nie ne koszty zanim rozpocznie się projekt oraz po zawsze jest słuszne. Przystąpienie do UE na zamknięciu projektu. W praktyce minimalna pewno zachęci wielu średnich i drobnych inwe- wartość zaangażowania środków w projekt storów do zainwestowania w Polsce. W Niem- przewyższa formalny wymóg sfinansowania czech coraz częściej i głośniej artykułowane są 15% jego kosztów. Realizując komercyjne in- obawy, że wielu drobnych przedsiębiorców ze westycje z funduszy unijnych minimalna kwota wschodnich landów, mieszkających niedaleko wsadu polskiego wynosi nie więcej niż 50% polskiej granicy, ze względu na specyficzną sy- wartości projektu. Podmioty chcące korzystać tuację na niemieckim rynku i ograniczenia do- z funduszy unijnych muszą wygenerować zna- tyczące rynku pracy może przenieść nawet czące kwoty w swoich budżetach. Podmioty te w całości swoją produkcję do Polski, bo może to: władze centralne kraju, regiony i gminy. Bę- 11 % płatności na działania strukturalne (2000-2006) Wykres 3. Wykorzystanie unijnych środków strukturalnych przez państwa członkowskie w pierwszym roku perspektywy finansowej dą one musiały zadłużać się, aby móc skorzy- spektywy finansowej na lata 2000-2006. Naj- stać z unijnych funduszy. więcej środków wykorzystała Portugalia, której Część inwestycji finansowanych przez UE w pierwszym roku członkostwa udało się zaab- wymaga prefinansowania, czyli najpierw trze- sorbować 7% środków. W przypadku Grecji, ba inwestycję zakończyć finansując ją z wła- Hiszpanii wielkości te nie były duże. Płynie snych środków, a dopiero po jakimś czasie na- z tego wniosek, że nawet państwa dobrze osa- stępuje zwrot poniesionych nakładów przez dzone w systemie europejskim, w momencie unijne fundusze. kiedy pojawia się nowa perspektywa finanso- Problemem dla polskiego budżetu będzie wa mają trudności z absorbowaniem środków. luka kasowa wynikająca z różnicy pomiędzy Kolejnym obciążeniem dla budżetu będzie momentem odpływu środków z Polski, a przy- kontynuacja dostosowań, np. w dziedzinie we- pływem środków do Polski. Konieczne jest terynarii, nadzoru rynku, ochrony środowiska. więc znalezienie środka zaradczego, ponieważ Z ustaleń negocjacyjnych wynika, że szczyt problem rozbieżności pomiędzy wydatkami wydatków związanych z kontynuacją dostoso- i wpływami będzie przede wszystkim proble- wań przypadnie na lata 2005 – 2006, kiedy mem lat 2004 i 2005. Mechanizm ten jest bar- w sposób skumulowany będą kończyły się dzo dobrze widoczny w krajach członkowskich. okresy dostosowawcze dla wymogów, które Wpływów dotyczących projektów bieżących powinniśmy spełnić. właściwie nie ma, ale ponieważ wpływają fun- Następne wydatki budżetowe związane są dusze z poprzednich lat, więc budżety państw z jednorazowymi czynnościami np. likwidacją członkowskich nie odczuwają ponoszonych granicy na zachodzie i południu oraz wzmoc- wydatków (wykres 3.). nieniem granicy wschodniej. Wydatki te będą Wykres 3 ilustruje wykorzystanie przez państwa członkowskie UE środków struktural- obciążeniem dla budżetu przez pierwsze dwa lub trzy lata naszego członkostwa. nych w pierwszym roku perspektywy finanso- Z punktu widzenia budżetu członkostwo wej, w tym przypadku dotyczy to 2000 r. per- Polski w UE oprócz kontynuowania wydatków 12 Tabela 1. Wpłaty do budżetu i napływ do RP przed i po szczycie kopenhaskim Wpłaty do budżetu UE Przed szczytem Po szczycie Napływ do RP Przed szczytem Po szczycie mln euro 2004 2005 2006 Suma Różnica 1 576 2 429 2 495 6 500 1 579 2 454 2 519 6 552 3 051 4 669 5 209 12 929 6 429 2 983 5 068 5 498 13 549 6 997 wiąże się z ryzykiem niezwykle silnego obcią- Należy jednak podkreślić, że Polska nie bę- żenia nowymi wydatkami. Kumulacja tych wy- dzie płatnikiem netto w relacjach z budżetem datków dotyczy pierwszych dwóch – trzech lat ogólnym UE i będzie to dotyczyć już pierwsze- naszego członkostwa (tabela 1). go roku członkostwa, kiedy nie będziemy je- Z analizy danych dotyczących przepływów szcze otrzymywać transferów z tytułu dopłat finansowych, będących szacunkami powstały- bezpośrednich. Nawet gdyby w 2004 r. Polska mi w momencie zakończenia negocjacji na nie zdołała wydać ani jednego euro z funduszy szczycie Unii Europejskiej w Kopenhadze wy- strukturalnych, Funduszu Spójności, polityk nika, że przez pierwsze trzy lata wpłacimy do wewnętrznych sensu stricto czy środków na budżetu UE 6,5 mld euro, a mamy szansę rozwój wsi, to i tak ryczałt na poprawę płynno- otrzymać ok. 13,5 mld euro. Dodatkowe 0,5 ści budżetu państwa, grant w ramach instru- mld euro więcej otrzymała Polska po interwen- mentu finansowego Schengen, środki na regu- cji Parlamentu Europejskiego. lacje rynkowe w ramach Wspólnej Polityki Rol- Polska negocjuje nie tylko z państwami nej, zaliczka na poczet wydatków struktural- Unii, ale także z krajami Europejskiego Ob- nych oraz środki z tytułu zobowiązań w ramach szaru Gospodarczego. W ramach tego obsza- pomocy przedakcesyjnej z lat poprzednich bę- ru funkcjonuje instrument podobny do Fundu- dą wyższe niż wpłaty Polski do budżetu UE. szu Spójności, który finansuje przede wszystkim Norwegia, Islandia, ale i Liechtenstein. Za prawo uczestnictwa w jednolitym rynku 6. Infrastruktura wspierają one biedniejsze państwa jednolitego rynku. Fundusz zostanie istotnie powiększony. Dodatkowe środki (kilkaset mln euro) Przystąpienie Polski do UE oznacza możli- wpłacane przez te trzy państwa europejskie wość zwiększenia skali inwestycji infrastruktu- nie zasilą funkcjonującego instrumentu, ale ralnych. Pamiętajmy przy tym, że będziemy mie- zostaną przekazane nowym krajom człon- li do czynienia z wyraźnym efektem wypychania kowskim UE. celów inwestycyjnych regionów czy gmin. Przy- Rozpatrując zależności pomiędzy napły- kładowo, zamiast wyremontować szkołę, gmina wem do Polski środków unijnych i naszymi będzie starała się zbudować obwodnicę. Zbudu- wpłatami do UE trzeba pamiętać, że napływ je ją, ale prawdopodobnie przeznaczy na to środków jest zależny od nas, od wielu czynni- środki, które być może byłyby wydane na inne ków wewnętrznych i niekoniecznie nastąpi cele w przypadku, gdyby nie występowało w szacowanym okresie, bo może być opóźnio- współfinansowanie ze środków unijnych. Wydat- ny, natomiast odpływ środków z Polski jest re- kowanie bowiem złotówki na finansowanie no- gularny, co miesięczny. wych dróg pozwala na użycie środków unijnych 13 Wykres 4. Potencjalny wzrost PKB w znacznie większej kwocie, a więc budowa ludzie tego samego zawodu w innym kraju euro- dróg będzie wypychała bieżące cele gminy. pejskim zarabiają więcej niż w Polsce, to żeby Z kolei wpływ na przedsiębiorstwa i gospo- ich zatrzymać u nas pracodawca będzie zmu- darstwa domowe będzie zapewne zróżnicowa- szony zwiększyć wynagrodzenie. Efekt demon- ny. Z jednej strony pojawią się obciążenia do- stracji będzie się przyczyniał do wzrostu płac stosowaniami, z drugiej – pojawi się nowy po- w Polsce, który nie będzie bezpośrednio wiązał pyt, gdyż niektóre wymogi Unii Europejskiej się ze wzrostem wydajności pracy. Wielkość te- tworzą podstawy zaistnienia wielu rynków. go ryzyka, to pytanie o skalę migracji z powodu Przykładowo, wymogi dotyczące ochrony śro- lepszych zarobków europejskich (wykres 4). dowiska spowodują powstanie rynku produ- Próba oceny wpływu nieprzystąpienia Polski centów urządzeń redukcji spalin w elektrow- do UE wcale nie jest prosta. Również nie jest ja- niach, utylizacji odpadów itp. Na pewno nastą- sne, jaka byłaby siła oddziaływania faktu, że Pol- pi zmiana struktury popytu, ale skala pozytyw- ska nie przystępuje do UE, podczas gdy w jej nego wpływu jest trudna do oceny. otoczeniu wszystko się zmienia. Pewne konse- Należałoby również uwzględnić wpływ migra- kwencje byłyby dosyć daleko idące, ale trudno to cji na gospodarkę. Należy przypuszczać, że dre- ocenić. Według analizy makroekonomicznej pro- naż mózgów nie będzie wcale podstawowym za- fesora Witolda Orłowskiego, jeśli nie wejdziemy grożeniem. Drenaż ten i tak nastąpi, a jak nie- do UE, zmniejszy się tempo wzrostu gospodar- którzy przewidują, będzie większy w przypadku czego bez względu na jego wielkość w chwili naszego nieprzystąpienia do UE. Warto więc podejmowania decyzji o członkostwie w UE. zwrócić uwagę na inne elementy migracji. Część Trudno ocenić, jaki będzie wzrost gospodarczy Polaków na pewno skorzysta z europejskiego po naszym przystąpieniu do Unii Europejskiej, rynku pracy. Będzie on otwierany niezależnie od ale nasze nieprzystąpienie na pewno oznacza przyznania lub nieprzyznania okresu przejścio- gorsze perspektywy dla polskiej gospodarki. wego. Szansa pracy w UE będzie więc od początku członkostwa. Migracja na pewno nie rozwiąże problemu bezrobocia, jej efektem nie będzie też napływ do Polski pieniędzy zarobionych w krajach UE. Innym odzwierciedleniem migracji będzie efekt demonstracji. Jeżeli okaże się, że Autor jest podsekretarzem stanu w Urzędzie Komitetu Integracji Europejskiej 14 POLSKA W UNII EUROPEJSKIEJ. JAKI WZROST GOSPODARCZY? KOMENTARZ Rafa³ Antczak 1. Prognozy makro CASE Istotnym czynnikiem, rzutującym na opisaną sytuację jest zachowanie się kursu walutowego. Większość prognoz rynkowych przewiduje, że po Prognozy Zespołu Analiz Makroekonomicz- przystąpieniu Polski do UE raczej będziemy mie- nych Fundacji CASE dotyczące lat 2003 – 2004 li do czynienia z bardzo silną, nominalną , a także w porównaniu z „Consensusem” są dosyć pesy- realną aprecjacją. Podstawą takich prognoz jest mistyczne. historia. Dotychczas wszystkie kraje przystępują- Wielkość wzrostu PBK w 2004 r. według Ze- ce do UE, w różnym czasie, przechodziły bardzo społu Makroekonomicznego CASE to 2,9% przy silną aprecjację walut krajowych. W pierwszych 2,7% wzrostu w 2003 r. Mamy więc do czynienia trzech latach członkostwa sięgała ona 30 – 40% według sceptyków – ze scenariuszem pełzającej w porównaniu z kursem walutowym notowanym stagnacji, a optymistów – ze scenariuszem nie- na rok przed przystąpieniem kraju do UE. Jedno- wielkiego wzrostu gospodarczego. Analitycy znacznie można więc stwierdzić, że członkostwo CASE nie widzą punktów odbicia dla wzrostu go- miało bardzo silny wpływ na kurs walutowy. Przy- spodarczego. Dlaczego? Elementem pobudzają- jąć należy, że również polskiej gospodarki proces cym wzrost gospodarczy jest krajowy popyt. ten nie ominie. W 2004 r., jak przewidujemy, wyniesie 4,2%, dla Nawet bardzo silna, nominalna aprecjacja porównania – w 2003 r. osiągnie wielkość 2,4%. kursu walutowego nie stanowi zagrożenia wypeł- Większość opublikowanych już prognoz, nienia kryterium z Maastricht dotyczącego wła- w zależności od stopnia optymizmu, zakłada, śnie kursu walutowego. Przypomnijmy, że dopu- że na przełomie lat 2003 i 2004 nastąpi wzrost szczalne są ±15% wahania kursu. Jednak za inwestycji. Chociaż inwestycje w 2004 r. w po- zgodą wszystkich krajów UE istnieje możliwość równaniu z rokiem 2003 wzrosną o 8%, to i tak dokonania aprecjacji parytetu centralnego. Nawet nie zrekompensuje to ich spadku w ostatnich nadmierna aprecjacja kursu, nie budzi więc spe- trzech latach. cjalnych zastrzeżeń Unii. Co się będzie działo z kontrybucją eksportu Silna aprecjacja kursu walutowego może do wzrostu gospodarczego? Analitycy CASE za- stworzyć ciekawą sytuację. Ministerstwo Finan- kładają, że z dodatniej kontrybucji przejdziemy sów i Narodowy Bank Polski wyznaczyły różne w 2004 r. na kontrybucję ujemną, ale nie będzie okresy wejścia do strefy euro. Prawdopodobnie to wynik spadku eksportu, ale raczej spowolnie- obecna różnica – jeden rok – powiększy się. Plan nia tempa wzrostu eksportu i wyraźnego przy- Naprawy Rzeczypospolitej, autorstwa Grzegorza spieszenia tempa wzrostu importu. W. Kołodki, zakłada, że deficyt budżetowy, po powrót do spisu treści 15 wszelkich zmianach definicyjnych, zmaleje poni- stra Kołodki, a więc w 2004 r. będziemy mieli do żej 3% PKB najwcześniej w 2006 r. A więc euro czynienia ze wzrostem obciążeń fiskalnych, na- mogłoby być wprowadzone w Polsce najwcze- wet przy zastosowaniu najnowszej iteracji planu śniej w 2008 r. Natomiast NBP przyjmuje, że wej- ministra Kołodki. Realizacja planu ministra Kołod- ście do strefy euro byłoby najkorzystniejsze ki, mimo zakładanego zwiększenia wpływów, nie w 2007 r. zmniejszy jednak deficytu budżetowego. Bez Do czasu wprowadzenia euro w Polsce, zgo- względu na zastosowany sposób liczenia (we- dnie z klasycznymi metodami, będziemy mieli do dług ESA95 lub według obowiązujących dotych- czynienia z dwoma okresami. Pierwszy to czas czas zasad) deficyt budżetowy będzie dość sta- pomiędzy referendum a przystąpieniem do Unii bilnie oscylował wokół poziomu 4 – 5% PKB. w 2004 r. Drugi okres będzie trwać do czasu Analitycy CASE nie widzą więc dostosowania fi- wprowadzenia euro. Może trwać 4, 6, a nawet skalnego, natomiast jest do wykorzystania aparat więcej lat. inżynierii finansowej oraz kreatywnej księgowo- Wielowariantowość rozwoju kursu walutowe- ści, które mają umożliwić absorpcję środków unij- go w Polsce na pewno wywoła jeszcze wiele dys- nych, czy współfinansowanie obowiązków zwią- kusji, ale niewątpliwie będzie to bardzo ciekawa zanych z przystąpieniem Polski do Unii Europej- sytuacja. skiej, poczynając od sekuratyzacji przyszłych wpływów, a kończąc na wykorzystaniu rezerwy rewaluacyjnej NBP; zrealizowanej lub nie, co 2. UE a wzrost gospodarczy w tym przypadku nie ma znaczenia. „Mnożnik Kołodki” oznacza więc brak dostosowania fiskalnego po stronie wydatków i wzrostu obciążeń fiskal- Kwestią, istotną z punktu widzenia polityki nych oraz zamierzony bardzo silny wzrost gwa- krótkoterminowej są transfery netto z Unii Eu- rancji i poręczeń państwa. Teoria ta jest niczym ropejskiej i płatności netto polskiego budżetu innym niż zastosowaniem „skrytego” mnożnika centralnego. Wszystko wskazuje na to, że do inwestycyjnego, który w praktyce oznacza ścią- 2006 r. będziemy mieli do czynienia z płatno- gnięcie środków z podatników, znalezienie dodat- ściami netto budżetu centralnego i całego sek- kowego finansowania z UE i przełożenie tych tora finansów publicznych. Po tym okresie, po środków na wzrost inwestycji, oczywiście głównie 2006 r., w dalszym ciągu będziemy mieli do przedsiębiorstw sektora państwowego, które, czynienia z płatnościami netto budżetu central- zgodnie z ministerialnymi założeniami, popchną nego, co rodzi bardzo konkretne konsekwencje wzrost gospodarczy w Polsce i napędzą koniunk- dla polityki fiskalnej i sposobu w jaki, według turę. Koniunktura i jej napędzenie jest o tyle waż- analityków CASE, powinny zostać zreformowa- ne, że planowane w Narodowym Planie Rozwoju ne finanse publiczne. trendy wzrostu gospodarczego oraz sporządzone Teorie „mnożnikowe” (ministrów Kołodki oraz symulacje wykorzystania w dużym stopniu środ- Hausnera) zasadniczo się różnią, ale bazują ków z Unii Europejskiej oparte są na prognozach głównie na tym, że zajmują się częścią dochodo- wzrostu gospodarczego powyżej 4% PKB. Zgo- wą budżetu, a nie częścią wydatkową. Różnice dnie z planem Kołodki wzrost gospodarczy w między tymi teoriami mogą wywoływać spory 2004 r. ma przekroczyć 4%., a w 2006 r. ma już i dyskusje. Alternatywny plan ministra Hausnera wynieść 6% PKB. Prognozy są bardzo ambitne. zakłada zmniejszenie obciążeń fiskalnych. Anali- Jeśli nie zostaną zrealizowane, to oczywiście tycy sądzą, że zostanie zrealizowany plan mini- składka unijna liczona np. jako procent PKB 16 w stosunku do budżetu nie będzie miała tenden- programów gospodarczych dwóch ministrów cji malejącej, ale rosnącą. Wydaje się, że było to trzeba stwierdzić, że naszego przystąpienia do źródłem zastosowania „mnożnika Kołodki”, które- UE nie można utożsamiać z „włożeniem wędki do go skutkiem ma być wzrost gospodarczy. Minister ręki”, na którą, być może, złowi się duża ryba, ale Hausner proponuje inny mnożnik, nie „skryty”, raczej z dryfkotwą (żegl. rodzaj kotwicy, która ha- a jawny mnożnik wzrostu absorpcji, czyli inwesty- muje bieg jachtu i pomaga utrzymać go dziobem cji i konsumpcji poprzez obniżenie podatków, do fali w czasie sztormu), a koszty fiskalne inte- wzrost deficytu budżetowego i w ten sposób na- gracji będą bardzo poważne. Według analityków pędzenie koniunktury, przy zastosowaniu również CASE konsekwencje realizacji programów obu aparatu inżynierii finansowej włącznie z kuriozal- ministrów, które mają te koszty zamortyzować, ną koncepcją emisji bonów turystycznych. Warto w praktyce nie spowodują wzrostu gospodarcze- tutaj przypomnieć, że ostatnio z koncepcjami rzą- go. Pozostaje mieć nadzieję, że nasze prognozy dowej emisji monetarnej mieliśmy do czynienia się nie sprawdzą. jedynie w krajach na wschód od Polski. Użycie inżynierii finansowej należy traktować poważnie, bo jest ona kluczem do zrozumienia planów gospodarczych, które próbują realizować zarówno jeden jak i drugi minister. Bez zastosowania inżynierii finansowej, przy tak skonstruowanych planach, kończy się możliwość wykorzystania powrotu na ścieżkę wzrostu gospodarczego i pełnej absorpcji środków unijnych. Zdaniem analityków CASE przewidywany stan polskiej gospodarki w 2004 r. nie wskazuje na trwałe fundamenty przyśpieszenia wzrostu gospodarczego. Uwzględniając także realizację Autor jest członkiem Zespołu Analiz Makroekonomicznych Fundacji CASE 17 POLSKA W UNII EUROPEJSKIEJ. JAKI WZROST GOSPODARCZY? KOMENTARZ Miros³aw Gronicki Zasadniczym obciążeniem fiskalnym związa- w porównaniu z 2002 r. musi zwiększyć o 2,5% nym z wejściem Polski do Unii Europejskiej jest dochody całego systemu finansów publicznych. fakt, że z dużym prawdopodobieństwem, Polska Jednocześnie w pierwszym roku członkostwa będzie płatnikiem netto przynajmniej w pierw- mamy raczej małe szanse na uzyskanie porów- szym roku członkostwa. Natychmiastowe, tuż po nywalnych wpływów z UE, czyli transfery będą przystąpieniu do UE, mniejsze niż 7,5 mld zł. Zwiększać się będą do- zagospodarowanie unij- nych funduszy wydaje się raczej nieprawdopo- piero w następnych latach. dobne. Procedura jest długa, a dotychczasowa Jeżeli transfery z Unii zostaną zagospodaro- współpraca polskich instytucji prowadzących wane na zwiększenie udziałów nakładów inwe- wspólne przedsięwzięcia z UE najlepiej świadczy stycyjnych w skonsolidowanym budżecie, na o długości oczekiwania na unijne płatności. pewną staną się impulsem popytowym. Jeśli pla- Istotną kwestią, związaną z przystąpieniem nowane w tym roku inwestycje mają stanowić do UE, jest punkt startowy. Od dwóch lat Polska 7,5% PKB, czyli ma być na nie przeznaczone notuje bardzo niskie tempo wzrostu gospodar- 25 mld zł, to zwiększenie tej kwoty o 10 mld zł czego. Dla ekonomistów singapurskich wzrost gwarantuje istotny wzrost popytu. Pomijam pobu- poniżej 6% PKB oznacza recesję, w Polsce mo- dzanie eksportu „tylnymi drzwiami”, co zakładał żemy mówić o recesji, jeśli wzrost ten jest mniej- R. Antczak, raczej nie wierzę w skuteczność tego szy niż 3,5% PKB, rośnie wtedy bezrobocie i po- przedsięwzięcia, ponieważ po przekroczeniu 5% jawiają się problemy typowo recesyjne. W takiej zadłużenia budżetu w stosunku do PKB automa- właśnie sytuacji jesteśmy. Taki mamy punkt star- tycznie poręczenia i gwarancje znikają z systemu towy. Mamy 20-proc. bezrobocie. Jest to najwyż- finansów publicznych. Uwzględniając obecną sy- sze bezrobocie w krajach OECD. Mamy niski tuację budżetową wysoce prawdopodobne, że wzrosty gospodarczy. Niskie oszczędności krajo- stanie się to już w 2005 roku; chyba że zmienimy we, bo około 16% PKB. Problemy z budżetem są konstytucję, co jest założeniem absurdalnym. ewidentne, związane przede wszystkim z bardzo Czy możliwe jest przyspieszenie wzrostu go- dużym udziałem wydatków socjalnych w budże- spodarczego powyżej magicznych, recesyjnych cie, z bardzo niskim udziałem wydatków inwesty- 3,5%? Analiza tendencji eksportowych przema- cyjnych. Oczywiście wszystkie te uwagi dotyczą wia za odpowiedzią twierdzącą. Nieustający budżetu skonsolidowanego, całościowo ujętych wzrost tempa eksportu nie jest jedynie polskim finansów publicznych. syndromem, rośnie także eksport Słowacji (ab- W roku 2004 rząd musi dodatkowo wygospo- solutne pierwszeństwo wśród krajów Europy darować około 7,5 mld zł na unijną składkę, czyli Środkowej), Czech i Węgier. Poprawia się rów- 19 powrót do spisu treści nież saldo polskiego rachunku handlu zagranicz- nić, związane z tym procesem, efekty keynesow- nego. W 2001 r. mieliśmy niecałe 3% deficytu na skie z pewnym negatywnym wpływem na popyt rachunku bieżącym w układzie, co ważne, trans- krajowy. akcyjnym. Jeżeli utrzyma się tendencja wzrostu Na podstawie analizy stanu gospodarki i obe- tempa eksportu, to mamy szansę, że sektor pry- cnych uwarunkowań przewiduję w tym roku watny pchnie gospodarkę. Sektor natomiast pań- wzrost PKB o 3,1%. Zakładam, że będziemy mie- stwowy, budżetowy ze względu na obowiązującą li nadal do czynienia z poprawą na rachunku bie- strukturę finansów publicznych, z punktu widze- żącym. Uważam, że w przyszłym roku wzrost go- nia impulsów popytowych będzie sektorem neu- spodarczy będzie nieco większy – powyżej 4%. tralnym. Trudno się spodziewać, żeby skonsoli- Natomiast nie sądzę, aby program naprawy fi- dowany sektor budżetowy był w stanie dodatko- nansów publicznych pozwolił na znaczące przy- wo zwiększyć deficyt budżetowy w porównaniu spieszenie wzrostu gospodarczego w kolejnych ze stanem tegorocznym. Prawdopodobnie w tym latach. Wydaje się, że w następnych latach Pol- roku deficyt budżetowy wyniesie 6% PKB, ska ma szansę osiągnąć 5 lub nieco powyżej 5- a w ujęciu ESA’95 nieco powyżej 4%. Prawdopo- proc. wzrost PKB, zakładając normalny cykl ko- dobnie w 2004 r. deficyt skonsolidowanego sek- niunkturalny w krajach zachodnich, czyli bez za- tora finansów publicznych nieco się powiększy, kłóceń. Przewiduje się, że od 2003 do 2004 r. po- ale nie będzie to miało istotnego wpływu na po- winno nastąpić w krajach UE stopniowe ożywie- gorszenie popytu. W takiej sytuacji wzrost go- nie gospodarcze, a w latach 2005 – 2006 spodarczy będzie zależał jedynie od wzrostu spodziewany jest boom. Jeśli tak się stanie, mo- eksportu. Oczywiście możemy jeszcze rozpatry- żemy liczyć na przyrost eksportu i lekkie przy- wać inne, zgoła niekeynesowskie, efekty, ale nie spieszenie wzrostu gospodarczego. ma wątpliwości, że ani MF, ani MGPiPS nie bę- Dodatkowym elementem, który trzeba brać dą w stanie przeprowadzić takiej reformy finan- pod uwagę jest to, że mamy szansę na utrzymu- sów publicznych, żeby ujawniły się efekty nieke- jący się mocny kurs złotego, a będzie to spowo- ynesowskie. Oczekiwania znaczącej poprawy są dowane wzrostem eksportu oraz stagnacją krajo- więc nieuprawnione. wego popytu. Będzie więc szansa na dalszą po- Jedyną rzeczą, która może zahamować de- prawę rachunku bieżącego. Trzeba też uwzglę- grengoladę w sektorze finansów publicznych jest dnić transfery unijne, które maksymalnie mogą stopniowe zmniejszanie wydatków całego sekto- osiągnąć netto 1,5% naszego PKB. Czynniki te ra w stosunku do PKB. Jest to możliwe jedynie uniemożliwią długotrwałe osłabienie złotówki, wtedy, gdy wydatki socjalne będą w określony czyli założenie, że euro ma kosztować 4,35 zł sposób kontrolowane. Na pewno nie zostaną one w momencie wejścia Polski do unii monetarnej zamrożone na 2 lata, jak chciałby minister Hau- jest prawidłowym założeniem, pod warunkiem, że sner, ale niewątpliwie zostanie zmniejszony wówczas 1 USD będzie kosztował 1,20 euro. Je- wzrost nominalnych wydatków i prawdopodobnie śli za 1 USD przyjdzie płacić 1 euro, a 1 euro bę- zostaną też zaostrzone kryteria przydzielania po- dzie kosztowało 4,35 zł, wówczas na pewno na- mocy społecznej. Obostrzenia te oczywiście nie stąpi osłabienie złotego w stosunku do dzisiej- oznaczają dużych oszczędności, ale na pewno szego poziomu o około 10%. Jednak wydaje się pozwolą zmniejszyć relację wydatków socjalnych to mało prawdopodobne. w stosunku do PKB. Jeśli tak się stanie, będziemy mieć do czynienia z lekką poprawą stanu finansów publicznych. Powinny się również ujaw- Autor jest głównym ekonomistą Banku Millennium SA 20 POLSKA W UNII EUROPEJSKIEJ. JAKI WZROST GOSPODARCZY? OMÓWIENIE DYSKUSJI Krystyna Olechowska Członkostwo Polski w Unii Europejskiej napływają w sposób automatyczny, bez naszego umożliwi przyspieszony rozwój i odrobienie wpływu od środków, których otrzymanie będzie wieloletnich zaniedbań rozwojowych. Członko- wymagało wykonania bardzo wielu czynności stwo otwiera nowe szanse i potencjalne korzy- (Jarosław Pietras, UKIE). ści, ale to, czy i w jakim stopniu zostaną one Budżet unijny przejmuje część wspólnej poli- wykorzystane zależy od prowadzonej w kraju tyki rolnej. Rolnictwo będzie pod znaczącym polityki gospodarczej. Decydującą rolę przypi- wpływem rozwiązań unijnych, co wpłynie na go- suje się polityce makroekonomicznej (tworzą- spodarkę rolną oraz przełoży się na całą gospo- cej stabilne ramy dla działalności gospodar- darkę. W rolnictwie pojawi się element dochodo- czej), zachętom do powiększania oszczędno- wy, co spowoduje zdecydowane zwiększenie do- ści jednocze- chodu dyspozycyjnego państwa. Efekty wykorzy- snym zmniejszaniem roli państwa w gospodar- stania części unijnych instrumentów polityki rol- ce oraz zapewnieniu efektywności funkcjono- nej trudno oszacować. Przykładowo budżet unij- wania administracji publicznej na szczeblu ny finansuje np. przechowalnictwo i skup inter- centralnym i samorządowym; zwłaszcza w od- wencyjny, ale kwoty, które z tego tytułu napłyną niesieniu do realizacji inwestycji publicznych. do Polski będą uzależnione od plonów. UKIE nie Konieczne nakłady na modernizację gospodar- jest więc w stanie ocenić, jak wiele tych środków ki, poprawę stanu środowiska naturalnego, napłynie. Co prawda, fundusze te nie zasilą bu- większe bezpieczeństwo konsumentów czy dżetu państwa, ale zmniejszą wydatki budżetowe rozbudowę infrastruktury transportowej nie o kwoty obecnie wydawane na te cele. krajowych i inwestycji z mogą być uznawane za koszty integracji. Dzia- Drugą część środków dla rolnictwa stanowią łania te są podejmowane w interesie Polski dopłaty bezpośrednie. Wypłata tych środków roz- i powinny być traktowane jako korzyści płynące pocznie się dopiero po roku członkostwa, ponie- z członkostwa. waż w 2004 r. dopłaty będzie musiał wypłacić polski budżet, a ich zwrot nastąpi dopiero w 2005 r. Udział Polski we Wspólnej Polityce Rolnej będzie 1. Absorpcja środków unijnych oznaczać zasadniczą zmianę skali transferów finansowych na rzecz rolnictwa i obszarów wiejskich oraz zmianę formy wspierania przemian. Po akcesji, do Polski wieloma kanałami będą W latach 2004 – 2006 Polska dostanie tylko z bu- napływać różnego rodzaju środki finansowe. dżetu Unii Europejskiej 7,2 mld euro, czyli śre- Trzeba bardzo starannie oddzielić te środki, które dniorocznie około 2,4 mld euro. Wydatki budżeto- 21 powrót do spisu treści we (bez KRUS) w roku 2002 wyniosły natomiast EFTA była właściwie obszarem, gdzie han- około 1,3 mld euro. Co więcej, w okresie 2004 – del przemysłowy został całkowicie zliberalizo- 2006 dopłaty bezpośrednie i wsparcie rynkowe wany, tylko że wzajemny popyt na produkty stanowią tylko około 40% rocznych transferów podobnego typu był stosunkowo słaby (J. Pie- z budżetu UE. Reszta to działania na rzecz roz- tras). Co prawda kupowanie samochodów woju wsi (w ramach tzw. PROW) oraz fundusze w Czechach zaczęło nam się w którymś mo- strukturalne w rolnictwie (SOP). mencie podobać, ale tak naprawdę wzajemny Inną część transferowych środków stanowią popyt na produkty pochodzące z Czech czy różnorodne fundusze, w tym np. na umocnienie Węgier nie był duży. Trzeba było natomiast za- ochrony granicy wschodniej. Będzie również blokować import pszenicy, kukurydzy, bo oka- kontynuowane finansowanie PHARE, SAPARD zało się, że w odniesieniu do niektórych pro- i ISPA, które są kontraktowane w bieżącym ro- duktów rolnych nastąpił odwrót od rozwiązań, ku. Przypomnijmy, że w 2003 r. dopiero zaczy- które były wcześniej przyjęte. W obszarze namy wydawać kwoty funduszy pomocowych przemysłowym cła są zliberalizowane, co nie z roku 2001. oznacza zwiększonego strumienia handlu. Według szacunków około 1 mld euro w roku Trudno więc oczekiwać gwałtownego wzrostu 2004 będzie przełożonymi płatnościami z tych wzajemnego handlu wynikającego jedynie trzech źródeł przedakcesyjnych. z faktu, że wszystkie kraje przystąpią do UE. Generalnie, pierwszego roku członkostwa, Należy go upatrywać w innym procesie. Na bez względu na nasze poczynania, nie powin- rynku, który staje się rynkiem konkurencyjnym, niśmy być płatnikami netto do budżetu unijne- trudnym, a o życiowych decyzjach decyduje go. Powinniśmy otrzymać więcej niż wpłacimy, przede wszystkim ekonomia, konsumenci za- co nie oznacza, że to budżet otrzyma te pienią- czynają poszukiwać towarów, które nie są mar- dze, bo one napłyną do bezpośrednio zaintere- kowe, ale zaspokajają potrzeby. Przykładowo sowanych. zaczyna się poszukiwanie towarów, które niekoniecznie pochodzą z Japonii, bo można je zastąpić wyprodukowanymi w Korei lub Turcji, 2. Liberalizacja handlu między krajami kandydującymi a niemieckie i francuskie – czeskimi, słowackimi, czy też wyprodukowanymi w Słowenii. W czynnikach strukturalnych, jak się wydaje, należy więc poszukiwać przyczyny zwiększe- Zmienione warunki handlu zagranicznego po wstąpieniu Polski do Unii są dość dobrze znane, nia obrotów handlowych i liberalizacji handlu między dotychczasowymi członkami EFTA. przeanalizowane i opisane. W rozważaniach tych natomiast pominięto stosunki Polski z innymi kra- 3. Wycofanie się państwa z gospodarki jami kandydującymi. Co prawda z tymi, które należały do EFTA mieliśmy podpisane umowy o wolnym handlu. Wydaje się jednak, że liberalizacja handlu pomiędzy krajami kandydującymi nie zaszła tak daleko, jak pomiędzy nimi a Unią Czy akcesja wpłynie na wycofanie się państwa Europejską. Czy wobec tego należy się spodzie- z gospodarki? Czy pozwoli dokończyć prywatyza- wać większego skoku w liberalizacji handlu? (Ma- cję? Zmniejszy wpływ administracji na gospodar- rek Dąbrowski, CASE). kę? Zablokuje możliwość tworzenia konstrukcji 22 prawnych typu złota akcja? (Andrzej Miciński, pomoc publiczna dla hut w wysokości 2,5 czy City Group Global Markets). 3 mld zł to nie są liczby szokujące dla UE, bo to na- Prywatyzacja nie jest częścią wymogu acquis wet nie jest 1 mld euro, a np. Niemcy do kopalni communautaire (J. Pietras). W UE podnoszą się węgla dopłacają kilka miliardów euro rocznie i ma- głosy, żeby w stosunku do krajów kandydujących ją na to zgodę Komisji Europejskiej. utrzymać wymagania stosowane w okresie Żeby zatem rozwiązać problemy przedsię- przedakcesyjnym. W tym bowiem okresie korzy- biorstw, które są w kryzysie, trzeba stworzyć pro- sta się z dodatkowych kryteriów (kryteria kopen- gram restrukturyzacji. Jeżeli na jego realizację haskie), które są bardzo rozciągliwe. Mówi się nie ma państwowych pieniędzy, to firmę trzeba w nich o funkcjonującej gospodarce rynkowej, co sprywatyzować. Z kolei żaden prywatny inwestor umożliwia sprostanie konkurencyjnej presji i si- nie wejdzie do sektora, jeśli nie będzie wiedział, łom rynkowym w ramach Unii. Jeśli gospodarka jak on będzie wyglądał w przyszłości. Dopóki nie rynkowa funkcjonuje, to prywatyzacja musi być zakończyły się negocjacje z UE dotyczące re- dostateczna. W odniesieniu do korupcji Unia pro- strukturyzacji sektora hutniczego, żaden inwestor ponuje utrzymanie kryterium politycznego, ponie- nie interesował się polskimi hutami. waż po wejściu kraju do UE nie ma instrumentu Złota akcja w UE, jak wiele innych rzeczy, jest pozwalającego ją mierzyć. W stosunku do krajów zabroniona pod warunkiem, że jest dozwolona. kandydujących Unia używa ogólnego kryterium Otóż, może być dozwolona, jeśli jest proporcjo- kopenhaskiego sprawdzając czy funkcjonuje go- nalna (nie dyskryminacyjna) do celu, w którym spodarka rynkowa, czy instytucje gwarantujące została użyta, czyli może występować w bardzo demokrację są stabilne, czy kraj jest państwem ograniczonych przypadkach. UE wychodzi z zało- prawa i na podstawie tych kryteriów domaga się żenia, że złota akcja ogranicza konkurencję, bo informacji, kontroli, nadzoru i stwierdzenia czy państwo mając złotą akcję uniemożliwia połącze- kraj kandydacki jest gotowy do wejścia do UE. nia firm. W przypadku Polski może to oznaczać Obowiązek składania informacji i badania krajów przegląd struktury właścicielskiej przemysłu tyto- kandydackich ustał po zakończeniu negocjacji niowego, ale generalnie problem złotej akcji nie i podpisaniu traktatu akcesyjnego. Gdyby dzisiaj jest znaczący dla naszego kraju. Polska nie spełniała jakiegoś kryterium, UE może jedynie nie ratyfikować traktatu. Niemniej Unia nadal ma wpływ na pewne ele- Po akcesji UE nadal będzie miała pewien wpływ na prywatyzację i ograniczenie roli państwa w gospodarce, ale nie będzie on znaczący. menty ustroju gospodarczego krajów kandydujących. Przede wszystkim dotyczy to pomocy pu4. Mniejsze ryzyko inwestycyjne blicznej. Jeśli sektor państwowy wymaga wsparcia dopiero w strefie euro publicznego, to reguły UE są dość restrykcyjne. Klasycznym przykładem jest hutnictwo. Negocjacje w tej sprawie dotyczyły właściwie dwóch parametrów: wielkości produkcji (skali redukcji mocy Ryzyko inwestycyjne jest niezwykle istotną produkcyjnych) oraz wielkości pomocy publicznej, kwestią. Jednak, jak się wydaje, większość czyn- która zostanie udzielona hutom. Przedstawiony ników związanych z akcesją została już w dużej plan restrukturyzacji został zaakceptowany z wiel- mierze zdyskontowana i dopiero przystąpienie do kościami pomocy publicznej proponowanymi przez strefy euro spowoduje likwidację ryzyka inwesto- Polskę. UE wychodzi z założenia, że każda akcep- wania w Polsce (Ryszard Petru, Bank Światowy towana liczba staje się liczbą ostateczną. Polska w Polsce). 23 Wszystko zależy od sposobu pomiaru ryzyka inwestycyjnego (Rafał Antczak, CASE). Jeśli zobowiązań. Przystąpienie Polski do UE na pewno zmniejszy tego rodzaju ryzyko. za punkt wyjścia przyjąć zachowanie długiego Jakiego typu ryzyko eliminuje przystąpienie końca krzywej dochodowości, to wiele instytucji do strefy euro? Przede wszystkim zostaje wyeli- finansowych, szczególnie zagranicznych, jest minowane ryzyko kursowe. Ale nie tylko. Człon- za tym, żeby Polska szybko nie wchodziła do kostwo w strefie euro eliminuje także niestabil- strefy euro, ponieważ liczą na silną aprecjację ność polityki gospodarczej. Kraj, który świado- i dodatkowy z tego tytułu zarobek. W momencie mie, jednoznacznie prowadzi politykę wejścia do wprowadzenia euro, bez względu na jego kurs, strefy euro jest bardziej wiarygodny. krzywa dochodowości, która jest nienormalnie odwrócona może wrócić do normalnego położe- 5. Nierównomierny rozwój nia, bo wówczas decydujące stają się fundamentalne czynniki, a więc polityka fiskalna, obsługa zadłużenia zagranicznego, poziom długu publicznego itd. Kuriozalnie więc z punktu wi- Rozwój Polski po przystąpieniu do Unii Euro- dzenia sposobu mierzenia ryzyka – ocena rynku pejskiej na pewno będzie bardzo nierównomier- finansowego – sytuacja może być odwrotna. ny. Bardzo silnie rozwijać się będą zapewne pręż- Oczywiście nie zmienia to faktu, że po zniesie- ne ośrodki, które mają potencjał rozwoju, nato- niu ryzyka kursowego polepszy się ocena ryzy- miast gorzej może być z regionami o słabszym ka kredytowego dla Polski, szczególnie na po- potencjale. W dyskusji o polityce regionalnej ziomie mikroekonomicznym. Stanie się to w mo- przywoływany jest bardzo ciekawy przykład: Czy mencie przystąpienia Polski do strefy euro lub wybudowanie autostrady do Białegostoku spo- zastosowania któregoś z wariantów miękkiego woduje szansę tego miasta na rozwój. Jedni eks- usztywnienia kursu złotego w okresie docho- perci twierdzą, że tak, inni, że spowoduje to im- dzenia do euro, co będzie trwało kilka lat i wiele port usług z Warszawy i eksport siły roboczej do w tym czasie może się wydarzyć. Dlatego nie Warszawy. (Ryszard Petru). tylko analitycy CASE uważają, że podniesiona Według raportu UKIE „Bilans korzyści i ko- kilka lat temu przez CASE kwestia jednostron- sztów przystąpienia Polski do Unii Europej- nej euroizacji wcale nie jest przesądzona i być skiej” integracja z UE wpłynie w różnym stop- może warto do niej powrócić. niu na regiony, co wynika z ich zróżnicowanej Wydaje się, że nie doceniamy roli małych in- struktury gospodarczej i społecznej, poziomu westorów. Nie przejmujemy się ich problemami wymiany handlowej z zagranicą czy udziału związanymi z ryzykiem. Mały inwestor nie tylko w inwestycjach bezpośrednich firm zagranicz- zainteresowany jest poziomem ryzyka inwesto- nych. Oznacza to, że jej efekty będą miały róż- wania, ale także obowiązującymi procedurami norodne znaczenie dla poszczególnych regio- w przypadku niesolidnego partnera, zasadami nów, w których działają małe i średnie przed- arbitrażu i dostępem do systemu prawa w kraju siębiorstwa. W pierwszym okresie członkostwa inwestowania. Jeśli kraj, w którym inwestuje, jest decydującą rolę w kreowaniu warunków do w systemie europejskim, to poza narodowym sy- rozwoju MSP będą miały jednak uwarunkowa- stemem prawa może się jeszcze odwołać do sy- nia krajowe, szczególnie infrastrukturalne. stemu prawa UE. Ma więc większą pewność sku- Przez najbliższą dekadę powiązania gospodar- teczności odwołania się i dochodzenia praw, jeśli cze wewnątrzkrajowe, a często wewnątrzregio- partner w kraju inwestowania nie wywiąże się ze nalne będą ważniejsze dla małych i średnich 24 przedsiębiorstw od rodzących się związków ze więc będzie uzyskiwać w UE, trzeba będzie po Wspólnym Rynkiem. nie pielgrzymować (R. Antczak). Jest to niewąt- Analiza skutków integracji z UE dla polskich pliwie bariera. Wydaje się więc, że koszt koniecz- MSP w ujęciu regionalnym potwierdza tezę, że mi- ny przy certyfikacji będzie znaczący. Wydaje się, mo pomocy strukturalnej ukierunkowanej na wspo- że będzie to jeden z kosztów, który może decydo- maganie procesów wyrównywania poziomów roz- wać o opłacalności eksportu. Stąd wiara w pol- woju społecznego i gospodarczego między regio- skich eksporterów, podzielana również przez nami UE, różnice w rozwoju regionalnym w pierw- analityków CASE, problemów nie rozwiąże, szym okresie po akcesji nie będą ulegały zmniej- a obecna sytuacja na rynku eksportowym jest szeniu. Wiąże się to z tym, że przyspieszenie wzro- bardzo trudna. stu gospodarczego będzie dotyczyć wszystkich re- Wraz z akcesją Polska stanie się częścią Jed- gionów, ale w niejednakowym stopniu. Ponieważ nolitego Rynku Europejskiego, co będzie równo- sytuacja regionu jest tak naprawdę pochodną sytu- znaczne ze zniesieniem fizycznych kontroli oraz acji przedsiębiorstw zlokalizowanych w danym wo- wyeliminowaniem formalności administracyjnych jewództwie, teza ta dotyczy bezpośrednio także i celnych (J. Pietras). Znikną również bariery MSP. Generalnie rzecz biorąc, warunki funkcjono- techniczne w swobodnym przepływie towarów tj. wania przedsiębiorstw ulegną znacznemu, choć ra- różnice w standardach technicznych prowadzące czej ewolucyjnemu niż skokowemu polepszeniu do konieczności uzyskiwania odrębnych certyfi- z niewielkimi różnicami regionalnymi. katów na rynku polskim i rynku unijnym. Kwestia oszczędności dla całej polskiej gospodarki, związanych z likwidacją realnych (np. 6. Certyfikacja towarów kosztów postoju na granicach) i nominalnych kosztów formalności granicznych (tj. różnego typu opłat), nie została jeszcze precyzyjnie zbadana. Z obserwacji Polskiej Konfederacji Pracodaw- Zlecone przez UKIE wywiady wśród ekspertów ców Prywatnych wynika, że bardzo wiele sekto- i wyniki ankiet przeprowadzone wśród zaintere- rów gospodarki jest zupełnie nieprzygotowanych sowanych przedsiębiorców pokazują, że nomi- do uczestnictwa w Jednolitym Rynku. Czy anali- nalne oszczędności na jednej partii eksportowa- zy uwzględniają nieprzygotowanie przedsiębior- nego towaru będą wynosiły od ok. 760 PLN do ców do certyfikacji towarów? W eksporcie nie- ponad 2690 PLN (+ koszty opłat za dokument zbędne będzie posiadanie znaku CE, a co z ryn- SAD bis). W przypadku obrotu uszlachetniające- kiem wewnętrznym? Przykładowo, czy na rynku go, oszczędności na jednej partii towaru mogą materiałów budowlanych, który nie wykracza po- wynieść od ok. 800 PLN do 2720 PLN (+ koszty za granice Polski, będzie można obyć się bez te- opłat za dokument SAD bis). Zniesienie tych ko- go znaku? Jak oceniana jest możliwość spełnie- sztów uwidoczni się w cenie produktu lub w zy- nia wymogów w przetwórstwie rolno-spożyw- skach z transakcji. czym (mleka, mięsa itd.)? I następna kwestia. Obowiązkowa harmonizacja techniczna Czy na polskim rynku będzie mogło być sprzeda- w Unii Europejskiej opiera się na dyrektywach wane mleko, które nie spełnia unijnych norm? tzw. starego i nowego podejścia. Dyrektywy sta- (Jeremi Mordasewicz, Polska Konfederacja rego podejścia określają szczegółowe wymogi Pracodawców Prywatnych) i specyfikacje techniczne dla poszczególnych Przedsiębiorcy skarżą się, że w Polsce centra produktów. Są w tej grupie takie produkty, jak po- certyfikacyjne nie są tworzone, certyfikaty trzeba jazdy mechaniczne, artykuły spożywcze, sub- 25 stancje i preparaty chemiczne, nawozy sztuczne, stytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego farmaceutyki, materiały medyczne, kosmetyki, (IKCHZ) proces ten trwał od 6 miesięcy do 3 lat. przyrządy pomiarowe, obuwie, drewno i tekstylia. Poniesione koszty dostosowań są szacowane Są to towary, które potencjalnie stwarzają duże przez ankietowane przedsiębiorstwa na ok. 2% zagrożenia dla zdrowa i życia ich nabywców. rocznej wartości sprzedaży bądź 10 – 15% warto- W ramach nowego podejścia do harmonizacji ści kapitału firmy. W szczególności chodzi tutaj przepisów technicznych, przedmiotem harmoni- o koszty uzyskania odpowiednich certyfikatów zacji (tj. zbliżenia, a nie pełnego ujednolicenia (CE w przypadku wyrobów objętych tzw. nowym wymogów) są wyłącznie przepisy związane podejściem, czy też HACCP1 w odniesieniu m.in. z bezpieczeństwem, zdrowiem i ochroną środo- do branży spożywczej) oraz o dodatkowe koszty wiska. Oznacza to, że dyrektywy nowego podej- wynikające m.in. z konieczności modernizacji linii ścia zawierają jedynie zasadnicze wymagania, produkcyjnych, zakupu nowych urządzeń czy też natomiast szczegóły techniczne zawarte są dodatkowych szkoleń dla pracowników. Wysokość w zharmonizowanych normach europejskich EN, kosztów zależy od rodzaju produktów wytwarza- których stosowanie jest dobrowolne (jednakże nych w danym przedsiębiorstwie. stosowanie tych norm stwarza domniemanie Jak pokazują badania przeprowadzone zgodności z dyrektywą). Wyrób, który spełnia wy- przez IKCHZ, największe koszty uzyskania cer- magania dyrektyw, oznaczony jest znakiem CE tyfikatu oraz koszty dostosowawcze występują i ma prawo być wprowadzony na rynek dowolne- w branży przetwórstwa żywności, a największe go państwa członkowskiego UE. trudności z wprowadzeniem HACCP będą miały Dla pozostałych towarów, w odniesieniu do szczególnie małe i średnie firmy przemysłu mię- których państwa członkowskie określiły obligato- snego; przykładowo ubój zwierząt, rozbiór ryjne wymogi bezpieczeństwa, ale nie ma zhar- i przetwórstwo mięsa wymagają trzech odręb- monizowanych wymogów zasadniczych, obowią- nych budynków. Oszacowany przez ankietowa- zuje zasada wzajemnego uznawania wymogów ne w badaniu zakłady koszt uzyskania certyfika- narodowych. Odnosi się ona w szczególności do tu HACCP wyniósł w jednym zakładzie średnio takich produktów, których przydatność, sposób 1,2 mln zł, natomiast pozostałe koszty dostoso- produkcji oraz użytkowania są przejrzyste i bez- wawcze około 4 mln zł. Stosunkowo wysokie koszty wystąpią je- sporne. Wspólnotowe rozwiązania prawne, które obe- szcze w branży produkcji maszyn i aparatury cnie zapewniają jednolite reguły działania na ca- elektrycznej, produkcji pojazdów mechanicz- łym rynku, będą musiały być w całości przyjęte nych oraz wyrobów chemicznych, gdzie średnie przez Polskę najpóźniej w dniu akcesji. Należy koszty uzyskania certyfikatu zawierają się mię- w tym miejscu podkreślić, że zdecydowana więk- dzy 120 a 280 tys. złotych, a pozostałe koszty szość tych regulacji została wdrożona już do pol- dostosowawcze od 70 do 300 tys. złotych. skiego prawa. Mimo znacznego zaawansowania Najniższe koszty uzyskania certyfikatu wystę- procesu wdrażania prawodawstwa, wciąż wystę- pują w branżach objętych regulacjami nowego puje pewna rozbieżność obu systemów pra- podejścia, gdzie w zależności od grupy produk- wnych, co dla przedsiębiorstw, zarówno polskich, tów koszt uzyskania certyfikatu (dla jednego pro- jak też unijnych, stanowi barierę techniczną duktu lub typu produktów) wynosi od kilkuset do w handlu. Dostosowanie do jednolitych rozwiązań kilku tysięcy złotych. prawnych wiąże się jednak z poniesieniem pew- Należy przy tym podkreślić, że w większości nych kosztów. W firmach ankietowanych przez In- przypadków kosztu uzyskania certyfikatu CE nie 26 można traktować jako kosztu dodatkowego. Wy- bezpieczeństwa wyrobów, może eliminować nika to z faktu, że po przystąpieniu Polski do UE z rynku przedsiębiorstwa, które – omijając prze- producent zamiast certyfikatu zgodności z okre- pisy dotyczące uzasadnionych standardów bez- ślonym rozporządzeniem (dotyczy np. produkcji pieczeństwa produktu – stanowią nieuczciwą zabawek dla dzieci poniżej 3 lat) lub certyfikatu konkurencję dla firm, które je wypełniają pono- B (produkcja na rynek krajowy) będzie uzyskiwał sząc z tego tytułu koszty. certyfikat CE, którego koszt uzyskania jest obe- Przykładem branży, w której może wystąpić cnie zbliżony lub niewiele większy. Dodatkowe spadek liczby przedsiębiorstw, wynikający zarów- koszty mogą wynikać z potrzeby modernizacji li- no z konsolidacji małych przedsiębiorstw, jak też nii produkcyjnych bądź też wdrożenia nowych z eliminacji ze względu na niemożność sprosta- technologii. nia wymogom rynku, jest sektor wytwarzający Badania IKCHZ wskazują, że największych materiały budowlane. potencjalnych korzyści w zniesieniu barier tech- Z perspektywy całej gospodarki certyfikacja nicznych upatrują najmniejsze przedsiębiorstwa, przyczyni się zarówno do poprawy warunków które już sprzedają lub planują rozpocząć sprze- konkurencji, jak i do bardziej efektywnej alokacji daż na rynek UE. Zaledwie jedna czwarta ma- zasobów. Certyfikacja zapewnia także korzyści łych przedsiębiorstw deklaruje, że zagraniczne konsumentom, którzy będą mogli nabywać bar- normy nie stanowią dla nich bariery w rozwijaniu dziej bezpieczne produkty. działalności eksportowej. Wymogi techniczne Polska od 1995 r. walczy o wzajemność uzna- i jakościowe nie stanowią jednak przeszkody dla nia systemów certyfikacyjnych. Udało się dopro- wzrostu eksportu prawie 50% firm dużych. Po- wadzić do powstania w Europie porozumienia twierdza to oczekiwanie, że bariery ograniczają w sprawie oceny zgodności, ale jesteśmy ostat- potencjał eksportowy przede wszystkim małych nim krajem, który nie podpisał protokołu do tego i średnich firm. porozumienia z powodu oporu instytucji odpowie- Z punktu widzenia przedsiębiorstw działają- dzialnych za badanie produktów (instytutów lub cych na lokalnym rynku, które nie prowadzą i nie laboratoriów) zazwyczaj monopolistów, bo dosto- zamierzają prowadzić w najbliższej przyszłości sowanie się do europejskiego systemu podważa działalności eksportowej, podstawowe korzyści ich byt. Dotychczas producent był skazany na ko- wynikające z przyjęcia unijnych przepisów doty- rzystanie z ich usług, teraz bedzie mógł wybrać czących warunków bezpieczeństwa przejawiać jedną z wielu europejskich instytucji certyfikują- się będą w poprawie ochrony polskiego rynku cych i dyskutować cenę badania. przed nieuczciwym importem spoza obszaru UE. Jednak generalnie certyfikacja unijna nie Wiąże się to przede wszystkim z usprawnieniem jest znaczącym problemem. Obawy przedsię- systemu nadzoru rynku, którego efekty będą wi- biorców mają zupełnie inne podłoże. Wydaje się, doczne już na polskiej granicy, będącej zewnętrz- że myśleli w krótszym horyzoncie czasowym niż ną granicą UE. Nowy system będzie skuteczniej przystąpienie Polski do UE. Bardzo często niż do tej pory zatrzymywał towary, co do których opóźniali dostosowanie, bo nie do końca wie- pojawi się podejrzenie, że mogą one być niebez- dzieli co muszą dostosować i teraz na „pięć pieczne lub nie będą posiadały dokumentów do- przed dwunastą” obawiają się skutków opiesza- tyczących bezpieczeństwa towaru wymaganych łości. Niektórzy nadal się nie spieszą. Przykła- przez przepisy wspólnotowe. dowo, co prawda Polska ma zagwarantowany Zaostrzenie nadzoru na rynku, wymuszając okres przejściowy dotyczący zakładów przetwór- przestrzeganie przez producentów standardów stwa mleka i mięsa, to jednak patrząc na tempo 27 zmian, z przykrością trzeba stwierdzić, że jest R. Antczak zwrócił uwagę na kontrybucję ono bardzo powolne. Uogólniając, najczęściej eksportu netto – kontrybucję eksportu w stosun- strach (którego podłożem jest również niewie- ku do wzrostu gospodarczego – podkreślając, że dza) to powód skrajnych opinii, które, jak się wy- chociaż jest nieduża, to dzięki eksportowi jej daje, wcale nie muszą być uprawnione. wpływ był dodatni. Jeśli nastąpi odwrócenie się tendencji, to nie dlatego, że eksport spadnie, ale że wzrośnie import. Takie rozumowanie stało się 7. Eksport lokomotywą wzrostu gospodarki punktem wyjścia prognozy analityków CASE. Natomiast powszechnie przewidywane tendencje zachowań eksporterów nie są takie pewne. Wydaje się, że mamy do czynienia z dwoma gru- Po akcesji lokomotywą wzrostu polskiej go- pami firm eksportujących. Jedna grupa to firmy, spodarki ma być eksport. Założenie to stało się które już są w UE i będą jedynie czerpać profity podstawą optymistycznej prognozy M.Gronickie- ze zmniejszenia kosztów transakcyjnych, są one go. Jak tezę tę pogodzić z bardzo mocną aprecja- już trwale zakotwiczone w Unii, są też bardzo cją w pierwszym roku członkostwa, o której mówił wydajne. Drugą grupę stanowią firmy, które R. Antczak? (Adam Mrożek, firma SAS) zachęcone dodatkowym zyskiem mogą stać się Z chwilą wejścia do Unii wszystkie dodatkowe uczestnikami europejskiego rynku eksportowe- koszty, które ponoszą eksporterzy, czyli cła, kon- go. Mogą nie oznacza, że muszą. Jednak część tyngenty, koszty pozataryfowe, zdaniem M. Gro- firm z powodu innych czynników nickiego, przestają istnieć. W porównywalnych zniechęcić się do eksportu. Podjęcie ekspansji warunkach, jeśli dzisiaj ktoś dostaje 100 euro eksportowej przez firmy tej drugiej grupy wydaje i ma z tego 5% marży, to po wejściu do Unii bę- się być nie przesądzone. Pomijając kwestie dzie miał 5% plus to, co zaoszczędzi na zmienio- aprecjacyjne, chociażby dlatego, że mówiąc nych warunkach obrotu handlowego. W skali ma- o ekspansji eksportowej polskich małych i śre- kro mamy więc następującą sytuację: zwiększa- dnich firm, czy o przenoszeniu części produkcji my eksport, poprawiamy saldo na rachunku bie- z UE do Polski, aby stąd eksportować na unijny żącym, w długim okresie możemy więc oczeki- rynek, musimy pamiętać, że kluczową sprawą wać aprecjacji złotego. Przy czym trzeba uwzglę- będzie zysk z tych operacji. Jeśli zysk będzie du- dnić przepływy finansowe, które też są istotne. ży, firmy przyjdą do Polski. Jeżeli będzie niewiel- Wejście do UE absolutnie nie wiąże się z utru- ki, nie podejmą działania. Sytuacji nie zmieni na- dnieniami dla eksporterów. Zasadne jest nato- wet najlepsza rządowa polityka przyciągania in- miast pytanie o zakres kontroli popytu krajowego, westycji zagranicznych, bo dla inwestora podsta- aby import nie stał się zagrożeniem, aby otwarcie wowym kryterium jest stopa zwrotu i zysku. Ka- rynku na towary z UE nie spowodowało zamętu. tastrofalne w skutkach, jeśli chodzi o zagranicz- Wydaje się jednak, że zagrożenie zostało zaże- ne inwestycje stają się „przypadkowe” rozstrzy- gnane dzięki dotychczasowym procesom dosto- gnięcia zwiększające koszty pracy w Polsce. sowawczym oraz temu, że byliśmy bardziej Przykładem zapisy w ustawie o Narodowym otwarci dla Unii niż UE dla nas. Należy się więc Funduszu Zdrowia, które spowodowały, że spodziewać, że przewidywana asymetria między składka na ZUS w wyrażeniu realnym wzrosła eksportem a importem zaniknie i możemy mieć prawie o 10% w ciągu jednego roku, a minister nadzieję, że handel zagraniczny będzie lepszą zdrowia stwierdził, że stało się to przypadkiem! stroną naszej gospodarki. Jeśli tego typu „przypadki” zaczną się mnożyć 28 może przy okazji wprowadzania różnych rządowych eksportu za maszynę wzrostu gospodarczego. programów, to konkurencja polskich firm stanie (Anna Wziątek-Kubiak, INE PAN). się wątpliwa – niezależnie od zaistnienia lub nie presji aprecjacyjnej. W roku 1999, jeszcze przed spowolnieniem gospodarczym, kiedy polska gospodarka rosła Przekonany o wzroście eksportu jest J. Pie- w tempie 4%, przygotowując prognozę, zakłada- tras. Dlaczego? Przez wiele krajów europejskich łem, że Polska wejdzie do Unii Europejskiej akcesja Polski nie została jeszcze zdyskontowa- w 2004 r. (Mirosław Gronicki, Bank Millen- na. Dla nich Polska dopiero stanie się otwierają- nium). Wówczas nie było spowolnienia, nie było cym rynkiem, co powinno skutkować również problemów recesyjnych ani „ostrego” dostosowy- zwiększonym polskim eksportem do tych krajów. wania się przedsiębiorstw do stanu po akcesji. Jednak, siłą rzeczy, wchodząc do UE, bez wcześniejszego „czyśca”, jak to określa J. Szomburg, 8. Co nas czeka trudno nie oczekiwać szoku. Bez „czyśca” część przedsiębiorstw musiałaby po prostu wyjść z rynku, co oczywiście odbiłoby się na wzroście go- W warszawskim środowisku ekonomistów spodarczym. Przyjrzyjmy się teraz stanowi naszej dyskutowane są dwie przeciwstawne opinie gospodarki w ostatnich dwóch latach, które nie- dotyczące wzrostowych skutków wejścia Polski wątpliwie były czasem ostrego dostosowywania do UE. Grupa ekonomistów skupiona w PTE się przedsiębiorstw do warunków konkurencji. i IBnGR twierdzi, że przez pewien czas po Proces ten to między innymi obniżka kosztów przystąpieniu Polska będzie podlegała szokowi pracy. W 2001 r. według GUS-u koszty pracy, czy- integracyjnemu, czyli nastąpi znaczący spadek li wydatki przedsiębiorstw na płace i pozostałe dynamiki wzrostu gospodarczego. Druga grupa zmniejszyły się nominalnie o 10 mld zł. Oczywi- ekonomistów twierdzi, że niekoniecznie tak być ście był okres, kiedy gospodarka „siadała”, ale musi, ponieważ Polska podlegała już bardzo przedsiębiorcy dostosowywali swoje koszty. silnemu szokowi w latach 90. Tu należy zgodzi- W 2002 r. proces ten był jeszcze ostrzejszy. Ana- ć się z J. Pietrasem, że dostosowania będą liza powyższych przesłanek pokazuje, że gdy na miały raczej charakter długo- niż krótkookreso- działalność gospodarczą są narzucone ostre wy. Paneliści twierdzą, że po przystąpieniu nie ograniczenia, to przedsiębiorstwa, żeby prze- nastąpi zahamowanie wzrostu gospodarczego. trwać, siłą rzeczy muszą się dostosować. Nie ma- Skąd to przekonanie? Dlaczego ma nastąpić ją po prostu innego wyjścia. Jeśli część przedsię- przyspieszenie wzrostu eksportu? Dlaczego biorstw nie jest przystosowana do wejścia do UE, eksport ma się przekładać na szybki wzrost bo nie spełniają pewnych norm, to należy zapy- gospodarczy, skoro 3/4 popytu to popyt we- tać na co ci przedsiębiorcy czekają? Kto im po- wnętrzny? Jak więc silny musi być wzrost eks- może? Nie mogą liczyć na pomoc państwa, portu, żeby przełożył się na przyspieszenie zwłaszcza w obecnej sytuacji budżetowej. Jeśli wzrostu gospodarczego? Bardziej zasadne, przedsiębiorstwo się nie dostosuje do unijnych jak się wydaje, jest mówienie o eksporcie jako warunków, to po prostu zniknie z rynku. Dostoso- czynniku hamującym spadek wzrostu gospo- wać się, czyli znaleźć na dostosowanie własne darczego albo elemencie służącym utrzymaniu środki. Innego wyjścia nie ma. To są twarde regu- wzrostu gospodarczego. Trudno natomiast zna- ły gry. Dotychczasowe sukcesy twardego dosto- leźć argumenty, przy obecnych proporcjach sowania oraz sukcesy sektora prywatnego poka- gospodarczych, przemawiające za uznaniem zują drogę wyjścia z recesji, ze spowolnienia go- 29 spodarczego. Oczywiście nie oznacza to, że bę- gracja z UE dla administracji oznacza zmianę dziemy mieli do czynienia z jednostajnym przy- kategorii myślenia, a w stosunku do unijnych spieszeniem gospodarczym. Jest to niemożliwe. funduszy – myślenie kategoriami skuteczności Gospodarka rządzi się własnymi regułami. Bę- i ich absorpcji. dziemy mieli do czynienia z przyspieszeniem do Czy szok integracyjny przełoży się na gospo- pewnego poziomu, potem będą bariery, trzeba darkę? Czy ją spowolni? Wydaje się, że kilkulet- będzie je pokonywać. Oczywiście wszystko bę- nie już dostosowywanie się przedsiębiorstw osła- dzie znowu zależało od nas i od tego jak będzie bi taki ewentualny skutek. Obecny okres ułatwia wyglądała polityka gospodarcza. Chociaż nie na- przedsiębiorstwom poszukanie sposobu na zare- leży jej demonizować, twierdzić, że jest ona naj- agowanie. większą naszą bolączką. Wydaje się, że bagatelizujemy i neutralizuje- Przypisy my skutki przystąpienia Polski do UE koncentrując się na fundamentalnych czynnikach krajowych (R. Antczak), bo tak naprawdę nie wiemy jakie będą skutki przystąpienia w krótkim okresie, co się stanie. Analitycy, w tym CASE, przede wszystkim przykładają wagę do rozwoju sytuacji na poziomie mikro- i makroekonomicz- 1Hazard Analysis and Critical Control Point, czyli Analiza Zagro- żeń w krytycznych Punktach Kontroli, to jeden z systemów zapewnienia bezpieczeństwa zdrowotnego żywności. System ten identyfikuje, następnie ocenia i kontroluje zagrożenia zaistniałe w toku prodyukcji żywności począwszy od surowca, a skończywszy na gotowym produkcie, który trafia do konsumenta. nym w Polsce. Niewątpliwie czeka nas szok integracyjny (J.Pietras), ale jest to głównie szok dotyczący postaw. Akcesja będzie szokiem dla administracji, która będzie musiała się odnaleźć w zupełnie innej sytuacji, zmuszona będzie do przestrzegania nowych wymogów, będzie musiała realizować zupełnie nowe dla niej zadania. Inte- Autorka jest współpracownikiem Fundacji CASE 30 ZESZYTY BRE BANK-CASE 1 Absorpcja kredytów i pomocy zagranicznej w Polsce w latach 1989-1992 2 Absorpcja zagranicznych kredytów inwestycyjnych w Polsce z perspektywy pożyczkodawców i pożyczkobiorców 3 Rozliczenia dewizowe z Rosją i innymi republikami b. ZSRR. Stan obecny i perspektywy 4 Rynkowe mechanizmy racjonalizacji użytkowania energii 5 Restrukturyzacja finansowa polskich przedsiębiorstw i banków 6 Sposoby finansowania inwestycji w telekomunikacji 7 Informacje o bankach. Możliwości zastosowania ratingu 8 Gospodarka Polski w latach 1990 – 92. Pomiary a rzeczywistość 9 Restrukturyzacja finansowa przedsiębiorstw i banków 10 Wycena ryzyka finansowego 11 Majątek trwały jako zabezpieczenie kredytowe 12 Polska droga restrukturyzacji złych kredytów 13 Prywatyzacja sektora bankowego w Polsce - stan obecny i perspektywy 14 Etyka biznesu 15 Perspektywy bankowości inwestycyjnej w Polsce 16 Restrukturyzacja finansowa przedsiębiorstw i portfeli trudnych kredytów banków komercyjnych (podsumowanie skutków ustawy o restrukturyzacji) 17 Fundusze inwestycyjne jako instrument kreowania rynku finansowego w Polsce 18 Dług publiczny 19 Papiery wartościowe i derywaty. Procesy sekurytyzacji 20 Obrót wierzytelnościami 21 Rynek finansowy i kapitałowy w Polsce a regulacje Unii Europejskiej 22 Nadzór właścicielski i nadzór bankowy 23 Sanacja banków 24 Banki zagraniczne w Polsce a konkurencja w sektorze finansowym 25 Finansowanie projektów ekologicznych 26 Instrumenty dłużne na polskim rynku 27 Obligacje gmin 28 Sposoby zabezpieczania się przed ryzykiem niewypłacalności kontrahentów Wydanie specjalne Jak dokończyć prywatyzację banków w Polsce 29 Jak rozwiązać problem finansowania budownictwa mieszkaniowego 30 Scenariusze rozwoju sektora bankowego w Polsce 31 Mieszkalnictwo jako problem lokalny 32 Doświadczenia w restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstw w krajach Europy Środkowej 33 (nie ukazał się) ZESZYTY BRE BANK-CASE 34 Rynek inwestycji energooszczędnych 35 Globalizacja rynków finansowych 36 Kryzysy na rynkach finansowych – skutki dla gospodarki polskiej 37 Przygotowanie polskiego systemu bankowego do liberalizacji rynków kapitałowych 38 Docelowy model bankowości spółdzielczej 39 Czy komercyjna instytucja finansowa może skutecznie realizować politykę gospodarczą państwa? 40 Perspektywy gospodarki światowej i polskiej po kryzysie rosyjskim 41 Jaka reforma podatkowa jest potrzebna dla szybkiego wzrostu gospodarczego? 42 Fundusze inwestycyjne na polskim rynku – znaczenie i tendencje rozwoju 43 Strategia walki z korupcją – teoria i praktyka 44 Kiedy koniec złotego? 45 Fuzje i przejęcia bankowe 46 Budżet 2000 47 Perspektywy gospodarki rosyjskiej po kryzysie i wyborach 48 Znaczenie kapitału zagranicznego dla polskiej gospodarki 49 Pierwszy rok sfery euro – doświadczenia i perspektywy 50 Finansowanie dużych przedsięwzięć o strategicznym znaczeniu dla polskiej gospodarki 51 Finansowanie budownictwa mieszkaniowego 52 Rozwój i restrukturyzacja sektora bankowego w Polsce – doświadczenia 11 lat 53 Dlaczego Niemcy boją się rozszerzenia strefy euro? 54 Doświadczenia i perspektywy rozwoju sektora finansowego w Europie Środkowo-Wschodniej 55 Portugalskie doświadczenia w restrukturyzacji i prywatyzacji banków 56 Czy warto liczyć inflację bazową? 57 Nowy system emerytalny w Polsce – wpływ na krótko- i długoterminowe perspektywy gospodarki i rynków finansowych 58 Wpływ światowej recesji na polską gospodarkę 59 Strategia bezpośrednich celów inflacyjnych w Ameryce Łacińskiej 59/a Reformy gospodarcze w Ameryce Łacińskiej 60 (nie ukazał się) 61 Stan sektora bankowego w gospodarkach wschodzących – znaczenie prywatyzacji 62 Rola inwestycji zagranicznych w gospodarce 63 Rola sektora nieruchomości w wydajnej realokacji zasobów przestrzennych 64 Przyszłość warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych 65 Stan finansów publicznych w Polsce – konieczność reformy 66 Polska w Unii Europejskiej. Jaki wzrost gospodarczy?
