Program kulturalny polskiej prezydencji w Unii Europejskiej

Anna Woroniecka – adiunkt
w Instytucie Studiów
Mie˛dzynarodowych Uniwersytetu
Wrocławskiego; zajmuje sie˛
historia˛ dyplomacji.
EUROPEJSKIE KONTEKSTY KONGRESU
ANNA WORONIECKA
PROGRAM
KULTURALNY
POLSKIEJ
PREZYDENCJI W UNII
EUROPEJSKIEJ
Wprowadzenie
Obje˛cie przez Polske˛ 1 lipca 2011 roku
przewodnictwa w Radzie Unii Europejskiej było naturalna˛ konsekwencja˛ naszej akcesji do UE i rodzajem zobowia˛zania wynikaja˛cego ze statusu państwa członkowskiego. Decyzja dotycza˛ca kolejności sprawowania prezydencji zapadła już w rok po wsta˛pieniu Polski do Wspólnoty1, a ostatecznie
została potwierdzona decyzja˛ Rady
w 2007 roku2. Od tego momentu rozpocze˛to przygotowania do „europejskiego egzaminu dojrzałości”, jak bywa nazywane sprawowane cyklicznie
1
2
Warszawa
2011
186
Decyzja Rady UE z dnia 12 grudnia 2005 roku, w sprawie porza˛dku sprawowania prezydencji w Radzie, Dz. Urz. UE seria L 328/60,
12.12.2005 r.
Decyzja Rady UE z dnia 1 stycznia
2007 roku, w sprawie porza˛dku
sprawowania prezydencji w Radzie, Dz. Urz. UE seria L 1/11,
1.01.2007 r.
PROGRAM KULTURALNY POLSKIEJ PREZYDENCJI...
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
przez każde państwo członkowskie przewodnictwo w Radzie Unii Europejskiej3. Państwo obejmuja˛ce prezydencje˛ podejmuje działania o charakterze
politycznym (wyznaczanie priorytetów i kierunków przewodnictwa) oraz typowo organizacyjne (budżet, logistyka, informacja i promocja, zarza˛dzanie
zasobami ludzkimi)4. Podstawowa˛ rola˛ prezydencji jest koordynowanie prac
Rady w jej poszczególnych formacjach oraz organach pomocniczych. Na mocy
Traktatu Lizbońskiego do kompetencji państwa sprawuja˛cego przewodnictwo
należy przewodniczenie pracom w Radzie Europejskiej, Radzie UE i jej organach pomocniczych, reprezentowanie Rady UE w relacjach z pozostałymi
instytucjami wspólnotowymi, reprezentowanie Rady UE i samej Unii w relacjach z państwami trzecimi i organizacjami mie˛dzynarodowymi5. Warto jednak
zaznaczyć, że funkcja prezydencji nie ma charakteru decyzyjnego; utworzenie
stanowisk przewodnicza˛cego Rady Europejskiej oraz Wysokiego Przedstawiciela ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa ogranicza zaangażowanie
państwa przewodnicza˛cego UE w tych tematach6.
Sprawowanie prezydencji przez państwa członkowskie należy jednak do
zasadniczych instrumentów umożliwiaja˛cych efektywne funkcjonowanie Rady
Europejskiej (RE), w skład której wchodza˛ szefowie państw i rza˛dów oraz Rady
UE, uznawanej za główna˛ instytucje˛ o charakterze prawodawczym, złożonej
z przedstawicieli państw członkowskich szczebla ministerialnego
Z przywołanego katalogu kompetencji wynika, że obje˛cie oraz sprawowanie
prezydencji ma charakter głównie polityczny, o czym świadcza˛ założone jeszcze w 2010 roku przez Polske˛ priorytety prezydencji, takie jak promowanie
Partnerstwa Wschodniego, negocjacje unijnego budżetu na lata 2014–2020,
postulowanie wzmocnienia rynku wewne˛trznego UE7. W praktycznym wymiarze sprawowanie prezydencji to konieczność przygotowania i koordynacji kilku tysie˛cy spotkań, zarówno formalnych (poświe˛conych omawianiu bieża˛cych
spraw), jak i nieformalnych (w celu wymiany pogla˛dów w sprawach długoterminowych), w Brukseli, Luksemburgu oraz kraju Prezydencji, w tym także
spotkań na najwyższym szczeblu (Rada Europejska, szczyty z przywódcami
państw trzecich). Istotna˛ rola˛ Prezydencji pozostaje także wypracowywanie
3
4
5
6
7
M. Kałużyńska, Polska prezydencja w Unii Europejskiej, Jak pomyślnie zdać europejski egzamin dojrzałości, [w:] Polska Prezydencja w UE, Biuletyn Analiz UKiE,
nr 22, listopad 2009, s. 4.
J. Czaputowicz, Wste˛p, Prezydencja Unii Europejskiej – przygotowania Polski do
sprawowania przewodnictwa w Radzie Unii Europejskiej, KSAP, Warszawa
2010, s. 5.
K. Wojtaszczyk, Prezydencja w Unii Europejskiej, [w:] Prezydencja w Radzie Unii
Europejskiej, red. K. Wojtaszczyk, Warszawa 2010, s. 9.
K. Smyk, Prezydencja w traktacie z Lizbony, Główne postanowienia i wnioski dla
Polski, [w:] Polska Prezydencja w UE, Biuletyn Analiz UKiE, nr 22, listopad 2009,
s. 24.
Pełen przegla˛d pocza˛tkowo zakładanych priorytetów polskiej prezydencji: Wste˛pne
priorytety polskiego przewodnictwa przyje˛te, Polskie Przygotowania do Przewodnictwa w Radzie UE, Biuletyn Pełnomocnika Rza˛du 17/2010, Ministerstwo Spraw
Zagranicznych RP, s. 1.
187
ANNA WORONIECKA
porozumień pomie˛dzy Państwami Członkowskimi, zwłaszcza gdy poruszane sa˛
kwestie drażliwe i kontrowersyjne8.
Dokonuja˛c przegla˛du wydarzeń zwia˛zanych z polskim przewodnictwem
w Radzie UE, nie sposób pomina˛ć kwestii programu kulturalnego, tym bardziej
że z dotychczasowych doświadczeń innych państw wynika, iż właśnie ów program bywa postrzegany jako „wizytówka państwa”9, narze˛dzie jego promocji
zarówno w Unii Europejskiej, jak i w świecie, a także jako narze˛dzie promocji
idei integracji europejskiej wśród obywateli państwa sprawuja˛cego prezydencje˛10. Poła˛czenie prezydencji z kampania˛ wizerunkowa˛ podkreślali przedstawiciele wszystkich polskich resortów. Pełnomocnik Rza˛du ds. Polskiej Prezydencji, sekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Mikołaj Dowgielewicz podkreślał, że „Polska prezydencja to najwie˛ksza kampania promocyjna Polski od 1989 roku. Wydarzenia zwia˛zane z polska˛ kultura˛, polityka˛,
kierunkami polskiej polityki zagranicznej zorganizowało 159 polskich placówek
na świecie, w tym 21 w Polsce”11. Oddziaływanie państwa na zagraniczna˛
publiczność także w sferze kultury, pozostaje elementem tzw. soft power12.
Natomiast promocja kraju poprzez szeroko rozumiana˛ kulture˛: idee, historie˛,
sztuke˛, system wartości i tradycje˛ ujmowana jest jako dyplomacja kulturalna
i koncentruje sie˛ na budowaniu porozumienia pomie˛dzy narodami13.
Celem artykułu jest przedstawienie założeń programu kulturalnego polskiej prezydencji, wskazanie podmiotów odpowiedzialnych za jego przygotowanie i realizacje˛, wreszcie – skrótowe omówienie wydarzeń składaja˛cych sie˛ na ten program.
Warto zaznaczyć, że wszystkie wydarzenia kulturalne odbywaja˛ce sie˛ w trakcie
prezydencji sa˛ konsekwencja˛ dokumentu przyje˛tego przez polski rza˛d na posiedzeniu Komitetu Europejskiego Rady Ministrów 28 sierpnia 2009 roku, zatytułowanego Strategiczne założenia programu kulturalnego Polskiej prezydencji
w II połowie 2011 roku. Zgodnie z tym dokumentem program kulturalny polskiej prezydencji ma za zadanie kształtować obraz Polski jako państwa nowoczesnego, dynamicznego, posiadaja˛cego własne tradycje i historie˛. W efekcie
ma służyć promocji Polski w UE, promocji Polski i UE na świecie (Polska w roli
ambasadora UE), wreszcie promocji UE w Polsce14. Pomijaja˛c liczbe˛ i złożo8
9
10
11
12
13
14
188
http://www.prezydencjaue.gov.pl/jakie sa˛ główne zadania prezydencji.
Ł. Wróblewski, Przewodnictwo Polski w Radzie UE, „Przegla˛d Zachodni”, 2011
nr 3, rok LXVII, s. 271.
Strategiczne założenia programu kulturalnego Polskiej prezydencji w II połowie
2011 roku, Warszawa, sierpień 2009, s. 2.
Wspólne posiedzenie Komisji UE oraz Komisji Kultury i środków przekazu, 31 marca
2011 roku – informacja o programie kulturalnym polskiej Prezydencji, jej promocji
w kraju i za granica˛ oraz identyfikacji wizualnej, por. http://http://oide.sejm.gov.pl/
oide/index.php?option=com_content&view=articleid=14289.
J. Nye, „Soft power”: jak osia˛gna˛ć sukces w polityce światowej, Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s. 13.
M. Ryniejska-Kiełdanowicz, Culture Diplomacy as a Form of International Communication, Institute for Public Relations, http://www.instituteforpr.org (18 września 2009).
Strategiczne założenia programu kulturalnego Polskiej prezydencji w II połowie
2011 roku, Warszawa, sierpień 2009, s. 2.
PROGRAM KULTURALNY POLSKIEJ PREZYDENCJI...
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
ność celów, należy podkreślić, że założenia programu kulturalnego w czasie
trwaja˛cej obecnie prezydencji zwia˛zane sa˛ bezpośrednio z priorytetami polskiej
polityki zagranicznej15. Tym samym należałoby je analizować w szerszym
kontekście promocji Polski poprzez jej dorobek kulturalny16.
Podmioty realizuja˛ce program kulturalny polskiej prezydencji
Na mocy ustaleń w okresie przygotowań do przewodnictwa Polski w Radzie UE
organem koordynuja˛cym krajowy i zagraniczny program kulturalny zostało Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (MKiDN). Resort ten wypełnia
dwa podstawowe zadania: koordynuje krajowy i zagraniczny program kulturalny polskiej Prezydencji oraz odpowiada za przygotowanie i prowadzenie
Prezydencji w obszarze kultury, spraw audiowizualnych i praw autorskich17.
Minister Kultury delegował cze˛ść swoich kompetencji na dwie podległe sobie
agendy. Decyzja˛ Ministra z 9 sierpnia 2009 roku program i koordynacja wydarzeń kulturalnych w Polsce sa˛ realizowane z ramienia MKiDN przez Narodowy
Instytut Audiowizualny (NInA). Natomiast koordynatorem zadań zwia˛zanych
z przygotowaniem i wykonaniem zagranicznego programu kulturalnego jest
Instytut Adama Mickiewicza (IAM). Obie agendy zobowia˛zano, w zakresie
realizacji powierzonych im zadań, do współpracy z innymi podmiotami. Dodatkowo 11 sierpnia 2009 roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego powołał specjalna˛ Rade˛ Programowa˛ ds. Oprawy Kulturalnej Polskiego Przewodnictwa w Radzie UE w 2011 roku. Do jej zadań należy koordynacja projektów
i inicjatyw zwia˛zanych z programem kulturalnym planowanym na ten okres.
W skład Rady weszli: Ewa Ger (dyrektor Departamentu Współpracy z Zagranica˛
Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego) jako przewodnicza˛ca, Waldemar Da˛browski (dyrektor Teatru Wielkiego w Warszawie), Krzysztof Dudek
(dyrektor Narodowego Centrum Kultury), Michał Merczyński (dyrektor Narodowego Instytutu Audiowizualnego), Joanna Mytkowska (dyrektor Muzeum
Sztuki Nowoczesnej w Warszawie), Maciej Nowak (dyrektor Instytutu Teatralnego im. Z. Raszewskiego), Agnieszka Odorowicz (dyrektor Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej), Paweł Potoroczyn (dyrektor Instytutu Adama Mickiewicza) oraz Andrzej Rottermund (dyrektor Zamku Królewskiego w Warsza-
15
16
17
W exposé wygłoszonym w Sejmie 13 lutego br. minister spraw zagranicznych
Radosław Sikorski wśród czterech priorytetów polskiej polityki zagranicznej
wymienił dyplomacje˛ publiczna˛. Poje˛cie to zawiera szeroko rozumiana˛ promocje˛
Polski oraz działania służa˛ce przekonaniu opinii publicznej za granica˛ do polskiej
oceny i polskiego rozumienia problemów mie˛dzynarodowych. Odpowiedź
sekretarza stanu w MSZ Borkowskiego – z upoważnienia ministra na interpelacje˛
nr 9511 w sprawie działalności polskich instytutów kultury w Europie i w świecie,
03.06.2009.
Zob A. Umińska-Woroniecka, Od promocji stosunków kulturalnych i naukowych
do dyplomacji kulturalnej, Polski Przegla˛d Dyplomatyczny nr 5–6, Polski Instytut
Spraw Mie˛dzynarodowych 2010, s. 67.
Polska prezydencja w Radzie Unii Europejskiej, Podwójne zadanie MKiDN, http://
www.mkidn.gov.pl/pages/pl2011/pl/gora/prezydencja.php (24 września 2011).
189
ANNA WORONIECKA
wie)18. Przyje˛ta przez polski rza˛d formuła przygotowań, koordynacji i przebiegu
przewodnictwa w radzie UE zakładała pewien stopień autonomiczności podmiotów bezpośrednio odpowiedzialnych za program kulturalny. Pomimo ich
podległości MKiDN dobór partnerów, współpracowników, przeprowadzenie
i wyłonienie w konkursach współpracuja˛cych organizacji pozarza˛dowych
należał do NinA oraz IAM. Wydaje sie˛, że przygotowanie programu kulturalnego oraz jego realizacja poza struktura˛ Ministerstwa Kultury miały zapewnić
jego pozytywny odbiór wśród środowisk kulturalnych, artystycznych czy mediów, a także sprzyjać szerszemu udziałowi publiczności w kraju i za granica˛.
Jednocześnie oba programy, realizowane przed dwie różne instytucje, z odmiennymi cze˛sto hasłami, miały zapewnić osia˛gnie˛cie konkretnych celów
dotycza˛cych kreowania pozytywnego wizerunku państwa19.
Podsekretarz ds. europejskich w MKiDN Monika Smoleń w okresie bezpośrednich przygotowań wskazywała na cztery podstawowe filary programu kulturalnego. Pierwszy to pokazanie Polski kreatywnej i innowacyjnej, ale jednocześnie
szanuja˛cej swoje dziedzictwo. Drugim filarem jest pokazanie kultury jako
czynnika zmian społecznych, a także zaproponowanie Europie dyskusji na temat wpływu kultury na rozwój społeczeństwa tolerancyjnego, otwartego,
kreatywnego i innowacyjnego. Kolejna˛ płaszczyzna˛ działań ma być podkreślenie roli organizacji pozarza˛dowych oraz wolontariatu w tworzeniu kultury.
Dodatkowym uzasadnieniem dla zaakcentowania wkładu organizacji pozarza˛dowych jest obchodzony właśnie w UE Rok Wolontariatu. Czwarte zadanie to
„bliski zwia˛zek z głównym priorytetem prezydencji polskiej, czyli Partnerstwo
Wschodnie – w tym kontekście pokazanie roli kultury w realizacji zadań zwia˛zanych z Partnerstwem, a także zwia˛zków pomie˛dzy Polska˛ a krajami Partnerstwa Wschodniego”20.
W program kulturalny polskiej prezydencji zostały także wpisane zadania merytoryczne. Ich wykonanie zostało powierzone trzem grupom tematycznym. Pierwsza grupa to Komitet ds. Kultury, którego priorytetem sa˛ kompetencje kulturowe,
czyli wkład kultury i kreatywności w rozwój kapitału intelektualnego Europy.
Według przedstawiciela resortu kultury temat ten „uzyskał duża˛ przychylność
Komisji Europejskiej, wpisuje sie˛ on w agende˛ prac Komisji Europejskiej w grupie
ds. kultury, pokazuja˛c wpływ kultury na rozwój społeczny”21. Kolejne tematy,
be˛da˛ce kontynuacja˛ prac prowadzonych na forum, to „Znak dziedzictwa europejskiego” i „Finansowanie kultury w kolejnej perspektywie finansowej”.
18
19
20
21
190
M. Wagińska-Marzec, Polska Prezydencja w UE (oprawa kulturalna), „Biuletyn
Instytutu Zachodniego” 2011 nr 52, 13 kwietnia 2011, s. 2.
Zob. szerzej M. Ryniejska-Kiełdanowicz, Public-relations Polski w okresie
kandydowania do Unii Europejskiej, Wrocław 2007.
Stenogram z Wspólnego posiedzenia Komisji UE oraz Komisji Kultury i środków
przekazu, 31 marca 2011 roku, nr 4895 – Informacja o programie kulturalnym
polskiej Prezydencji, jej promocji w kraju i za granica˛ oraz identyfikacji wizualnej,
Biuletyn, Kancelarii Sejmu, Biuro Komisji Sejmowych.
Tamże.
PROGRAM KULTURALNY POLSKIEJ PREZYDENCJI...
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
W ramach drugiej grupy roboczej ds. audiowizualnych tematem jest ochrona
i doste˛p do dziedzictwa audiowizualnego i filmowego oraz rozwój biblioteki
cyfrowej Europeana. Przedmiotem prac trzeciej grupy jest ustalenie treści dyrektyw unijnych m.in. w zakresie tzw. dzieł osieroconych oraz dotycza˛cych
zbiorowego zarza˛dzania prawami autorskimi i pokrewnymi22.
„Uwaga na kulture˛” – Krajowy Program Kulturalny Polskiej Prezydencji
Krajowy program kulturalny przygotował i realizuje Narodowy Instytut
Audiowizualny – instytucja podlegaja˛ca ministrowi kultury23. Hasło przewodnie
kampanii: „Uwaga na kulture˛”jest, zdaniem szefa Instytutu Michała Merczyńskiego, „jednocześnie forma˛ dowcipnego ostrzeżenia, jak i wezwania do zwrócenia szczególnej uwagi na kulture˛ podczas Prezydencji”. Program kulturalny
został poprzedzony kampania˛ promocyjna˛, która – w zamierzeniu autorów –
miała prowadzić do upowszechnienia idei, że dzie˛ki kulturze „zmienia sie˛
sposób widzenia, myślenia, zmienia sie˛ społeczeństwo”24. Reklamy odsyłały do
adresu www.uwaganakulture.pl, gdzie znajduje sie˛ obszerna zakładka na stronie www.nina.gov.pl pod hasłem „uwaga na kulture˛!” ze szczegółowym
kalendarzem i opisem wszystkich projektów realizowanych w ramach Krajowego Programu Kulturalnego25. Przesłaniem całego krajowego programu kulturalnego jest idea kultury jako narze˛dzia zmiany społecznej, co ma oznaczać, że
każdy uczestnik i twórca kultury może „dostrzec w niej potencjał społecznej
zmiany. Poprzez kreatywne działanie, postrzeganie siebie i własnej aktywności
w szerszym kontekście, można potraktować kulture˛ i sztuke˛ jako wartości
sprawcze, zakorzenione w realnym świecie i podejmuja˛ce z nim dyskusje˛, to
postawa, która˛ może przyja˛ć każdy człowiek”26. Program, a konkretnie realizowane w jego ramach wydarzenia artystyczne maja˛ przyczyniać sie˛ do zmiany
świadomości społecznej oraz artystycznej uczestników. Temu ma także służyć
udział w programie organizacji pozarza˛dowych, podkreślenie roli wolontariatu
oraz znaczenia Partnerstwa Wschodniego27.
Na Krajowy Program Polskiej Prezydencji składaja˛ sie˛ trzy grupy projektów:
. „projekty specjalne”, które sa˛ inicjowane przez NInA, odbywaja˛ sie
˛ w miastach
goszcza˛cych spotkania wysokiego szczebla – Sopocie, Wrocławiu, Krakowie, Poznaniu i w Warszawie oraz dodatkowo w miastach zaangażowanych
22
23
24
25
26
27
Tamże.
Statut Narodowego Instytutu Audiowizualnego, zała˛cznik do zarza˛dzenia MKiDN
z dnia 1 kwietnia 2009 roku.
Wytyczne dotycza˛ce promocji projektów realizowanych w ramach KPKPP, http://
http://galeria-arsenal.pl/przetargi/4ZP2011/Zalacznik-nr-9-do-SIWZ-4-ZP-11-wytyczne-wraz-z-zasadami-identyfikacji-wizualnej.pdf.
Wytyczne dotycza˛ce promocji projektów realizowanych w ramach KPKPP, http://
http://galeria-arsenal.pl/przetargi/4ZP2011/Zalacznik-nr-9-do-SIWZ-4-ZP-11-wytyczne-wraz-z-zasadami-identyfikacji-wizualnej.pdf.
Uwaga na kulture˛, Krajowy Program Polskiej Prezydencji.
Może budzić zaskoczenie takie zestawienie dwóch, zdawałoby sie˛, zupełnie
odmiennych inicjatyw.
191
ANNA WORONIECKA
w program Partnerstwa Wschodniego – w Lublinie, Białymstoku, Katowicach
i Krasnogrudzie; realizowane sa˛ we współpracy z organizacjami lokalnymi,
pozarza˛dowymi oraz licznymi partnerami europejskimi;
. „projekty rekomendowane przez Rade
˛ Programowa˛ ds. Oprawy Kulturalnej
Polskiego Przewodnictwa w Radzie UE”, organizowane przez narodowe instytucje kultury oraz wybrane instytucje współprowadzone (muzea, teatry,
opery i inne instytucje podległe MKiDN);
. wreszcie, najważniejsze „wydarzenia cykliczne i festiwale” odbywaja˛ce sie
˛
m.in. w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu, Katowicach i Trójmieście. Lista festiwali obejmuje wydarzenia organizowane przez państwowe
instytucje kultury podległe MKiDN oraz instytucje samorza˛dowe i pozarza˛dowe, zaakceptowane przez Rade˛ Programowa˛ ds. Oprawy Kulturalnej Polskiego Przewodnictwa w Radzie UE28.
Szczególna˛ wage˛ organizatorzy przywia˛zuja˛ do pierwszej z wymienionych grup
– „projektów specjalnych”; tu wspomnieć można o zorganizowanym 30 czerwca – w wigilie˛ Polskiej Prezydencji w Unii Europejskiej, a jednocześnie w setna˛
rocznice˛ urodzin Czesława Miłosza, spotkaniu „Europejska Agora”, które odbywało sie˛ w dawnym kompleksie dworskim rodziny Miłoszów w Krasnogrudzie
przy granicy polsko-litewskiej29. Innym szeroko opisanym wydarzeniem był
zorganizowany w dniach 3–31 lipca Otwarty Kurort Kultury – czyli projekt,
który kierował uwage˛ odbiorców na atrakcyjne, ale wcia˛ż nie do końca odkryte
miejsca Sopotu. Planowane były działania w przestrzeni publicznej, poza
głównym traktem miejskim, angażuja˛ce lokalna˛ społeczność i artystów. Projekty
specjalne organizowane sa˛ na terenie całej Polski.
W sumie Krajowy Program Polskiej Prezydencji przewidywał realizacje˛ tysia˛ca
projektów artystycznych. Priorytetowo potraktowano trzy wydarzenia: Inauguracje˛ Prezydencji 1 lipca, Europejski Kongres Kultury we Wrocławiu odbywaja˛cy
sie˛ od 8 do 11 września oraz zakończenie prezydencji w grudniu 2011 roku.
Pierwszy z projektów obejmował kilka wydarzeń kulturalnych. W Teatrze Wielkim – Operze Narodowej w Warszawie zaprezentowano inscenizacje˛ opery
Król Roger Karola Szymanowskiego. Równolegle na ulicach Warszawy odbywało sie˛ całodniowe widowisko muzyczne, rozgrywaja˛ce sie˛ na czterech
specjalnie przygotowanych scenach, dedykowanych różnym gatunkom muzycznym. Trzy z nich znajdowały sie˛ w różnych miejscach Warszawy: na Mariensztacie (scena dziecie˛ca), w Elektrowni Powiśle (scena eksperymentalna)
oraz na Rynku Nowego Miasta (scena etniczna)30. Za oprawe˛ artystyczna˛ sceny
głównej, która znajdowała sie˛ na Placu Defilad, odpowiadali Krzysztof Materna
i Kuba Wojewódzki, którzy przygotowali scenariusz koncertu: TU Warszawa,
28
29
30
192
http://www.nina.gov.pl/docs/prezydencjabiuroprasoweplikidopobrania/krajowyprogram-kulturalny-polskiej-prezydencji-2011.pdf.
Uwaga na kulture˛, Krajowy Program Polskiej Prezydencji.
http://old.prezydencjaue.gov.pl/archiwum/629-kulturalny-rozkad-jazdy-prezydencji.
PROGRAM KULTURALNY POLSKIEJ PREZYDENCJI...
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
obejmuja˛cy kompozycje muzyki klasycznej, filmowej, jazzowej i rozrywkowej.
Utwory Fryderyka Chopina, Andrzeja Kurylewicza, Jana A.P. Kaczmarka,
Krzysztofa Komedy i Wojciecha Kilara interpretowali Janusz Olejniczak, Leszek
Możdżer, orkiestra Sinfonia Varsovia, Tomasz Stańko Quintet, Me, Myself
and I oraz skrzypek Sebastian Karpiel-Bułecka. Gościem specjalnym był amerykański tre˛bacz Chris Botti. Dodatkowo w drugiej cze˛ści zostały przypomniane
przeboje polskiej muzyki rozrywkowej. Wykonali je Perfekt, Myslovitz, Lech
Janerka i Kapela ze Wsi Warszawa oraz wykonawcy zagraniczni, dla których
warunkiem udziału w koncercie było wykonanie polskiego przeboju31. Inauguracja polskiej prezydencji była wydarzeniem z szerokim udziałem publiczności oraz pozytywnym odbiorem medialnym. Wynikało to po cze˛ści z atrakcyjności programu, obejmuja˛cego wysta˛pienia wykonawców muzyki popularnej, rozpoznawalności autorów scenariusza czy z transmisji telewizyjnych
wybranych koncertów32. Inauguracja stała sie˛ przez to łatwo identyfikowalnym
przedsie˛wzie˛ciem Programu Kulturalnego Polskiej Prezydencji. Kolejnym jego
punktem był Europejski Kongres Kultury, który odbywał sie˛ od 8 do 11 września
we Wrocławiu33. Idea „Sztuka dla zmiany społecznej” miała przenikać trzy najważniejsze płaszczyzny tego wydarzenia:
. cze
˛ ść dyskusyjna˛, skupiaja˛ca˛ badaczy, artystów, aktywistów, ale także dziennikarzy, ekonomistów, programistów;
. cze
˛ ść artystyczna˛, przygotowywana˛ wspólnie przez NInA i środowiska
pozainstytucjonalne, które tworza˛c kulture˛ na własnych warunkach, wnosza˛
do niej nowa˛ jakość i potencjał różnorodności;
. cze
˛ ść zwia˛zana˛ z obszarem polityki kulturalnej, która˛ stanowiło spotkanie
ministrów kultury państw Unii Europejskiej oraz inicjatywa ogólnoeuropejskiej
grupy ore˛downików A Soul for Europe, przyczyniaja˛cych sie˛ do wcielania
w życie konkretnych, korzystnych dla kultury rozwia˛zań ustawodawczych34.
Ostatnim ze specjalnych projektów uznanych za kluczowe ma być uroczyste
zakończenie polskiej prezydencji i przekazanie jej Danii w grudniu 2011 roku.
Program tego wydarzenia, w porównaniu do dwóch poprzednich najważniejszych projektów, pozostaje najmniej eksponowany35. Podczas uroczystości
planowana jest akcja kolektywu artystycznego Superflex, współpracuja˛cego
z innym duńskim artysta˛ – Jensem Haanigiem, autorem prac o charakterze politycznym i społecznym. Zdaniem organizatorów, zaproszenie duńskich artystów
wia˛że sie˛ z umieje˛tnościa˛ wpisywania przez nich w działania artystyczne
refleksji politycznej i społecznej. W tym przypadku jest to kontekst trzydziestej
31
32
33
34
35
J. Cieślak, Feeria ognia i muzyki, „Rzeczpospolita” 30 czerwca 2011; Fajerwerki na
prezydencje˛, „Gazeta Wyborcza” 25 maja 2011.
J. Cieślak, Pałac kultury odleciał, „Rzeczpospolita, wydarzenia” 2 lutego 2011.
Europejski Kongres Kultury 8-11.09.2011, przewodnik, s. 31.
Tamże, s. 32
Wynika to z dotychczasowej praktyki unijnego przekazywania prezydencji, która
jest zwykle wydarzeniem kameralnym, bez obszernej oprawy kulturalnej.
193
ANNA WORONIECKA
rocznicy wprowadzenia stanu wojennego w Polsce. Miejscem wydarzenia ma
być pawilon autorstwa Olafura Eliassona36.
Wielość haseł, idei oraz zadań i celów stawianych przed krajowym programem
polskiej prezydencji, a także liczba projektów i wydarzeń, powoduja˛ trudności
w identyfikacji przez odbiorców jego głównego przesłania. Dodatkowo
zróżnicowanie wspomnianych elementów, wielość promocyjnych gadżetów,
filmów37, a nawet reklam, wreszcie pominie˛cie czynnika edukacyjnego mogło
sprawić, że Krajowy Program Kulturalny Polskiej Prezydencji stał sie˛ mało czytelny nie tylko dla przecie˛tnych odbiorców, lecz także dla środowisk opiniotwórczych. W efekcie słabo widoczny jest udział społeczeństwa w organizowanych przez NInA wydarzeniach. Udziałowi temu miała m.in. służyć akcja
GEST czyli akcja społeczna, która miała integrować społeczeństwo w określonej
sprawie38. W założeniu organizatorów, pocza˛wszy od warszawskiej inauguracji, widzowie mieli być zapraszani do włożenia maski – stylizowanego portretu
z obrazu Picassa, nawia˛zuja˛cego do odmienionej po wizycie w muzeum twarzy
bohatera spotu promuja˛cego Krajowy Program Kulturalny Polskiej Prezydencji –
„Uwaga na kulture˛!” Zarówno spot, jak i gest miały nawia˛zywać do głównego
przesłania programu – „Art for Social Change – Kultura dla zmiany społecznej”39. Projekt ten pozostał jednak niezrealizowany.
Zagraniczny Program Polskiej Prezydencji
Drugim komponentem Programu Kulturalnego Polskiej Prezydencji sa˛ wydarzenia organizowane za granica˛. Podmiotem odpowiedzialnym za ich przygotowanie oraz realizacje˛ jest Instytut Adama Mickiewicza. Zadanie to wymaga
jednak ścisłej współpracy Instytutu z Ministerstwem Spraw Zagranicznych (Departamentem Dyplomacji Publicznej i Kulturalnej), a przede wszystkim z polskimi placówkami w wybranych stolicach na świecie40. W ramach tej współ36
37
38
39
40
194
Projekt Olafura Eliassona wygrał w zamknie˛tym konkursie, który pod koniec 2010
roku został ogłoszony przez Narodowy Instytut Audiowizualny. Partnerem projektu
jest Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. „Przestrzenna, lekka czerwonobiała konstrukcja pawilonu zaprasza do uczestnictwa w kulturze i życiu
społecznym, wpisuja˛c sie˛ w przewodnia˛ idee˛ Krajowego Programu Kulturalnego
Polskiej Prezydencji – Sztuka dla zmiany społecznej (Art for Social Change)”.
W okresie bezpośrednio poprzedzaja˛cym polska˛ prezydencje˛ pojawiło sie˛ wiele
wydarzeń maja˛cych wypromować to wydarzenie w kraju czy zagranica˛. Prezentacja filmów m.in. Tomasza Bagińskiego, logo: Prezydencji, Programu zagranicznego, programu krajowego, wreszcie prezentacje „gadżetów” prezydencji, polskiego designu, w tym m.in. mebli, sprawiły, że trudno jest zidentyfikować jeden motyw
przewodni.
Tego rodzaju gestem społecznym jest „Światełko do Nieba” podczas corocznej
Wielkiej Orkiestry Świa˛tecznej Pomocy, kiedy o danej godzinie gasimy w mieszkaniach światła i stawiamy w oknie zapalone świece. Uwaga na kulture˛, Krajowy
Program Polskiej Prezydencji 2011, http://www.nina.gov.pl/docs/prezydencjabiuroprasoweplikidopobrania/krajowy-program-kulturalny-polskiej-prezydencji-2011.pdf.
Tamże.
Strategiczne założenia programu kulturalnego Polskiej prezydencji w II połowie
2011 roku, Dokument Rza˛dowy 2009.
PROGRAM KULTURALNY POLSKIEJ PREZYDENCJI...
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
pracy IAM zwracał sie˛ do Ambasad RP i Instytutów Polskich m.in. o konsultacje
programu artystycznego, wsparcie merytoryczne przy tworzeniu składu uczestników i zakresu przedmiotowego wizyt studyjnych, współorganizacje˛ wybranych projektów czy wreszcie wsparcie formalno-administracyjne albo logistyczne. Zagraniczny Program Polskiej prezydencji realizowany jest pod hasłem
I, CULTURE. Jego przesłanie jest dość czytelne, wielokrotnie podkreślane przez
dyrektora IAM – Pawła Potoroczyna: promocja Polski poprzez kulture˛. Stanowisko szefa IAM wobec możliwości „wykorzystywania kultury” do promocji
państwa zostało przedstawione na pierwszym, odbywaja˛cym sie˛ w Krakowie,
Kongresie Kultury41. Wskazywał on wówczas, że
promocja kulturalna jest dziś szczególnie istotnym elementem kształtowania mie˛dzynarodowych stosunków politycznych i gospodarczych. Rola kultury w całości wymiany
dóbr i wartości cywilizacyjnych rośnie i jest per saldo jednym z ekonomicznie najtańszych i najbardziej skutecznych mediów tej wymiany. [...] pozycjonowanie wizerunku
danego kraju w opinii światowej w najwie˛kszej bodaj mierze zależy od ekspansywności
jego kultury, to zaś nie może być skuteczne bez spójnej i skoordynowanej polityki
państwa w tym zakresie oraz skutecznych i nowoczesnych metod, a także powagi
instytucji te˛ polityke˛ realizuja˛cych42.
Uzasadnieniem dla wyboru hasła było natomiast wskazanie, że stanowi ono poła˛czenie jednostki z kultura˛, która˛ ta jednostka ma tworzyć, doświadczać, przeżywać, kwestionować: „Bez ja nie ma kultury. Ja bez kultury nie ma sensu”43.
Zgodnie z ustaleniami, Zagraniczny Program kulturalny Polskiej Prezydencji
realizowany jest w dziesie˛ciu wytypowanych wspólnie z MSZ stolicach (stolice
pie˛ciu państw członkowskich UE: Bruksela, Berlin, Paryż, Londyn, Madryt oraz
pie˛ciu państwa spoza UE: Moskwa, Mińsk, Kijów, Tokio i Pekin. Według
MKiDN argumentem przemawiaja˛cym za wskazaniem tych właśnie stolic sa˛
interesy gospodarcze oraz polityczne44.
Z drugiej strony, niezależnie od realizowanego przez IAM programu, w pozostałych ośmiu stolicach europejskich oraz w Nowym Jorku i Tel Awiwie działaja˛
Instytuty Polskie, które organizuja˛ własne projekty kulturalne zwia˛zane z polska˛
prezydencja˛. Dotyczy to także przedstawicielstw dyplomatycznych w wybranych krajach przyjmuja˛cych. Dodatkowo Departament Dyplomacji Publicznej i Kulturalnej MSZ podejmuje działania służa˛ce kreowaniu pozytywnego
41
42
43
44
Raport: Od wymiany kulturalnej do nowej inteligentnej siły, Promocja Polski przez
kulture˛, red. P. Potoroczyn, Raport o promocji kultury polskiej za granica˛,
prezentowany na I. Kongresie Kultury Polskiej, Kraków 2009.
Tamże.
I, Culture, Made In EU, Powered In Poland, http://www.culture.pl/pelna-tresc//
eo_eventªsset_publisher/HPh6/content/i-culture-made-in-the-eu-powered-by-poland-1?redirect=http%3A%2F%2Fwww.culture.pl%2Fo-programie%3Fp_pi˛d%3Deo_eventªsset_publisherI˛NSTANCEU
˛ mj7%26p_pl, ifecycle%3D0%26p_p_state%3Dnormal%26p_p_mode%3Dview%26p_p_coli˛d%3Dcolumn-2%26p_p_col_pos%3D2%26p_p_col_count%3D3%26_eo_eventªsset_publisherI˛NSTANCEU
˛ mj7_currentURL%3D%252Fo-programie
I, Culture, Made In EU, Powered In Poland.
195
ANNA WORONIECKA
wizerunku Polski za granica˛, a także jej promocji, również w sferze kultury.
Z jego inicjatywy wyprodukowano m.in. film z udziałem najwie˛kszych aktorów
oraz kompozytorów, którzy opowiadaja˛ o swoich zwia˛zkach z Polska˛45. Inna˛
inicjatywa˛ MSZ było wytypowanie, dość niekonwencjonalne jak na polskie
warunki, upominków dla gości biora˛cych udział w spotkaniach polskiej prezydencji: spinek do koszul, teczek46, wreszcie ceramiki z mlekiem i miodem, czy
dość mocno krytykowanych zabawek – kolorowych ba˛czków47. Te ostatnie
zostały wybrane przez MSZ z katalogu rekomenduja˛cego najlepsze projekty
polskich projektantów. Produkty te, zdaniem przedstawicielki MSZ, niosa˛ soba˛
przekaz Prezydencji i jednocześnie przyczyniaja˛ sie˛ do promocji Polski, a dodatkowo zapewniaja˛ spójność komunikacji wizualnej Prezydencji Polski48. Inna˛
forma˛ promocji Polski ma być wykorzystywanie przy odbywanych spotkaniach
Prezydencji polskiego designu.
W ramach zagranicznego programu polskiej prezydencji I, Culture organizowanych jest czterysta wydarzeń, które maja˛ prowadzić do poznania Polski jako
kraju nowoczesnego i unikatowego, o bogatej i kreatywnej kulturze współczesnej – k r e a t y w n e g o z a g ł e˛ b i a E u r o p y.
Pia˛tego stycznia 2010 roku Rada Programowa ds. Oprawy Kulturalnej Polskiego
Przewodnictwa w Radzie UE zatwierdziła sześć filarów programu kulturalnego
polskiej Prezydencji, przygotowanych przez Instytut Adama Mickiewicza.
Stanowia˛ one kluczowe wydarzenia spośród kilkuset projektów organizowanych w ramach zagranicznego programu. Pierwszy z nich to prezentacja twórczości Karola Szymanowskiego, najwybitniejszego po Fryderyku Chopinie polskiego kompozytora. Jak wskazuja˛ organizatorzy, „po jego dzieła coraz cze˛ściej
sie˛gaja˛ wybitni muzycy i twórcy operowi m.in Valery Giergiew, David Pountney, Mariusz Treliński”. W programie prezentowane sa˛ koncertowe i kameralne
wykonania utworów kompozytora, a także opera Król Roger – uważana za jedna˛
z najważniejszych nowoczesnych oper pocza˛tku XX wieku. Kolejny filar zagranicznego programu to dorobek Stanisława Lema. „Główne wydarzenie
programu to oparty na prozie Lema awangardowy, plenerowy spektakl Planeta
Lem przygotowany przez Teatr Biuro Podróży. Lem to najcze˛ściej tłumaczony
polski pisarz, autor, po którego che˛tnie sie˛gaja˛ również wybitni reżyserzy fil-
45
46
47
48
196
Crowe, Redford, Duvall... Gwiazdy w nowym filmie promocyjnym, „Polska The
Times” 12 lipca 2011. „W założeniu MSZ obraz ma być „najbardziej efektywnym
instrumentem promocji naszego kraju. Jego projekcje maja˛ towarzyszyć imprezom
organizowanym przez polskie placówki za granica˛”.
Spinki, aktówki i ba˛czki w prezencie dla delegacji w czasie Prezydencji Polski w UE,
„Gazeta Prawna” 11 maja 2011.
Wybór tych ostatnich poddany był masowej krytyce w mediach i na portalach,
jednak na tle upominków innych państw: wiecznych piór i krawatów, ba˛czki
wydaja˛ sie˛ odbiegać od przyje˛tych standardów, a tym samym wzbudzać pozytywne
emocje. Wysta˛pienie rzecznik MSZ.
Uzasadnienie udzielenia przedmiotowego zamówienia, Departament Przewodnictwa Polski w Radzie UE MSZ, Biuletyn Zamówień Publicznych, 2011.
PROGRAM KULTURALNY POLSKIEJ PREZYDENCJI...
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
¤
mowi, m.in Andriej Tarkowski, Steven Soderbergh (Solaris), czy Ari Folman,
który rozpocza˛ł właśnie zdje˛cia do Kongresu futurologicznego”49.
Z uwagi na obchodzona˛ w tym roku setna˛ rocznice˛ urodzin Czesława Miłosza
w programie nie zabrakło twórczości tego autora. Z okazji Prezydencji został
wydany audiobook, na którym znajda˛ sie˛ wiersze Miłosza czytane w kilkunastu
je˛zykach przez gwiazdy światowego filmu i teatru.
Czwartym filarem programu zagranicznego ma być Przewodnik do Polaków –
cykl dokumentów „w ciekawy i przewrotny sposób opowiadaja˛cy o współczesnym polskim społeczeństwie. To najnowsza historia Polski i Polaków pokazana
poprzez muzyke˛ rockowa˛, mode˛, zabawy i zabawki, wyprawy himalaistyczne
oraz obyczaje seksualne50. Reżyserii jednego z nich podja˛ł sie˛ nominowany do
Oskara Bartek Konopka”51.
Kolejny z filarów to interaktywny multimedialny projekt w przestrzeni publicznej I, Culture. Ma poła˛czyć uczestników w Berlinie, Brukseli, Kijowie, Kopenhadze, Londynie, Madrycie, Mińsku, Moskwie, Paryżu, Pekinie, Tokio, Warszawie. Zapraszani do współpracy mieszkańcy światowych metropolii podczas
kolejnych happeningów przez polska˛ artystke˛ Monike˛ Jakubiak w każdym
mieście stworza˛ gigantyczny kawałek puzzla z materiału. Powstawanie kolejnych puzzli i budowanie układanki śledzić be˛da˛ internauci.
Wreszcie ostatni z projektów to „I, CULTURE Orchestra” przedsie˛wzie˛cie, stworzone przez młodych muzyków z Polski i krajów położonych na wschód od Unii
Europejskiej: Ukrainy, Białorusi oraz m.in. Mołdawii, Armenii, Azerbejdżanu
i Gruzji. Doświadczenia mie˛dzynarodowe w tworzeniu tego rodzaju zespołów, takich jak West-Eastern Divan Orchestra udowadniaja˛, że stanowia˛ nie tylko niepowtarzalna˛ szanse˛ na rozwój profesjonalny i nawia˛zanie kontaktów, ale maja˛
też ogromny potencjał społeczny i polityczny52. W założeniu autorów zagranicznego programu kulturalnego polskiej prezydencji wydarzenia maja˛ być organizowane we współpracy z zagranicznymi partnerami. Oznacza to, że wie˛kszość
projektów realizowanych jest w tzw. przestrzeni publicznej państw przyjmuja˛cych: salach wystawowych, koncertowych, teatrach, kinach czy galeriach, a nawet w siedzibach najwyższych instytucji państwowych czy europejskich53. O ile
jednak takie możliwości stworzone sa˛ w stolicach, takich jak Berlin czy Madryt, to
w przypadku Mińska lub w mniejszym stopniu Kijowa, wykorzystanie „infrastruktury kulturalnej” tych stolic może okazać sie˛ trudne albo nawet niemożliwe.
49
50
51
52
53
I, Culture, Made In EU, Powered In Poland.
L. Stomma, Polaków seks wyja˛tkowy, „Polityka” 2011 nr 7 (2794).
Zagraniczny Program Kulturalny Polskiej Prezydencji, IAM, http://www.iam.pl/pl/
dzialalnosc/prezydencja.html (23 września 2011).
Tamże.
Ambasada RP w Hadze zorganizowała koncerty jazzowe oraz muzyki klasycznej
w salach Pałacu Pokoju, siedzibie takich instytucji, jak Mie˛dzynarodowy Trybunał
Sprawiedliwości oraz Stały Sa˛du Arbitrażowy. Polski jazz i klasyka w stolicy pokoju,
http://pl2011.eu/content/polski-jazz-i-klasyka-w-stolicy-pokoju (18 września 2011).
197
ANNA WORONIECKA
Z perspektywy polskiej polityki zagranicznej Program Kulturalny Polskiej Prezydencji 2011 sprze˛żony został z jej podstawowymi kierunkami: budowaniem pozytywnego wizerunku państwa za granica˛ czy kreacji Partnerstwa Wschodniego.
Pozostaje pytanie, na ile konkretne wydarzenia czy projekty ułatwiaja˛ realizacje˛
priorytetów polityki zagranicznej w obecnych okolicznościach politycznych
i gospodarczych w Unii Europejskiej. I pytanie istotne z punktu widzenia polskiej
kultury: w jakim stopniu program kulturalny prezydencji stał sie˛ czynnikiem,
dzie˛ki któremu dochodzi do realizacji idei kultury jako narze˛dzia społecznej
zmiany? Wreszcie – na ile najważniejsze wydarzenie krajowego programu kulturalnego polskiej prezydencji – Kongres Kultury we Wrocławiu przyczyniło sie˛ do
zdiagnozowania obecnej sytuacji społeczno-ekonomicznej i dało intelektualna˛
podbudowe˛ do myślenia o sztuce jako jednym z narze˛dzi zmiany społecznej54.
CULTURAL PROGRAMME OF THE POLISH PRESIDENCY
IN THE EUROPEAN UNION
From the point of view of Polish foreign affairs the Cultural Programme of
Polish Presidency 2011 has been coupled with its basic aims and directions:
creating of a positive image of the state abroad or of the Eastern Partnership.
It remains an open question to what extent do the concrete events or
projects facilitate realisation of the priorities of the foreign affairs in the
current political and economic circumstances in the European Union; to
what extent the cultural programme of the Presidency has become a factor
owing to which the realisation of the idea of culture as a tool for social
change is made possible and whether the most important event of the local
cultural programme of the Polish Presidency – the Culture Congress in
Wrocław provided an apt diagnosis of the current social and economic
situation and whether it offered an intellectual basis for thinking about art as
one of the tools of the social change.
54
198
J. Erbel, Dla kogo ta zmiana społeczna przez kulture˛, „Mała Kultura Współczesna”
(18 września 2011).