docNUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej
download 
Reklamacja Transkrypt
NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej
Konferencja naukowa NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, 18 marca 2013 r. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Centrum NUKAT NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej materiały z konferencji naukowej Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, 18 marca 2013 r. Warszawa 2013 Anna Wołodko Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie [email protected] Recenzje tekstów: dr hab. Jerzy Franke, dr Włodzimierz Daszewski, Anna Wołodko Redakcja Kamila Grzędzińska Korekta Ewa Fibinger, Kamila Grzędzińska Skład Kamila Grzędzińska Przekład abstraktów Agnieszka Kasprzyk Zdjęcie na okładce Jadwiga Antoniak ISBN 978-83-93-6791-0-2 Niniejsza publikacja, będąca pokłosiem konferencji naukowej „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej”, została przygotowana w ramach projektu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej” współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w zakresie Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Publikacja dostępna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0. Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów oraz Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Zezwala się na dowolne wykorzystanie treści, pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej i wskazania autorów oraz Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie jako właścicieli praw do tekstu. Tekst licencji dostępny pod adresem: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode Spis treści Słowem wstępu 7 NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej: blaski i cienie Anna Wołodko, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie 9 Proces typowania czasopism dziewiętnastowiecznych przeznaczonych do digitalizacji – problemy metodyki pracy Zbigniew Olczak, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie 19 KaRo 2001–2013, dwanaście lat polskiej wyszukiwarki bibliograficznej Tomasz Wolniewicz, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 29 NUKAT i Federacja Bibliotek Cyfrowych – pierwsze wyniki działań w kierunku integracji metadanych Cezary Mazurek, Marcin Mielnicki, Krzysztof Sielski, Marcin Werla, Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe 35 Standardy katalogowania gwarantem jakości informacji i filarem współpracy w katalogach centralnych Małgorzata Wielek-Konopka, Biblioteka Jagielońska 47 NUKAT wobec nowych trendów w katalogowaniu Leszek Śnieżko, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Centrum NUKAT 63 Katalogi centralne: aspekty polityczne Henryk Hollender, Biblioteka Uczelni Łazarskiego w Warszawie 69 NUKAT – czy doszliśmy do ściany? Agnieszka Kasprzyk, Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Centrum NUKAT 77 Anna Wołodko Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie [email protected] Słowem wstępu Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie w latach 2009–2013 realizowała projekt finansowany ze środków Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej”, którego celem było zapewnienie szerszego dostępu do informacji o zbiorach polskich bibliotek naukowych oraz do wybranych zasobów cyfrowych online. Efekty prac, przeprowadzonych w ramach projektu przedstawiają się imponująco: do katalogu centralnego NUKAT włączono opisy bibliograficzne z katalogów lokalnych 30 polskich bibliotek naukowych, dzięki czemu znacząco wzrosła wartość informacji centralnej. Zmodernizowano wyszukiwarkę katalogu rozproszonego KaRo. Wykonano retrokonwersję opisów katalogowych 1 825 tytułów czasopism z lat 1801–1939 z katalogów kartkowych bibliotek Uniwersytetu Warszawskiego oraz poszerzono zasób biblioteki cyfrowej e-bUW o wersje elektroniczne najcenniejszych czasopism ze zbiorów bibliotek UW. Konferencja naukowa „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej”, która odbyła się 18 marca 2013 r. w gmachu Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, była podsumowaniem osiągnięć projektu i jednocześnie okazją do rozważań na temat przepływu i dostępu do informacji naukowej w Polsce, wpływu nowoczesnych technologii na funkcjonowanie bibliotek, roli norm i standardów we wspólnym budowaniu i szerokim wykorzystywaniu źródeł wiedzy, perspektyw rozwoju dla katalogów centralnych, bibliotek cyfrowych, repozytoriów wiedzy i baz danych. Zaproszeni prelegenci reprezentowali wszystkie środowiska, które objął swoim zasięgiem projekt. Znaleźli się wśród nich koordynatorzy i wykonawcy zadań zapisanych w projekcie oraz ich odbiorcy. Merytoryczną opiekę nad konferencją sprawowali Członkowie komitetu naukowego: prof. dr hab. Alojzy Nowak, dr hab. Jadwiga Woźniak-Kasperek, dr hab. Jerzy Franke, dr Włodzimierz Daszewski oraz Anna Wołodko – główny koordynator projektu. Sesje oraz dyskusje prowadziły: Ewa Kobierska-Maciuszko, ustępująca ze stanowiska po 10 latach pracy, Dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie oraz Maria Burchard, kierownik Centrum NUKAT, współzałożycielka katalogu centralnego NUKAT. Niniejsza publikacja jest zbiorem recenzowanych tekstów wygłoszonych referatów. 7i Anna Wołodko Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie [email protected] NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej: blaski i cienie Wstęp Projekt „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej” jest realizowany przez Bibliotekę Uniwersytecką w Warszawie (BUW) w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (POIG), Oś priorytetowa 2. Infrastruktura sfery B+R, Działanie 2.3. Inwestycje związane z tworzeniem infrastruktury informatycznej nauki. Większość prac w projekcie jest prowadzona w ramach poddziałania 2.3.2. (Projekty w zakresie rozwoju zasobów informacyjnych nauki w postaci cyfrowej); prace rozwojowe nad wyszukiwarką KaRo należą do poddziałania 2.3.3. (Projekty w zakresie rozwoju zaawansowanych aplikacji i usług teleinformatycznych). Przygotowania do udziału w konkursie Projekt został zgłoszony w I konkursie dla działania 2.3. w końcu sierpnia 2008 r. Początkiem projektu było otwarte spotkanie informacyjne dla przedstawicieli jednostek organizacyjnych Uniwersytetu Warszawskiego (UW) „Fundusze strukturalne w nowej perspektywie finansowej 2007-2013”, które odbyło się 30 stycznia 2008 r. Wzięli w nim udział przedstawiciele instytucji odpowiadających za wdrażanie funduszy strukturalnych – Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW) oraz Mazowieckiej Jednostki Wdrażania Funduszy Unijnych. Wtedy po raz pierwszy dowiedzieliśmy się o istnieniu programów operacyjnych i o tym, że działanie 2.3. w POIG jest zatytułowane „Tworzenie infrastruktury informatycznej nauki”. Pomyśleliśmy, że to brzmi znajomo, że to hasło, którego nie trzeba oswajać, w które nie trzeba na siłę wpisywać działań biblioteki. To spotkanie było ważne z tego względu, że zdobyliśmy wiedzę na temat źródeł finansowania, ale też zostaliśmy skutecznie zachęceni do myślenia o projekcie. W przypadku bibliotek akademickich istotne jest, by czuć wsparcie macierzystej uczelni. Skoro o wsparciu Uniwersytetu mowa chcę wspomnieć o roli Biura ds. Wspomagania Rozwoju UW (BWR UW). Biuro to zostało powołane, aby występować o środki na projekty realizowane przez Uniwersytet Warszawski, ale także po to, aby wspierać te jednostki UW, które realizują projekty samodzielnie. Z pomocy Biura korzystaliśmy wielokrotnie w trakcie trwania naszego projektu. Za każdym razem, kiedy brakowało nam wiedzy albo doświadczenia w kontaktach z Instytucją Pośredniczącą (najpierw MNiSW, a od 2011 r. Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR)) koledzy z BWR służyli nam radą i wsparciem, bez nich realizacja projektu byłaby z pewnością znacznie trudniejsza. Pomoc BWR dla jednostek UW jest wpisana w zadania Biura, ale warto podkreślić, że akurat w tym przypadku była realnym wsparciem i była dla nas bardzo cenna. Na kształt naszego projektu miało wpływ także to, co działo się w 2008 roku w środowisku bibliotek naukowych w Polsce. Od 2007 r. trwał projekt „Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego”. Jego celem było kompleksowe zabezpieczenie oraz wprowadzenie do obiegu naukowego i kulturalnego zbiorów pięciu cieszyńskich instytucji bibliotecznych i archiwalnych: Książnicy Cieszyńskiej, Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Cieszynie, Biblioteki i Archiwum im. Tschammera przy Parafii Ewangelicko-Augsburskiej, Archiwum i Biblioteki Konwentu Zakonu Bonifratrów oraz Biblioteki Muzeum Śląska Cieszyńskiego. Wartość projektu wyniosła ogółem 2 027 185 euro, z czego 81,78% ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego, a w pozostałej części z dotacji pochodzącej z programu Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (http://www.eog.kc-cieszyn.pl/). W projekcie zaplanowano i zrealizowano działania inwestycyjne 9i (remont i wyposażenie siedzib pięciu bibliotek i archiwów, modernizacja pracowni konserwatorskiej Książnicy Cieszyńskiej), konserwatorskie (dezynfekcja, czyszczenie i zabiegi introligatorskie 43 000 woluminów oraz 900 metrów bieżących akt archiwalnych, kompleksowa konserwacja 144 manuskryptów i druków), ponadto skatalogowano ponad 37 500 woluminów (w tym przede wszystkim starych druków i/lub kodeksów rękopiśmiennych) oraz 60 metrów bieżących archiwaliów, zdigitalizowano i zmikrofilmowano ok. 570 000 stron dawnej prasy, rękopisów oraz starych druków, do użytku publicznego oddano Muzeum Protestantyzmu na Śląsku Cieszyńskim, uruchomiono „Szlak cieszyńskich archiwów i bibliotek zabytkowych”, wyposażając go w zestaw wydanych drukiem przewodników i informatorów. Projekt ten był pierwszym dużym projektem bibliotecznym finansowanym ze środków zewnętrznych. Skomplikowany organizacyjnie (realizowany przez konsorcjum złożone z instytucji świeckich i kościelnych – różnych wyznań) był zachęcającym przykładem, że biblioteki mogą realizować projekty kosztowne i trudne. Analizując projekt cieszyński dowiedzieliśmy się także, jakich rozwiązań powinno się unikać (szczególnie pouczające były dla nas trudności z przetargiem na opracowanie zbiorów). Dopiero później, bo w 2010 roku, największe polskie biblioteki naukowe rozpoczęły swoje duże projekty: Biblioteka Jagiellońska projekt „Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa” realizowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, a Biblioteka Narodowa i NASK (Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa) projekt ACADEMICA w ramach POIG. Ani bezpośrednie otoczenie BUW, ani świadomość istnienia innych przedsięwzięć bibliotecznych w Polsce nie były decydującymi czynnikami dla powstania projektu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej”, ale wszystkie razem stworzyły atmosferę przychylną wymyślaniu działań i planowaniu projektów. Od pomysłu do wniosku Gdy mieliśmy już za sobą pierwszy etap: wybór źródła finansowania, mogła rozpocząć się właściwa praca nad projektem. Zaczęliśmy od spotkań grupy bibliotekarzy, chętnych do zajęcia się zadaniem spoza zakresu obowiązków. Grupa pracowników BUW nie tworzyła na tym etapie zorganizowanej struktury. Spotkania zaczęły się od burzy mózgów, podczas których zbierano skojarzenia, których wspólnym mianownikiem był wyłącznie tytuł działania 2.3. POIG „Tworzenie infrastruktury informatycznej nauki”. To był trudny etap, planowanie projektu na taką skalę zdarzyło się w BUW po raz pierwszy. Co prawda działanie 2.3. nie miało określonej minimalnej wartości wydatków kwalifikowalnych, ale wiadomo było, że w innych działaniach tego priorytetu minimum zostało określone na poziomie 4 mln zł. Wiadomo było także, że projekt ma mieć charakter ponadregionalny, działania należało zaplanować z pewnym rozmachem, zdecydowaliśmy więc również w naszym projektowanym działaniu 2.3. nie przekraczać minimum 4 mln zł. Trudność tego pierwszego etapu polegała również na tym, że należało zaplanować działania, które będą różne od tego, co każda biblioteka robi na co dzień, które będą miały sens w momencie planowania i pod koniec realizacji projektu oraz takie, które wpiszą się w założenia działania 2.3. POIG. Początkowa wersja projektu znacząco różniła się od finalnej. Pierwszą logiczną całością, której pomysł powstał w Centrum NUKAT (jego autorką była Agnieszka Kasprzyk), była koncepcja utworzenia portalu informacyjnego pod nazwą UNIWERSJA. Portal ten miał łączyć w sobie funkcje katalogu centralnego NUKAT i wyszukiwarki KaRo oraz dawać dostęp do narzędzi tworzenia bibliografii, narzędzi e-learningowych, e-zbiorów, systemu wspierającego realizację wypożyczeń międzybibliotecznych i zdalnych usług bibliotecznych, narzędzi do badania satysfakcji użytkowników. Przewidziano w nim „piaskownicę B+R” – miejsce do testowania technik i zasobów informacyjnych. Z tej pierwszej listy działań w etapie realizacji uwzględniono scalanie katalogów lokalnych oraz modernizację KaRo. Na dokładne przemyślenie, rozpisanie na konkretne działania i włączenie do projektu pozostałych czynności zabrakło nam doświadczenia, wyobraźni, czasu. Wiele z porzuconych czynności wymagało zaplanowania ogólnopolskiej współpracy, obawialiśmy się, że takiego powszechnego porozumienia bibliotek (nawet wokół słusznych spraw) nie uda się osiągnąć w krótkim czasie. Zadania te nie zostały włączone do żadnego z realizowanych później projektów bibliotecznych, co nie znaczy, że przestały być potrzebne, 10 czy też stan obecny ich rozwoju jest zadowalający. Szczególnie brak nowoczesnego systemu wypożyczeń międzybibliotecznych jest w XXI wieku rażącym zaniedbaniem środowiska. Opracowując projekt należało nie tylko konkretne działania zaplanować i w odpowiedni sposób opisać, ale także oszacować ich koszt. Zdecydowaliśmy się skoncentrować na takich zadaniach, które mogliśmy wykonać sami, powierzyć je bibliotekom stale współpracującym z Centrum NUKAT oraz takich, które można zamówić jako usługi zewnętrzne. Do działań związanych ze scalaniem katalogów i modernizacją wyszukiwarki KaRo ostatecznie dodaliśmy retrokonwersję czasopism ze zbiorów BUW i bibliotek wydziałowych UW oraz skanowanie XIX-wiecznych czasopism ze zbiorów BUW, aby zasilić nimi elektroniczną bibliotekę Uniwersytetu Warszawskiego e-bUW. Scalanie katalogów lokalnych w NUKAT Włączenie do katalogu centralnego NUKAT rekordów bibliograficznych wytworzonych w lokalnych katalogach bibliotek przed powstaniem katalogu centralnego od dawna było w planach Centrum NUKAT. W 2006 r. stało się nawet przedmiotem wniosku do władz UW o środki na badania własne. Wniosek ten nie doczekał się pozytywnej reakcji. Może i słusznie – nie było powodu, aby duże ogólnopolskie przedsięwzięcie było finansowane jedynie ze środków Uniwersytetu. Działanie 2.3. POIG wydaje się być znacznie właściwszym źródłem funduszy. Ostatecznie zdecydowano, że procesem scalania danych będą objęte 24 lokalne katalogi 30 bibliotek tworzone w latach 1994–2002 z wykorzystaniem haseł z Centralnej Kartoteki Haseł Wzorcowych (CKHW). Modernizacja KaRo W projekcie przedstawiliśmy wyszukiwarkę KaRo, jako narzędzie wykorzystywane przede wszystkim przez bibliotekarzy. Planowane działania modernizacyjne miały na celu rozpropagowanie jej wśród nieprofesjonalnych użytkowników (głównie naukowców, pracowników sfery B+R, studentów itp.), jako przede wszystkim wyszukiwarki opisów bibliograficznych z bibliotek naukowych. Dodatkowo zaplanowano wyposażenie KaRo w możliwość wyszukiwania w zasobach polskich bibliotek cyfrowych. Retrokonwersja czasopism Ponieważ przedmiotem procesu scalania katalogów miały być wyłącznie wydawnictwa zwarte, przyjęto założenie, że retrospektywnemu katalogowaniu zostaną poddane czasopisma ze zbiorów bibliotek Uniwersytetu Warszawskiego – w sumie 1600 tytułów. W trakcie trwania projektu dzięki oszczędnościom uzyskanym w innych działaniach zwiększono tę liczbę do 1825 tytułów. W BUW retrokonwersja objęła przede wszystkim czasopisma najczęściej zamawiane przez czytelników do Czytelni Ogólnej, w pierwszym rzędzie ukazujące się od 1801 do 1939 r., stanowiące cenne źródła do badań historycznych. W bibliotekach wydziałowych wyboru tytułów do katalogowania retrospektywnego dokonali bibliotekarze. Przy wyborze brana była pod uwagę ich unikatowość w skali ogólnopolskiej oraz przydatność dla badań naukowych. Jeśli przeznaczony do katalogowania retrospektywnego tytuł miał już swój rekord bibliograficzny w katalogu NUKAT, wówczas był on kopiowany do katalogu lokalnego i sporządzano dla niego wyłącznie rekord zasobu. Wprowadzenie opisów tych czasopism do katalogu NUKAT oraz katalogu online bibliotek UW istotnie wpłynęło na zwiększenie wartości informacyjnej obydwu baz. Z uwagi na bardzo nieliczną grupę bibliotekarzy posiadających uprawnienia do sporządzania rekordu bibliograficznego czasopism w katalogu centralnym NUKAT oraz rekordu zasobu w katalogu lokalnym (łącznie na UW 10 osób), konieczne dla realizacji projektu było przeprowadzenie szkoleń w pierwszym etapie projektu. Dzięki tym szkoleniom zespół katalogerów czasopism na UW zwiększył się do 41 osób. Digitalizacja W projekcie zapisaliśmy: „Cyfryzacji poddane zostaną najcenniejsze czasopisma ze zbiorów BUW, głównie spośród tych, które zostaną poddane katalogowaniu retrospektywnemu.” Zaplanowano sporządzenie 3 mln skanów, poddanie ich OCR-owaniu i przetworzenie do formatu DjVu. Docelowo wszystkie publikacje zostaną zamieszczone w elektronicznej bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego e-bUW. Założono, że w ramach realizowanego projektu zostanie zaimplementowanych 40 tys. publikacji. 11i Wszystkie te działania razem dały się opisać hasłem „wspomaganie infrastruktury informatycznej nauki”, można było je ująć w spójny wniosek i pozwalały nam na przeprowadzenie działań na taką skalę, na jaką z pewnością nie znaleźlibyśmy funduszy w budżecie BUW. Budżet projektu Wartość projektu została na etapie aplikowania o wniosek skalkulowana na poziomie 9,7 mln złotych. Koszt realizacji projektu to trzy zasadnicze typy wydatków: • zakup sprzętu (koszt założony: 1 828,5 tys. zł, realizacja: 3 360,8 tys. zł), • zakup usługi digitalizacji zewnętrznej (koszt założony: 5 490 tys. zł, realizacja: 3 269,5 tys. zł), • wynagrodzenia osób zaangażowanych w realizację projektu (koszt założony: 1 185,5 tys. zł, realizacja: 1 824 tys. zł). Ponadto w studium wykonalności założono, że sporządzenie dokumentacji projektu będzie kosztem na poziomie 30 tys. zł (okazało się, że ten koszt wyniósł ostatecznie 12,2 tys. zł). Koszty ogólne (księgowość i zarządzanie projektem) zaplanowano na poziomie 294 tys. zł, z powodu wydłużenia czasu trwania projektu te koszty wzrosły do 417 tys. zł. Koszt promocji projektu założono na poziomie 285,5 tys. zł (nie mógł przekraczać 3% wartości kosztów kwalifikowanych), realne wydatki kształtują się na poziomie 274 tys. zł. Koszt audytu zewnętrznego założono na poziomie 96,7 tys. zł. Ponieważ wykonawca usługi audytu został wybrany w drodze przetargu, udało się znaleźć ofertę znacznie tańszą – za audyt zapłaciliśmy zaledwie 8,6 tys. zł. Wydatki w poszczególnych latach kształtowały się następująco: 2009: 606,8 tys. zł 2010: 1 116,5 tys. zł 2011: 5 014,5 tys. zł 2012: 2 155 tys. zł Warto w tym miejscu dla porównania przywołać fakt, że roczne wydatki rzeczowe BUW z dotacji budżetowej w 2012 r. wyniosły 913,5 tys. zł (z dochodów Biblioteka wydała 844,6 tys. zł). Wyraźnie widać więc, jakim znaczącym zastrzykiem inwestycyjnym był dla Biblioteki budżet projektu. Zakończenie realizacji projektu to dobry moment, żeby zadać sobie pytanie, czy instytucje takie, jak biblioteki akademickie powinny poważnie rozważać zmianę modelu własnego finansowania. Obecnie normą jest poleganie na stałym budżecie, otrzymanym z instytucji macierzystej. Znaczące środki zewnętrzne służą głównie realizacji dużych przedsięwzięć, trudno je otrzymać i trudno tak skonfigurować budżet projektu, żeby mógł służyć także odciążeniu budżetu jednostki (np. sfinansować ze środków projektu część funduszu płac). Zmiana w finansowaniu instytucji publicznych na wzór modelu grantowego w nauce (stały minimalny budżet + granty na realizację projektów wyłanianych w systemie konkursowym) nie wydaje się realistyczna w odniesieniu do bibliotek. Wiedząc, ile kosztuje przygotowanie projektu i jakim wysiłkiem organizacyjnym jest jego realizacja – mam świadomość, że powinny się na to decydować tylko ośrodki duże i silne. Biblioteki, które dysponują odpowiednim potencjałem, powinny zaakceptować sytuację, w której tylko dzięki dużym zewnętrznym środkom będzie można realizować działania zakrojone szerzej niż rutynowa, codzienna działalność. Jak każdy beneficjent projektu o wartości powyżej 1 mln euro, BUW jest zobowiązany do przesyłania do Instytucji Pośredniczącej monitoringu dochodów i kosztów operacyjnych. Nie przewidywaliśmy i nie przewidujemy dochodów z jakiejkolwiek działalności związanej z zakupionym w projekcie sprzętem, co nie zwalnia nas z oszacowania kosztów operacyjnych. Koszty operacyjne w instrukcjach Narodowego Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR) definiowane są jako wydatki pieniężne, niemające charakteru inwestycyjnego, przeznaczone na bieżącą działalność i eksploatację aktywów wytworzonych lub zakupionych w ramach projektu. W kalkulacji kosztów operacyjnych uwzględnia się wszystkie koszty związane z utrzymaniem trwałości projektu — koszty eksploatacji i utrzymania (wynagrodzenia, materiały, usługi, media), koszty administracyjne i ogólne, koszty związane ze sprzedażą i dystrybucją (w tym koszty poniesione w związku z procesem komercjalizacji np. wycena wartości niematerialnych i prawnych), 12 nakłady odtworzeniowe, zmiany w kapitale obrotowym netto, podatki dochodowe i inne podatki bezpośrednie. Koszty operacyjne będziemy monitorować w całym okresie trwałości projektu, tj. do połowy 2018 roku. Po zakończeniu realizacji projektu i po wykonaniu pierwszego monitoringu kosztów operacyjnych warto pokusić się o pełny bilans kosztów. Kiedy będzie wiadomo, ile środków przyznanych na realizację projektu ostatecznie udało się wydać i kiedy skończą się wszystkie działania w projekcie, będzie można oszacować tę pracę, bez której realizacja projektu nie byłaby możliwa, a która (nieuwzględniona w harmonogramie rzeczowo-finansowym) musiała zostać opłacona z budżetu Biblioteki (tu mam na myśli głównie czas etatowej pracy wielu osób zaangażowanych w różne działania projektu) lub też pozostała nieopłacona w ogóle. Taka analiza byłaby dla Biblioteki cennym źródłem danych, możliwym do wykorzystania w przyszłości. Przeprowadzenie takiej analizy znacznie przekracza założone ramy niniejszego tekstu i możliwości autorki. Decyzja: zarządzamy sami Już na etapie planowania projektu podjęliśmy decyzję, że opracowanie wniosku i studium wykonalności powierzymy firmie zewnętrznej, natomiast zarządzać projektem będziemy sami. Z perspektywy czasu obie te decyzje uważamy za właściwe. Współpracującej z nami profesjonalnej firmie opracowanie wniosku i studium wykonalności zajęło około miesiąca. I chociaż wymagało to od nas intensywnej współpracy z firmą, dostarczenia wielu dokumentów i wielu informacji – z pewnością oszczędziło nam czas. W projekcie zapisaliśmy, że „… dla jego realizacji powołana została grupa robocza, która nadzorować będzie całość prac realizowanych w ramach przedsięwzięcia.” Grupa ta miała się składać z koordynatora projektu, odpowiedzialnego również za promocję oraz koordynatorów poszczególnych zadań: scalania katalogów, retrokonwersji, digitalizacji. W trakcie realizacji projektu okazało się, że zarówno scalanie katalogów, jak i digitalizacja potrzebują więcej wysiłku, z czasem więc zespół koordynatorów rozrósł się do sześciu osób. Ten zespół od początku projektu istniał jako struktura nieformalna, nie został oficjalnie powołany w strukturze Biblioteki. Jedynie główny koordynator otrzymał na wniosek Dyrekcji BUW pełnomocnictwo Rektora UW do reprezentowania Uniwersytetu Warszawskiego wobec MNiSW oraz innych osób i instytucji w zakresie wynikającym z realizacji projektu, w tym składania oświadczeń, wniosków, sprawozdań, raportów, planów, harmonogramów, potwierdzeń oraz podejmowania innych wiążących decyzji, wynikających z realizacji umowy. Nie udało się, zaplanowane w projekcie, zatrudnienie osoby do zajmowania się księgowością projektu. Środki POIG przekazywane na wyodrębniony rachunek były traktowane jak wszystkie inne zasoby finansowe UW i obrót nimi podlegał takim samym przepisom, jak inne wydatki uczelni. Zatrudnienie księgowego z zewnątrz musiałoby oznaczać nadanie tej osobie takich uprawnień, jakie mają pracownicy Kwestury – w tym dostępu do systemu księgowego UW. Ostatecznie obsługą księgową projektu zajęła się Kwestura UW i Pełnomocnik Kwestora w BUW. To, że oceniamy decyzję o samodzielnym zarządzaniu projektem pozytywnie nie oznacza, że chcielibyśmy zastosować to samo rozwiązanie w przypadku kolejnych projektów. Dziś już wiemy, które z czynności administracyjnych, związanych z realizacją projektu, chcielibyśmy oddać zewnętrznej firmie zarządzającej, a które pozostawić po naszej stronie. Bez szkody dla meritum działań można oddać sporządzanie comiesięcznych wniosków o płatność, obsługiwanie kolejnych kontroli, gromadzenie i odpowiednie porządkowanie dokumentacji czy sporządzanie szczegółowych rozeznań rynku w przypadku wszystkich wydatków rzeczowych poniżej progu przetargowego. Warto zaznaczyć, że każdy wydatek rzeczowy powinien mieć pełną dokumentację: rozeznanie rynku, umowę podpisaną z wykonawcą/dostawcą, protokół odbioru. Nie ma granicy, poniżej której można dokonać zakupu towaru lub usługi bez dopełnienia tych formalności. W projekcie „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej” wszystkim tym zajmowaliśmy się sami. Wydaje się, że przez to nadzór merytoryczny nad projektem nie był tak dobry, jak mógłby być, gdybyśmy mogli poświęcić na niego więcej czasu. 13i Kontrole w projekcie Decyzja o finansowaniu projektu dotarła do nas w marcu 2009 roku, umowa została podpisana 9 kwietnia tego samego roku. Przez pierwsze kilka miesięcy projektu przesyłaliśmy Instytucji Pośredniczącej (do 2011 r. było nią Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego) komplet dokumentów. Po kilku miesiącach MNiSW zdecydował się przyjmować od nas wyłącznie wykaz dokumentów, pozostawiając dokumentację na miejscu do późniejszej kontroli i weryfikacji. Pierwsza kontrola w projekcie miała miejsce we wrześniu 2010 roku. Był to przegląd dokumentacji projektu przeprowadzony przez Fundację Fundusz Współpracy, zwycięzcę przetargu na weryfikację. Takich kontroli było w projekcie jeszcze sześć. Ponadto projekt był kontrolowany przez zewnętrzną firmę audytorską w grudniu 2012 roku (audyt zewnętrzny jest kosztem kwalifikowalnym dla wszystkich projektów powyżej 2 mln złotych i był założony w naszym projekcie) oraz przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju w styczniu 2013 r. Żadna z tych kontroli nie miała charakteru merytorycznego, projekt był sprawdzany wyłącznie pod względem formalnym i finansowym, ze szczególnym naciskiem na procedurę zamówień publicznych. Znajomość obowiązujących beneficjentów dokumentów nie chroni przed popełnianiem błędów, ponieważ nie są one na tyle szczegółowe, żeby móc je traktować jak podręcznik realizatora projektu. Wydaje się, że kolejne instancje kontrolujące mają za zadanie przede wszystkim znaleźć uchybienia w działaniach beneficjentów. Kontrole mogłyby być bardziej pomocne dla beneficjentów, gdyby odbywały się w pierwszych miesiącach projektu, wskazując błędy formalne; byłoby to szczególnie cenne dla instytucji realizujących swoje pierwsze projekty. Instytucje pośredniczące (MNiSW, potem NCBiR) nie wykorzystują takiej szansy na wskazanie właściwych sposobów postępowania realizatorom projektów. Kolejnym aspektem kontroli jest nieostateczność ich rozstrzygnięć. Jak wspomniałam, szczegółowo były kontrolowane procedury przetargowe w projekcie „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej”. Nie znaleziono w nich poważnych uchybień, które skutkowałyby korektami finansowymi. Jednak za każdym razem analiza zgromadzonej w Bibliotece dokumentacji przetargowej i akceptacja zastosowanych przez nas rozwiązań była opatrywana zastrzeżeniem, że kolejna kontrola może te same postępowania przetargowe ocenić inaczej, także niekorzystnie dla nas. Stosunkowo najłagodniej przebiegają kontrole Funduszu Współpracy, po siedmiu edycjach stały się niemalże rutyną. Niezależnie od tego, co usłyszymy w trakcie kontroli wdrażamy tylko zalecenia, które otrzymamy na piśmie. W żaden inny sposób nie poradzilibyśmy sobie z zaleceniami kolejnych zespołów kontrolujących, które bywają ze sobą sprzeczne. Zarówno audyt, jak i planowa kontrola z NCBiR były dla nas bardzo angażujące i wymagały tworzenia wielu dokumentów oraz udzielania wyjaśnień. Wiele rozwiązań formalnych przyjętych w projekcie zostało wybranych spośród innych właśnie dlatego, że oceniliśmy, że łatwiej będzie je wytłumaczyć przyszłym kontrolom. Tradycją kontroli, co jest trudne do zaakceptowania, jest budowanie w weryfikowanych jednostkach pewnego napięcia i obaw przed kolejnymi, bardziej restrykcyjnymi kontrolami. Nie kwestionując prawa grantodawców do sprawdzania grantobiorców, zauważamy, że nawet brak uchybień podczas jednej inspekcji nie pozwala na spokojny sen, bo, jak słyszeliśmy wielokrotnie, każda następna instancja może potraktować nasze działania odmiennie i inaczej je ocenić. A lista instytucji, które mają prawo skontrolować realizację projektu jest długa i nie do końca przez nas rozpoznana. Wiem, że można oczekiwać kontroli Urzędu Kontroli Skarbowej, Urzędu Zamówień Publicznych, Państwowej Inspekcji Pracy, Komisji Europejskiej. Doświadczenia realizatorów projektów są takie, że instytucji kontrolujących jest wiele, nadmiar kontroli i ich mało konstruktywny charakter są dodatkowym obciążeniem, brakuje za to instytucji wspierających beneficjentów. Przetargi Krokiem milowym projektu był duży przetarg na usługę zewnętrzną. W styczniu 2010 roku ogłosiliśmy przetarg na digitalizację XIX-wiecznych czasopism. O ile przed rozpoczęciem projektu skrót SIWZ (Specyfikacja Istotnych Warunków Zamówienia) nie był jasny dla większości z nas, to w trakcie projektu stał się być może skrótem najczęściej używanym. Napisanie specyfikacji na digitalizację było dla nas 14 pierwszym poważnym wyzwaniem w zakresie zamówień publicznych. Konstruując SIWZ korzystaliśmy ze wsparcia wielu bibliotek. Biblioteki różnych typów są wobec siebie nadzwyczaj solidarne i udzielają sobie nawzajem wszystkich potrzebnych informacji. Warto jednak zauważyć, że biblioteki nigdy nie podjęły wysiłku uporządkowania informacji na ten temat. Przed dużymi przedsięwzięciami digitalizacyjnymi odbywają się pielgrzymki z biblioteki do bibliotek i intensywna wymiana maili na tematy związane z przedmiotem przetargu, ale nikt nie podjął się zorganizowania warsztatów nt. sposobów konfigurowania usług digitalizacji zewnętrznej albo stworzenia portalu czy forum dyskusyjnego wokół tych zagadnień. To jest w równym stopniu uwaga krytyczna jak autokrytyczna, my także takich warsztatów nie zorganizowaliśmy. Wydaje się, że nadal warto podjąć ten wysiłek. Materia zamówień publicznych jest trudna dla wszystkich. W trakcie realizacji przetargów zetknęliśmy się z wieloma absurdami przepisów ustawy Prawo zamówień publicznych. Wśród szkoleń oferowanych beneficjentom POIG znalazło się także szkolenie z tego zakresu. Podczas szkolenia dowiedzieliśmy się, że stosowanie w procedurze oceny ofert wyłącznie kryterium ceny jest błędem i może grozić beneficjentom odpowiedzialnością karną. Tymczasem w praktyce okazuje się, że zastosowanie oprócz ceny kryterium jakościowego, nawet o niskiej wadze, jest niezwykle trudne. Wszystkie przetargi ogłaszane w ramach projektu są przetargami Uniwersytetu Warszawskiego i podlegają lokalnym regulacjom. My zostaliśmy skutecznie zniechęceni do zastosowania kryterium innego niż cena. Byłoby nam łatwiej upierać się przy kryterium jakościowym, gdybyśmy mogli powiedzieć, że stosują je wszystkie polskie biblioteki w przetargach na usługi digitalizacyjne. Informacją z innego obszaru, która wzbudziła pewne obawy (do której także się w końcu nie zastosowaliśmy) były zasady zakupu sprzętu komputerowego w projekcie. Zdaniem szkolących przetarg na zakup sprzętu powinien odbyć się raz (niezależnie od czasu trwania projektu). Każda inna sytuacja może być potraktowana jako dzielenie zamówienia. Usłyszeliśmy wtedy, że można dostawy sprzętu rozłożyć w czasie, ale sam przetarg powinien być jeden. Nie zastosowaliśmy się do tego zalecenia, bo wydało nam się absurdalne. Naszego sposobu postępowania nie zakwestionowała dotychczas żadna z kontroli. Podjęliśmy ryzyko ogłoszenia wielu przetargów na zakup sprzętu, ale uznaliśmy, że tak będzie lepiej dla osiągnięcia założonych przez nas celów. Warto przypomnieć, że w Polsce coraz częściej podnoszą się protesty przeciw obowiązującemu prawu o zamówieniach publicznych. Protestują przede wszystkim jednostki naukowe, którym obowiązujące ograniczenia nie tyle utrudniają, co uniemożliwiają statutową działalność (przykładem takiego protestu jest grupa na portalu facebook – „Realizacja PZP wiąże ręce nauce”). Bibliotekom obowiązujące prawo raczej utrudnia niż uniemożliwia pracę, ale warto przyłączyć się do kolegów z instytucji naukowych. Może należy wspólnie zadać pytanie, dlaczego, skoro unijny próg przetargowy to w tej chwili granica 130 tys. euro, a kraje UE mogą (ale nie muszą) ustalać własne niższe progi, próg przetargowy jest w Polsce znacznie niższy niż w innych krajach europejskich (w Danii jest to 67 tys. euro, w Czechach – 70 tys. euro; w Polsce – 14 tys. euro). Tylko w Bułgarii, na Malcie i na Łotwie próg przetargowy jest niższy niż w Polsce. Elastyczność projektu Istotnym problemem, który pojawił się kilkakrotnie w trakcie różnych procedur kontrolnych jest kwestia elastyczności projektu, a raczej tego na ile projekt można zmienić w stosunku do złożonego wniosku i studium wykonalności. Ostatnia kontrola z NCBiR zwróciła uwagę, że lista zakupionego przez nas sprzętu znacząco różni się od listy zaplanowanej w 2008 roku. To oczywiste, że się różni. W 2008 roku planowaliśmy na potrzeby archiwizacji wytworzonych w projekcie skanów zakup biblioteki magnetooptycznej o ogromnej (jak nam się wtedy wydawało) pojemności 8 TB. Tymczasem w 2012 roku zakupiliśmy do tego celu 120 dysków 1 TB. Ponieważ wśród zaleceń pokontrolnych nie znalazła się konieczność aneksowania studium wykonalności, nie zrobiliśmy tego, ale niepokój pozostał. W przypadku projektów takich jak nasz, w wielu aspektach związanych z nowymi technologiami, utrzymanie listy sprzętu w niezmienionej postaci było niemożliwe. Lista sprzętu pod koniec projektu w zupełnie innym kształcie niż we wniosku to tylko jeden z aspektów zmian, jakim siłą rzeczy podlega projekt tak rozciągnięty w czasie, jak nasz. W każdym momencie 15i można przesunąć pomiędzy kategoriami wydatków kwoty poniżej 10% wartości danej kategorii. Przesunięcia większe, tym bardziej utworzenie nowych kategorii, likwidacja innych, czy zmiana czasu trwania projektu wymagają aneksowania umowy. O taki aneks może wystąpić każda ze stron. W przypadku naszego projektu aneksów było siedem, z czego dwa obligatoryjne (na wniosek Instytucji Pośredniczącej), o pięć wnioskowaliśmy my jako beneficjent. Procedura aneksowania zmieniała się w czasie, różny był także czas od złożenia wniosku do podpisania aneksu. W naszym przypadku było to od jedenastu dni do czterech miesięcy. Procedura przetargowa narzuca pewien rytm czynności (także płatności), zasady kwalifikowalności wydatków mówią o tym, że każdą przekazaną zaliczkę należy wydać w ciągu 120 dni, a możliwość wydania środków jest często zależna od podpisania aneksu – w tej sytuacji wielomiesięczne oczekiwanie na aneks jest dla beneficjenta trudnym doświadczeniem. Dorobek projektu Po czterech niełatwych latach jesteśmy jednak dumni z dorobku projektu. W ramach retrokonwersji w BUW i bibliotekach wydziałowych utworzono zgodnie z planem 1 825 nowych rekordów bibliograficznych czasopism. Scalanie katalogów lokalnych z katalogiem centralnym NUKAT przyniosło 293 584 nowe rekordy w bazie oraz 1 263 981 lokalizacji, przy okazji wytworzono narzędzia informatyczne, z których będzie można skorzystać w przyszłości. Została zmodernizowana wyszukiwarka KaRo. W ramach digitalizacji masowej wykonano 3 mln skanów z XIX-wiecznych czasopism ze zbiorów BUW, trwa (realizowana dzięki oszczędnościom uzyskanym w innych kategoriach wydatków) digitalizacja uzupełniająca, dzięki której możemy uzupełnić luki w skanowanym materiale. Szczegółowe informacje na temat projektu staramy się zamieszczać na jego stronie internetowej (autostrada.buw.uw.edu.pl). Projekt w liczbach PROJEKT LUDZIE PIENIĄDZE • czas trwania projektu to: 58 tygodni: 09.2009–06.2013 • 7 aneksów podpisanych do umowy o realizację projektu • 48 wniosków o płatność w planach jeszcze 4 • 7 przetargów zorganizowanych i rozstrzygniętych (trwa osatnia procedura przetargowa) • 2 instytucje pośredniczace (MNiSW, a od września 2011 NCBiR) • 115 osób zatrudnionych na podstawie aneksów do umów o pracę • 371 umów umów-zleceń i umów o dzieło • 5 kolejnych opiekunów projektu z MNiSW • 1 główny koordynator projektu z BUW i 8 koordynatorów poszczególnych zadań • wartość projektu to 9 724 313,40 zł • wydano i rozliczono 9 355 492,78 zł co stanowi 96,21% wartości projektu (stan na 31.03.2013) Wśród osób, które pracowały przy projekcie są takie, które zrobiły jeden rekord bibliograficzny i takie, które przepracowały nieprzerwanie cztery lata. Wysiłek duży i mały był ważny dla tego projektu, każde zaangażowanie miało znaczenie. Poza osobami formalnie zatrudnionymi w projekcie, wielu spośród pracowników BUW przyjęło dodatkowe obowiązki, wynikające z realizacji projektu, jako rozszerzenie swojego zakresu obowiązków. 16 W trakcie realizacji projektu zbudowaliśmy sprawnie działającą strukturę i nauczyliśmy się działać w niej skutecznie. Projekt był dla nas ważną lekcją. Dowiedzieliśmy się wielu rzeczy dotyczących realizacji projektu, ale też poznaliśmy dobrze swoje mocne i słabe strony. Nie uniknęliśmy błędów, ale staraliśmy się z każdego potknięcia wyciągnąć wnioski. Także dzięki błędom wiemy więcej niż na początku drogi. Abstrakty Realizacja projektu unijnego – blaski i cienie Projekt NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej, realizowany w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, to pierwsze tego typu przedsięwzięcie w historii Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie: pierwszy projekt realizowany z funduszy strukturalnych, pierwszy duży outsourcing, pierwsza euforia z powodu naprawdę dużych środków zewnętrznych dla BUW i gorzkie doświadczenia debiutantów w ich wydawaniu. Kiedy dziś, pod koniec projektu, oglądamy się za siebie – wiemy, że samo przygotowanie projektu, chociaż trudne, długotrwałe, pracochłonne i kosztowne, było niczym wobec wyzwania, jakim stała się dla nas jego realizacja. Mimo licznych ostrzeżeń nie byliśmy świadomi wielości spraw, których będziemy się musieli nauczyć, regulacji, które będziemy musieli wdrożyć. Referat będzie próbą syntetycznego przedstawienia doświadczeń zebranych w trakcie realizacji projektu i ewolucji, jaką przebyliśmy od nieopierzonego beneficjenta do wyjadacza unijnych środków. Dziś, kończąc projekt, możemy podzielić się refleksją, z czego jesteśmy dumni, co nam się w projekcie szczególnie udało, co zrobilibyśmy inaczej, co warto zaplanować odmiennie niż my. Może warto także publicznie zadać pytania: dlaczego instytucji wspierających beneficjentów jest tak mało, a instytucji kontrolujących tak wiele albo dlaczego realizacja ustawy o zamówieniach publicznych przypomina chodzenie po polu minowym. W sytuacji, kiedy nie sposób planować projektów, których zakres wykracza poza codzienną działalność bibliotek bez dużych zewnętrznych środków, warto podjąć wysiłek wypracowania takich rozwiązań, które ułatwią staranie się o środki i realizację samych projektów. Być może warto pomyśleć, jak biblioteki akademickie w Polsce mogłyby ułatwić sobie życie opracowując kodeks dobrych praktyk albo zestaw standardów, z których - zwłaszcza przy okazji projektów - mogłoby korzystać całe środowisko. Implementing EU-funded project – light and dark sides „NUKAT – Digital Information Highway” project implemented within EU “Innovative Economy” Operational Program is first project of that type in the history of the University of Warsaw Library: first project implemented with EU structural funds, first large outsourcing, euphoria caused by significant financial injection granted to the Library and bitter experience when the Library debuted in spending such considerable funds. When the Library staff involved in the project looks back now they know that designing the project, although difficult, time-, money- and effort-consuming, was nothing when compared to the challenge of its implementation. Despite multiple warnings they were not aware of all issues they were going to face and rules they were obliged to learn and follow. This paper is an attempt to present experience they gathered during the project implementation and evolution they went through from rookies to old hands as regards spending EU funds. Today, finishing this project, they can share what they are proud of, what they would do in a different way if possible and what is important to design in a different way than they did. It is also worth asking some questions publicly – why the institutions supporting grant recipients are so scarce and those controlling them – so numerous, and why implementing the rules of the public procurement law makes one think about a walk in a minefield. Libraries are unable to design and implement large projects which outgrow their everyday tasks without external grants of appropriate size – it would be very helpful to collect or build solutions which make grant requesting and project implementation less complicated. Polish academic libraries should consider developing a list of best practices or standards for the rest of library community to follow while creating and implementing projects funded with external grants. 17i Zbigniew Olczak Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie [email protected] Proces typowania czasopism dziewiętnastowiecznych przeznaczonych do digitalizacji – problemy metodyki pracy Zobowiązania Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie (BUW), składając wniosek o dofinansowanie projektu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej” w ramach europejskiego Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka obok innych działań wzięła na siebie zobowiązanie polegające na digitalizacji najcenniejszych czasopism ze zbiorów BUW. To działanie pozostawało w ścisłym związku z innymi zadaniami realizowanymi w ramach tego samego projektu – retrokonwersją czasopism. Już podczas przygotowywania wniosku pojawiła się myśl, że digitalizacji poddane zostaną czasopisma dziewiętnastowieczne. Tworząc Gabinet Zbiorów XIX Wieku, Biblioteka Uniwersytecka przyjęła definicję, według której za wydawnictwa dziewiętnastowieczne uznaje się druki wydane między 1 stycznia 1801 r. a 31 grudnia 1918 r. Oznacza to, że początek epoki jest wyznaczony zgodnie z chronologią, natomiast cezurę zamykającą wybrano posługując się kryterium merytorycznym, odnoszącym się do wydarzeń powszechnie uznanych za przełomowe w historii Polski. W wypadku druków zwartych zastosowanie wyżej przytoczonej definicji nie nastręcza dodatkowych problemów, natomiast odnośnie wydawnictw ciągłych pojawiają się problemy interpretacyjne. Powstaje pytanie, jakie wydawnictwo ma być uznane za dziewiętnastowieczne, czy takie, którego wszystkie numery ukazały się w latach 1801–1918, czy takie, którego wydawanie zostało zainicjowane w tym okresie, lecz było kontynuowane po roku 1918? Na potrzeby realizacji projektu zdecydowaliśmy, że uznajemy za dziewiętnastowieczne te czasopisma, których przynajmniej jeden numer ukazał się w latach 1801–1918. To rozstrzygnięcie spowodowało powstanie kolejnego pytania: jak winniśmy digitalizować czasopisma, które choć zapoczątkowane w XIX w., to ukazywały się w dalszym ciągu w kolejnych latach? Zasadne wydało się zespołowi przygotowującemu wniosek, aby poddać procesowi cyfryzacji cały tytuł, aż do ostatniego numeru. Niestety, pojawiła się kwestia niewygasłych praw autorskich, gdyż zdigitalizowane czasopisma winny być dostępne w domenie publicznej. Rozwiązaliśmy ten problem kompromisowo, uznając, że granicą naszych działań będzie rok 1939. W wypadku pewnej, niewielkiej na szczęście, liczby tytułów oznacza to, że część numerów jednego ciągu tytułowego nadal jest dostępna tylko prezencyjnie, w pierwotnej formie wydawniczej lub na mikrofilmach. Rok 1939 został zapisany w dokumentach, na podstawie których ubiegaliśmy się o uzyskanie finansowania, czyli we „Wniosku” i „Studium Wykonalności”; dokumenty te nie mówią wprost o czasopismach dziewiętnastowiecznych, lecz używają sformułowania „czasopisma z lat 1801–1939”. Mimo to, podczas typowania tytułów przeznaczonych do digitalizacji, punktem odniesienia były czasopisma dziewiętnastowieczne w rozumieniu przyjętym w BUW. Składając wniosek o finansowanie projektu, BUW nie zadeklarowała liczby tytułów, które zostaną zdigitalizowane, natomiast zobowiązała się do sporządzenia 3 mln skanów oraz poddania ich procesowi OCR (Optical Character Recognition)1 i przetworzenia ich do formatu DjVu (jest to wysoce efektywna metoda kompresji obrazu, umożliwiająca przechowywanie zeskanowanych tekstów z jakością odpowiadającą papierowemu oryginałowi przy jednoczesnym małym rozmiarze pliku). Format DjVu zapewnia wysoką funkcjonalność, dając użytkownikowi biblioteki cyfrowej jednoczesny dostęp do wiernej 1 Oprogramowanie OCR wykorzystuje różne metody segmentacji obrazu np. progowanie, aby wyodrębnić poszczególne znaki z obrazu, które następnie są najczęściej osobno klasyfikowane jako poszczególne litery. 19i podobizny oryginału oraz do tekstu, który jest czytelny dla oprogramowania, dzięki czemu może być automatycznie przeszukiwany oraz, za pośrednictwem syntezatora mowy, może zostać przetworzony na dźwięk, a zatem jest dostępny również dla osób niewidomych. Biblioteka Uniwersytecka zobowiązała się również do tego, że w trakcie realizacji projektu zostanie zaimplementowanych 40 tys. publikacji w bibliotece cyfrowej Uniwersytetu Warszawskiego (e-bUW). W wypadku digitalizacji czasopism, jeden numer periodyku stanowi jedną publikację. Zaplanowana w ramach projektu liczba publikacji może wydawać się niewspółmiernie mała wobec liczby przewidzianych skanów. W momencie ubiegania się o dotację, kiedy nie dysponowaliśmy listą czasopism przeznaczonych do digitalizacji, nie mogliśmy także przewidzieć liczby publikacji, chociaż oczywiście zdawaliśmy sobie sprawę, że będzie ona znacznie większa od zapisanej w projekcie. Realistycznie przewidywaliśmy, iż niemożliwe jest opublikowanie w trakcie realizacji projektu wszystkich wytworzonych kopii cyfrowych; oczywiście docelowo będą one dostępne w e-bUW, po zakończeniu projektu publikowane będą w ramach obowiązków etatowych pracowników BUW. nego czasopisma, w konsekwencji każdy nowy rekord bibliograficzny jest liczony jako odrębny tytuł3. Zatem liczba 11 618 tytułów, osiągnięta w wyniku policzenia ich według katalogu kartkowego, uległaby zwiększeniu, gdyby dokonano pełnej retrokonwersji dziewiętnastowiecznych czasopism BUW. Dodatkowo komplikuje sprawę dość niekonsekwentne traktowanie w katalogu kartkowym dodatków do tytułu. Część z dodatków ma swoje odrębne karty katalogowe, część (zwłaszcza jeżeli ukazywały się krótko i nieregularnie) odnotowywana jest tylko w kolumnie uwag. W katalogu elektronicznym, każdy dodatek, o ile ma swój tytuł, otrzymuje odrębny rekord bibliograficzny. Szczególnie jaskrawym przykładem zderzenia tych dwóch wykluczających się sposobów określania tytułów czasopism jest periodyk ukazujący się w Warszawie od końca XVIII w. do końca lat 30. wieku XIX, w katalogu kartkowym opisany pod sztucznie stworzonym tytułem „Korespondent”, w katalogu elektronicznym ciąg tej gazety podzielony został na kilkanaście rekordów bibliograficznych (zob. rys. 1). Proces typowania czasopism Jak już wyżej powiedziano, przystępując do realizacji projektu nie dysponowaliśmy gotową listą tytułów czasopism przeznaczonych do digitalizacji, jej ułożenie było częścią realizacji zadania. W dużym stopniu na procesie typowania tytułów do digitalizacji zaważył fakt, że na początku, gdy przystępowano do typowania tytułów, większość historycznych periodyków była opisana wyłącznie w tradycyjnych katalogach kartkowych. BUW poddaje digitalizacji wyłącznie pozycje opracowane w zautomatyzowanym katalogu elektronicznym, co spowodowało, że w trakcie realizacji projektu dwa odrębne działania, czyli retrokonwersja i digitalizacja, zostały ze sobą ściśle powiązane, oddziaływując wzajemnie na siebie, w sposób nie zawsze korzystny z punktu widzenia osiągniętych efektów. Ze względu na olbrzymią liczbę tytułów czasopism w zbiorach BUW, projekt przewidywał retrokonwersję tylko wybranej części. Dobór tych czasopism wymagał dokładnego przejrzenia całego kartkowego katalogu wydawnictw ciągłych. W ten sposób miały zostać wyselekcjonowane tytuły do retrokonwersji, ale dodatkowo uzyskaliśmy wstępną listę najbardziej wartościowych tytułów, spośród których można było dokonać dalszej selekcji. Na tym pierwszym etapie katalog wydawnictw ciągłych (czasopism i kalendarzy) został przejrzany karta po karcie. W specjalnej tabeli, sporządzonej w programie Excel, zapisano każdy tytuł, który spełniał definicję „czasopisma dziewiętnastowiecznego” (odnotowywano skrócony tytuł, miejsce wydania, lata w jakich dane wydawnictwo się ukazywało, liczbę egzemplarzy posiadanych przez BUW, sygnatury), następnie sprawdzano w katalogu NUKAT i w naszym katalogu lokalnym (OPAC) stopień opracowania tytułu. Na koniec należało dany tytuł zakwalifikować do jednej z 5 kategorii, zaznaczając wiersz odpowiednim kolorem: • tytuł opracowany w pełni (zarówno w katalogu NUKAT, jaki i katalogu OPAC – jest rekord bibliograficzny i rekordy zasobów) – kolor niebieski; • tytuł opracowany bibliograficznie w katalogu NUKAT. W trakcie retrokonwersji należy go skopiować i uzupełnić o rekord zasobu – kolor różowy; • tytuł do opracowania od podstaw, w pierwszej kolejności – kolor zielony; • tytuł do opracowania od podstaw, w drugiej kolejności, czyli lista rezerwowa – kolor żółty; • tytuły czasopism pominięte w tym projekcie – kolor czerwony. Przegląd katalogu kartkowego ujawnił w zbiorach BUW 11 618 tytułów czasopism dziewiętnastowiecznych. Należy podkreślić, że zachodzi tu znacząca różnica w rozumieniu tytułu czasopisma w katalogu kartkowym i katalogu zautomatyzowanym. W tradycyjnym katalogu kartkowym tytułem, pod którym należy szukać czasopisma jest pierwszy tytuł, późniejsze zmiany tytułu są odnotowywane w kolumnie uwag, ale ciąg czasopisma nie jest przerywany.2 Inaczej dzieje się w katalogach elektronicznych, gdzie zmiana tytułu pociąga za sobą konieczność stworzenia oddzielnego rekordu bibliograficz2 Zob. B. Nałęcz, E. Stańczak, Instrukcja Opracowania Wydawnictw Ciągłych Biblioteki Uniwersytetu Warszaw skiego, Warszawa 1982, s. 8. 20 3 B. Nałęcz, Format MARC 21 rekordu bibliograficznego dla wydawnictwa ciągłego, Warszawa, 2001. s. 33-34. [aktualizacje: http://centrum.nukat.edu.pl/images/stories/file/instrukcje_procedury/MARC_21/marc21 _ciagle_070717.pdf] 21i Wykres 1. Stan opracowania czasopism dziewiętnastowiecznych z zasobów BUW Typowanie tytułów czasopism do digitalizacji Rys. 1. Karty katalogowe czasopisma skatalogowanego pod sztucznie stworzonym tytułem „Korespondent” Spośród 11 618 dziewiętnastowiecznych tytułów czasopism, zidentyfikowanych na podstawie katalogu kartkowego, 206 (2%) było już w pełni opracowanych, a 806 (7%) miało opracowane rekordy bibliograficzne w katalogu NUKAT. Do pełnego opracowania w pierwszej kolejności wytypowano 894 tytuły (8%). Do tej kategorii kwalifikowano szczególnie cenne wydawnictwa, polonica, wydawnictwa które nadal zachowują aktualność lub są ważne jako źródła historyczne. Pierwszeństwo przyznawano także ze względu na stan zasobu – ciągi charakteryzujące się licznymi brakami przesuwano na listę rezerwową, czyli oznaczano jako przeznaczone do opracowania w drugiej kolejności. Przeprowadzony przegląd katalogu miał na celu przede wszystkim dostarczenie listy tytułów przeznaczonych do katalogowania, ale stanowił również wstępną selekcję tytułów do digitalizacji, gdyż w kolejnym etapie spośród kategorii 1–3 wybierane były wydawnictwa do cyfryzacji. Kontrowersyjny, sprawiający wiele trudności, okazał się podział na czasopisma przeznaczone do opracowania od podstaw w pierwszej kolejności i przeznaczonych do opracowania w drugiej kolejności (lista rezerwowa). W tym przypadku powstało najwięcej niejasności, podejmowano także decyzje o przeniesieniu z jednej do drugiej kategorii. Ponad trzy czwarte wszystkich tytułów, zarejestrowanych w katalogu kartkowym, które nie były opracowane w katalogu NUKAT ani w katalogu lokalnym, zostały wykluczone z pola zainteresowania w projekcie „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej”. W przeważającej części są to czasopisma obce lub tytuły o mocno zdekompletowanych zasobach (zob. wykres). 22i Gdy przegląd katalogu kartkowego został zakończony, nie podejrzewając niczego złego, przystąpiłem do typowania czasopism do digitalizacji. Lista tytułów czasopism przeznaczonych do digitalizacji miała być moją autorską pracą. Już na etapie typowania należało jakoś przewidzieć liczbę skanów, które otrzymamy w efekcie kopiowania danego tytułu. Teoretycznie można było policzyć, strona po stronie, wszystkie roczniki, lecz liczenie do 3 mln może nie jest całkiem niemożliwie, ale z całą pewnością jest zajęciem niezwykle czasochłonnym. Dodatkowo przeważająca część zbiorów, których digitalizacja wchodziła w rachubę, była w złym lub bardzo złym stanie zachowania. Kartkowanie destruktów tylko w celu obliczenia skanów nie przyniosłoby niczego dobrego. Postanowiłem zatem oszacować liczbę kart, które następnie były kopiowane, mierząc grubość bloków woluminów. Jako model posłużył nam „Korespondent”, którego karty zostały dokładnie policzone, a grubość woluminów zmierzona. Z tych obliczeń wynikało, że 1 metr bieżący daje 15 tys. kart. Metoda ta, z założenia niedokładna, pozwoliła oszacować w przybliżony sposób przewidywaną liczbę skanów otrzymywanych przy digitalizacji jednego tytułu i ułatwiła w miarę racjonalne planowanie przebiegu procedur związanych z kopiowaniem zbiorów. Swoją pracę widziałem przede wszystkim jako dostarczenie merytorycznie uzasadnionej listy tytułów osobom, które zajmą się technicznymi szczegółami przygotowania obiektów do digitalizacji. Ze względu na znaczną czasochłonność katalogowania, musiałem nadal pracować z katalogiem kartkowym. Do pewnego momentu ta okoliczność nawet ułatwiała moją pracę. Przygotowywany przeze mnie wykaz uwzględniał pierwszy tytuł. Osoby, które wykonywały dalsze procedury związane z digitalizacją, dotyczące zwłaszcza zarezerwowania danego tytułu (duże biblioteki cyfrowe, działające w powiązaniu z instytucjami naukowymi, przestrzegają zasady niedublowania zdigitalizowanych tytułów), oczekiwały wykazu tytułów zgodnego z wymaganiami NUKAT. Zdarzało się również i tak, że ciąg, który ja rozumiałem jako całość, został opracowany tylko w części, co w trakcie kopiowania zbiorów bywało przyczyną zawieszenia pracy. Wyselekcjonowanie czasopism do digitalizacji odbywało się według następujących kryteriów merytorycznych: • tytuły unikatowe, • duża wartość źródłowa, • reprezentatywność dla swojej epoki, 23i • różnorodność typów oraz przeznaczeń czytelniczych: – gazety, – czasopisma literackie i naukowe, – prasa fachowa, w tym lekarska i techniczna, – czasopisma humorystyczne i satyryczne, – wydawnictwa mniejszości narodowych, – polonica obcojęzyczne, – wydawnictwa polityczne, zwłaszcza ukazujące w czasie powstań narodowych (głównie powstania listopadowego) i tytuły emigracyjne. więc, ze względu na konieczność ścisłego ewidencjonowania liczby wydanych i zwróconych numerów historycznych czasopism, Biblioteka Uniwersytecka nie mogła sobie pozwolić na posługiwanie się nieaktualnymi danymi. Różnicę między informacją na temat zasobów Biblioteki jakie przynosił dawny katalog kartkowy, a jakie podaje obecnie katalog elektroniczny, można sobie uzmysłowić porównując sporządzony w trakcie Projektu rekord zasobu „Kuriera Warszawskiego” ze starą kartą katalogową tegoż czasopisma (rys. 2). (1864) nr 1-300 Uwaga: + liczne dod. -- w def. br. s. 1-2 -- w dod. do nr 277 def. s. I-II nr 64 def. s. 389-390, w nr 187 def. s. 1123- -- br. nr 241 R.55, nr 1-290 (1875) Uwaga: 1124, w nr 200 def. s. 1191-1192 R.44, + liczne dod. -- w nr 55, 172, 194 def. s. 1 Zależało mi ponadto na tym, żeby w naszych staraniach o poszerzenie zasobów cyfrowych nie pomijać periodyków ukazujących się w Królestwie Polskim w języku rosyjskim, kojarzonych wciąż jeszcze z opresją rusyfikacji, ale z naszego współczesnego punktu widzenia posiadających nie mniejsze znaczenie dla poznania naszej historii niż prasa polska. Bardzo dużo skorzystałem w tej części pracy związanej z typowaniem zbiorów z monumentalnej serii „Historia Prasy Polskiej” redagowanej przez Jerzego Łojka4 oraz bibliografii retrospektywnych prasy polskiej5. Przy typowaniu czasopism prosiliśmy także naszych czytelników o propozycje tytułów, które ich zdaniem winny znaleźć się w bibliotece cyfrowej. Prośba ta spotkała się z pewnym odzewem ze strony czytelników, niestety z różnych przyczyn propozycje te zostały w niewielkim stopniu wykorzystane w pracy nad typowaniem tytułów do digitalizacji, mogą jednak być przydatne w przyszłości. Ponadto, przy wyborze tytułów brane były pod uwagę następujące kryteria formalne: • czasopisma niezdigitalizowane przez inne biblioteki cyfrowe, • czasopisma nieposiadające form wtórnych, • pierwszeństwo dla wydawnictw warszawskich i emigracyjnych, • wydawnictwa z terytorium Królestwa Polskiego, • wydawnictwa polskie z pozostałej części Cesarstwa Rosyjskiego, • pierwszeństwo dla zbiorów w złym stanie zachowania, • ze względów na utrudnienia związane z procesem OCR pominięte zostały tytuły drukowane alfabetem hebrajskim6. nr 1-296 (1865) Uwaga: + liczne dod. -- w -- w nr 125, 131 def. s. 5-6 -- br. dod. do nr 33 def. br. s. 151-154 -- w dod. do nr nr 55, 131, 137, 264 R.56, nr 1-289 (1876) 282 def. R.45, nr 1-292 (1866) Uwaga: + Uwaga: + liczne dod. -- defekt w nr 148, liczne dod. -- w nr 117 br. s. 647-650 -- br. s. 1-2, nr 156, s. 3-4, nr 287, s.1-6 -- w nr nr 188 R.46, nr 1-292 (1867) Uwaga: + 267 br. s. 5-6, w nr 269 br. s. 5-6, -- defekt Już przy układaniu pierwszej listy pojawiły się nieusuwalne sprzeczności. Gdyby zastosować ściśle kryterium cyfryzacji wyłącznie tytułów nieposiadających form wtórnych, zaowocowałoby to pominięciem, z przyczyn formalnych, „Kuriera Warszawskiego”, (ukazywał się w latach 1821–1939) oraz „Gazety Warszawskiej” (według katalogu kartkowego zasób BUW 1774–1939, kilkukrotne zmiany tytułów uwzględnione w polu uwag). Przyszło więc dokonywać różnych kompromisów, pojawiły się arbitralne decyzje, nie zawsze w pełni zgodne z ustalonymi wcześniej kryteriami. Duże trudności pojawiły się w trakcie kopiowania zbiorów. O ile sam proces typowania czasopism mógł jeszcze odbywać się przy pomocy tradycyjnych katalogów kartkowych, to przekazanie oryginałów do kopiowania zewnętrznej firmie musiało dokonać się po uprzednim opracowaniu nowoczesnych katalogach elektronicznych. Wynikało to między innymi stąd, że tylko rekord zasobu opracowany de visu dawał nam możliwość kontroli kompletności przekazywanych i odbieranych zasobów od zewnętrznej firmy kopiującej zbiory. Stare karty katalogu kartkowego nie odnotowywały wszystkich braków, tak 4 Prasa Polska w latach 1661–1864, [aut. Jerzy Łojek et al.], Warszawa 1976 ; Prasa Polska w latach 1864–1918, [aut. Zenon Kmiecik et al.], Warszawa 1976. 5 Bibliografia Prasy Polskiej 1661–1831, oprac. Jerzy Łojek przy udziale zespołu pracowni Historii Czasopiś miennictwa Polskiego XIX i XX wieku Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1965 ; Bibliografia Prasy Polskiej 1832–1864, oprac. Bolesław Korczak przy udziale zespołu pracowni Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego XIX i XX wieku Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1968. 6 Nie pomijaliśmy prasy żydowskiej, jeżeli była wydawana w językach zapisywanych alfabetem łacińskim lub cyrylicą. 24i liczne dod. -- w dod. do nr 143 br. s. III-IV w 2-gim dod. do nr 143, s. I-IV, w nr 147, s. R.47, nr 1-289 (1868) Uwaga: dod. do nr II-IV, defekt w dod. do nr 266, s. III-IV, nr 1-3, 5, 7-275, 277-289 -- w nr 41, 45, 48, 278, s. III, w 2-gim dod. do nr 127 br. s. III- 54, 56, 78, 90, 101, 133 br. s. 7-8 -- w nr -VI -- brak nr 107, 173 -- brak 2-go dod. do 17 def. s. 121-122 -- w nr 21 def. s. 7-8 nr 132, 169, brak dod. do nr 269 R.57, nr -- br. drugiego dod. do nr 278, 283 R.48, 1-288 (1877) Uwaga: + liczne dod. -- + dod. nr 1-289 (1869) Uwaga: + dod. do nr 1-289 nadzwycz. do nr 94 -- defekty w nr 5 s. 1, -- w nr 84 br. s. 1-4 -- br. drugiego dod. do nr 74 s. 7 -- defekty w nr 100, 142-144, 147, nr 51, 281 R.50, nr 1-290 (1870) Uwaga: 148, 153-154, 162, 268 -- w nr 103 brak s. + dod. do nr 1-168, 170-173, 175-178, 180- 3-6 -- defekt dod. do nr 137 -- brak dod. 181, 183-290 -- w dod. do nr 10 br. s.III-IV do nr 10, 18, 102, 116, 142, 154, 184, 225, -- nr 75 + dublet R.51, nr 1-289 (1871) 252, 288 R.58, nr 1-293 (1878) Uwaga: + Uwaga: + liczne dod. -- w nr 92, 163, 189, liczne dod. -- defekty w nr 1-4 na każdej 195 br. s. 5-6 -- br. drugiego dod. w nr 281 s., defekt w nr 38, s. 7-8, nr 39, s. 3, nr 44, -- br. nr 239 R.52, nr 1-259 (1872) Uwaga: s. 1-2, nr 81, s. 3, nr 86, s. 1-2, nr 95, s. 2, nr + liczne dod. -- w nr 205 br. s. 1-2 -- br. 110, s. 3-4, nr 134, s. 7, nr 144, s. 3-4 -- w drugiego dod. do nr 200 R.53, nr 1-284 nr 102 brak s. 7-8 -- w dod. do nr 120, 135 (1873) Uwaga: + liczne dod. -- w nr 102, defekt s. III-IV -- w dod do nr 141, 143 brak 106, 128, 191, 204, 205, 237, 270, 280 br. s. I-II -- brak nr 89, brak w magazynie nr s. 5-6 -- w nr 94, 137 dubl. dod. -- br. nr 145-288 (spr. dn 14.09.2010) -- brak dod. 271-272 R.54, nr 1-288 (1874) Uwaga: + do nr 28, 57, 62-66, 68-69, 71-74, 76-78, liczne dod. -- w nr 30, 35, 53, 70, 71 br. obu dod. do nr 83, dod. do nr 84, 2-giego s. 5-6 -- w nr 141-142 defekt -- w nr 260 dod. do nr 121, 1-go dod. do nr 139 Rys. 2. Porównanie zasobu „Kuriera Warszawskiego” w katalogu kartkowym i w katalogu elektronicznym Ze względu na to, że katalogowanie czasopism, zwłaszcza sporządzenie rekordu zasobu gazety, która ukazywała się przez kilkadziesiąt lat, jest niezwykle pracochłonne, a rytmiczne przekazywanie roczników wymuszało na katalogerach pracę pod presją czasu, doszło do swego rodzaju sprzężenia zwrotnego. Wskutek braku czasu, w opracowaniu dano pierwszeństwo tym tytułom, które przewidziano do digitalizacji. Okazało się, że terminy realizacji projektu narzuciły nam taki tryb pracy, który, choć nie do uniknięcia, był sprzeczny z założeniami, z którymi przystępowaliśmy do pracy. W naszych pierwotnych założeniach, związek między retrokonwersją a digitalizacją miał wyglądać w ten sposób, że pełne opracowanie katalogowe jest warunkiem koniecznym dla poprawnego przebiegu digitalizacji, a później dla efektywnego wyszukiwania żądanej publikacji elektronicznej, lecz nie przewidywaliśmy, że wytypowanie tytułu do digitalizacji będzie warunkować retrokonwersję. W konsekwencji, chociaż 25i ostatecznie znacznie większa liczba tytułów poddana została retrokonwersji niż digitalizacji, to jednak niektóre ważne historycznie tytuły, które BUW posiada w swoich zbiorach, a które z pewnych przyczyn nie zostały wytypowane do digitalizacji (np. były już zdigitalizowane przez inne ośrodki), nadal mają swoje opisy wyłącznie w katalogach kartkowych. Problem ten na szczęście złagodziła przeprowadzona w ostatnich miesiącach, niezależnie od projektu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej”, digitalizacja katalogów kartkowych, która sfinansowana została ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę. Osiągnięte efekty Mimo omówionych powyżej trudności, udało się zrealizować najważniejsze założenia projektu w zakresie digitalizacji zbiorów. Ogółem wykonano 3 001 513 skanów. W trakcie trwania projektu udało się umieścić w e-bUW 82 412 publikacji, co oznacza ponad dwukrotne przekroczenie pierwotnego zobowiązania BUW. Wytworzono ogółem 316 890 publikacji, co oznacza, że na ogłoszenie oczekuje jeszcze 234 478 publikacji (dla przypomnienia 1 publikacja = 1 numer czasopisma). W bibliotece cyfrowej dostępnych jest już 116 tytułów, w tej liczbie są takie giganty polskiej prasy codziennej jak „Kurier Warszawski”, „Gazeta Warszawska”, czy „Korespondent”. Gazety, czy szerzej prasa popularna, to dzisiaj znakomite źródła historyczne. Zachowane w zbiorach BUW egzemplarze kopiowane były w całości, nie pomijano dodatków reklamowych i działów ogłoszeń. Dzięki digitalizacji będą eksploatowane nie tylko przez specjalistów historyków, ale mogą stać się materiałami wykorzystywanymi w dydaktyce historii w szkołach średnich, mogą być przydatne studentom przy pisaniu prac rocznych, licencjackich i magisterskich, mogą po nie sięgnąć również studenci z mniejszych uczelni, oddalonych od wielkich bibliotek, posiadających zbiory historyczne. Udało się także ułatwić dostęp do wielu tytułów prasy literackiej, naukowej i specjalistycznej, które odegrały doniosłą rolę w historii polskiego życia umysłowego, w których publikowali najwybitniejsi twórcy XIX i pierwszej połowy XX wieku. Spośród tych tytułów wymieńmy jako przykłady: Ćwiczenia Naukowe. Oddział Matematyczno-Fizyczny; Gazeta Literacka. Warszawa: Druk. N. Glücksberg, 1821– 1822, oraz Nowy Pamiętnik Warszawski redagowany przez Franciszka Ksawerego Dmochowskiego ukazujący się w Warszawie w latach 1801–1805. Jak z powyższych przykładów widać, udało się również zrealizować postulat różnorodności tematycznej oraz przeznaczeń czytelniczych tytułów poddawanych cyfryzacji. Wnioski dotyczące pracy nad typowaniem czasopism przeznaczonych do digitalizacji Z powodu uzależnienia przebiegu procesu digitalizacji od uprzedniego opracowania w katalogach elektronicznych, niekorzystne jest równoczesne wykonywanie tych dwóch różnych procedur. Podczas realizacji projektu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej” równoległa realizacja obu zadań doprowadziła do licznych zakłóceń płynnego przebiegu procesu digitalizacji, zwłaszcza w fazie kopiowania zbiorów. Doszło także do tego, że wytypowanie lub pominięcie czasopisma do digitalizacji wpływało na jego opracowanie w katalogu elektronicznym. Sądzę, że dużo korzystniejsze jest, aby przystępując do cyfryzacji papierowych oryginałów, mieć pełne i aktualne dane o jakości zasobów, występujących brakach poszczególnych numerów, uszkodzeniach itp. W wypadku czasopism, a zwłaszcza gazet, takie informacje można uzyskać tylko dzięki retrokonwersji zasobów danego tytułu. Przy posługiwaniu się często nieaktualnymi danymi z kart katalogowych, musi dojść do licznych nieporozumień, wybierania do cyfryzacji zasobów niepełnych, przy jednoczesnym pomijaniu egzemplarzy lepiej zachowanych. Ponadto, tylko przeprowadzenie ponownego katalogowania czasopism, zgodnie z obowiązującymi dzisiaj normami, z rozumieniem pojęcia tytułu czasopisma innym niż prezentuje katalog kartkowy, pozwoli na precyzyjne określenie zmian tytułów, wyłowienie wszystkich tytułów powiązanych, które historycznie były łączone lub rozdzielane z tytułem głównym dość dowolnie. Bez tej wiedzy racjonalna digitalizacja nie jest możliwa. Najkorzystniejsze dla cyfryzacji jest, aby te dane, które można uzyskać tylko dzięki retrokonwersji, zgromadzić przed przystąpieniem do wyboru tytułów przeznaczonych do digitalizacji. Wykluczyć trzeba taką sytuację, w której to wybór do digitalizacji przesądza o retrokonwersji danego tytułu. Skutkiem takiego odwrócenia kolejności zadań jest chaos, nietrafne decyzje odnośnie digitaliza26i cji, pominięcie niektórych tytułów powiązanych. W celu osiągnięcia pożądanego efektu należy podzielić projekt na dwa etapy o wyraźnie zaznaczonych ramach czasowych i precyzyjnie określonej kolejności. Pierwszy etap miałby na celu retrokonwersję, a dopiero po jego zakończeniu, wykonawca mógłby przystąpić do następnego, w którym realizowane byłyby wszelkie działania związane z digitalizacją zbiorów. Drugim wnioskiem, wypływającym z doświadczeń zebranych podczas realizacji projektu, jest rozłączenie zadań polegających na merytorycznej ocenie zasadności digitalizacji od oceny formalnej. Sporządzeniem listy obiektów przeznaczonych do digitalizacji winien zajmować się zespół; autorska jednoosobowa praca, tak jak to miało miejsce w naszym przypadku, sprawia, że rodzi się pokusa dawania pierwszeństwa jednym kryteriom przed innymi, a w następstwie dochodzi do niekonsekwencji w wyborze materiałów bibliotecznych poddawanych cyfryzacji. Z całą pewnością należy też w przyszłości, już na etapie przygotowania wniosku, zarezerwować środki finansowe na techniczne przygotowanie obiektów przeznaczonych do digitalizacji, dzięki czemu proces cyfryzacji przebiegać będzie sprawniej. Abstrakty Proces typowania czasopism dziewiętnastowiecznych przeznaczonych do digitalizacji – problemy metodyki pracy Wśród zadań jakie zostały zrealizowane w ramach realizacji projektu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej” znalazło się m. in. poszerzenie zasobów biblioteki cyfrowej e-bUW o wersje elektroniczne najcenniejszych czasopism ze zbiorów UW. Wykonawcy projektu zobowiązali się do stworzenia 40 tys. publikacji, dostępnych w domenie publicznej sieci Internet, na które składać się miało łącznie 3 miliony skanów. Od początku zakładano, że będą to czasopisma historyczne, głównie dziewiętnastowieczne. Aplikując o środki nie przedstawiono listy czasopism, ani nie określono liczby tytułów przeznaczonych do digitalizacji. Wytypowanie tytułów stało się elementem realizacji projektu. Sama procedura digitalizacji wiązała się ściśle z innym działaniem włączonym do projektu – retrokonwersją opisów katalogowych, gdyż Biblioteka Uniwersytecka digitalizuje wyłącznie publikacje posiadające opis w katalogu elektronicznym. Dopiero w trakcie realizacji projektu wypracowano kryteria doboru tytułów i procedury, według których przygotowano listę tytułów czasopism. Referat składa się z czterech części. W pierwszej omówione zostały przyjęte kryteria merytoryczne i formalne oraz procedury, których użyto przy doborze tytułów przeznaczonych do digitalizacji. W drugiej przedstawiono proces typowania czasopism oraz trudności, jakie wystąpiły przy zastosowaniu wypracowanych wcześniej teoretycznych zasad. W trzeciej przedstawiono osiągnięte efekty, poddając ocenie stopień realizacji wcześniejszych założeń. W końcowej części referatu przedstawione zostały wnioski dotyczące organizacji pracy przy digitalizacji czasopism oraz propozycje metodyczne przydatne przy tworzeniu dużych projektów digitalizacyjnych. Selecting nineteenth century journals for digitization – methodology issues One of the objectives of „NUKAT – Digital Information Highway” project was to expand the resources of the Digital Library of the University of Warsaw with electronic versions of most valuable periodicals from the collections of the University libraries – 40,000 publications available online made of 3 million scanned pages. The prevailing number of periodicals selected for digitization was published in the 19th century. The request for EU grant did not include specific titles and their overall number, though – their selection was one of the tasks performed during the project implementation. Moreover, the procedure of digitization was intertwined with another project objective – retrospective cataloging of the periodicals in question as the University of Warsaw Library digitizes only cataloged publications. The author discusses criteria and procedures used during the selection of titles for digitization, following with the description of the process of selection and difficulties encountered while applying aforementioned criteria. Next he lists the results of the selection and evaluates the criteria and procedures used during the process. Finally he provides some conclusions on the organization of periodical digitization process and methodological suggestions useful during the implementation of other extensive digitization projects. 27i Tomasz Wolniewicz Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu [email protected] KaRo 2001–2013, dwanaście lat polskiej wyszukiwarki bibliograficznej Wprowadzenie Katalog Rozproszony Bibliotek Polskich – KaRo jest wyszukiwarką zasobów bibliograficznych bazującą na protokole ISO Z39.50. W swojej najnowszej edycji KaRo przeszukuje również zasoby Federacji Bibliotek Cyfrowych (FBC). System jest dostępny pod adresem http://karo.umk.pl. Wyszukiwarka KaRo powstała w odpowiedzi na bardzo konkretne zapotrzebowanie – polskie biblioteki poszukiwały platformy prezentującej ich zasoby w jednolity i wygodny sposób. Jednym z rozważanych rozwiązań była centralna baza. Rozwiązanie scentralizowane byłoby jednak trudne i drogie w utrzymaniu. Niezbędne byłoby stworzenie bazy zdolnej do obsłużenia wielu rekordów i bardzo wielu użytkowników jednocześnie korzystających z systemu, trudnym zadaniem byłaby również synchronizacja zawartości baz lokalnych z bazą centralną, zwłaszcza w sytuacji gdy bazy lokalne pracowały na wielu różnych platformach systemowych. KaRo było efektem prostego eksperymentu programistycznego, polegającego na udostępnieniu informacji przekazywanych przez serwer protokołu Z39.50 – podstawowego narzędzia do zdalnego dostępu do zasobów bibliograficznych. Powstanie pierwszej wersji w stosunkowo krótkim czasie było możliwe dzięki istnieniu otwartego oprogramowania narzędziowego, implementującego zarówno różne funkcje protokołu Z39.50 jak i przetwarzanie opisów bibliograficznych zapisanych w postaci MARC. Jednym z podstawowych założeń projektowych systemu KaRo było maksymalne dopasowanie do dostępnych w Polsce implementacji systemów bibliotecznych, tak by użytkownik otrzymywał wyniki w jednakowym formacie nawet w sytuacjach, kiedy dane prezentowane przez serwery istotnie się różniły. W trakcie prac nad KaRo zauważono szereg błędów w implementacjach standardu Z39.50 oraz nieoczekiwanych rozwiązań nadużywających definicję opisu bibliograficznego do tworzenia powiązań pomiędzy elementami bazy bibliotecznej. Przykładami takich sytuacji mogą być specyficzne podpola opisu bibliograficznego, będące w rzeczywistości odsyłaczami do rekordów kartoteki haseł wzorcowych czy zaszywanie informacji o zasobie w postaci automatycznie generowanych dodatkowych pól opisu. Ponieważ to KaRo musiało się dopasować do wielu różnych implementacji, w efekcie stworzony został system o bardzo dużej elastyczności. Właśnie ta elastyczność i możliwość pracy nawet wbrew ustaleniom standardów decyduje o tym, że przez te wszystkie lata nie powstała dla KaRo konkurencja o porównywalnym zakresie działania. Pierwsze prezentacje miały miejsce na początku 2001 roku i dobre przyjęcie ze strony bibliotekarzy spowodowało rezygnację z budowy „drugiej bazy” NUKAT. KaRo ruszyło produkcyjnie w lecie 2001. W 2003 r., na wniosek Konferencji Dyrektorów Bibliotek Szkół Wyższych, KaRo otrzymało nagrodę Ministra Edukacji Narodowej i Sportu. W roku 2009 rozpoczęto prace nad wersją 3 (w ramach projektu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej”), a w październiku 2012 r. nastąpiło przełączenie głównej wersji KaRo na KaRo 3. Jądro systemu KaRo w ciągu ostatnich 10 lat zostało zmodyfikowane w zasadzie tylko w zakresie zmiany kodowania znaków z formatu ISO-8859-2 (tzw. latin 2) na Unicode – UTF-8. Algorytmy pracy rozproszonej okazały się wystarczająco wydajne by obsłużyć obciążenia na poziomie do 5 zapytań bibliograficznych na sekundę, a obecny serwer główny KaRo jest w stanie przyjąć takich zleceń znacznie 29i więcej. Prace rozwojowe dotyczyły przede wszystkim dodatkowych funkcjonalności, rozszerzających możliwości systemu i ułatwiających użytkownikowi pracę w KaRo. Rozwój KaRo w ramach projektu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej” Zadanie dotyczące KaRo zakładało wyposażenie systemu w wysokowydajne serwery oraz szereg zmian w samym oprogramowaniu. Efektem prac programistycznych jest trzecia wersja KaRo. Modyfikacje w obrębie jądra systemu Zmiana kodowania na Unicode Wszystkie wewnętrzne procedury zostały zmienione na Unicode, w szczególności pobierane z katalogów dane bibliograficzne i dane zasobu są zawsze przekodowywane do Unicode. Wyrażenia wyszukiwawcze są przekodowywane z Unicode do formatu katalogu, w którym prowadzone jest wyszukanie. Znacznym wyzwaniem przeprowadzonej modyfikacji był fakt, że jądro systemu KaRo zostało napisane w języku Perl, który stosuje stosunkowo specyficzną metodę reprezentacji ciągów znaków. Automatyczne metody przekodowywania stosowane wewnętrznie przez język Perl, w wielu wypadkach znacznie utrudniały osiągnięcie poprawnego formatu wydruku danych. Obsługa rekordów Dublin Core Biblioteki cyfrowe, w tym biblioteki Federacji Bibliotek Cyfrowych, do opisu bibliograficznego stosują format Dublin Core, zasadniczo różniący się od formatu MARC stosowanego przez biblioteki tradycyjne. Niezbędne było stworzenie tablic przejścia pomiędzy zasadami tworzenia wyrażeń wyszukiwawczych KaRo a obydwoma formatami, tak by w ramach pojedynczego wyszukania rozproszonego możliwe było odnalezienie pozycji zarówno w FBC, jak i katalogach tradycyjnych. Przygotowane zostały również formaty prezentacji danych Dublin Core, tak by maksymalnie zbliżyć prezentacje opisów pozycji tradycyjnych i elektronicznych. Obsługa wyszukiwania w katalogu FBC We współpracy z programistami i administratorami FBC przygotowany został interfejs do metod wyszukiwania wspieranych przez katalog FBC, system transferu listy bibliotek FBC oraz obsługi wyników wyszukania. Przekodowywanie binarnych rekordów MARC 8 do postaci MARC 21 Wszystkie pobierane rekordy MARC są przekodowywane do formatu MARC 21. Dotyczy to również wielu niepoprawnych rekordów MARC 21, w których pominięty został znacznik kodowania UTF. Przekodowany rekord MARC 21 jest podstawą do prezentacji wyników, może być również zachowany jako plik. Przekodowanie rekordów jest znaczącą nowością w stosunku do KaRo w wersji 2, kiedy to zachowywany rekord binarny był po prostu kopią rekordu pobranego z katalogu źródłowego. Ponieważ KaRo 3 wspiera zachowywanie paczki wielu rekordów, często pochodzących z wielu katalogów, to stosowanie jednorodnego kodowania jest szczególnie istotne. Zmiana systemu przechowywania danych konfiguracyjnych katalogów W KaRo 2 dane konfiguracyjne katalogów są przechowywane w pliku, w KaRo 3 stworzona została baza danych. Zmiana bazy danych profili użytkowników W KaRo 2 profile użytkowników są przechowywane w bazie LDAP. Ten system został zaprojektowany wiele lat temu i nie odpowiadał obecnym trendom w programowaniu podobnych systemów informacyjnych. Na potrzeby KaRo 3 przygotowany został schemat relacyjnej bazy mySQL oraz narzędzia, które pozwoliły na przeniesienie danych ze starej bazy. Należy podkreślić, że profile użytkowników nie zawierają żadnych danych osobowych użytkowników. Służą wyłącznie przechowywaniu preferencji. Nie są zbierane indywidualne statystyki działań użytkowników. 30i Wdrożenie pamięci podręcznej dla wyników przeszukiwania rozproszonego Najbardziej „kosztowną” operacją wykonywaną przez KaRo jest wyszukiwanie rozproszone. Wymaga ono uruchomienia wielu połączeń jednocześnie i zaangażowania zasobów wielu katalogów. Ponadto czas oczekiwania na wynik przeszukiwania rozproszonego jest równy czasowi odpowiedzi najwolniejszego z wybranych katalogów i często może przekraczać 10 sekund. Jeżeli użytkownik chciałby powrócić do wyników wcześniejszego wyszukiwania rozproszonego to powtarzanie całego wyszukiwania byłoby zbędnym obciążeniem, dlatego KaRo zapamiętuje ostatnie wyszukiwanie rozproszone danego użytkownika i w razie potrzeby odtwarza jego wyniki. Modyfikacje interfejsu użytkownika Zmiana układu strony początkowej Strona początkowa uzyskała układ dwukolumnowy, bardziej dopasowany do obecnych ekranów komputerowych. Wprowadzony został również nowy sposób odwołania do informacji o katalogach. Przy katalogach niedostępnych pojawia się informacja od kiedy występują problemy i jaka jest ich prawdopodobna przyczyna. Wprowadzenie dwóch trybów pracy – prostego i zaawansowanego Wykonana kilka lat temu analiza sposobu korzystania z KaRo wskazała, że wyszukiwania z użyciem trzech wyrażeń praktycznie się nie zdarzają. Dlatego standardowy widok obecnie zawiera tylko dwa pola. Standardowy widok ukrywa też część rzadziej używanych opcji. Widok zaawansowany jest przeznaczony przede wszystkim dla bibliotekarzy systemowych lub użytkowników o nietypowych potrzebach. W tym widoku dostępne są trzy pola wyszukiwawcze, pojawia się również dodatkowe menu, z którego można zarejestrować nowy katalog. Zmiana kodowania interfejsu na Unicode Interfejs użytkownika używa kodowania UTF-8. Jeżeli rekordy bibliograficzne są zapisane w innym kodowaniu, to tekst jest poddawany konwersji do UFT-8. Obsługa Federacji Bibliotek Cyfrowych (FBC) Interfejs pozwala na wykonanie jednoczesnego wyszukiwania w katalogach tradycyjnych i katalogu Federacji Bibliotek Cyfrowych. Domyślnie przeszukiwany jest cały katalog FBC, a wyniki wyszukiwania prezentowane są w formie zagregowanej, ale użytkownik ma możliwość wybrania konkretnych bibliotek. Decyzja o domyślnym przeszukiwaniu wszystkich bibliotek FBC wynika z dwóch przesłanek. Po pierwsze, dane bibliotek FBC są zebrane w jednym katalogu centralnym, więc przeszukiwanie całości nie jest obciążające. Po drugie, zbiory bibliotek cyfrowych są dostępne niezależnie od lokalizacji użytkownika, a zatem użytkownikowi jest wszystko jedno w jakiej bibliotece cyfrowej odnajdzie poszukiwaną pozycję. Wdrożenie technologii AJAX zapewniającej płynną i bardziej niezawodną pracę AJAX to stosunkowo nowa technologia obsługi stron WWW. Pozwala na wprowadzanie danych do fragmentów strony poprzez odwołanie do serwera realizowane w tle. Dzięki temu nie występuje efekt ładowania nowej strony i niepotrzebnego odświeżenia ekranu. Zmniejsza się również ilość danych przekazywanych z serwera do przeglądarki. W KaRo technologia AJAX została użyta na stronie głównej przy pobieraniu wyników przeszukiwania rozproszonego oraz przy obsłudze koszyka. Do prezentacji wyników szczegółowych pozostawiono dotychczasowe, tradycyjne podejście, po to by nie utracić dwóch bardzo ważnych cech KaRo: • możliwości zapamiętywania poszczególnych stron wyszukiwania w postaci zakładek, lub wysyłania odnośników bezpośrednio do konkretnej strony z wynikami; • niewystępowania irytującego problemu wygaśnięcia sesji użytkownika – nawet jeżeli wynik przeszukiwania zostanie na ekranie przez długi czas, to użytkownik może kliknąć przejście do kolejnego wyniku i system to poprawnie zrealizuje. 31i Bardziej rozbudowana nawigacja w wynikach wyszukiwania Wprowadzony został dodatkowy pasek nawigacji pozwalający przemieszczać się pomiędzy stronami. Dodanie logowania do profilu w oparciu o konta zewnętrzne W wersji 3 dodana została możliwość logowania do profilu przy pomocy konta zewnętrznego, takiego jak Google, dowolne konto OpenId, czy logowanie SAML. Ta ostania opcja pozwoli na włączenie KaRo do nowo powstającej federacji zarządzania tożsamością. „Najserdeczniejsze gratulacje i podziękowania za KaRo!” „Bardzo dziękuję za ten katalog, który bardzo, bardzo ułatwia mi życie, tym bardziej, że jako jedna osoba w całym powiecie zajmuję się realizacją wypożyczeń międzybibliotecznych”. „Korzystanie z opracowanego przez Państwa Katalogu Rozproszonych Bibliotek Polskich KaRo stanowi dla nas niezwykle istotną pomoc przy opracowywaniu naszych własnych zbiorów”. „Proszę przyjąć wyrazy moje najwyższego uznania za KaRo, którego jestem stałym użytkownikiem”. „Doceniam precyzję kwerend i niezawodność”. „Korzystając z okazji chciałam podziękować za katalog KaRo – jest nieocenioną pomocą w naszej bibliotekarskiej pracy”. „Często używamy katalogu KaRo w celu znalezienia polskich tytułów i jest nam bardzo pomocny”. „Na początku mego listu chciałabym Panu BARDZO, BARDZO, BARDZO podziękować za KaRo.” „Od wielu lat korzystam na co dzień z Pana katalogu i cieszę się, że KaRo jest coraz lepsze”. Szczególnie użyteczną funkcją dodaną w nowej wersji jest dla mnie możliwość przeszukiwania zawartości bibliotek cyfrowych”. Użytkowanie KaRo Bibliografia Funkcja koszyka rekordów do pobrania Użytkownik może zapamiętać oglądany opis w koszyku. Zawartość koszyka może być przeglądana i edytowana, a wybrane elementy lub cała zawartość koszyka może być zapisana na dysku w postaci binarnych rekordów MARC. Zmiana interfejsu obsługi konfigurowania profilu użytkownika Interfejs obsługi użytkownika został gruntownie przeprogramowany, chociaż jego wygląd jest zbliżony do tego znanego z wersji 2. Nowe podejście pozwala jednak na dużo płynniejszą pracę interfejsu. Na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych w na przełomie 2005 i 2006 roku ([1], [2]), ustalono, że około 50% wszystkich użytkowników to bibliotekarze katalogujący, korzystający z KaRo jako ze źródła opisów bibliograficznych. Docelowo, rola KaRo jako źródła opisów powinna maleć, ponieważ najwłaściwszym i coraz bardziej kompletnym źródłem staje się NUKAT. KaRo osiągnęło maksimum liczby zapytań w roku 2010, W latach 2011 i 2012 odnotowano spadki w stosunku do lat poprzednich, chociaż koniec roku 2012 plasuje się wyżej niż 2011. Duże liczby zapytań w roku 2010 (częściowo też w 2011) były spowodowane masowym pobieraniem danych z KaRo przez automaty; takie pobieranie zostało później częściowo zablokowane. Zarówno zmniejszenie pobierania automatycznego, jak i słuszna tendencja odchodzenia od KaRo części bibliotekarzy, mogą odpowiadać za zmniejszenie sumarycznej liczby zapytań, w ostatnim czasie odnotowywany jest jednak ponowny wzrost. Statystyki KaRo dotyczą liczby pojedynczych operacji KaRo takich jak: • wyszukanie rozproszone, • wyświetlenie listy wyników, • wyświetlenie wyniku szczegółowego, • zmiana formy np. podgląd MARC lub pobranie rekordu. Do statystyk nie są wliczane: • wyświetlania ekranu głównego, • wyświetlania ekranów pomocy, • konfiguracja profilu użytkownika. Przykładowo w okresie od 1 do 15 marca 2013 r. KaRo obsłużyło 1 250 tys. operacji KaRo, z czym związane było aż 4,4 mln zapytań obsłużonych przez serwer http. W tym okresie maksymalna liczba dzienna operacji KaRo przekroczyła 128 tys., a minimalna dzienna – 19 tys., co daje ponad 5 operacji KaRo na sekundę (i ponad 17 zapytań http na sekundę). 1. B. Latecka, Rozproszony katalog biblioteczny KaRo. Praca magisterska wykonana na Wydziale Nauk Historycznych UMK pod kierunkiem T. Wolniewicza. Toruń 2006 2. T. Wolniewicz, Katalogi rozproszone na przykładzie polskiej wyszukiwarki KaRo, [w:] Rola kata logu centralnego NUKAT w kształtowaniu społeczeństwa wiedzy w Polsce, red. M. Burchard [et al.], Warszawa 2010 Abstrakty Karo 2001–2013, dwanaście lat polskiej wyszukiwarki bibliograficznej Katalog Rozproszony Bibliotek Polskich KaRo powstał w roku 2001 jako wyszukiwarka zasobów bibliotecznych. Jego celem była prezentacja zasobów polskich bibliotek, przy jednoczesnym udostępnieniu funkcji pobierania opisów bibliograficznych. W ciągu 12 lat istnienia, KaRo zdobył znaczną popularność zarówno wśród czytelników, jak i bibliotekarzy. Stał się również źródłem informacyjnym rekomendowanym na zajęciach z informacji naukowej. W referacie przedstawiony zostanie rozwój wyszukiwarki, ze szczególnym uwzględnieniem nowych funkcji wersji 3, która powstała w ramach projektu Autostrada Informacji Cyfrowej. KaRo 2001–2013, twelve years of Polish distributed bibliographic search tool KaRo – the Distributed Catalog of Polish Libraries was launched in 2001 as a search tool for library resources. It was designed and created to present Polish library resources and enable the download of ready-made bibliographic records. For last 12 years KaRo has gained considerable popularity among library patrons and librarians and has become an information source recommended in library and information science courses. The author discusses the development of KaRo tool with emphasis on new features of KaRo release 3 added during the implementation of „NUKAT – Digital Information Highway” project. Opinie użytkowników KaRo od początku było bardzo dobrze przyjmowane przez użytkowników. W ciągu 12 lat eksploatacji nie odebrano ani jednej uwagi krytycznej, zazwyczaj użytkownicy, którzy zadają pytania lub sugerują nową funkcjonalność, przy okazji dodają wyrazy uznania. Poniżej załączono kilka cytatów. „Na początku chciałbym przekazać wyrazy uznania dla Pańskiej pracy, której wynikiem jest wyjątkowo przydatne narzędzie”. 32i 33i Cezary Mazurek, Marcin Mielnicki, Krzysztof Sielski, Marcin Werla Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe {mazurek,marcinm,sielski,mwerla}@man.poznan.pl NUKAT i Federacja Bibliotek Cyfrowych – pierwsze wyniki działań w kierunku integracji metadanych Wstęp Od początku obecnego stulecia obserwujemy w Polsce coraz bardziej dynamiczny rozwój naukowych i kulturowych zasobów informacyjnych dostępnych on-line. Projekty takie jak Wielkopolska (2002), Dolnośląska (2004) czy Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa (2005) wytyczały ścieżki organizacji regionalnych konsorcjów skupionych wokół działań digitalizacyjnych [1]. Początkowo praktycznie całość tych działań miała charakter oddolny, często nieoparty na dedykowanym finansowaniu. Polska Biblioteka Internetowa (2003), pierwszy projekt rządowy związany z digitalizacją o dużym finansowaniu na przestrzeni kilku lat, okazał się ostatecznie porażką i jest obecnie podtrzymywany przy życiu przez Bibliotekę Narodową, do czasu przeniesienia zasobów do Cyfrowej Biblioteki Narodowej POLONA (2006). Na szczęście to jedyny negatywny przykład tego typu działań z ostatnich lat. Duże zainteresowanie czytelników, jakim cieszyły się wspomniane powyżej inicjatywy oraz rosnąca stopniowo dostępność krajowego i unijnego finansowania owocowały stale rosnącą liczbą bibliotek cyfrowych. W 2007 roku tych bibliotek było już kilkanaście i dawały dostęp do około 80 000 różnorodnych obiektów. Wtedy też w Poznańskim Centrum Superkomputerowo-Sieciowym (PCSS) powstała Federacja Bibliotek Cyfrowych, której głównym celem było ułatwienie dostępu do rozproszonych zasobów i zwiększenie ich wykorzystania, a sposobem realizacji tego celu była agregacja metadanych z poszczególnych bibliotek i udostępnianie ich poprzez jeden wspólny portal, wraz z odnośnikami do poszczególnych obiektów [2]. W ciągu 5 lat działalności FBC rozwój polskich bibliotek cyfrowych zaowocował około setką tego typu serwisów dostępnych on-line na początku 2013 roku, dających możliwość zapoznania się z ponad 1.2 mln obiektów ze zbiorów kilkuset instytucji kultury i nauki. W dużej mierze przyczyniły się do tego duże projekty takie jak Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa, e-Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego czy Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych [3]. Równolegle do zasobów cyfrowych rozwijały się w Polsce w wielu dziedzinach bazy bibliograficzne (np. BazTECH czy Polska Bibliografia Literacka). Coraz więcej bibliotek udostępniało swoje katalogi on-line, a inicjatywy takie jak NUKAT czy KaRo ułatwiały dostęp do informacji w nich zawartych oraz w znaczący sposób wspierały dalszy rozwój m.in. poprzez możliwość wspólnego, skoordynowanego katalogowania (NUKAT) czy łatwego wyszukiwania i importu już istniejących opisów (KaRo). Coraz częściej też bazy katalogowe czy bibliograficzne gromadziły odnośniki do cyfrowych postaci opisywanych publikacji, dostępnych w bibliotekach cyfrowych. Biblioteki cyfrowe z kolei ułatwiały użytkownikom przejście od cyfrowej postaci obiektu i uproszczonych metadanych do pełnego opisu dostępnego on-line w katalogu bibliotecznym. W 2010 roku dzięki finansowaniu Narodowego Centrum Badań i Rozwoju uruchomiony został projekt SYNAT, którego celem było „utworzenie uniwersalnej, otwartej, repozytoryjnej platformy hostingowej i komunikacyjnej dla sieciowych zasobów wiedzy dla nauki, edukacji i otwartego społeczeństwa wiedzy”. Koordynatorem projektu zostało Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego (ICM UW), a wśród konsorcjum 16 instytucji jako jeden z głównych wykonawców znalazł się również PCSS. Celem prac podejmowanych przez PCSS w ramach etapów A9 i A10 projektu SYNAT było m.in. opracowanie architektury systemu agregacji danych z rozproszonych, heterogenicznych systemów informacji naukowej oraz zbudowanie na podstawie tych in35i formacji prototypowej bazy wiedzy, obejmującej zarówno zasoby z bibliotek czy muzeów cyfrowych, jak i z muzealnych systemów inwentarzowych czy bibliotecznych systemów katalogowych. Celem niniejszego artykułu jest poglądowe przedstawienie wyników prac PCSS, jakie udało się osiągnąć w zakresie agregacji i integracji danych z rozproszonych systemów informacji naukowej po 2,5 roku realizacji projektu SYNAT. Następny rozdział niniejszego tekstu omawia nowe podejście do agregacji danych z wielu źródeł wypracowane w ramach etapu A9 projektu SYNAT. Rozdział trzeci przedstawia podejście do reprezentacji wiedzy przy pomocy ontologii FRBRoo, a rozdział czwarty prezentuje wybrane aspekty zaimplementowanego procesu integracji i wzbogacania danych. Prototypowy interfejs użytkownika do powstałej w ten sposób bazy wiedzy opisano w rozdziale piątym. Rozdział szósty zawiera scenariusze wykorzystania bazy wiedzy m.in. w portalu Federacji Bibliotek Cyfrowych. Artykuł kończy podsumowanie i zarysowanie kierunków dalszych prac. Agregacja danych z wielu źródeł Zaimplementowany pierwotnie w Federacji Bibliotek Cyfrowych podstawowy mechanizm agregacji metadanych z polskich bibliotek cyfrowych opierał się na założeniu, że każde źródło danych powinno udostępniać swoje dane poprzez protokół OAI-PMH, w schemacie Dublin Core [4]. Schemat ten był przyjęty za model danych wspólny dla wszystkich bibliotek cyfrowych współpracujących z FBC i jeżeli któraś z bibliotek miała inny schemat metadanych, to po jej stronie spoczywał obowiązek opracowania i wykonania stosownej konwersji – mapowania danych. To założenie sprawdzało się w początkowym okresie i znacznie uprościło prace związane z implementacją FBC, jednak w dłuższej perspektywie okazało się niewystarczające. Wraz z powstawaniem kolejnych bibliotek cyfrowych okazało się, że schemat Dublin Core jest niewystarczający i wiele bibliotek rozszerza go o nowe elementy (takie jak chociażby „Miejsce wydania”) [5]. Wskutek mapowania bogatszego schematu następuje niestety utrata semantyki (znaczenia) danych (np. „Miejsce wydania” trafia do pola „Wydawca”) lub też utrata danych w całości, gdy rozszerzenia schematu nie są (celowo lub przypadkiem) uwzględniane w mapowaniu. Ponadto, wymaganie dotyczące posiadania interfejsu OAI-PMH okazało się również problematyczne dla mniejszych instytucji. Przy projektowaniu w ramach projektu SYNAT nowego mechanizmu integracji i agregacji danych o nazwie CLEPSYDRA (http://fbc.pionier.net.pl/pro/clepsydra) zmieniono te założenia. Przyjęto, że system agregacji powinien być w stanie pobrać dane z dowolnego systemu dostępnego on-line, oraz że pobierane powinny być dane w możliwie najbogatszej postaci – zarówno jeżeli chodzi o ilość danych, jak i o ich semantykę. Konwersja czy jakiekolwiek inne przetwarzanie danych powinno następować na późniejszym etapie, z uwzględnieniem specyfiki i oczekiwań aplikacji czy systemu, który będzie chciał zagregowane dane wykorzystać [6]. Schematycznie przedstawiono to na Rysunku 1, gdzie widać dwa główne komponenty: Agregator Danych Źródłowych oraz Semantyczną Bazę Wiedzy. Rolą agregatora jest zebranie danych z różnych źródeł oraz ich czyszczenie i normalizacja. Komunikacja ze źródłami odbywa się poprzez system agentów, czyli małych programów, które są dedykowane do komunikacji z poszczególnymi klasami systemów informacji naukowej. Takie agenty potrafią wydobyć odpowiednie dane z konkretnego systemu (np. biblioteki cyfrowej czy systemu katalogowego) i zapisać je w odpowiedniej usłudze Agregatora Danych Źródłowych. Następnie, na podstawie predefiniowanych reguł przetwarzania realizowana jest konwersja (np. z formatu MARC binarny na MARC-XML czy z MARC-XML na PLMET) oraz czyszczenie i normalizacja danych (np. ujednolicenie sposobu zapisu dat czy języków). W ramach projektu SYNAT opracowane zostały agenty wspierające źródła danych zgodne z protokołami OAI-PMH i OAI-ORE oraz źródła, które udostępniają dane w postaci plików CSV. Dodatkowo przygotowano dedykowane agenty dla systemów NUKAT i Muzeum Narodowego w Warszawie. 36i Rys. 1. Schemat systemu agregacji i wzbogacania danych oraz konstrukcji bazy wiedzy Semantyczna Baza Wiedzy to system, który korzysta z Agregatora Danych Źródłowych – zebrane dane są okresowo pobierane i przetwarzane do postaci bazy wiedzy. W celu lepszej integracji zebranych danych źródłowych wykorzystywane są również źródła pomocnicze, takie jak JHP Kaba, Geonames, TERYT czy VIAF. Baza wiedzy reprezentowana jest w ontologii FRBRoo, która została pokrótce przedstawiona w następnym rozdziale. Reprezentacja wiedzy w ontologii FRBRoo Pierwotnie do reprezentacji wiedzy w tworzonej przez PCSS w ramach projektu SYNAT bazie wiedzy wybrano ontologię CIDOC CRM [7]. Ontologia ta to zbiór konceptów i relacji między nimi, który umożliwia formalną reprezentację wiedzy na temat dziedzictwa kulturowego (w szczególności obiektów muzealnych). CIDOC CRM definiuje 86 różnych konceptów, takich jak na przykład nośnik informacji, osoba, temat czy język. Do tego wyspecyfikowano 139 relacji między nimi, np.: ma temat, brał udział w zdarzeniu, jest powiązany z. FRBRoo [8] to rozszerzenie ontologii CIDOC CRM o koncepty z FRBR [9]. Rozszerzenie to wprowadza 33 nowe koncepty oraz 39 nowych relacji, pozwalając na lepsze wyrażenie wiedzy na temat obiektów bibliotecznych. Na Rysunku 2 widać przykładowe rozmieszczenie grup informacji na temat różnych form dzieła zatytułowanego „Pan Tadeusz” na czterech poziomach FRBR. 37i Opisany powyżej model jest modelem abstrakcyjnym i ogólnym. W zależności od charakteru przedmiotów i typu mediów, poszczególne poziomy mogą się w praktyce łączyć czy też tracić sens istnienia. Przykładem może być tutaj takie dzieło, które występuje tylko w jednym fizycznym egzemplarzu – unikalny rękopis wiersza czy pocztówka z wakacji. W takiej sytuacji Egzemplarz jest tylko jeden i możliwość rozróżnienia cech unikalnych poszczególnych egzemplarzy traci na znaczeniu. Inny przykład to Manifestacje zapisane na nośnikach cyfrowych. Tutaj co prawda cyfrowych kopii, Egzemplarzy, może być wiele, ale właściwie powinno być tak, że każda z nich jest identyczna z dokładnością do pojedynczego bitu. Znów więc możliwość wyrażenia różnic pomiędzy poszczególnymi Egzemplarzami może tracić na znaczeniu. Integracja i wzbogacanie danych Rys. 2. Przykład umiejscowienia różnych postaci dzieła w modelu FRBR Najwyższy poziom to Dzieło (ang. Work). Pozwala on na wyrażenie cech pewnego ogólnego wytworu intelektualnego (w tym również artystycznego), bez przywiązywania się do konkretnej ustalonej formy intelektualnej tego dzieła. W uproszczeniu można to rozumieć jako pewne dzieło idealne funkcjonujące w umyśle autora. W momencie, gdy dzieło to zostanie ustalone w konkretnej formie intelektualnej – np. autor napisze swoją książkę, spisze jej konkretny tekst – mamy do czynienia z drugim poziomem, czyli Realizacją (ang. Expression). Jest to jednak nadal poziom informacyjny – abstrahujemy na tym etapie od tego, przy pomocy jakiego medium treść informacyjna została ustalona. Przykładami dwóch różnych Realizacji tego samego Dzieła mogą być np. tekst w oryginale i jego przekład na język obcy czy różniące się między sobą teksty dwóch kolejnych wydań tej samej książki. W tym drugim przypadku, jeżeli różnice pomiędzy tekstami wydań będą zbyt duże (np. zmiany tekstu całych rozdziałów), możemy mieć sytuację, w której będą to ostatecznie dwa różne Dzieła. Trudno niestety podać tutaj bardzo jasne kryteria rozróżnienia. Kolejny poziom FRBR to Materializacja (ang. Manifestation). Jest to poziom dotyczący fizycznego urzeczywistnienia realizacji dzieła i służy do wyrażenia cech wspólnych wszystkich egzemplarzy danego wydania. Nawiązując do przykładu z tłumaczeniem książki – jeżeli tekst tego tłumaczenia w identycznym brzmieniu zostanie wydany przez dwóch wydawców (lub jednego wydawcę na różnych mediach – drukiem i jako e-book), to będą to dwie Materializacje tej samej Realizacji tego samego Dzieła. Każda z tych Materializacji będzie miała przypisane cechy, takie jak właśnie wydawca, rok wydania czy nośnik, jednak będą to tylko informacje ogólne, takie jak np. format książki czy rodzaj okładki. Do wyrażenia cech specyficznych dla poszczególnych egzemplarzy (np. informacje o zniszczeniach, autografach czy proweniencji) służyć ma ostatni z poziomów FRBR czyli Egzemplarz (ang. Item). 38i Jak wspomniano w rozdziale 2, opisywany tu proces budowy bazy wiedzy w ogólności polega na mapowaniu zagregowanych i znormalizowanych danych do postaci ontologii FRBRoo, z wykorzystaniem pomocniczych źródeł danych, takich jak kartoteki i bazy lokalizacji geograficznych, osób, instytucji czy haseł przedmiotowych. Proces ten nazywany procesem integracji i wzbogacania danych realizowany jest okresowo, w sposób w pełni zautomatyzowany. Ze względu na dużą ilość danych wejściowych (kilka milionów rekordów) i jeszcze większą ilość danych wynikowych (kilkaset milionów faktów/trójek w bazie wiedzy) nie ma możliwości ręcznej czy szczegółowo nadzorowanej przez człowieka realizacji takiego przetwarzania. W celu zapewnienia jakości przetwarzania dla każdego ze schematów danych wejściowych opracowane zostały unikalne reguły mapowania, a dodatkowo wynikowa baza wiedzy poddawana jest testom weryfikującym jej spójność. Przetwarzanie rekordów metadanych realizowane jest przy pomocy autorskiego narzędzia jMet2Ont (http://fbc.pionier.net.pl/pro/jmet2ont) [10]. Na Rysunku 3 przedstawiono wyrażony w XML-u fragment jednego z rekordów metadanych zagregowanego z biblioteki cyfrowej i przetworzonego do postaci PLMET. Jak widać, rekord ten składa się z pól ze schematu Dublin Core (pola poprzedzone przedrostkiem ‘dc:’) oraz pól specyficznych dla schematu PLMET (pola poprzedzone przedrostkiem ‘plmet:’). Rozszerzenie schematu Dublin Core umożliwiło w tym przypadku zachowanie informacji o tym, jakie jest miejsce wydania obiektu (plmet:placeOfPublishing), gdzie znajduje się obiekt fizyczny, który został poddany digitalizacji (plmet:locationOfPhysicalObject) i jakie było źródło finansowania tej digitalizacji (plmet:digitisationSponsor). <plmet:metadata> <dc:title>Figliki albo rozlicznych ludzi przypadki dworskie [...]</dc:title> <dc:creator>Rej, Mikołaj (1505-1569)</dc:creator> <dc:contributor>Pencz, Georg (ca 1500-1550). Il.</dc:contributor> <dc:description>Dzieło pierwotnie współwydane z dziełem: Zwierziniec W ktorym rozmaitych [...]</dc:description> <dc:publisher>Drukarnia Macieja Wirzbięty</dc:publisher> <plmet:placeOfPublishing>Kraków</plmet:placeOfPublishing> <dc:date>1574</dc:date> <dc:language>pol</dc:language> <dc:coverage>16 w.</dc:coverage> <dc:subject>starodruki 16 w.</dc:subject> <dc:type>starodruk</dc:type> <dc:format>image/vnd.djvu</dc:format> <plmet:locationOfPhysicalObject>Biblioteka Jagiellońska</plmet:locationOfPhysicalObject> <dc:rights>Domena publiczna (public domain)</dc:rights> <plmet:digitisationSponsor>EFRR POIiŚ 11.1</plmet:digitisationSponsor> </plmet:metadata> Rys. 3. Fragment metadanych z biblioteki cyfrowej po agregacji i mapowaniu do schematu PLMET 39i Z kolei na Rysunku 4 przedstawiono grafową wizualizację powyższego rekordu po przetworzeniu go do postaci bazy wiedzy. W efekcie tej operacji uzyskano 33 powiązane ze sobą obiekty opisane przez 78 trójek RDF. Na etapie wzbogacania danych udało się ustalić powiązania informacji ze źródłowego rekordu z pomocniczymi bazami danych (w nawiasach podano oznaczenia klas z ontologii FRBRoo): • Zapis Rej, Mikołaj (1505–1569) został rozpoznany jako informacja o osobie (klasa E21 Person) i powiązany z pozycją z VIAF http://viaf.org/viaf/61585459 • Zapis Pencz, Georg (ca 1500–1550). Il. został rozpoznany jako informacja o osobie (klasa E21 Person) i powiązany z pozycją z VIAF http://viaf.org/viaf/64120782 • Zapis Kraków został rozpoznany jako informacja o miejscu (klasa E53 Place) i powiązany z pozycją z Geonames http://www.geonames.org/3094802 • Zapis pol został rozpoznany jako informacja o języku (klasa E56 Language) i powiązany z pozycją z Lexvo http://lexvo.org/id/iso639-3/pol • Zapis starodruki 16 w. został rozpoznany jako informacja o haśle przedmiotowym (klasa E55h Subject Hierarchy) i powiązany z hasłem z NUKAT s 2010216717 (Stare druki -- 16 w.) • Zapis Biblioteka Jagiellońska został rozpoznany jako informacja o instytucji (klasa E40 Legal Body) i powiązany z hasłem w VIAF http://viaf.org/viaf/148485690 Rys. 4. Graf wizualizujący wynik mapowania rekordu metadanych z Rys. 3 do ontologii FRBRoo Powyższy przykład pokazuje, że wypracowana metodyka bazy wiedzy daje wymierne efekty, a wykorzystanie pomocniczych źródeł danych zwiększa integralność danych wynikowych – w powyższym przykładzie rekord z biblioteki cyfrowej został skojarzony m.in. z informacjami z NUKATu [11]. Oczywiście opisywane tu rozwiązanie nie jest w stanie poradzić sobie z dowolnymi danymi – im większy będzie stopień normalizacji danych wejściowych, tym większa szansa na wyższą jakość danych wynikowych. Dla niektórych elementów informacji źródłowych możliwe jest też podjęcie próby normalizacji wszystkich wartości, gdyż unikalnych wartości do przejrzenia i uwzględnienia w mapowaniu nie jest zbyt wiele (do kilkuset w przypadku pól „język” czy „prawa”) lub też wartości te cechują się stosunkowo dużą regularnością formy zapisu i mogą być przetwarzane automatycznie (pole „data”). Dodatkowym efektem opisanego powyżej procesu przetwarzania danych źródłowych i pomocniczych do postaci bazy wiedzy może być poprawa jakości tych danych. Po pierwsze, dostawcy danych źródłowych mogą być zainteresowani dostępem czy zwrotnym transferem tych danych już po ich czyszczeniu i normalizacji. Po drugie, w przypadku źródeł danych pomocniczych o podobnym charakterze możliwe jest podjęcie próby wzbogacenia jednego z tych źródeł na podstawie informacji w drugim. Dla przykładu w kartotece KABA istnieją osobne hasła reprezentujące miejscowość Kcynia (s 97053818) i gminę Kcynia (s 2012307665). Nie ma jednak między nimi żadnego powiązania (tzw. tropu), które wskazywałoby zależność między gminą i leżącą na jej terenie miejscowością (jest to akurat zgodne z zasadami tworzenia kartoteki KABA). Hasła można powiązać automatycznie z ich odpowiednikami w bazie Geonames (miasto: http://www.geonames.org/3096385/kcynia, gmina: http://www.geonames. org/7533422/kcynia), gdzie takie powiązanie już funkcjonuje. Automatyczne wykrycie różnic w powiązaniach pomiędzy dwiema różnymi bazami mówiącymi o tych samych obiektach (lokalizacjach) jest 40i w tym przypadku możliwe, a wygenerowany na tej podstawie raport może zostać następnie użyty do wzbogacenia przeanalizowanych w ten sposób baz. Kolejnym naturalnym etapem prac po zaprojektowaniu i implementacji mechanizmów automatycznej budowy bazy wiedzy było przygotowanie interfejsów dostępowych. Rozdział 5 przedstawia pokrótce prototypowy interfejs dostępowy do bazy wiedzy, a w rozdziale 6 zaprezentowane są wybrane scenariusze wykorzystania tej bazy m.in. w interfejsie użytkownika Federacji Bibliotek Cyfrowych. Prototypowy interfejs do bazy wiedzy Semantyczna baza wiedzy, w odróżnieniu do systemów opartych na relacyjnych bazach danych, operuje na grafowym modelu informacji. Oznacza to, że w bazie semantycznej nie mamy do czynienia z wielokolumnowymi tabelami zawierającymi kompleksowe informacje na temat danego rodzaju obiektów (lub ewentualnie relacjami do innych tabel). Zamiast tego są pojedyncze obiekty powiązane pomiędzy sobą relacjami. Prezentacja takich danych może być zwizualizowana w postaci grafu, jednak w przypadku rozległej bazy semantycznej problemem jest to, jaką część grafu prezentować jednorazowo. Dla przykładu, jeżeli użytkownik zapyta się o informacje dotyczące autora, to czy należy zaprezentować wyłącznie jego imię i nazwisko, czy może jeszcze daty narodzin i śmierci, miejsce urodzenia i dzieła? A jeżeli pokazujemy miejsce urodzenia, to czy od razu podać też nazwiska innych urodzonych tam twórców? Czy przy dziełach podać ich wydawców? Czy podać słowa kluczowe? Czy przy tych słowach kluczowych podać inne dzieła na ten sam temat lub podobne słowa kluczowe? Każda z tych decyzji wpływa na ilość jednorazowo prezentowanych informacji, co przekłada się na satysfakcję użytkownika (lub jej brak – zarówno w przypadku braku jak i nadmiaru informacji) oraz na obciążenie systemu informatycznego. W przypadku prostych modeli danych łatwiej jest określić, które informacje prezentować od razu, a które powinny być dostępne po dodatkowym żądaniu. Ontologia FRBRoo nie jest jednak modelem prostym (119 konceptów, 178 relacji). Do tego jej natura skłania do przyjmowania różnych perspektyw prezentowania informacji – wiedzę o tym, że książka Mikołaja Reja została wydana w 1574 r. w Krakowie przez Drukarnię Macieja Wirzbięty można spojrzeć z perspektywy twórcy, wydawcy, miejsca jak i roku wydania – wszystko zależy od tego, w którym miejscu widocznego na Rysunku 4 grafu użytkownik rozpocznie eksplorację bazy wiedzy. W trakcie projektu SYNAT w PCSS wypracowane zostało rozwiązanie polegające na oznaczaniu krawędzi grafu (czyli relacji) specjalnymi znacznikami informującymi, czy informację jaką wnosi ta krawędź wyświetlić bezpośrednio, czy w postaci hiperłącza prowadzącego do dalszej części informacji, czy też ją pominąć. Na tej podstawie opracowane zostało uniwersalne narzędzie do prezentacji semantycznych baz wiedzy oznakowanych w opisany powyżej sposób. Przykładowy zrzut ekranu z tego narzędzia widoczny jest na Rysunku 5 (s. 40). Jak widać, w tym przypadku system od razu wyświetlił m.in. informacje o tym, kto jest twórcą książki, kto wydawcą oraz szczegółowe informacje na temat nośnika – egzemplarza publikacji. Nie prezentowano jednak od razu żadnych dodatkowych informacji na temat autora, pozwalając użytkownikowi kliknąć na odpowiednie hiperłącze i przejść do widoku bazy, gdzie ten autor, a nie jego publikacja, będzie podstawowym obiektem zainteresowania. Na Rysunku 6 (s. 40) przedstawiono kolejny zrzut ekranu interfejsu bazy wiedzy, tym razem prezentujący informacje o wydaniu Figlików Mikołaja Reja, opublikowanym w Warszawie w 1974 roku. Na tym zrzucie ekranu zarysowuje się wyraźnie podział na dzieło, realizację i materializację z modelu FRBR, tak jak to opisano w rozdziale 3. 41i Scenariusze wykorzystania bazy wiedzy Opisany w poprzednim rozdziale prototypowy interfejs dostępowy do bazy wiedzy to tylko jeden ze sposobów korzystania z tej bazy. Docelowo planowane jest stopniowe wzbogacanie funkcji oferowanych przez portal Federacji Bibliotek Cyfrowych o nowe możliwości oparte na technologiach semantycznych, informacjach zgromadzonych w bazie wiedzy i narzędziach opracowanych na potrzeby jej utworzenia. Jednym z możliwych scenariuszy jest wprowadzenie wyszukiwania geograficznego. W takim scenariuszu, jeżeli zapytanie wprowadzone przez użytkownika zostanie rozpoznane jako lokalizacja geograficzna, możliwe będzie wyświetlenie wyników związanych nie tylko z tą lokalizacją, ale również z lokalizacjami pobliskimi czy podrzędnymi lub też wręcz zaprezentowanie wyników na mapie. Przykład takiego działania przedstawiono na Rysunku 7. Innym przykładem może być wykorzystanie hierarchii tematów. Gdy użytkownik w wyszukiwarkę wprowadzi dość ogólne hasło (np. fizyka), poza zaprezentowaniem mu wyników opisanych wprost tym hasłem, można mu też podpowiedzieć inne słowa węższe znaczeniowo (np. promieniotwórczość, mechanika, …) wraz z liczbą wyników, które dodatkowo uzyska zmieniając w sugerowany sposób swoje zapytanie. Rys. 5. Przykładowy zrzut ekranu z prototypowego interfejsu dostępowego do bazy wiedzy Rys. 7. Przykład wyszukiwania geograficznego – użytkownik wyszukujący miejscowości Kcynia otrzymuje informacje o publikacjach powiązanych również z pobliskimi miejscowościami Rys. 6. Wyróżnienie poziomów FRBR w danych przetworzonych do postaci ontologii FRBRoo i zaprezentowanych w prototypowym interfejsie dostępowym bazy wiedzy 42i Scenariuszy tego typu można wskazać więcej. Możliwe jest m.in. sugerowanie innego sposobu zapisu nazwiska autora czy też użycie w wyszukiwaniu nie tylko oficjalnego nazwiska, ale i literackiego pseudonimu. Można również sugerować użytkownikowi obiekty powiązane w ciekawy sposób z obiektem aktualnie prezentowanym – np. przy wyświetlaniu danych na temat obrazu można wyświetlić listę publikacji dotyczących twórczości autora tego dzieła. 43i Podsumowanie W niniejszej pracy przedstawiono realizowane przez PCSS w ramach projektu SYNAT podejście do agregacji, wzbogacania i integracji danych z heterogenicznych rozproszonych systemów informacji naukowej do postaci bazy wiedzy. Zrealizowany w trakcie projektu SYNAT prototyp z powodzeniem wykorzystany został do zebrania w jednej bazie łącznie kilku milionów rekordów z kilkudziesięciu źródeł danych – w tym bibliotek, muzeów i archiwów cyfrowych, katalogów bibliotecznych (w tym bazy NUKAT) oraz części danych z systemu inwentaryzacji zabytków Muzeum Narodowego w Warszawie. Do integracji danych wykorzystano ontologię FRBRoo oraz pomocnicze źródła danych takie jak Geonames, TERYT, VIAF czy słownik JHP KABA. Poza opracowaniem prototypowego interfejsu dostępowego do bazy wiedzy, planuje się również stopniowe wzbogacanie funkcji portalu FBC o nowe możliwości, których implementacja możliwa będzie dzięki powstałej bazie wiedzy i towarzyszącym jej narzędziom. Dalsze prace badawcze i rozwojowe skupią się na przyłączaniu nowych źródeł danych i opracowywaniu zasad reprezentacji uzyskanych w ten sposób danych w bazie wiedzy, a także na nowych wizualnych interfejsach eksploracji bazy wiedzy i wykorzystywania zawartych w niej informacji w pracy naukowców korzystających z narzędzi takich jak Wirtualne Laboratorium Transkrypcji (http://wlt.synat. pcss.pl/). Kolejnym wyzwaniem będzie włączanie informacji z semantycznych baz danych, które PCSS utrzymuje na potrzeby naukowych projektów humanistycznych, w ramach platformy e-humanistyki dostępnej pod adresem http://ehum.psnc.pl/. Bibliografia 1. C. Mazurek, M. Stroiński, M. Werla, Wdrażanie regionalnych bibliotek cyfrowych w sieci PIONIER w oparciu o środowisko dLibra, [w:] INFOBAZY 2005 – Bazy Danych dla Nauki, Gdańsk, 25–27 września 2005, Gdańsk 2005 2. C. Mazurek, M. Werla, Federacja Bibliotek Cyfrowych – studium przypadku, [w:] Biblioteki cyfrowe, red. M. Janiak, M. Krakowska, M. Próchnicka, Warszawa 2012 3. D. Czarnocka-Cieciura [et al.], Realizacja projektu RCIN, [online], http://www.petea.home.pl/ apan/files/user_files2/iii%20spotkania_do%20publikacji/rcinapan2011_.pdf [dostęp: 26.04.2013] 4. C. Mazurek [et al.], Distributed Services and Metadata Flow in the Polish Federation of Digital, [w:] 2011 International Conference on Information Society (i-Society), 2011 5. A. Wróbel, J. Potęga, The Dublin Core Metadata Element Set, Ver. 1.1 a potrzeby i oczekiwania bibliotekarzy cyfrowych – analiza przypadków, [w:] Polskie Biblioteki Cyfrowe 2009, Poznań 2010 6. C. Mazurek [et al.], Architecture for Aggregation, Processing and Provisioning of Data from Hete rogeneous Scientific Information Services, [w:] Intelligent Tools for Building a Scientific Informa tion Platform: Advanced Architectures and Solutions, red. R. Bembenik [et al.], Springer Berlin Heidelberg 2013 7. ICOM/CIDOC Documentation Standards Group and CIDOC CRM Special Interest Group, Definition of the CIDOC Conceptual Reference Model. Version 5.0.4, [online], http://www.cidoc-crm.org/ docs/cidoc_crm_version_5.0.4.pdf [dostęp: 26.04.2013] 8. International Working Group on FRBR and CIDOC CRM Harmonisation, FRBR object-oriented definition and mapping to FRBRer (Version 1.0.2), [online], http://www.cidoc-crm.org/docs/ frbr_oo/frbr_docs/FRBRoo_V1.0.2.pdf [dostęp: 26.04.2013] 9. IFLA Study Group on the Functional Requirements for Bibliographic Records, Functional Requirements for Bibliographic Records. Final Report, 1997, [online], http://www.ifla.org/en/ publications/functional-requirements-for-bibliographic-records [dostęp: 26.04.2013] 44i 10. J. Walkowska, M. Werla, Advanced Automatic Mapping from Flat or Hierarchical Metadata Schemas to a Semantic Web Ontology, [w:] „Lecture Notes in Computer Science”, vol. 7489, Springer Berlin Heidelberg 2012 11. C. Mazurek [et al.], From MARC21 and Dublin Core, through CIDOC CRM: First Tenuous Steps towards Representing Library Data in FRBRoo, [w:] CIDOC 2012, 2012 Abstrakty NUKAT i Federacja Bibliotek Cyfrowych – pierwsze wyniki działań w kierunku integracji metadanych Od 2010 roku Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe bierze udział w trzyletnim projekcie badawczo-rozwojowym SYNAT finansowanym przez NCBiR. W ramach tego projektu PCSS realizuje cztery etapy związane z: agregowaniem i wzbogacaniem danych z rozproszonych usług informacji naukowej (etap A9), budowaniem na podstawie tych danych bazy wiedzy (etap A10), długoterminowym przechowywaniem danych źródłowych (etap A11) oraz usługami wspierającymi wykorzystanie danych źródłowych z bibliotek cyfrowych w badaniach naukowych (etap A12). W ramach dwóch pierwszych etapów, we współpracy z Centrum NUKAT, podjęto prace mające na celu agregowanie w jednej bazie danych z katalogu NUKAT, muzealnych systemów inwentaryzacji zabytków oraz bibliotek i muzeów cyfrowych, a następnie przetwarzanie ich do postaci semantycznej bazy danych opartej na ontologii FRBRoo. W celu lepszej integracji danych, pochodzących z heterogenicznych źródeł, wykorzystywane były dodatkowe bazy takie jak Geonames, TERYT, VIAF czy słownik JHP KABA. Prototypowy interfejs dostępowy do zbudowanej z tych danych bazy wiedzy daje unikalną możliwość przeszukiwania oraz eksplorowania danych nie dostępnych do tej pory w tak zunifikowanej postaci. Celem niniejszego referatu jest prezentacja wyników opisanych powyżej prac oraz omówienie potencjalnych scenariuszy wzbogacenia na ich podstawie funkcji portalu Federacji Bibliotek Cyfrowych. Scenariusze te zakładają między innymi sugerowanie użytkownikowi nowego kontekstu wyszukiwawczego na podstawie semantycznej analizy zapytania, wyszukiwanie oparte na lokalizacji geograficznej, oraz szereg połączeń pomiędzy informacjami prezentowanymi w portalu FBC i dotyczącymi zbiorów bibliotek cyfrowych, a szerszymi danymi zebranymi w bazie wiedzy, pochodzącymi ze wspominanych wcześniej heterogenicznych źródeł. NUKAT and Polish Digital Library Federation – first results of work on metadata integration Since 2010 Poznan Supercomputing and Networking Center has been implementing the following stages of SYNAT - a three-year research and development project financed by Polish National Center for Research and Development: stageA9 - aggregating and enhancing data from dispersed scholarly information resources, stage A10 - building a knowledge database based on data from stage A9, stage A11 - long-term storage of source data, stage A12 - services supporting the use of source data from digital libraries in scientific research. First two stages implemented in cooperation with NUKAT Center consisted of aggregation of data from NUKAT union catalog, museum inventory databases and digital libraries and museums followed by the transformation of these data into a semantic database employing FRBRoo ontology. In order to improve the integration of data collected from heterogeneous sources some additional databases were used such as Geonames, TERYT, VIAF or KABA Subject Headings vocabulary records. The prototypical user interface for the knowledge database including all these data provides a unique opportunity of searching and exploring data never earlier available in such unified form. The authors present the results of work described above and discuss the scenarios of enhancing Polish Digital Library Federation website with these newly developed tools. Scenarios cover, among else, suggesting user a new search context based on semantic analysis of his query, offering search option based on geographical location, linking information provided by the website on digital library collections to more extensive data collected in the knowledge database from heterogeneous sources mentioned earlier. 45i Małgorzata Wielek-Konopka Biblioteka Jagiellońska [email protected] Standardy katalogowania gwarantem jakości informacji i filarem współpracy w katalogach centralnych „Szaleństwo katalogowania” Listy, spisy, wykazy, wyliczenia, inwentarze, katalogi… Człowiek tworzy je właściwie od zawsze, odczuwając potrzebę porządkowania świata. Szaleństwo katalogowania1, jak zauważa w swojej książce Umberto Eco, dotyczy dwóch obszarów naszego życia: sfery poetyckiej – wspomnieć tu można choćby barwne homeryckie wyliczenia i listy, na przykład katalog okrętów przedstawiony w Iliadzie czy biblijne opisy, takie jak lista przymiotów Oblubienicy z Pieśni nad pieśniami i sfery praktycznej – czego przykładem jest zarówno katalog Biblioteki Aleksandryjskiej, jak również… lista zakupów. W pierwszym przypadku człowiek, podejmując próbę wyliczenia czegoś, czego w rzeczywistości nie potrafi nazwać, wypowiedzieć i policzyć, spotyka się z nieskończonością, w drugim – uporządkowanie otaczających go przedmiotów w pewne zbiory, utworzone według określonego klucza, ułatwia mu poruszanie się w materialnej rzeczywistości. Chociaż wykazy literackie i listy praktyczne w swej istocie są kompletnie różne, jednak mają wspólną cechę, którą jest „uporządkowanie”, dążenie do nadania spójności tworzonemu zbiorowi poprzez stosowanie jednolitych konstrukcji i zabiegów czy to poetyckich – jak forma literacka lub rym, czy to praktycznych – jak porządkowanie dzieł w bibliotece według alfabetu, dziedzin wiedzy albo tworzenie listy zakupów poprzez grupowanie produktów z uwzględnieniem ich układu na sklepowych półkach (nabiał, mięso, warzywa). W każdym przypadku porządek rzeczy jest niezwykle istotny dla osiągnięcia zamierzonego celu. Katalog biblioteczny (gr. katálogos – lista) to sztandarowy przykład listy praktycznej, tworzonej przede wszystkim po to, aby „…wiedzieć co biblioteka posiada, co się w niej znajduje”2. Stanowi realny, uporządkowany według ściśle określonych kryteriów zbiór dokumentów zgromadzonych w bibliotece, lub, w przypadku katalogów centralnych w wielu bibliotekach. Od czasów Joachima Lelewela funkcje katalogu bibliotecznego zostały znacznie rozbudowane. Z prostego kartkowego rejestru książek przeobraził się w zautomatyzowany system biblioteczny o skomplikowanej strukturze informatycznej opartej na systemie licznych powiązań, zawierający informacje o rozmaitych dokumentach nie tylko piśmienniczych, zapisanych na różnych nośnikach informacji. Zmieniło się naprawdę wiele, ale dążenie do uporządkowania informacji jest niezmienną cechą każdego katalogu bibliotecznego. To bibliotekarskie zamiłowanie do porządku wynika z praktyki bibliotecznej i prostego rachunku – im większy porządek, tym mniej czasu potrzebujemy, aby odnaleźć poszukiwany dokument. Ta zasada jest odzwierciedleniem reguł obowiązujących w życiu codziennym – dużo szybciej znajdziemy ulubioną koszulę, jeśli mamy starannie poukładane ubrania, ponieważ po otwarciu drzwi szafy od razu widać wszystkie rzeczy w niej zgromadzone. Im większy i bardziej zróżnicowany zbiór elementów, które chcemy „przeglądać”, tym sztuka porządkowania staje się trudniejsza. Wielu tysięcy czy milionów obiektów już nie wystarczy starannie poukła1 Tak w tłumaczeniu T. Kwietnia brzmi tytuł książki U. Eco przygotowanej z okazji cyklu imprez Vertiges de la liste zaplanowanych przez Muzeum Luwru (listopad 2009) pod kierunkiem U. Eco. Tyt. oryg.: Vertigine della lista. 2 J. Lelewel, Bibliograficznych ksiąg dwoje, t. 2, Wilno 1826, s. 278. 47i dać, trzeba opracować spójny system, który ułatwi nam szybkie i bezproblemowe poruszanie się wśród interesujących nas przedmiotów i wyłonienie spośród nich tych naprawdę cennych. „Lista praktyczna nigdy nie jest niespójna, pod warunkiem że wyodrębnia się kryterium konstrukcji, które nią rządzi”3. Sprawnie działający system musi opierać się na mocnych fundamentach, musi być zbudowany według ściśle określonych zasad, uwzględniających ogólnie przyjęte normy. Ta zależność, którą obserwujemy w różnych aspektach życia ma odniesienie również w rzeczywistości bibliotecznej. Tak jak w przypadku budowli sposób powiązania jej poszczególnych elementów musi uwzględniać zasady fizyki i ekonomii, tak zautomatyzowany system biblioteczny musi opierać się na przepisach katalogowania i stosowaniu przyjętych norm. Standardy katalogowania – rys historyczny Od wieków filarem konstrukcji katalogów bibliotecznych są standardy katalogowania – to one odgrywają kluczową rolę w budowaniu informacji bibliograficznej, a współcześnie również prawidłowo działającego zautomatyzowanego systemu informacyjno-wyszukiwawczego. Pierwsze próby uporządkowania i opisania zasobów bibliotecznych sięgają zamierzchłych czasów starożytnych, odległych krajów Asyrii, Egiptu, Grecji i związane są z historią na przykład biblioteki króla Assurbanipala – księgozbioru składającego się z około 20 tys. glinianych tabliczek pokrytych pismem klinowym. Zgromadzono w niej teksty z zakresu filologii, astronomii, matematyki, nauk przyrodniczych, historii, prawa i teologii, uporządkowane według treści i podzielone na działy. Inne przykłady to Biblioteka Aleksandryjska ze zbiorem około 700 tys. zwojów i katalogiem rzeczowym Pinakes, sporządzonym przez bibliotekarza, poetę i filologa – Kallimacha z Cyreny, oraz Biblioteka w Pergamonie czy Biblioteka Arystotelesa i wiele innych. Wraz z przemijaniem kolejnych epok, postępem cywilizacyjnym i wynalezieniem druku księgozbiory powiększały się i rosła również potrzeba opracowywania coraz to doskonalszych sposobów na ich uporządkowanie i opisanie. Katalogi alfabetyczne i rzeczowe rozrastały się w oparciu o schematy postępowania wypracowane w praktyce. Z biegiem czasu dostrzeżono wagę spójności w zakresie tworzenia opisu bibliograficznego dokumentów i pojawiła się potrzeba ujednolicenia i kodyfikacji stosowanych zasad opracowania zbiorów. Pod koniec XIX wieku zostały opracowane zalecenia dotyczące sposobu katalogowania, tzw. instrukcja pruska Instruktionen für die alphabetischen Kataloge der preussischen Bibliotheken (1899), która znalazła zastosowanie w Polsce. Od 1917 roku prace nad ustaleniami dotyczącymi zasad katalogowania podjął Związek Bibliotekarzy Polskich, a efektem tych prac był wydany drukiem w 1923 roku projekt dotyczący katalogowania alfabetycznego w bibliotekach polskich. Kolejne ważne daty związane z tworzeniem przepisów katalogowania w Polsce związane są z osobą Józefa Grycza, który na podstawie praktyki bibliotecznej i badań porównawczych polskich i zagranicznych katalogów bibliotecznych zaprezentowanych w artykułach: Porównanie polskich przepisów katalogowania (1926) i Porównanie zagranicznych przepisów katalogowania (1929), opracował Przepisy katalogowania w bibljotekach polskich. 1, Alfabetyczny katalog druków (1934), które stały się obowiązujące w Polsce. Na ich podstawie powstały Skrócone przepisy katalogowania alfabetycznego (1946), które w kolejnych latach były kilkakrotnie aktualizowane przy współudziale Władysławy Borkowskiej i Marii Dybaczewskiej. Przełom wieków XIX i XX to okres, w którym zaczęto podejmować próby ujednolicania przepisów katalogowania na arenie międzynarodowej. W 1876 roku ukazała się pierwsza edycja Rules for a printed dictionary catalogue Charlesa Ammiego Cuttera, która stała się podstawą angloamerykańskich przepisów katalogowania (AACR). W 1910 roku na Międzynarodowym Kongresie Bibliograficznym w Brukseli odbyła się pierwsza konferencja dotycząca katalogowania, a w 1927 powołana została w Edynburgu Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń i Instytucji Bibliotekarskich IFLA (International Federation of Library Associations and Institutions), która od początku swojego istnienia miała ogromny wpływ na opracowanie międzynarodowych standardów bibliotecznych, również w zakresie katalogowania. W 1954 roku na posiedzeniu Rady IFLA w Zagrzebiu utworzono Grupę Roboczą do Spraw Koordynacji Zasad Katalogowania. Od tego momentu rozpoczęły się intensywne prace państw członkowskich IFLA nad unifikacją przepisów katalogowania, czego rezultatem były „Zasady katalogowania” – tzw. „Zasady Paryskie” – przedstawione na międzynarodowej konferencji w Paryżu (International Conference on 3 U. Eco, Szaleństwo katalogowania, Poznań 2009, s. 116. 48i Cataloguing Principles) w 1961 roku. W wyniku badań porównawczych kilku bibliografii narodowych, prowadzonych przez ekspertów katalogowania na zlecenie UNESCO, oraz dalszych prac podjętych przez Komisję Katalogowania IFLA, po wielu latach dyskusji i szukania konsensusu w 1974 roku ukazało się pierwsze wydanie ISBD(M) International Standard Bibliographic Description for Monographic Publication – międzynarodowego znormalizowanego opisu bibliograficznego książek. Kolejne lata istnienia IFLA to zacieśnianie międzynarodowej współpracy w zakresie ujednolicania zasad katalogowania, reedycje zaleceń ISBD, współpraca z Komitetem Technicznym ISO w tworzeniu międzynarodowych norm, stosowanych w procesie katalogowania. Rozwiązania międzynarodowe przyjęte przez kraje członkowskie IFLA, propagowane w naszym kraju przez Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich – zrzeszone w IFLA, stały się podstawą prac normalizacyjnych prowadzonych w Polsce. Kontynuatorką ujednolicania polskich zasad katalogowania z uwzględnieniem zaleceń ISBD była Maria Lenartowicz. W 1983 roku zostały wydane Przepisy katalogowania książek. Cz. 1, Opis bibliograficzny. Prace normalizacyjne z zakresu bibliografii i katalogowania podjął także Polski Komitet Normalizacyjny, opracowując normę PN-N-01152-00:1982 Opis bibliograficzny. Postanowienia ogólne i wiele innych4. Prace normalizacyjne prowadzone były w ścisłej współpracy z Biblioteką Narodową, której jednym z głównych zadań była i jest działalność normalizacyjna. Ujednolicanie przepisów katalogowania rozszerzało się na coraz to nowe typy dokumentów – wydawnictwa ciągłe, muzykalia, mapy, dokumenty elektroniczne, itd., uwzględniało również normy transliteracji i transkrypcji, skrótów wyrazowych, terminologię, a następnie również konwersję znaków i języki informacyjno-wyszukiwawcze. Zachodzące na całym świecie zmiany związane z automatyzacją procesów bibliotecznych, w tym również katalogowania, spowodowały przeniesienie katalogów kartkowych do wirtualnej rzeczywistości, z czym wiązała się konieczność przystosowania obowiązujących przepisów katalogowania do zastosowania w komputerowych bazach katalogowych, tak aby systemy informatyczne stosowane w bibliotekach mogły prawidłowo zinterpretować dane i wykorzystać je do budowania informacji bibliograficznej. Udaną próbę opracowania formatu danych, który umożliwiłby zautomatyzowane katalogowanie podjęła Biblioteka Kongresu (Library of Congress). Pierwszy format służący do zapisu i wymiany danych bibliograficznych powstał w Stanach Zjednoczonych w 1965 roku i otrzymał nazwę Pilot MARC (później zmienioną na MARC I). Równolegle prace nad formatem były prowadzone przez IFLA. W efekcie tych prac stworzony został uniwersalny format dla rekordu bibliograficznego pod nazwą UNIMARC. W kolejnych latach obydwa formaty były rozwijane, na potrzeby poszczególnych krajów tworzono ich odrębne wersje. Kłopoty związane z istnieniem wielu niespójnych formatów stały się impulsem do podjęcia wysiłku utworzenia nowego, zintegrowanego formatu do katalogowania różnych zasobów bibliotecznych, zgodnego ze standardem ISBD i normami ISO. Podsumowaniem przeprowadzonych prac był dokument: MARC format for bibliographic data, który ukazał się w 1980 roku (zmieniona wersja pt.: USMARC format for bibliographic data, 1988). Dalsze prace nad ujednolicaniem formatów USMARC, CAN/MARC i UKMARC doprowadziły do powstania formatu MARC 21 (MARC 21 format for bibliographic data, 1999). Opracowania zgodnej z ISBD instrukcji tworzenia rekordu bibliograficznego przy wykorzystaniu technik komputerowych na potrzeby polskich bibliotek akademickich podjęła się Maria Lenartowicz, przy współpracy Anny Paluszkiewicz. W 1993 roku został wydany przez Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich Format USMARC opisu katalogowego książek. Instrukcja wypełniania rekordu w VTLS. Szybki postęp w dziedzinie informatyki i zastosowanie w bibliotekach do opisu dokumentów i prezentacji danych bibliograficznych nowych technik informatycznych otworzyło nowe możliwości, ale równocześnie postawiło przed bibliotekarzami wiele wyzwań. Wraz ze wzrostem tempa cywilizacyj4 Obszerny wykaz norm związanych z katalogowaniem znaleźć można na stronach Biblioteki Narodowej w zakładce: Normalizacja http://www.bn.org.pl/dla-bibliotekarzy/nfs/normalizacja, a także w prezentacji W. Klenczon i G. Jaroszewicz „Bibliografia i katalogowanie w normach ISO i w zbiorze Polskich Norm” przedstawionej na Seminarium poświęconemu standardom bibliograficznym i przepisom katalogowania, które odbyło się w Bibliotece Narodowej w Warszawie 14 listopada 2011 roku, [online], http://www.bn.org. pl/download/document/1321438629.ppt [dostęp: 2.04.2013]. 49i nego, publikowaniem coraz większej liczby dokumentów na stale pojawiających się nowych, bardziej wyszukanych nośnikach, tworzeniem wciąż doskonalszych narzędzi informatycznych i postępującym procesem globalizacji oraz rozwojem społeczeństwa informacyjnego rozpędu nabrały również prace normalizacyjne związane z katalogowaniem dokumentów gromadzonych w bibliotekach. Rozwój formatu MARC 21 dotyczył zarówno formatu rekordu bibliograficznego – pojawiły się kolejne opracowania dotyczące opisu różnych typów dokumentów, jak również formatu rekordu kartoteki haseł wzorcowych, rekordu zasobu, rekordu danych faktograficznych. Standardy katalogowania – aspekt terminologiczny Czym jest właściwie standard? Co to jest norma? Czemu służy normalizacja? Jakie są blaski i cienie stosowania standardów we współczesnym bibliotekarstwie? Chociaż na co dzień bibliotekarze posługują się tymi pojęciami bardzo często, niejednokrotnie odnosi się wrażenie, że używane są nie do końca świadomie lub bez uwzględnienia szerszego kontekstu. Najpierw staramy się zgłębić w gruncie rzeczy niełatwą sztukę katalogowania, a następnie pieczołowicie wprowadzamy w życie standardy skupiając się na obowiązku przestrzegania reguł – bez refleksji na temat praktycznego celu, któremu mają służyć wszelkie działania normalizacyjne i wdrażanie ich do bibliotecznego świata. Dlatego warto przytoczyć kilka definicji, z równoczesnym podkreśleniem tych elementów, które nabierają wyjątkowego znaczenia w kontekście standardów katalogowania. Wikipedia: standard „wspólnie ustalone kryterium, które określa powszechne, zwykle najbardziej pożądane cechy czegoś, np. wytwarzanego przedmiotu”5 Słownik języka polskiego PWN: standardy „normy określające podstawowe wymagania stawiane czemuś”6 Słownik poprawnej polszczyzny PWN: standard „przeciętna norma, przeciętny typ; wzorzec, model”7 standaryzacja „ustalając cechy pożądane przez odbiorców, wpływa na podniesienie jakości towarów, umożliwia łatwe gatunkowanie i ułatwia obrót”8 normalizacja „wprowadzenie obowiązujących norm, przepisów w zakresie pewnych czynności, usług, świadczeń itp.; ujednolicenie. Normalizacja ma cel dwojaki: ułatwienie i potanienie wytwarzania oraz udogodnienie użytkowania”9 Słownik współczesnego języka polskiego: standard „typowy, przeciętny model, wzorzec, gatunek jakiegoś wyrobu odpowiadający określonym normom, wzorzec, norma...” standardowy „zgodny z przyjętymi normami, nieodbiegający od norm, typowy…”10 Encyklopedia PWN: standaryzacja – normalizacja „[łac. normalis „uregulowany”], standaryzacja, opracowywanie i wprowadzanie w życie norm; ma na celu m.in. zapewnienie funkcjonalności wyrobom i usługom, usuwanie barier w handlu, ułatwianie współpracy naukowej i technicznej”11 5 Wikipedia. Wolna encyklopedia, [online], http://pl.wikipedia.org/wiki/Standard [dostęp: 2.04.2013]. 6 Słownik języka polskiego PWN, [online], http://sjp.pwn.pl/slownik/3061827/standardy [dostęp: 2.04.2013]. 7 Słownik poprawnej polszczyzny PWN, pod red. W. Doroszewskiego, [online], http://doroszewski.pwn.pl/ haslo/standard/ [dostęp: 2.04.2013]. 8 Słownik poprawnej polszczyzny PWN, pod red. W. Doroszewskiego, [online], http://doroszewski.pwn.pl/ haslo/standaryzacja/ [dostęp: 2.04.2013]. 9 Słownik poprawnej polszczyzny PWN, pod red. W. Doroszewskiego, [online], http://doroszewski.pwn.pl/ haslo/ normalizacja/ [dostęp: 2.04.2013]. 10 Słownik współczesnego języka polskiego, t. 4, red. nauk. B. Dunaj, Warszawa 1996, s. 1056. 11 Encyklopedia PWN, [online], http://encyklopedia.pwn.pl/idex.php?module=haslo&id=3948277 [2.04.2013]. 50i Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji: normalizacja „działalność zmierzająca do uzyskania optymalnego, w danych okolicznościach, stopnia uporządkowania w określonym zakresie, poprzez ustalanie postanowień przeznaczonych do powszechnego i wielokrotnego stosowania, dotyczących istniejących lub mogących wystąpić problemów” norma „dokument przyjęty na zasadzie konsensu i zatwierdzony przez upoważnioną jednostkę organizacyjną, ustalający – do powszechnego i wielokrotnego stosowania – zasady, wytyczne lub charakterystyki odnoszące się do różnych rodzajów działalności lub ich wyników i zmierzające do uzyskania optymalnego stopnia uporządkowania w określonym zakresie” konsensie „rozumie się przez to ogólne porozumienie charakteryzujące się brakiem trwałego sprzeciwu znaczącej części zainteresowanych w odniesieniu do istotnych zagadnień, osiągnięte w procesie rozpatrywania poglądów wszystkich zainteresowanych i zbliżenia przeciwstawnych stanowisk”12 Przeglądając drukowane i internetowe słowniki, encyklopedie, glosariusze terminologiczne czy korpusy językowe znajdziemy jeszcze wiele innych definicji standardu i normalizacji. Różnią się one w szczegółach w zależności od sfery życia, do której będziemy odnosić te pojęcia. W kontekście tych rozważań trafne wydają się zwłaszcza takie określenia jak: „wzorzec”, „wspólnie ustalone kryterium”, „ujednolicenie”, „uporządkowanie”. Dla współczesnego bibliotekarstwa znacznie ważniejsze od samej istoty pojęć są cele, którym mają służyć wszelkie zabiegi normalizacyjne: „podniesienie jakości”, „ułatwienie i potanienie wytwarzania oraz udogodnienie użytkowania”, „zapewnienie funkcjonalności”, „ułatwianie współpracy naukowej”. Znalazły one swoje odzwierciedlenie w Deklaracji Międzynarodowych Zasad Katalogowania (International Cataloguing Principles), w których jako najważniejsze zasady porządkujące tworzenie przepisów katalogowania wymienia się przede wszystkim wygodę użytkownika, a w dalszej kolejności: powszechne użycie, reprezentatywność, trafność, wystarczalność i konieczność, znaczenie, ekonomię, spójność i standaryzację, integrację13. O standardach katalogowania w praktyce Jak już wspomniano powyżej, najistotniejszy cel działań normalizacyjnych w zakresie katalogowania dotyczy „udogodnień użytkowania”, „podniesienia jakości” i „zapewnienia funkcjonalności”. Każdy katalog biblioteczny powinien być zbudowany tak, aby korzystający z niego użytkownik mógł dowiedzieć się nie tylko jakie dokumenty posiada dana biblioteka, ale od razu uzyskać rzetelną, niezbyt rozbudowaną informację na temat ich powstania, zawartości, formy i sposobu udostępniania – temu właśnie ma służyć stosowanie w praktyce standardów katalogowania. O konieczności uwzględnienia przede wszystkim potrzeb czytelnika przy tworzeniu ujednoliconych zasad opisywania dzieł pisał już Józef Grycz w artykule O polskie przepisy katalogowania, zwracając uwagę na to, że „nie do tego bowiem służyć mają przepisy katalogowania, aby pewne dzieło bibljotekarz umiał skatalogować, lecz przedewszystkiem zdążać do tego powinny, aby dzieło to czytelnik mógł łatwo i pewnie w katalogu odszukać”14. Zautomatyzowanym systemom bibliotecznym stawiane są jeszcze wyższe wymagania ze względu na ich potencjalnie większe możliwości. Poprzez zastosowanie technologii informatycznych katalogi komputerowe powinny oferować skuteczne wyszukiwanie pożądanych informacji przy niewielkim zasobie wstępnych danych. Poruszanie się po nich ma być na tyle intuicyjne, aby czytelnik w wielomilionowym zbiorze dokumentów mógł odszukać legendarną wśród bibliotekarzy „książkę o historii Polski w niebieskiej okładce”. Ciągłe doskonalenie aparatu informacyjno-wyszukiwawczego przy równoczesnym uwzględnieniu potrzeb i kompetencji informacyjnych użytkowników ma na celu „zapewnienie funkcjonalności” systemu, a tym samym ułatwienie czytelnikowi korzystania z zasobów informacyjnych. 12 Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji. Rozdz. 1. Przepisy ogólne. Art. 2, s. 1, [online], http://isip. sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20021691386 [dostęp: 2.04.2013]. 13 Deklaracja Międzynarodowych Zasad Katalogowania, przetł. M. Krynicka, 2009, s. 2, [online], http://bn.org. pl/download/document/1270034955 [dostęp: 2.04.2013]. 14 J. Grycz, O polskie przepisy katalogowania, Kraków 1925, s. 11. 51i Jak w praktyce, poprzez katalogowanie, możemy podnieść jakość przekazywanej informacji i ułatwić użytkownikowi korzystanie z katalogów komputerowych? Przede wszystkim należy pamiętać, że przyjęty przez nas sposób opracowania dokumentu, dobór zastosowanych haseł, pól i wskaźników, uwzględnienie bądź pominięcie pewnych elementów opisu istotnie wpływa na proces prezentacji zapisanych danych oraz sposób ich przeszukiwania. Jeśli na przykład popełnimy błąd na etapie typologii dokumentu i czasopismo opracujemy jako wydawnictwo zwarte, czytelnik wybierając wyszukiwanie przez indeks czasopism nie odnajdzie poszukiwanego dokumentu. Rys. 2. Niejednolity sposób prezentacji egzemplarzy Rys. 1. Niewłaściwe indeksowanie czasopisma spowodowane błędną typologią dokumentu Literówka w pierwszych słowach tytułu zupełnie uniemożliwi wyszukanie publikacji w indeksie tytułowym, a także przez słowa kluczowe. Podobnie jeśli nie dodamy wariantu tytułu opracowując książkę, której tytuł okładkowy odmienny jest od tytułu właściwego zamieszczonego na stronie tytułowej, użytkownik może uznać, że nie ma w bibliotece interesującej go publikacji. Bardzo dotkliwe dla czytelnika jest niejednolite, niezgodne z przepisami postępowanie w przypadku wspólnych katalogów komputerowych wielu instytutów czy filii bibliotek, zawierających informacje o egzemplarzach zlokalizowanych w różnych miejscach. Brak uporządkowania takich samych elementów powoduje chaos i szum informacyjny. Tak się dzieje, gdy przy opisie całości dzieła wielotomowego wprowadzane są raz rekordy zasobu z dołączonymi rekordami egzemplarzy, innym razem wyłącznie rekordy egzemplarzy. Mniej doświadczony użytkownik otworzy wyłącznie zakładkę EGZEMPLARZE, a tym samym pominie egzemplarze, które są w ZASOBACH. Sytuację prezentuje przykład zamieszczony poniżej – po otwarciu zakładki ZASOBY widocznych jest kolejnych 14 egzemplarzy. 52i Kilka przytoczonych przykładów oczywiście nie wyczerpuje wszystkich „kategorii” kłopotów, jakich może przysporzyć bibliotekarz czytelnikowi, gdy nie przestrzega przepisów katalogowania. Stosowanie się do przyjętych założeń, wypracowanych przez praktyków na przestrzeni wielu lat, nabiera jeszcze większego znaczenia w przypadku zautomatyzowanych systemów bibliotecznych. Oczywiste jest, że dają one dużo większe możliwości wyszukiwawcze, ale kryją w sobie również wiele pułapek. Podobnie jak w nowoczesnych samochodach wyposażonych w elektronikę, tak samo w katalogu komputerowym – dużo więcej może się popsuć, a do usunięcia usterki nie wystarczy już młotek i śrubokręt jak to było w przypadku słynnego „malucha” czyli samochodu Fiat 126p. Skomplikowana struktura współczesnych systemów informacyjno-wyszukiwawczych wymaga od bibliotekarzy dużej wiedzy, wzmożonej czujności i precyzji. Aby system działał sprawnie, potrzebny jest uporządkowany rekord w formacie wymiennym, takim jak MARC 21, którego bazę stanowi rzetelna informacja bibliograficzna sporządzona zgodnie ze sztuką katalogowania i obowiązującymi zasadami, uzupełniona o liczne powiązania jakimi są różnego typu hasła i odsyłacze. Taki rekord powinien być sam w sobie „narzędziem”, przy użyciu którego czytelnik uzyska komplet potrzebnych informacji bez konieczności zapoznawania się z budową urządzenia. Ale na tym nie koniec… Współczesnego czytelnika nie satysfakcjonuje już przeszukiwanie – choć zautomatyzowanych, ale jednak pojedynczych – katalogów poszczególnych bibliotek. W erze globalizacji oczekuje katalogów zintegrowanych, zawierających dane na temat obiektów zgromadzonych w bibliotekach na terenie całej Polski, a najlepiej świata. Łatwość przekraczania granic, zwłaszcza ta wirtualna sprawia, że skorzystanie z dokumentów przechowywanych w najbardziej odległych miejscach stało się możliwe. Bramą do ich odkrycia są zintegrowane katalogi komputerowe. Jaki powinien być katalog idealny? Bez trudu można wymienić kilka cech szczególnie pożądanych. Z pewnością powinien być kompletny, czyli zawierać opisy wszystkich dokumentów, które znajdują się w prezentowanym przez ten katalog zbiorze. Ale jak znaleźć czas i środki finansowe na retrokonwersję i przeniesienie opisów bibliograficznych publikacji z katalogów kartkowych do baz komputerowych, gdy 53i trudno nadążyć z bieżącym opracowaniem? Idealny katalog powinien oprócz tego zmieścić wszystko! Współczesny czytelnik chciałby odnaleźć w jednym, zintegrowanym katalogu całą światową produkcję wydawniczą. Tymczasem bibliotekarzy wciąż nurtuje pytanie w jaki sposób nakłonić wydawców do przekazywania uprawnionym bibliotekom egzemplarza obowiązkowego? Równocześnie użytkownik chce mieć wybór i możliwość zawężenia poszukiwań do wybranego kraju, określonego typu dokumentu, języka, itd. Trudno jednak powiązać ze sobą opisy katalogowe sporządzone na dwóch krańcach świata, nacechowane różnorodnością kulturową i kolorytem lokalnym i uniknąć przy tym dublowania metadanych i szumu informacyjnego. Doskonały katalog komputerowy powinien być wyposażony w takie funkcje, po które łatwo sięgnąć i przy pomocy których użytkownik szybko dotrze do wybranego celu. Ale jak wskazać właściwą drogę do każdego z wielu milionów dokumentów? Odpowiedzią na powyższe pytania jest ciągła troska o tworzenie wzorców postępowania i zachowanie przyjętych standardów. Zbudowanie naprawdę wartościowej bazy z kompletną i relewantną informacją bibliograficzną, zapewniającą czytelnikowi dostęp do wiadomości wiarygodnych i spełniających kryteria naukowości wymaga nie tylko kompetencji, ale także dostatecznych zasobów ludzkich, czasu i pieniędzy. I tutaj dotykamy kolejnych bardzo ważnych funkcji jakie mają spełniać normy i standardy – „ułatwienie i potanienie wytwarzania” oraz „ułatwienie współpracy naukowej”. Znane powiedzenie „razem możemy więcej” okazuje się prawdziwe także w kontekście współpracy międzybibliotecznej w zakresie katalogowania. Kooperacja jest jednak możliwa i przynosi wymierne korzyści tylko przy zachowaniu określonych reguł. Dlatego wszystkie działania normalizacyjne w kraju i na świecie zmierzają do osiągnięcia takiego poziomu spójności w zakresie katalogowania, aby już nie tylko możliwe było łatwe odnalezienie poszukiwanego dokumentu i uzyskanie na jego temat skondensowanej informacji o jak najwyższej jakości, ale również aby umożliwić wymianę (wielokrotne pobieranie gotowych opisów) i integrację utworzonej informacji (scalanie katalogów) w skali krajowej i międzynarodowej. Wypracowanie standardów w zakresie wszystkich zagadnień związanych z katalogowaniem, zarówno w obrębie norm bibliograficznych jak i norm stosowanych w komputerowych systemach bibliotecznych, to warunek konieczny uzyskania wewnętrznej spójności, a co się z tym wiąże, umożliwienia współpracy między często bardzo różniącymi się ośrodkami informacji, jakimi są biblioteki, które kierują się własnymi regułami, mają rozmaite zadania i cele. To właśnie dzięki dopracowaniu się wspólnych rozwiązań w postaci przepisów ISBD czy formatu MARC 21 możliwe jest podejmowanie takich inicjatyw, jak NUKAT, KaRo, FBC, WorldCat, KVK, Europeana i wielu innych. Jak dużo problemów przysparza brak ujednolicenia przepisów katalogowania i unifikacji systemów wymiany informacji nie trzeba chyba nikogo przekonywać. Przykładów na to jest wiele. Odrębność i indywidualizm – cechy gdzie indziej tak często pożądane, w świecie zautomatyzowanych bibliotek stanowią wadę i powodują izolację. Przekonały się o tym na przykład biblioteki niemieckie posługujące się od 1973 roku własnym formatem opisu danych MAB (Maschinelles Austauschformat für Bibliotheken). Kiedy okazało się, że format MAB nie jest kompatybilny z formatem MARC 21 i zasadami katalogowania AACR2, co uniemożliwiało przekazywanie opisów niemieckich do OCLC i korzystanie z zasobów amerykańskich, w 2004 roku Niemcy podjęli decyzję o przejściu z formatu MAB na format MARC 21. Na gruncie polskim również można wskazać, bardzo dotkliwy w skutkach dla środowiska bibliotekarzy dowód na to, że wyjątkowość nie jest zaletą przy podejmowaniu wspólnych inicjatyw w zakresie katalogowania. Zbyt duża odrębność i niewystarczający poziom unifikacji na wielu płaszczyznach przyczyniły się do podjęcia przez Bibliotekę Narodową decyzji o odstąpieniu od porozumienia w zakresie katalogowania w Narodowym Uniwersalnym Katalogu Centralnym NUKAT. W efekcie polski katalog NARODOWY tworzony jest bez udziału Biblioteki Narodowej. Wspólne wypracowanie standardów, przystosowanie systemów informatycznych i akceptacja ustalonych norm to za mało, aby współpraca była możliwa i efektywna. Konieczne jest przede wszystkim poddanie się rygorowi, przestrzeganie przyjętych procedur, czyli po prostu konsekwentne wywiązywanie się z umowy. Brak odpowiedniej wiedzy, wybiórcze lub nieumiejętne stosowanie norm może być szkodliwe bądź wręcz przynieść efekt przeciwny do zamierzonego. Zamiast przyspieszać prace będzie je spowalniać, zamiast spójnej i kompletnej informacji otrzymamy zbiór elementów zdublowanych, zawierających nieprawdziwe bądź niepełne dane. O tym, że współpraca nie zawsze bywa łatwa, a niekiedy z powodu konieczności konsultacji z innymi ośrodkami, rozstrzygania spornych kwestii, bądź 54i sprawdzania wątpliwych danych droga książki od bibliotekarza do czytelnika znacznie się wydłuża, wiedzą dobrze wszyscy uczestniczący czynnie we współtworzeniu katalogu NUKAT. Dlaczego tak się dzieje? Główna przyczyna zdarzających się niepowodzeń tkwi w nieprzestrzeganiu przyjętych standardów. Zwrócę uwagę tylko na kilka, spośród wielu wiążących się z tym zagadnieniem kwestii. Pierwsza z nich dotyczy nieprzestrzegania przyjętych procedur współpracy. Pomijanie sprawdzania obszaru roboczego przy tworzeniu nowych rekordów, spory o to, kto jest odpowiedzialny za modyfikację opisu, przetrzymywanie niegotowych rekordów w obszarze roboczym, itd. – wszystko to istotnie wpływa na spowolnienie procesu opracowania dokumentów, dublowanie rekordów, które następnie muszą być usuwane z bazy NUKAT-u i zastępowane w katalogach lokalnych. Tylko w lutym 2013 roku z bazy NUKAT-u zostało usuniętych 149 opisów bibliograficznych, które z powodu dubletów lub konieczności zmiany sposobu opracowania zostały uznane za zbędne. W wyniku konieczności wykonywania tego typu dodatkowych czynności koszt skatalogowania dokumentu rośnie, a opłacalność całego przedsięwzięcia maleje. Kolejny problem to nieumiejętne stosowanie przyjętych ustaleń, które jest przyczyną wielu dubletów. Zaprezentowany poniżej przykład dotyczy stosowania nieprawidłowego zapisu daty wydania w strefie adresu wydawniczego w sytuacji, gdy na publikacji występuje data niezgodna z faktyczną datą wydania dokumentu. W opisywanej książce zamieszczona została data cop. 2004, przy czym było wiele przesłanek wskazujących na to, że nie jest to faktyczna data wydania tego dokumentu. Publikacja wpłynęła do biblioteki w 2008 roku, a w bazie znajdowało się już wydanie 10 z datą wydania 2004. Ponadto na dokumencie zamieszczono dodatkową informację „Zamówienie 2006”, która jest potwierdzeniem, że data cop. 2004 nie jest faktyczną datą wydania tej publikacji. Rys. 3. Opis bibliograficzny, uwzględniający wyłącznie datę copyright, która występuje w publikacji 55i Rys. 4. Opis bibliograficzny, uwzględniający w strefie adresu wydawniczego datę copyright, występującą w publikacji, a w polu uwag faktyczną datę wydania ustaloną przez katalogującego Rys. 6. Opis bibliograficzny, uwzględniający w strefie adresu wydawniczego faktyczną datę wydania publikacji ustaloną przez katalogującego, a w polu uwag datę copyright z dokumentu. W oznaczeniu wydania pominięto informację o dodruku Opis tego dokumentu zgodnie z ustaleniami z 23.09.2008 roku, przyjętymi przez biblioteki współpracujące, powinien zawierać w strefie adresu wydawniczego obydwie daty, ze stosownym wyjaśnieniem w polu 500: „W sytuacji, gdy na dokumencie występuje data niezgodna z faktyczną datą wydania dokumentu (copyright wydania oryginalnego, data druku), należy: • w polach stałej długości podać datę faktyczną, • w polu 260 podać datę faktyczną, ustaloną przez bibliotekarza oraz najpóźniejszą datę z dokumentu, • w polu 500 podać uwagę – źródło ustalonej daty”15. Taki zapis wydaje się najbardziej przejrzysty, rekord zawiera kompletne dane, zarówno przejęte z dokumentu, jak również faktyczną datę wydania ustaloną przez katalogującego, co pozwala jednoznacznie zidentyfikować publikację. Rys. 5. Opis bibliograficzny, uwzględniający wyłącznie datę wydania spoza dokumentu, ustaloną przez bibliotekarza katalogującego 56i 15 Zmiany w opisie bibliograficznym dokumentów opracowywanych w katalogu NUKAT (obowiązują od 1 października 2008 r.), NUKAT, Warszawa, 23.09.2008 r., s. 2, [online], http://centrum.nukat.edu.pl/images/ stories/file/ustalenia/bibliograficzne/014_opis_bibl_zmiany_2008.pdf [dostęp: 2.04.2013]. 57i ków, warunkom technologicznym systemów oraz nowym kierunkom w zakresie standaryzacji procesu opracowania dokumentów i być otwartym na zmiany, które pozwolą te procesy zoptymalizować, ale dopiero wówczas, kiedy zapadnie wspólna decyzja o przyjęciu nowych rozwiązań, można wdrażać je w życie – postępowanie wbrew obowiązującym regułom i nieprzestrzeganie „wspólnie ustalonych kryteriów” zawsze powoduje dezorientację i wprowadza chaos. Należy zwrócić również uwagę na fakt, że w tworzeniu dużych baz danych, zawierających wielomilionowe zestawy metadanych niezwykle istotne staje się przywiązywanie należytej wagi do przestrzegania standardów związanych z poprawnym funkcjonowaniem systemów bibliotecznych. Współczesna technika umożliwia nam stworzenie narzędzi pomocniczych, dzięki którym można zautomatyzować wiele procesów, które wcześniej wymagały udziału człowieka. Narzędzia informatyczne potrzebują jednak obsługi ze strony osób zaangażowanych w proces budowania informacji katalogowej w postaci wydawania jasnych, powtarzalnych komend, które komputer będzie mógł właściwie zinterpretować. Mowa tutaj o różnorakich skryptach przygotowywanych przez informatyków, dzięki którym katalogujący zwolnieni są z wielu żmudnych czynności, np. z ręcznego kopiowania rekordów kartoteki haseł wzorcowych do baz lokalnych. Wszystkie rekordy KHW związane z pobieranym do bazy rekordem bibliograficznym przekazywane są aktualnie przez NUKAT w plikach i automatycznie wgrywane do katalogów lokalnych bibliotek, ale aby ten proces mógł przebiegać bez zakłóceń, rekord bibliograficzny musi zawierać symbol biblioteki, która pobrała opis do swojej bazy. W tym konkretnym przypadku zachowanie prawidłowych ustawień systemu i przestrzeganie przyjętych procedur wpływa już nie tylko na informację o lokalizacji dokumentu, ale ma znaczenie dla zachowania spójności kartotek wzorcowych na poziomie bazy lokalnej. Rola standardów w integracji katalogów bibliotecznych Rys. 7. Opis bibliograficzny z zapisem daty wydania, w którym uwzględnione są zasady z ustalenia Centrum NUKAT z 23.09.2008 r. Następna sytuacja wiąże się z nieodpowiednim użyciem przepisów. Na przykład, zastosowanie dla druku nowego reguł przyjętych wyłącznie do opracowania starych druków, w procesie współkatalogowania powoduje zaburzenie komunikacji, czego rezultatem jest wielokrotna, długotrwała wymiana uwag pomiędzy katalogującymi z różnych bibliotek i administratorami Centrum NUKAT, którzy starają się być mediatorami w toczącym się sporze, jednak bez dostępu do dokumentu nie są w stanie rozstrzygnąć wielu kwestii. Tymczasem w przypadku tego typu wątpliwości odwołanie się do przyjętych zasad katalogowania znacznie skraca czas opracowania dokumentu. Wybiórcze traktowanie przepisów prowadzi do nieporozumień takich jak przypadek wydawnictwa wielotomowego Po drogach uczonych : z członkami Polskiej Akademii Umiejętności rozmawia Andrzej M. Kobos. W połowie lutego 2013 roku toczyła się dyskusja dotycząca zmiany sposobu katalogowania tej publikacji i zastąpienia pięciu rekordów sporządzonych dla pojedynczych tomów jednym opisem dla całości wydawnictwa wielotomowego. Propozycja modyfikacji została zaakceptowana pomimo obowiązującego ustalenia, które mówi, że: „podstawową metodą opisu książki wielotomowej jest sporządzenie odrębnych rekordów dla każdego tomu”16, a zgodnie z przyjętymi dodatkowymi rozwiązaniami sporządzenie opisu całości książki wielotomowej dopuszcza się tylko w przypadku encyklopedii, słowników, informatorów, oczywiście przy założeniu, że poszczególne tomy nie mają samodzielnych tytułów. Omawiana publikacja nie spełniała tych warunków. Po interwencji opisy zostały przywrócone, po czym… po niespełna miesiącu – opisy usunięto ponownie, a po kolejnej interwencji, jeszcze tego samego dnia przywrócono. Oczywiście można, a nawet trzeba dyskutować nad słusznością przyjętych zasad, rozpatrywać poglądy wszystkich zainteresowanych, przyglądać się uważnie zmieniającym się potrzebom użytkowni16 Format MARC 21 rekordu bibliograficznego dla książki, pod red. K. Grzędzińskiej, wyd. 3, Warszawa 2012, p. 245, s. 19. 58i Znaczenie standardów staje się doskonale widoczne podczas przeprowadzania integracji katalogów w ramach projektów takich jak „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej”. Kompatybilność systemów to warunek, bez którego realizacja tego typu przedsięwzięć jest niemożliwa. Kluczowym zadaniem w procesie scalania danych jest ich automatyczne porównanie. W wyniku sprawnego przeprowadzenia tej operacji przy pomocy przygotowanych narzędzi informatycznych możliwe jest uzupełnienie zasobu metadanych przy równoczesnym wyeliminowaniu powtarzających się opisów tych samych publikacji. Tylko jednolity sposób opracowania dokumentów w różnych katalogach umożliwia poprawne zidentyfikowanie i powiązanie ze sobą właściwych rekordów. Im wyższy poziom uporządkowania, tym mniej wątpliwości i bardziej jednoznaczne wyniki porównania. Scalanie Komputerowego Katalogu Zbiorów Bibliotek Uniwersytetu Jagiellońskiego (KKZBUJ) i Narodowego Uniwersalnego Katalogu Centralnego NUKAT rozpoczęło się w czerwcu 2010 roku, a zakończyło w listopadzie 2012 roku, faktycznie jednak prace prowadzone były już od drugiej połowy 2009 roku i trwają nadal. Przeprowadzenie integracji baz wymagało uporządkowania metadanych w katalogu lokalnym Biblioteki Jagiellońskiej. Konieczne było wykonanie wielu prac, które miały na celu wyeliminowanie z KKZBUJ rozbieżności i uzupełnienie brakujących elementów, potrzebnych do prawidłowego scalenia porównywanych danych. Dodatkowo, w związku ze stwierdzonymi podczas trwania projektu nieprawidłowościami i przypadkami błędnie zastąpionych rekordów, przeprowadzone zostały prace kontrolne, które miały na celu ocenę skali problemu i wyeliminowanie zaistniałych błędów. Chociaż ta część projektu już się zakończyła, prace porządkowe i kontrolne cały czas trwają zarówno w Bibliotece Jagiellońskiej, jak i w katalogu NUKAT. Wspólnie staramy się przeprowadzić niezbędne melioracje, wyeliminować dublety i podnieść jakość scalonych rekordów, dostosowując je do obowiązujących przepisów. Nie ulega wątpliwości, że uczestnictwo w tego typu przedsięwzięciu z założenia wiąże się z pewnym ryzykiem utraty części danych i z dużym nakładem pracy, ale wzbogacenie centralnej informacji o zasobach polskich bibliotek jest nie do przecenienia. Z perspektywy czasu i na podstawie doświadczeń związanych z uczestnictwem w projekcie, z całą pewnością można stwierdzić, że integracja baz byłaby o wiele łatwiejsza i efektywniejsza, gdyby poziom spójności metadanych był większy. Wiele rekordów musiało zostać odrzuconych ze scalania ze względu na zbyt duże rozbieżności, których w sposób au59i tomatyczny nie można było zweryfikować. Przy ręcznej kontroli i porównaniu danych katalogowych z książką często okazywało się, że rekordy opisują ten sam dokument. Odmienny sposób opracowania niestety uniemożliwiał ich jednoznaczną identyfikację w procesie automatycznego porównania. Co więcej, nawet przy ręcznej kontroli rekordów, z powodu niejednolicie skatalogowanych publikacji nie zawsze możliwe było jednoznaczne stwierdzenie, czy dokument opisany w bazie lokalnej został już opracowany w katalogu centralnym. To powodowało dublowanie opisów lub niewłaściwe ich scalanie. Niemniej jednak wszystkie wykonane dotychczas analizy, prace kontrolne, porządkowe oraz śledzenie na bieżąco prac melioracyjnych, nieustannie prowadzonych przez administratorów Centrum NUKAT przy udziale bibliotek uczestniczących w scalaniu danych bibliograficznych utwierdza w przekonaniu, że bilans zysków i strat wypada korzystnie dla Biblioteki Jagiellońskiej i przystąpienie do projektu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej” było słuszną decyzją, a trud się opłacił. W ramach tego przedsięwzięcia zintegrowanych zostało 119 550 rekordów bibliograficznych znajdujących się w Komputerowym Katalogu Zbiorów Bibliotek UJ z odpowiednikami, które zawiera baza NUKAT (na ogólną liczbę 1 263 981 scalonych rekordów) oraz przekazano do katalogu centralnego 55 233 opisów publikacji, które zostały wprowadzone do KKZBUJ przed rozpoczęciem współkatalogowania i dotąd nie zostały odnotowane w katalogu centralnym (na ogólną liczbę 293 584 opisów wprowadzonych do NUKAT-u jako rekordy nowe). Standardy podstawą konstrukcji zautomatyzowanych katalogów bibliotecznych Wszystkie negatywne przykłady zaprezentowane powyżej mają na celu zwrócenie uwagi na występowanie ścisłych zależności pomiędzy tworzeniem, wdrażaniem i przestrzeganiem przyjętych standardów, a praktyką i ostatecznym kształtem produktu, jakim jest komputerowy katalog biblioteczny. Nie unikniemy ludzkiej omylności, ale świadomie stosując dobre praktyki możemy zoptymalizować działania, podnieść efektywność i zminimalizować niepożądane skutki. Normy i zalecenia nie są wartością samą w sobie, ale nabierają znaczenia wówczas, gdy dzięki nim realizujemy postawione sobie zadania. Znaki interpunkcyjne takie jak średnik, przecinek czy kropka nie występują w bazach katalogowych jedynie w funkcji estetycznej, ale pełnią określone funkcje komunikacyjne i umożliwiają właściwe zinterpretowanie i przetworzenie podanej treści przez narzędzia informatyczne. W kontekście współczesnej biblioteki tworzenie kompletnych i spójnych katalogów komputerowych, rządzących się jednolitymi zasadami opracowania zbiorów, to warunek konieczny sprawnego poruszania się czytelnika w przestrzeni coraz większej liczby dokumentów bibliotecznych, dostępnych w coraz bogatszych formach, na różnych nośnikach informacji. Przestrzeganie procedur i standardów katalogowania jest kluczem do zapewnienia wysokiej jakości informacji, opracowania sprawnych mechanizmów wyszukiwawczych, a więc wysokiej jakości obsługi użytkowników bibliotek. Im większa baza, im większe konsorcjum i liczba osób tworzących katalog, tym większa potrzeba przestrzegania przyjętych rozwiązań. Współczesny bibliotekarz, pretendujący do roli przewodnika po zasobach wiedzy, musi mieć świadomość tego, że budując informację katalogową wskazuje kierunek poszukiwań i to od niego zależy, czy czytelnik dotrze do celu. Standardy bibliograficzne i biblioteczne są najważniejszym elementem konstrukcyjnym tej wyjątkowej budowli, jaką są zautomatyzowane katalogi biblioteczne. Bibliografia Deklaracja Międzynarodowych Zasad Katalogowania, przetł. M. Krynicka, 2009, [online], http://bn.org. pl/download/document/1270034955 [dostęp: 2.04.2013] U. Eco, Szaleństwo katalogowania, przekł. T. Kwiecień, Poznań 2009 Format MARC 21 rekordu bibliograficznego dla książki, pod red. K. Grzędzińskiej, wyd. 3, Warszawa 2012, [online], http://centrum.nukat.edu.pl/images/stories/file/instrukcje_procedury/MARC_21/ marc21ksiazka_www.pdf [dostęp: 2.04.2013] A. Giermaziak, Katalogowanie – przecież to proste, [w:] „Biuletyn Informacyjny BUŁ”, [online], nr 4/2012 (60), http://www.lib.uni.lodz.pl/bibula/bibula60/artykul.htm [dostęp: 2.04.2013] 60i IFLA’s History, [online], http://www.ifla.org/history [dostęp: 2.04.2013] K. Hudzik, Standardy gromadzenia i opracowania zbiorów w bibliotekach uniwersyteckich w Niemczech, [w:] Standardy biblioteczne : praktyka, teoria, projekty, pod red. M. Wojciechowskiej, Gdańsk 2010, s. 221–229 M. Kisilowska, Czy katalogowanie ma przyszłość? Dwugłos względnie uporządkowany, głos pierwszy, Katalogować czy nie? Oto jest pytanie, [w:] Biblioteki XXI wieku. Czy przetrwamy?, Łódź 2006, s. 71-76, [online], http://eprints.rclis.org/9053/1/kisilowska.pdf [dostęp: 2.04.2013] W. Klenczon, G. Jaroszewicz, Bibliografia i katalogowanie w normach ISO i w zbiorze Polskich Norm, [online], http://www.bn.org.pl/download/document/1321438629.ppt [dostęp: 2.04.2013] J. Lelewel, Bibliograficznych ksiąg dwoje, t. 2, Wilno 1826 Normalizacja, [hasło w:] Encyklopedia PWN, [online], http://encyklopedia.pwn.pl/index.php?module=haslo&id=3948277 [dostęp: 2.04.2013] Normalizacja, [hasło w:] Słownik poprawnej polszczyzny PWN, pod red. W. Doroszewskiego, [online], http://doroszewski.pwn.pl/haslo/normalizacja/ [dostęp: 2.04.2013] Normy, Formaty, Standardy – serwis Biblioteki Narodowej, [online], http://www.bn.org.pl/dla-bibliotekarzy/nfs/o-serwisie [dostęp: 2.04.2013] Standard, [hasło w:] Słownik poprawnej polszczyzny PWN, pod red. W. Doroszewskiego, [online], http://doroszewski.pwn.pl/haslo/standard/ [dostęp: 2.04.2013] Standard, Standardowy, [hasło w:] Słownik współczesnego języka polskiego, t. 4, red. nauk. B. Dunaj, Warszawa 1996, s. 1056 Standard, [hasło w:] Wikipedia. Wolna encyklopedia, [online], http://pl.wikipedia.org/wiki/Standard [dostęp: 2.04.2013] Standardy, [hasło w:] Słownik języka polskiego PWN, [online], http://sjp.pwn.pl/slownik/3061827/ standardy [dostęp: 2.04.2013] Standaryzacja, [hasło w:] Słownik poprawnej polszczyzny PWN, pod red. W. Doroszewskiego, [online], http://doroszewski.pwn.pl/haslo/standaryzacja/ [dostęp: 2.04.2013] G. Tomczuk, Biblioteki starożytnych władców, [w:] profesor.pl – serwis edukacyjny, [online], http:// www.profesor.pl/publikacja,21840,Artykuly,Biblioteki-starozytnych-wladcow [dostęp: 2.04.2013] Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji. Rozdz. 1. Przepisy ogólne. Art. 2, [online], http://isip. sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20021691386 [dostęp: 2.04.2013] Zmiany w opisie bibliograficznym dokumentów opracowywanych w katalogu NUKAT (Obowiązują od 1 października 2008 r.), Warszawa 2008, [online], http://centrum.nukat.edu.pl/ images/stories/file/ustalenia/bibliograficzne/014_opis_bibl_zmiany_2008.pdf [dostęp: 2.04.2013] Abstrakty Standardy katalogowania gwarantem jakości informacji i filarem współpracy w katalogach centralnych Tworzenie katalogów, list, uporządkowanych według określonych reguł zbiorów informacji towarzyszy człowiekowi właściwie od początku świata. Było i jest elementem kultury człowieka, sposobem na uporządkowanie otaczającej nas rzeczywistości, co umożliwia poruszanie się w świecie w ogóle, w każdym z jego wymiarów. W kontekście współczesnej biblioteki tworzenie spójnych katalogów komputerowych, rządzących się jednolitymi zasadami opracowania zbiorów to warunek konieczny sprawnego poruszania się czytelnika w przestrzeni coraz większej liczby dokumentów bibliotecznych dostępnych w coraz bogatszych formach, na różnych nośnikach informacji. Po co komu standardy? Na to pytanie powinien odpowiedzieć sobie współczesny bibliotekarz pretendujący do roli przewodnika po zasobach wiedzy. Przestrzeganie procedur i standardów katalogowania jest kluczem do zapewnienia wysokiej jakości informacji, opracowania sprawnych mechanizmów wyszukiwawczych, a co za 61i tym idzie wysokiej jakości obsługi użytkowników bibliotek. Proces tworzenia, a zwłaszcza wdrażania standardów to trudna sztuka, zwłaszcza gdy chcemy je zastosować na szerokim polu współpracy rozwijającej się między bibliotekami w skali ogólnokrajowej czy międzynarodowej. Im większe konsorcjum i liczba osób tworzących katalog, tym większa potrzeba przestrzegania przyjętych rozwiązań, czego dowodem jest między innymi codzienna praktyka współkatalogowania w Narodowym Uniwersalnym Katalogu Centralnym NUKAT. Ścisłe podporządkowanie się przyjętym standardom nie tylko przyczynia się do tworzenia bieżącej, profesjonalnej, uporządkowanej, a przez to użytecznej informacji bibliograficznej, ale także umożliwia współdziałanie w zakresie katalogowania oraz realizowanie projektów, takich jak na przykład „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej”, dzięki którym budowane są bazy wiedzy o wielotysięcznych, a nawet wielomilionowych zbiorach bibliotecznych. Leszek Śnieżko Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Centrum NUKAT [email protected] NUKAT wobec nowych trendów w katalogowaniu Cataloging standards as a guarantee of information quality and a pillar of cooperation in the union catalogs The construction of catalogs or lists arranged with specific principles has accompanied mankind from its beginning, being a part of culture and a method for organizing the world and helping people to move around it. In contemporary library context coherent library catalogs built with consistent cataloging rules become an indispensable condition for successful use of quickly growing and extremely diversified library resources by library users. Who needs standards? Contemporary librarians perceived as guides to knowledge resources should know the answer to this question. Complying with cataloging procedures and standards is a key to high-quality information, development of efficient search tools and professional services offered to library users. The development and implementation of standards is very difficult if they are to be used in library cooperative projects on a national or international level. The larger the consortium and the number of catalogers building the database, the more urgent the need to comply with shared rules, which is clearly visible in shared cataloging performed in NUKAT union catalog of Polish research libraries. Following shared standards does not only help to build current, professional, ordered and useful bibliographic information, but also enables librarians to develop shared projects such as „NUKAT - Digital Information Highway” which enhance access to centralized information on large, geographically dispersed library resources. 62i Konferencja podsumowująca efekty kilkuletniej pracy nad realizacją programu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej” jest świetną okazją nie tylko ku temu, aby spojrzeć w przeszłość i oceniać dotychczasowe osiągnięcia, lecz również, aby spojrzeć w przyszłość. W ostatnich latach wykonaliśmy ogromną pracę i jej efekty zasługują na bardzo wysoką ocenę, przed nami stoją jednak kolejne ważne wyzwania. Aby zrozumieć ich wagę, zacznijmy od spojrzenia na to, co obecnie dzieje się w świecie katalogowania. Jakie zmiany następują już teraz oraz jakich możemy spodziewać się w najbliższej przyszłości? Przegląd ten należy rozpocząć od modelu FRBR (Functional Requirements for Bibliographic Records), który ma na nowo zdefiniować bibliograficzne uniwersum. Chociaż funkcjonuje on już od około piętnastu lat, zaliczam go do nowości, ponieważ dopiero teraz przestaje być traktowany jako model czysto teoretyczny i wchodzi do bibliotekarskiej praktyki. Następny punkt to „Deklaracja międzynarodowych zasad katalogowania”. Dokument ten ma zastąpić tzw. „Zasady paryskie” z 1961 r., które postrzegane były jako fundament międzynarodowej standaryzacji katalogowania. Bibliotece Narodowej zawdzięczamy tłumaczenie tego dokumentu na język polski, mam jednak wrażenie, że mimo to nie funkcjonuje on w świadomości polskich bibliotekarzy. Warto jednak zwrócić na niego uwagę. Są tam sformułowane istotne wytyczne, na pozór oczywiste, jak np. to że w naszej pracy powinniśmy kierować się wygodą użytkownika, o której jednak często zdarza się nam zapominać. Trzeci punkt to RDA (Resource Description and Access), zasady katalogowania, które nie bezpodstawnie aspirują do roli światowego standardu katalogowania. Już w tym roku staną się obowiązującym standardem w wielu czołowych bibliotekach na świecie, a lista bibliotek deklarujących chęć wdrażania RDA w następnych latach również jest pokaźna. Do tematu RDA jeszcze wrócę, a teraz następny punkt, Linked Data, czyli technologia, która ma odmienić oblicze Internetu. Nie została ona stworzona ani przez bibliotekarzy, ani dla bibliotekarzy, szybko jednak stała się bardzo popularna w naszym środowisku. Wielu w tej technologii widzi naszą przyszłość, ma to być sposób na włączenie danych bibliotecznych do światowego obiegu informacji. I na koniec BIBFRAME (Bibliographic Framework Transition Initiative), projekt zainicjowany przez Bibliotekę Kongresu, którego celem jest zastąpienie formatu MARC, formatem opartym na wspomnianej przed chwilą technologii Linked Data. Tak w ogólnych zarysach przedstawia się lista nowych zjawisk w dziedzinie katalogowania, które w najbliższych latach będą kształtować nasz warsztat pracy. Podsumowując, jesteśmy świadkami wprowadzania nowych zasad katalogowania oraz powstawania nowego formatu. Zmiany można by nazwać rewolucyjnymi, gdyby nie to, że tempo ich wdrażania kojarzy się raczej z ewolucją. Ze względu na czas jaki mam do dyspozycji, nie jestem w stanie szczegółowo przeanalizować potencjalnego wpływu tych zmian na kształt katalogu NUKAT. Muszę ograniczyć się do przedstawienia kilku zagadnień, które wydają mi się istotne, głównie z tego względu, że związane z nimi problemy mogą i powinny być rozwiązane już teraz, w celu lepszego przystosowania naszych danych do ewentualnego wdrażania nowych zasad katalogowania lub technologii Linked Data. Chciałbym jednak zacząć od postawienia pewnego pytania, które nurtuje mnie od dłuższego czasu. Czy my, polscy bibliotekarze, jesteśmy zainteresowani tymi zmianami? Dlaczego wyraźnie widoczne w świecie bibliotekarskim dążenie do wprowadzenia nowych zasad katalogowania w Polsce pozostaje niezauważalne? Czy problemy, które skłoniły innych do działania, u nas nie występują? Zastanówmy się, dlaczego tak wiele bibliotek decyduje się na wdrażanie RDA? Powodów, dla których zdecydowano się na stworzenie nowego standardu katalogowania było oczywiście wiele, w tej chwili 63i chciałbym skupić się na jednym z nich, który wydaje mi się szczególnie istotny. AACR (Anglo-American Cataloguing Rules) zostały stworzone w zupełnie innej rzeczywistości niż ta, w której obecnie funkcjonujemy. Biblioteki katalogowały głównie tradycyjne typy dokumentów (książki, czasopisma) i pod tym kątem sformułowane były zasady. Z czasem, gdy zaczęły pojawiać się nowe typy dokumentów, konieczne okazało się dodawanie kolejnych rozdziałów, jak np. rozdziału dla dokumentów elektronicznych. W latach 90-tych zauważono jednak, że i to nie wystarcza. Rzeczywistość bibliograficzna stawała się coraz bardziej skomplikowana. Coraz częściej pojawiały się dokumenty niedające się zaklasyfikować w prosty sposób jako wydawnictwo zwarte, ciągłe, dokument kartograficzny itp., w związku z czym skatalogowanie jednego dokumentu wiązało się z koniecznością korzystania z kilku rozdziałów jednocześnie. RDA ma w zdecydowany sposób rozwiązać tego typu problemy. Dzięki wdrożeniu modeli FRBR i FRAD (Functional Requirements for Authority Data), RDA wprowadza jednolite zasady katalogowania, umożliwiające opisanie wszystkich typów dokumentów; wszystkich, czyli zarówno tych, które już teraz trafiają do bibliotek, jak również tych, które pojawią się w przyszłości. Czy nasza sytuacja różni się od sytuacji bibliotekarzy amerykańskich lub brytyjskich? Moim zdaniem niewiele. Wprawdzie nie korzystamy z AACR2, ale na naszych biurkach spoczywa całkiem pokaźny stos książek, których tytuł zaczyna się od słów „Format MARC 21 rekordu bibliograficznego dla …”. Być może jednak w większym stopniu niż nasi amerykańscy i brytyjscy koledzy poruszamy się w kręgu tradycyjnych zasobów i nie jesteśmy zmuszani do takiego jak oni „żonglowania” formatami, ponieważ nie skłoniło nas to jeszcze do podjęcia próby opracowania skonsolidowanych zasad katalogowania. Nie sądzę jednak, by sytuacja taka mogła trwać w nieskończoność. Wkrótce również my staniemy w obliczu konieczności masowego katalogowania blogów, podcastów, webcastów i różnych nowych typów zasobów, o których w tej chwili nawet nie myślimy. Jaką decyzję podejmiemy, mając do wyboru pisanie kolejnych formatów lub wdrożenie skonsolidowanych zasad katalogowania? Postawmy sobie teraz kolejne pytanie. Czy w momencie, kiedy my będziemy gotowi na zmiany, gotowe będą na nie również nasze dane? Jak już wspomniałem, podstawą RDA są modele FRBR i FRAD. Należy więc oczekiwać, że również w naszym przypadku wspomniane modele będą podstawą skonsolidowanych zasad. Czyli należy doprecyzować postawione przed chwilą pytanie, czy nasze dane są przygotowane na eferberyzację? Jestem skłonny zaryzykować udzielenie na to pytanie odpowiedzi twierdzącej, chociaż z pewnymi zastrzeżeniami. Zacznijmy od plusów, które zresztą zdecydowanie przeważają nad minusami. Oczywiście na pierwszym miejscu należy wymienić kartoteki haseł wzorcowych. Nad tym punktem nie będę się jednak dłużej zatrzymywać. Mam nadzieję, że po 20 latach funkcjonowania Centralnej Kartoteki Haseł Wzorcowych, zagadnienie to nie wymaga dłuższych komentarzy. Nieco więcej uwagi chciałbym poświęcić następnemu punktowi, czyli tytułom ujednoliconym. Problem stosowania tytułów ujednoliconych jest różnie rozwiązywany w różnych katalogach. My zdecydowaliśmy się na stosowanie tych tytułów w bardzo szerokim zakresie. Poza nielicznymi wyjątkami tworzone są one zawsze, gdy dysponujemy kilkoma tłumaczeniami tego samego dzieła, lub gdy tytuł ulegał zmianie. Moim zdaniem była to słuszna decyzja, która może pozytywnie wpłynąć na możliwość wykorzystywania naszych danych, nie tylko w przypadku ewentualnej eferberyzacji. Dodatkowym elementem sprzyjającym przejrzystej organizacji zeferberyzowanego katalogu jest stosowanie haseł dla współtwórców z oznaczeniem relacji zachodzącej między daną osobą lub instytucją a katalogowanym zasobem (czyli to co nazywamy oznaczeniem formy odpowiedzialności). Przechodząc do minusów, chciałbym zauważyć, że pewnym problemem może okazać się brak rekordów dla tytułu dzieła. Dzieło zgodnie z modelem FRBR nie posiada cechy „język”, tymczasem nasze tytuły ujednolicone posiadają podpole $l, co oznacza, że powiązane są nie z dziełem, lecz realizacją. Powszechnie stosowaną praktyką jest tworzenie tytułu ujednoliconego bez podpola językowego dla oryginalnej wersji językowej. 100 1@ $a Mickiewicz, Adam $d (1798–1855). $t Pan Tadeusz $l (pol.) zamiast 100 1@ $a Mickiewicz, Adam $d (1798–1855). $t Pan Tadeusz 64i W katalogu NUKAT tytuły ujednolicone bez podpól językowych są wprawdzie tworzone, wykorzystywane są jednak jako hasła związku w rekordach dla różnych form adaptacji danego dzieła. 245 00 $a 30 door key $h [Film] = $b Ferdydurke / $c screenplay by Joseph Kay, John Yorick, Jerzy Skolimowski ; prod. and dir. by Jerzy Skolimowski. 700 1@ $a Gombrowicz, Witold $d (1904–1969). $t Ferdydurke Drugi problem, na który chciałbym zwrócić uwagę, choć ma on znacznie mniejsze znaczenie, to stosowanie wyłącznie jednego oznaczenia formy odpowiedzialności dla współtwórców. Nie ma to może większego znaczenia dla eferberyzowania katalogu, może jednak w pewnych sytuacjach ograniczać użytkownikom możliwość dotarcia do pełnej informacji. 245 00 $a Absolute power $h [Film] = $b Władza absolutna / $c dir. by Clint Eastwood ; screenplay by William Goldman. NUKAT: 700 1@ $a Eastwood, Clint $d (1930– ). $e Reż. Library of Congress: 700 1@ $a Eastwood, Clint, $d 1930– $e direction, $e production, $e cast. Eferberyzacja to jednak nie wszystko. Obecnie dąży się do tego, aby dane zapisywane w rekordach były czytelne nie tylko dla człowieka, ale również dla komputerów. Oznacza to, że informacje, które dotychczas zapisywaliśmy w postaci wolnej frazy, muszą być zapisywane w sposób ustrukturyzowany. Zagadnienie to również jest zbyt szerokie, aby można było omówić je teraz w pełnym zakresie. Problem ten przedstawię więc w oparciu o rekordy dla nazw osobowych. Obecnie dane o osobach zapisywane są w polu 667 oraz w podpolu $b pola 670. Zapisy te mają postać niesformalizowaną i automatyczne przetwarzanie tych danych jest praktycznie niemożliwe. W ramach prac nad RDA dostrzeżono potrzebę zmiany tego stanu rzeczy. W związku z tym format MARC został rozbudowany o kilka dodatkowych pól, w których informacje dotyczące osoby, dla której tworzony jest rekord mają być zapisywane w bardziej sformalizowany sposób. 370 Associated Place 371 Address 372 Field of Activity 373 Associated Group 374 Occupation 375 Gender 376 Family Information 377 Associated Language 378 Fuller Form of Personal Name Nie będę szczegółowo przedstawiać wszystkich tych pól. Zasadę ich funkcjonowania przedstawię na przykładzie pola 370. 100 1@ $a Gombrowicz, Witold $d (1904–1969). 370 @@ $a Małoszyce, Polska $b Vence, Francja, urodzony w Małoszycach, zmarły w Vence 370 @@ $e Polska $s 1904 $t 1939 370 @@ $e Argentyna $s 1939 $t 1963 370 @@ $e Niemcy $s 1963 $t 1964 370 @@ $e Francja $s 1964 $t 1969 przebywał w Polsce w latach 1904–1939, w latach 1939–1963 w Argentynie, w latach 1963–1964 w Niemczech i w latach 1964–1969 we Francji 65i Jak widać, w tym polu możemy w czytelny dla komputerów sposób zapisać informacje dotyczące miejsc związanych z życiem Witolda Gombrowicza. Podpola $a i $b dotyczą miejsca narodzin i śmierci, w podpolu $e podaje się miejsce pobytu. W podpolach $s i $t zapisujemy daty pobytu danej osoby w danym miejscu. To jest oczywiście sytuacja idealna. Na tym przykładzie chciałem przedstawić możliwości, jakie obecnie oferuje format MARC, nie oznacza to jednak, że obecnie powinniśmy szczegółowo wypełniać wszystkie dostępne w formacie pola i podpola. Nie chodzi o to, żeby zwiększyć nakład pracy nad rekordem, ale o to, żeby zmienić tryb wprowadzania danych do rekordu. Na zakończenie, aby jeszcze wyraźniej pokazać, w którym kierunku zmierza myślenie nad sposobem opracowywania danych bibliograficznych, chciałbym zaprezentować model Aspect-Unit-Quantity, nad którym pracuje specjalna grupa robocza (Task Force on Machine-Actionable Data Elements in RDA Chapter 3), powołana przez American Library Association. Celem działalności tej grupy jest ocena struktury danych opisywanych w rozdziale trzecim RDA, czyli dotyczącym fizycznego opisu zasobów. Stwierdzono, że podawanie informacji dotyczących np. liczby stron, wymiarów dokumentu itp. w postaci niesformalizowanej jest sprzeczne z aktualnymi tendencjami do przekształcania danych do postaci czytelnej dla komputerów. Po dokładnym przeanalizowaniu tych danych uznano, że można wyodrębnić trzy elementy pozwalające wprowadzić sformalizowany zapis. Pierwszy element, który otrzymał nazwę Aspect, informuje o tym, jaki aspekt opisu fizycznego jest rejestrowany, czyli np. wymiar, wysokość itp. Drugi element to unit, czyli jakimi jednostkami się posługujemy, i trzeci Quantity, czyli liczba danych jednostek. nie obowiązującymi w katalogu NUKAT. Chciałbym spróbować ocenić jak istotne są to różnice i jaki wpływ na funkcjonowanie katalogu centralnego może mieć dostosowanie naszych zasad do tych światowych standardów. NUKAT and new cataloging trends The year 2013 will be very important for international library community. First, new cataloging principles, known as Resource Description and Access (RDA) will become a cataloging standard in such libraries as Library of Congress, U.S. National Agricultural Library, National Library of Medicine, British Library, Library & Archives Canada, National Library of Australia. Many other libraries are going to implement RDA for the coming years. Second, considerable attention will be drawn to the development of Bibliographic Framework Transition Initiative (BIBFRAME) project, initiated by the Library of Congress last year, which is aimed at replacing MARC format with a new format better adapted to the needs of the library community. The author discusses main principles of RDA and BIBFRAME and compares them to the principles currently followed in NUKAT database. He attempts to evaluate the significance of any differences noticed and potential impact of the implementation of new standards on the development of Polish union catalog. Aspect: height Unit: centimeters Quantity: 23 Propozycja ta spotkała się z bardzo przychylnym przyjęciem ze strony Europejskiej Grupy RDA (EURiG). Nie tylko zaakceptowano zaproponowane rozwiązanie, ale również zasugerowano prowadzenie dalszych badań w celu wytypowania kolejnych elementów, które będzie można w podobny sposób sformalizować. Niedawna decyzja Centrum NUKAT o wprowadzeniu rekordów dla nazw wydawców doskonale wpisuje się w ten nurt. Uzupełnienie wpisywanych ręcznie danych o kontrolowane kartoteką hasło również zwiększa możliwości automatycznego przetwarzania rekordów, a przy okazji oferuje użytkownikom nowe możliwości przeszukiwania katalogu. W podsumowaniu chciałbym stwierdzić, że dysponujemy katalogiem, który dzięki starannie opracowywanym rekordom oferuje nam ogromne możliwości działania. Musimy być jednak bardziej otwarci na te nowe możliwości, podejmując decyzje musimy uwzględniać fakt, że nasze dane wkrótce mogą przestać być wyłączną własnością bibliotekarzy. Nie powinniśmy więc patrzeć na nie przez pryzmat przydatności w procesie katalogowania, lecz brać pod uwagę również możliwość wykorzystania ich w inny sposób, również taki, którego w tej chwili nie jesteśmy w stanie przewidzieć. Abstrakty NUKAT wobec nowych trendów w katalogowaniu Bieżący rok będzie bardzo istotny dla światowego bibliotekarstwa. Przede wszystkim dlatego, że nowe zasady katalogowania, znane jako Resource Description and Access (RDA), powinny stać się ostatecznie obowiązującym standardem katalogowania w takich bibliotekach jak Library of Congress, U.S. National Agricultural Library, National Library of Medicine, British Library, Library & Archives Canada, National Library of Australia. Wiele innych bibliotek przygotowuje się do wdrożenia tych zasad w następnych latach. Ponadto bibliotekarze z zainteresowaniem będą śledzić rozwój prac prowadzonych w ramach, zainicjowanego w ubiegłym roku przez Bibliotekę Kongresu, projektu Bibliographic Framework Transition Initiative (BIBFRAME), który ma doprowadzić do zastąpienia formatu MARC formatem lepiej przystosowanym do aktualnych potrzeb środowiska bibliotekarskiego. Celem prezentacji jest porównanie głównych założeń, na których opierają się RDA oraz BIBFRAME, z zasadami aktual- 66i 67i Henryk Hollender Biblioteka Uczelni Łazarskiego w Warszawie [email protected] Katalogi centralne: aspekty polityczne Nie rozmawiajmy o polityce Badając jakość rozwiązań administracyjnych, organizacyjnych, naukowych, informacyjnych itp., pytamy o ich kontekst polityczny. Termin „polityczny” wskazuje na skalę zjawiska, którym chcemy się zajmować. Jest oczywiste, że kiedy mówimy o czyimś warsztacie (dosłownie i w przenośni), posłużymy się raczej pojęciem „organizacji pracy”. W instytucji z kolei zapytamy o to, jak jest zarządzana. Kiedy natomiast przyglądamy się większej społeczności, właściwym terminem jest polityka. Kontekst polityczny ma miejsce wtedy, gdy jest misja do spełnienia czy strategia do realizacji; kiedy jest wielu interesariuszy i mogą być realizowane wielorakie cele, a w grę wchodzą liczne instytucje, władza, wspólne dobro i środki itp. Polityka jest wszechobecna. Konieczność mówienia o polityce jest chętnie kwestionowana w dyskursie publicznym. Znajdujemy się pod presją stereotypów, które powiadają nam: „nie upolityczniajmy tej sprawy”. Polityka jest chętnie mylona z ideologią albo z partyjnością („partyjniactwem”). Tym samym budzi niechęć. W kulturze masowej potrzebę „rozmowy o polityce” akceptuje się wtedy, kiedy coś „nie idzie”. W powszechnej świadomości nie ma czegoś takiego jak działanie polityczne obywatela. Ale politycy używają chętnie tego terminu i jest on dobrze zakorzeniony. Dla przykładu możemy wymienić Radę Polityki Pieniężnej, organ decyzyjny Narodowego Banku Polskiego, który prowadzi – bo trzeba to robić w skali kraju – „politykę monetarną, czyli systematyczne działania, mające na celu zapewnienie stabilności cen. (…) Oddziałuje ona na poziom podaży pieniądza oraz na kursy walutowe”1. A czym mogłaby być polityka informacyjna o analogicznym usytuowaniu w obrębie instytucji państwowych? Tu musimy wyjść od definicji w języku angielskim, która powiada, że jest to „zestaw praw publicznych, regulacji i wytycznych, które pobudzają, ograniczają lub ustanawiają wytwarzanie, używanie, przechowywanie informacji, dostęp do niej, porozumiewanie się za jej pomocą i jej rozpowszechnianie. Zawiera się w niej zatem każda czynność polegająca na podejmowaniu decyzji na skalę społeczną, do której niezbędny jest przepływ informacji i jej przetwarzanie”2. W Polsce szerzej rozpowszechnione jest pojęcie public relations (PR), które stanowi zapewne szczególny przypadek polityki informacyjnej – mianowicie marketing określonej instytucji. Możemy jednak z łatwością wyobrazić sobie politykę informacyjną, w ramach której funkcjonuje krajowy system informacji, a w nim katalog centralny. Takie zagadnienia jak organizacja i ekonomika katalogowania, zasady informacji i udostępniania zbiorów czy sposoby odzwierciedlenia spuścizny dokumentarnej w zasobach cyfrowych byłyby rozwiązywane w sposób odpowiednio ogólny i dalekosiężny, czyli polityczny. Tak więc Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny może być postrzegany i badany jako instytucja polityczna. Ujednolicenie zasad katalogowania, usługi typu współkatalogowanie czy informacja naukowa, zasady finansowania katalogu, traktowanie materiału zawartego w katalogu jako dóbr kultury, 1 Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Rada_Polityki_Pieni%C4%99%C5%BCnej, [dostęp 7.03.2013]. 2 Information policy can be defined as the set of all public laws, regulations and policies that encourage, discourage, or regulate the creation, use, storage, access, and communication and dissemination of infor mation. It thus encompasses any other decision-making practice with society-wide constitutive efforts that involve the flow of information and how it is processed. Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Infor mation_policy, notowane 7 marca 2013. 69i wartości, które towarzyszyły zakładaniu katalogu, takie jak typowe w bibliotekarstwie: kompletność, obiektywizm i neutralność – wszystkie te zjawiska należą nie tylko do kultury, ale i do polityki informacyjnej. Search experience Polityczne będą więc pytania o kształt katalogu oraz wszelkie wybory i decyzje nadające mu określone kierunki rozwoju. Katalog jest wszak produktem o określonych walorach użytkowych, grupie celowej i właściwościach bibliograficznych, takich jak zasięg i zakres. Projektanci i wytwórcy katalogu określają jego strukturę chronologiczną, geograficzną, językową, relacje między zawartością a domniemaną całością, którą katalog mógłby objąć, itd. Katalog jest całością i odwzorowaniem większej całości; zawiera w sobie określoną liczbę narracji i sam nią jest. Katalog krajowy stanowi mapę kultury, i to o światowym kontekście. Może przecież służyć realizacji zasady, że książki wydawane w danym kraju w nim właśnie powinny być po raz pierwszy katalogowane, może definiować centrum i peryferia kręgu cywilizacyjnego, do którego się odnosi. Realizacja tych zasad wykorzystuje typowe dla katalogu narzędzia, zwłaszcza takie jak język haseł przedmiotowych i klasyfikacja. Dość powiedzieć, że hasła przedmiotowe nadawane utworom literackim mogą odzwierciedlać ich treść w sposób powierzchowny i ogólnikowy, tak jak w Polsce, albo penetrować ją tak, jakby przedmiot utworu beletrystycznego był realny – jak to się dzieje m.in. w tradycji amerykańskiej, ucieleśnionej w Library of Congress Subject Headings. Dalej, brak symboli klasyfikacji w katalogu krajowym ma określone konsekwencje dla możliwości oceny czy doboru polskiego piśmiennictwa według kryteriów rzeczowych; niewątpliwie konieczność nadawania symboli klasyfikacji na nowo książkom, które w Polsce już je mają – w katalogach lokalnych – jest pewnego rodzaju stratą polityczną. Jak ukazać katalog jako dobro kultury, i to „narodowej”? Jak przedstawić użytkownikowi search experience związane z posługiwaniem się tym właśnie katalogiem, jak określić jego unikalność? Katalogi często prezentują się użytkownikom za pomocą elokwentnych wstępów, z prezentacją stojących za nim podmiotów i celów strategicznych. Wstępy te tworzą wizerunek kraju, który takiego katalogu potrzebował, i kultury bibliograficznej, która powołała go do życia. Jak nasz NUKAT prezentuje się wśród innych katalogów, jakiej polityki jest wytworem? Nie sięgając po całościowe oceny, musimy odnotować, że ma on interesującą i wiele mówiącą strukturę chronologiczną. Record by publication date NUKAT WorldCat by 1500 0,04 0,18 1501–1600 0,43 0,44 1601–1700 0,98 1,02 1701–1800 0,36 2,13 1801–1900 5,79 8,93 1901–2000 92,4 87,30 Tab. 1. Struktura chronologiczna katalogu centralnego – porównanie katalogów NUKAT i WorldCat w poszczególnych okresach według daty wydania i przypisanych im wielkości „zbioru”, określonych procentowo jako część całości. Zestawienie traktuje zapisy do roku 2000 jako 100%, pomijane są lata od 2001 jako najszybciej przyrastająca część obu katalogów. Źródło: opracowanie własne na podstawie trybu wyszukiwania zaawansowanego w obu katalogach, styczeń 2013. 70i Widać tu daleko posuniętą zbieżność w obrębie większości stuleci – niespodziewaną w obliczu faktu, że NUKAT jest tworzony od 2002 r. (ostatnio – ze stopniowym włączaniem zapisów z lat 1994–2001), zaś na WorldCat złożyły się tysiące bibliotek, katalogujących od lat 60-tych XX w. Widać też, że zespoły katalogujące stare druki nie dotarły jeszcze do XVIII w., co jest decyzją polityczną: zaczęły od inkunabułów i druków XVI w., bo te uchodzą za wytwór klasycznego okresu „czarnej sztuki”, i dopiero później zajmą się szerzej stuleciem, które z powodów historycznych i językowych powinno dziś mieć dla nas większe znaczenie niż wcześniejsze. „Opóźniony” jest też na razie wiek XIX. Polityczny czyli kulturowy Jest więc katalog centralny wytworem powszechnie przyjętej wizji dziejów, w tym zwłaszcza – kultury narodowej. Szukajmy zatem dalszych składników jego tożsamości. Czy przejmuje na przykład znamiona kultury popularnej, jaka kształtuje – to przecież nieuniknione – jego odbiorców i wytwórców? Spójrzmy na jakiś termin, z którym łatwo się dziś zetknąć w Polsce, choćby „in vitro”. Jeśli szukamy tej frazy jako tematu, to otrzymujemy zaledwie jedną książkę, i widząc, że to przecież nie o to chodziło, czujemy się bezradni, bo system nie podsuwa nam odsyłacza. Szukając intuicyjnie, znajdujemy „zapłodnienie in vitro” i oczywiście zgadzamy się, że jako temat języka haseł przedmiotowych jest to lepszy wybór. Dlaczego jednak system w ogóle odpowiedział na „in vitro”? W wyszukanej książce (Agnieszka Mielczarek: Ocena potencjału remineralizacyjnego ludzkiego szkliwa…, Warszawa 2012) in vitro jest przywołane jako technika laboratoryjna; co więcej, zostaje to odzwierciedlone hasłem „gatunek/forma” z jhp MeSH, co wydaje się absurdem, ale tym razem bez żadnego już chyba oblicza kulturowego. Ma je natomiast podjęta przez katalogującego, zapewne nieświadomie, próba ukrycia niepożądanego – jego zdaniem? – wątku w polskim dyskursie publicznym3. Trzeba podkreślić, że nie mówimy tu już o katalogu jako o wytworze pewnych zasad zawodowych, ale o tym, w jaki sposób szeroko rozpowszechnione pojęcia i praktyki komunikacyjne wpływają na decyzje pracowników bibliotek, zapewne poza wszelkimi „przepisami” i „formatami”. Widać to w bardziej skomplikowanym przypadku „aborcji” jako tematu. Do tego terminu zostaniemy odesłani, gdybyśmy wyszukiwanie zaczęli od „przerywania ciąży”. Zgodnie z praktyką jhp KABA, użytkownik otrzymuje wyjaśnienie, jaki jest zakres stosowalności terminu. Czytamy: Stosuje się do prac ogólnych na temat sztucznych poronień przeprowadzanych pod kontrolą medyczną lub bez niej, niemotywowanych wskazaniami lekarskimi. Do prac na temat poronień sztucznych przeprowadzanych ze wskazań lekarskich stosuje się hasło „Poronienie ze wskazań lekarskich” […]4 Innymi słowy, zdaniem Ośrodka Kontroli Rekordów Kartoteki Haseł Wzorcowych, jeśli dochodzi do aborcji, to tylko bez wskazań lekarskich! Tak jakby medyczną technikę stosowano dla zrealizowania decyzji, która zawsze ma charakter pozamedyczny. Jest to nieprawda. Aborcja jest sztucznym poronieniem zakazywanym nie przez lekarzy, lecz przez prawo – w określonych przypadkach, w zależności od legislacji. Neutralne narzędzie bibliotekarskie, jakim jest język haseł przedmiotowych, przeradza się tu w swoje zaprzeczenie poprzez dodanie zideologizowanej kwalifikacji w temacie medycznym. I jeszcze sięgnijmy po termin nieuwikłany chyba na razie w spór ideologiczny, w każdym razie w Polsce, ale odzwierciedlający zmieniające się poczucie relacji istoty ludzkiej do tzw. świata zwierząt. Jednym ze znaczących kierunków myśli humanistycznej jest wyciągnięcie konsekwencji z wyników badań, które wskazują, że 13 milionów lat temu wyginął wspólny przodek dzisiejszego człowieka i dzisiejszego orangutana, zaś zaledwie 6 milionów lat temu – wspólny przodek człowieka i pozostałych tzw. małp człekokształtnych: goryla, szympansa i bonobo. Pięć wymienionych gatunków traktuje się na ogół jako należące do jednej rodziny: hominidae (hominidy, człowiekowate); potocznie mówi się też: „wielkie małpy”. Fakt ten ma doniosłe konsekwencje poznawcze i etyczne i jest szeroko omawiany w encyklopediach, podręcznikach, dyskursie publicznym itp. W szerokim kontekście społecznym powtarza się tu jak3 Zapis poprawiono po konferencji. Obecnie wśród haseł przedmiotowych przypisanych książce nie ma w ogóle tematu „in vitro”, za to od tematu „in vitro” utworzono odsyłacz do „zapłodnienie in vitro”. Temat ten funkcjonuje zarówno w jhp KABA, jak i w jhp MeSH. 4 http://www.nukat.edu.pl, [dostęp 25.04.2013]. 71i by dawna dyskusja nad rzekomą tezą Darwina, że „człowiek pochodzi od małpy”; teraz wychodzi na to (z taką samą dawką uproszczenia), że „człowiek jest małpą”. I great apes jako temat Libary of Congress Subject Headings przynosi ponad 180 trafień. W jhp KABA istnieje temat ”wielkie małpy człekokształtne”, ale wyłącznie jako odsyłacz „małp człekokształtnych”, co niejako unicestwia potrzebę wydzielania hominidów. Z takim hasłem przedmiotowym jest zresztą tylko 6 pozycji, a ponadto 8 pozycji z takim tematem i jakimś określnikiem. Najnowsza pochodzi z 2004 r. Tym razem nie ma co domniemywać, czy to redaktorzy leksyki KABA (lub ich partnerzy, katalogujący w poszczególnych bibliotekach) po swojemu interpretują nam naukę, trzeba raczej pytać o ogólny stan wiedzy i świadomości ludzi piszących i czytających książki w naszym kraju. W gąszczu instytucji Nasz katalog będzie tym większy, bardziej precyzyjny, celniej odzwierciedlający zróżnicowany świat piśmiennictwa, im większe będą jego możliwości jako instytucji pożytku publicznego. Proces polityczny obejmuje nie tylko przesłanki podejmowania decyzji, ale i same zasady procedowania. Przyglądając się funkcjonowaniu wielkich central i platform bibliograficznych, obserwujemy, w jak dużym stopniu są „instytucjami politycznymi” w sensie zakorzenienia w silnie wyodrębnionych praktykach społecznych. Taka np. ABES (Agence bibliographique de l’enseignement supérieur), powstała w 1994 r., która we Francji odpowiada za katalog centralny bibliotek naukowych SUDOC, to sieć ponad 1800 bibliotek. Wytworzyła ona 10 mln zapisów bibliograficznych i 32 mln rekordów egzemplarza, prowadzi licencje krajowe i repozytorium prac naukowych Fichier Central des Theses (wraz ze STEP – Referencing Theses in Progress), zajmuje się badaniami nad sieciami semantycznymi itp. Obudowana grupami roboczymi i komitetami5, nie przypomina polskiego katalogu centralnego, który jest oddziałem w bibliotece akademickiej (co prawda wielkiej), nie wspartym żadnymi prawami poza statutem uczelni, dobrowolnymi uzgodnieniami wewnętrznymi uczestników oraz decyzjami budżetowymi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Czas właściwie zapytać, jak w państwie o określonej wielkości i wymiernej wartości gospodarki można tworzyć skuteczne instytucje państwowe, w tym instytucje zajmujące się polityką informacyjną. Trudno tu o jakieś badania, ponieważ mówimy o całokształcie życia społecznego i powszechnie przyjętych technikach jego regulacji. Jak się wydaje, w dojrzałych krajach o bogatym dorobku naukowym i kulturalnym, interesowi publicznemu służy szczególnie złożony, wielostopniowy obieg decyzji i środków finansowych, który utrudnia koncentrację władzy i środków w obrębie jednej grupy. W takie procesy jak choćby działalność katalogów centralnych uwikłanych jest wiele instytucji, po prostu niemających swoich polskich odpowiedników. Są one połączone rozbudowanym systemem zależności, w którym relacje hierarchiczne wydają się znosić się nawzajem. Zasada pracy zespołowej dotyczy zarówno ludzi, jak i instytucji. Przestrzega się podziału na ciała programowe, kompetencyjne i wykonawcze. Do działania przystępuje się, dysponując dostępnym publicznie rozpoznaniem sytuacji (takim jak np. brytyjski report, poprzedzony na ogół nazwiskiem koordynatora, którym bywa ekspert lub polityk); z niego wynikają zalecenia, a następnie decyzje. Powstaje złożony układ, w którym nie widać samotnych graczy, wszelkie bowiem postanowienia, choćby jak najbardziej autorskie, mają wielu wykonawców, wypełniających ich luki i korygujących ich defekty – a może także generujących własne błędy i pominięcia, co znów jest przedmiotem kontroli i korekt, realizowanych zgodnie z zasadą transparentności. Aby urealnić nasze rozważania, podjęliśmy próbę schematycznej rekonstrukcji układu instytucjonalnego, w jakim zanurzony jest brytyjski katalog bibliotek naukowych Copac. Poniższa ilustracja jest jej graficznym wyrazem. 5 Por. www.abes.fr 72i Rys. 1. Copac i interesariusze. Copac to zespół czterech osób, zarządzanych przez managera, podlegającego senior managerowi, który należy do zespołu MIMES, stanowiącego jednostkę w strukturze Uniwersytetu Manchesterskiego. Copac ma swój Komitet Sterujący; za jego strategię odpowiada Biblioteka Brytyjska razem z Research Libaries U[nited] K[ingdom] (dawniej Konferencja Bibliotek Uniwersyteckich i Naukowych CURL). Partnerem strategicznym tych instytucji jest Chartered Institute of Information Professionals CILIP; finansowanie zapewnia JISC Innovations, a częściowo także – poprzez MIMES – Rada Badań Naukowych w zakresie Nauk Ekonomicznych i Społecznych6. Z obserwacji, bezwarunkowo zasługującej na pogłębienie, brytyjskiej sceny informacyjnej wynika, że wiele rozwiązań tam przyjętych – jak choćby ulokowanie „nationally designated data centre” na jednym z uniwersytetów – musiało być wynikiem działań ad hoc, a nie zamierzeń odgórnych i planowych. Nie wyobrażajmy sobie zatem, że to jest jakiś inny, skazany na sukces świat, pozostający w ścisłym kontraście do polskiej improwizacji i działań oddolnych. Zobaczmy jednak istotne różnice. Zasadniczą z nich jest nieobecność ministerstwa. Inaczej niż w Polsce, nie „biega się” do niego w każdej sprawie; ministerstwo jest politycznym centrum, które nie realizuje bezpośrednio ani meritum, ani finansowania, 6 Organizację informacji naukowej w Zjednoczonym Królestwie badałem w 2010 r. w Uczelni Łazarskiego w ramach projektu SYNAT, umowa nr SP/I/1/77065/10 z Narodowym Centrum Badań i Rozwoju, zadanie badawcze B8. Model długoterminowego finansowania zapewniający trwałość system informacji naukowo technicznej. Informacje o Copac (National, Academic and Specialist Library Catalogue) por. http://copac. ac.uk/. Kluczowa, niemająca w Polsce odpowiednika instytucja JISC jest opisana m in. w opracowaniu: H. Hollender: Rozwiązania światowe w zakresie platform informacyjnych, w: Rozwiązania organizacyjne zapewniające trwałość systemu informacji naukowo-technicznej, praca zbiorowa, red. J. Kisielnicki, M. Gałą zka-Sobotka, Warszawa 2012, s. 60-76. 73i ani kontroli, mając do tego celu liczne urzędy i agencje. Czy nie tak wyobrażaliśmy sobie bezpośrednio po 1989 r. docelowy ustrój Polski7? Wbrew zatem wszelkim populizmom, które z nieufnością traktują wszelkie instytucjonalne formy zarządzania państwem, w rozwoju instytucji i wzbogacaniu ich współpracy upatrywalibyśmy sposobów rozwiązania zadań w zakresie zarządzania nauką i kulturą, zwłaszcza takich, które wymagają tworzenia i utrzymywania centralnych baz danych. Dysfunkcjonalność drożności decyzyjnej (poziomej – pomiędzy resortami i instytucjami, oraz pionowej – od polityki w skali kraju do decyzji lokalnych) wymaga umiejętnego pośrednictwa. Zdajemy sobie sprawę, że grozi tu pewnego rodzaju „puszka Pandory” – instytucje współpracujące nieprzejrzyście, z niejasnymi kompetencjami, na podstawie mało nośnych założeń programowych, to zagrożenie marnotrawstwem, a nawet korupcją. Jeśli jednak współpraca będzie zorganizowana w sposób nie tylko podatny na kontrolę społeczną, ale ją wręcz stymulujący (od tego jest między innymi umiejętny marketing), to instytucje warto tworzyć. Widać, że jest na nie zapotrzebowanie – wszak reforma bibliotek publicznych, odbywająca się pod egidą Instytutu Książki, to nie tylko menedżerski łamaniec, ale i wynik – zapewne – rozsądnego spostrzeżenia, że Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego ma za szczupły aparat i kompetencje, by prowadzić takie akcje. Jednak niektóre instytucje szczęśliwie powstawały – poczynając od Komitetu Badań Naukowych, aż po dzisiejsze Narodowe Centrum Nauki oraz Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Czy NCBiR jest przygotowane, by kształtować NUKAT, zaspokajać jego potrzeby, stwarzać mu warunki rozwoju? Czy w kraju nie przydałoby się Narodowe Centrum Informacji i Infrastruktury? Można oczekiwać, że katalog lepiej zarządzany będzie także rozleglej wykorzystywany, a zawarte w nim treści wzbogacą kulturę wysoką i popularną. Union catalogs – political aspects Multifunctional union catalog is a part of a nation-wide information system, most often a part of an institution performing the role of a bibliographic agency. Untypically, NUKAT Center is a department of the University of Warsaw Library – however, it does not mean that its tasks are not subject to political planning and political evaluation. As a catalog NUKAT provides access to information on Polish library resources and shapes the image of these resources, belonging thus to the domains of scholarly and cultural politics and historic awareness. Library tools for formal and subject description of resources are rooted in political language and culture, indirectly offering information on Polish publishing trends and reception of world-wide ideas in Poland. As the institution producing the union catalog, NUKAT Center participates in higher education and science management, remaining within certain budget and being defined with specific economic indicators, etc. The comparative research on similar institutions situated in the countries of longer membership in EU bodies reveals the inadequacy of political processes in Poland, in particular lack of institutions mediating the allocation of funds between the government level and legal entities implementing the objectives of scholarly and cultural politics. Poland also lacks programming and controlling bodies and it does not sufficiently implement management by objectives, being dominated by inertia and passive pattern of numerous councils. Rulemaking is inhibited by lack of tools which would improve communication and cooperation between ministries. Moreover, there is not a sufficient use of tools for rational and transparent decision-making such as expert blogs, reports or public recommendations. Abstrakty Katalogi centralne : aspekty polityczne Wielofunkcyjny katalog centralny jest częścią krajowego systemu informacji, na ogół – instytucji pełniącej rolę centrali bibliograficznej. Usytuowanie Centrum NUKAT jako oddziału Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie jest nietypowe, co nie oznacza, że jego czynności nie podlegają politycznemu planowaniu i politycznym ocenom. Jako katalog NUKAT stanowi narzędzie dostępu do zbiorów bibliotek w Polsce, a także wizerunek tych zbiorów, należy więc do domen: polityki naukowej i kulturalnej oraz świadomości historycznej. Stosowane przez biblioteki narzędzia charakterystyki formalnej, a zwłaszcza rzeczowej posiadanych zbiorów, są zakorzenione w języku i kulturze politycznej, pośrednio zaś informują o kierunkach rozwoju ruchu wydawniczego, jak i recepcji myśli światowej w Polsce. Z kolei jako instytucja wytwarzająca katalog Centrum NUKAT ma swoje miejsce w zarządzaniu szkolnictwem wyższym i nauką, zużywa środki, cechują go określone wskaźniki ekonomiczne itp. Obserwacje porównawcze podobnych instytucji w krajach o dłuższym stażu członkowskim we wspólnotowych instytucjach europejskich wskazują na niedostatki procesu politycznego w Polsce. Jest nim zwłaszcza – stopniowo obecnie przezwyciężany – brak instytucji pośredniczących w podziale środków pomiędzy szczeblem centralnym a osobami prawnymi realizującymi cele polityki naukowej i kulturalnej. Brakuje też ciał o kompetencjach programowych i kontrolnych. W skali kraju nie udaje się zarządzanie przez cele. Dominuje też inercyjny, pasywny wzorzec wszelkiego rodzaju rad i komitetów. Proces stanowienia prawa jest zaburzony poprzez brak narzędzi komunikacji i współpracy pomiędzy ministerstwami. W zbyt małym stopniu są też wykorzystywane zwyczajowe narzędzia racjonalnego i transparentnego procedowania przy podejmowaniu decyzji, takie jak blog ekspertów, raport, czy ogłaszanie rekomendacji. 7 Por. też M. Strąk, Luka po Biurze Politycznym. Potrzebna jest reforma centrum, [w:] „Gazeta Wyborcza” 2013, 7 lutego, s. 8. Wątek ten rozwiniemy nieco w referacie Zasoby bibliograficzne jako narzędzie i model wiedzy, wygłoszonym dn. 17 kwietnia 2013 r. w Bibliotece Politechniki Poznańskiej na konferencji „Bibliograficzne bazy danych i ich rola w rozwoju nauki”, por. http://www.biblos.pk.edu.pl/scs-bbd13/scs/files/File/Hollen der%202013.pdf. Pełny tekst w opracowaniu. 74i 75i Agnieszka Kasprzyk Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie Centrum NUKAT [email protected] NUKAT – czy doszliśmy do ściany? NUKAT rozwija się już od ponad 10 lat, współkatalogowanie w bazie centralnej rozpoczęto 5 lipca 2002 roku, poprzedzając je prawie dekadą wspólnego budowania Centralnej Kartoteki Haseł Wzorcowych (CKHW) i Centralnej Kartoteki Tytułów Czasopism (CKTCz). Katalog centralny obejmuje informacje o niemal wszystkich typach zbiorów bibliotecznych, z wyjątkiem obiektów o charakterze muzealnym i rękopisów (w tym ostatnim przypadku już niedługo ograniczenie zostanie uchylone dla niepublikowanych prac doktorskich). Od 2002 r. wprowadzono do bazy NUKAT powyżej 2,5 mln rekordów bibliograficznych, w tym w ramach scalania katalogów lokalnych z katalogiem centralnym w projekcie „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej”1 przejęto automatycznie ponad 200 tys. i wprowadzono ręcznie 90 tys. rekordów bibliograficznych, obecnych do tego momentu tylko w bazach lokalnych. Obecnie w ciągu miesiąca w katalogu centralnym przybywa średnio 20 tys. nowych opisów publikacji.2 Baza NUKAT zawiera ponad 8,5 mln symboli centralnej informacji o bibliotekach udostępniających skatalogowane pozycje – każda biblioteka dysponująca danym tytułem dodaje w jego opisie w katalogu NUKAT swój symbol. Miesięcznie przybywa ich w katalogu centralnym około 100 tys.3 Na potrzeby użytkowników symbole są zamieniane na nazwy bibliotek i wyświetlane jako linki w opisach, które prowadzą do kopii rekordów bibliograficznych z katalogu NUKAT w katalogach lokalnych. W ten sposób można szybko i łatwo sprawdzić dostępność szukanej pozycji w danej bibliotece, gdyż jej status (dostępny, wypożyczony, zagubiony, itp.) jest widoczny tylko w bazie lokalnej. Podczas scalania w ramach projektu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej” w rekordach katalogu centralnego przybyło ponad 1 260 tys. symboli4, co jest równoznaczne z zamianą ponad 1 260 tys. opisów w katalogach lokalnych na aktualne wersje z katalogu centralnego wraz z uporządkowaniem związanych rekordów kartoteki haseł wzorcowych (khw). Centralna Kartoteka Haseł Wzorcowych tworzona przez 10 lat poprzedzających zaistnienie NUKAT-u, została włączona do bazy katalogu centralnego wraz z jego uruchomieniem. W ciągu kolejnych 10 lat nastąpił wzrost z 700 tys. rekordów haseł wzorcowych opisu bibliograficznego oraz rekordów haseł wzorcowych i rozwiniętych Języka Haseł Przedmiotowych KABA (jhp KABA) do prawie 3 mln obsługujących obecnie rekordy bibliograficzne NUKAT.5 W celu zapewnienia różnorodnego opisu przedmiotowego w bazie NUKAT jest udostępniana także pełna kopia JHP BN (Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej) oraz kopie rekordów MeSH PL (polskiej wersji Medical Subject Headings) dla haseł przedmiotowych MeSH zastosowanych w rekordach bibliograficznych NUKAT (jhp KABA, JHP BN i MeSH stanowią 3 oficjalne języki haseł przedmiotowych stosowane w katalogu centralnym i katalogach lokalnych współpracujących bibliotek). 1 Strona www projektu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej” http://autostrada.buw.uw.edu.pl/ [Dostęp: 22.04.2013]. 2 Statystyki bazy NUKAT na dzień 31.03.2013 http://www.nukat.edu.pl/nukat/pl/statystyka.phtml?id=9& stid=3&dl=1&sm=b&mc=1303 [Dostęp: 22.04.2013]. 3 Jw. 4 Statystyki scalania katalogów lokalnych z katalogiem NUKAT na dzień 04.01.2013 http://autostrada.buw. uw.edu.pl/images/scalanie_raporty/scalanie_raport_do_20130104.pdf [Dostęp: 22.04.2013]. 5 Statystyki bazy NUKAT http://www.nukat.edu.pl/nukat/pl/starystyka.phtml?sm=a&poz=0&stid=2&id=29 [Dostęp: 22.04.2013]. 77i Do współtworzenia NUKAT-u w roku 2002 przystąpiły biblioteki budujące wcześniej CKHW, w ciągu dekady nastąpiło ponad 4-krotne zwiększenie ich liczby, z 27 do 120, stopniowo przyłączają się kolejne.6 Są to oficjalni współpracownicy NUKAT, natomiast brakuje szczegółowych danych o liczbie bibliotek niewspółpracujących z katalogiem centralnym, ale korzystających z danych NUKAT w sposób pośredni, nierejestrowany (przez KaRo, schowek na stronie www NUKAT, bazę WorldCat, katalogi bibliotek współpracujących z NUKAT-em). Nie pozwala to na odpowiednio precyzyjną ocenę stopnia wykorzystania bazy NUKAT. Niezmieniona liczbowo obsada personalna Centrum NUKAT koordynującego współkatalogowanie i kontrolującego wprowadzane dane oraz rosnąca liczba wprowadzanych danych (ze średnio 10 tys. rekordów bibliograficznych i 10 tys. rekordów khw na miesiąc w roku 2002 do 20 tys. rekordów bibliograficznych i 20 tys. rekordów khw na miesiąc w roku 2012) wymusiły wprowadzenie licznych usprawnień mechanizmu współkatalogowania, polegających na znacznej lub całkowitej automatyzacji procesów wprowadzania, kontroli, dystrybuowania i melioracji danych. Udało się utrzymać na satysfakcjonującym poziomie technicznym platformę sprzętowo-softwarową katalogu NUKAT dzięki: startowemu grantowi Fundacji Mellona (zakup i wymiana sprzętu, zakup i rozbudowa oprogramowania), dofinansowaniu w latach 2009–2013 z projektu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej” (wymiana sprzętu, rozbudowa oprogramowania) oraz stosunkowo niedawno ustabilizowanemu funduszowi SPUB (rozbudowa oprogramowania), który stanowi od 2002 roku jedno z dwóch podstawowych źródeł finansowania bazy NUKAT. Ten ostatni po raz pierwszy po 10 latach umożliwia perspektywiczne uregulowanie opłaty maintenance (rozwój i naprawa) za użytkowany do obsługi katalogu centralnego system (oprogramowanie) Virtua – uiszczenie opłaty za 3 lata z góry skutkuje bezpłatnym wsparciem ze strony producenta dla systemu w ciągu kolejnego, czwartego roku trwania umowy, co powoduje znaczne oszczędności dla licencjobiorcy oprogramowania. Baza NUKAT stanowi od kilku lat część projektów międzynarodowych obejmujących m.in.: udostępnianie danych bibliograficznych z katalogu NUKAT do wyszukiwania przez Google (Google Books oraz Google Scholar), udostępnianie rekordów khw do wykorzystania w systemie wirtualnej międzynarodowej kartoteki haseł wzorcowych VIAF oraz udostępnianie rekordów bibliograficznych do wykorzystania w największym katalogu centralnym świata WorldCat. Wzrasta dzięki temu widoczność i rozpoznawalność danych pochodzących z polskich bibliotek. Katalog centralny jest również zaangażowany w projekty o skali krajowej, takie jak automatyczne i półautomatyczne scalanie danych bibliograficznych z katalogów lokalnych z bazą NUKAT w ramach projektu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej”, rozbudowa CKHW o rekordy khw dla nazw wydawców i zastosowanie tych haseł w opisach zasobów bibliotek w ramach projektu SYNAT7 czy tworzenie statystyki publikacji zagranicznych w zbiorach bibliotek współpracujących z NUKAT na zamówienie Stowarzyszenia Autorów i Wydawców „Polska Książka”. Pierwszy z projektów ma na celu głębsze zintegrowanie, scentralizowanie i uaktualnienie informacji o zbiorach polskich bibliotek, z drugiego mogą skorzystać zarówno użytkownicy poszukujący informacji o publikacjach wybranych wydawnictw jak i bibliotekarze z działów gromadzenia czy nawet sami wydawcy, ostatni ma posłużyć szacowaniu wysokości repartycji wypłacanych wydawcom zagranicznym. NUKAT stał się czymś więcej niż kolejną bazą danych. To także sztab profesjonalistów (bibliotekarzy, informatyków i administratorów bazy centralnej) oraz wypracowane przez nich narzędzia, procedury, standardy i spójność danych, to wciąż nie do końca znani twórcom katalogu centralnego jego użytkownicy, bez których nawet najbardziej wartościowe dane są martwe, wreszcie to efekt dobrze zorganizowanej współpracy, sukces koncepcyjny i organizacyjny, którego nie można zaprzepaścić. NUKAT niewątpliwie rozwija się, ale czy rozwój ten spełnia nasze oczekiwania? I jakie właściwie są nasze oczekiwania, a przede wszystkim oczekiwania użytkowników katalogu centralnego? Dlaczego NUKAT jest budowany tylko przez 1/10 ogólnej liczby uprawnionych bibliotek, bibliotek naukowych? Wśród „nieobecnych w NUKAT” łatwo dostrzec Centralną Bibliotekę Wojskową, Główną Bibliotekę Lekarską, Bibliotekę Śląską, Bibliotekę Uniwersytetu Rzeszowskiego, Bibliotekę Uniwersytetu Zielonogórskiego, Bibliotekę Politechniki Krakowskiej, Bibliotekę Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, wiele bibliotek instytutów Polskiej Akademii Nauk, nie wspominając o Bibliotece Narodowej (BN), która współpracę z katalogiem centralnym podjęła, by zarzucić ją po zaledwie 2 latach. Są to ostrożne szacunki na podstawie danych z bazy adresowej Biblioteki Narodowej8, prawdopodobnie jest to nawet mniej niż 1/10. Czy powodem jest brak świadomości pozostałych instytucji, czy raczej brak woli do podjęcia przez nie współpracy? A może na przeszkodzie stoi brak możliwości technicznych? Wiele bibliotek posługuje się wciąż systemami komputerowymi wykluczającymi sprawną współpracę z bazą centralną, brakuje też kompetentnych informatyków, czuwających nad obsługą katalogów lokalnych. Czy w NUKAT jest aż czy zaledwie 2,5 mln rekordów bibliograficznych? Dlaczego biblioteki nie prowadzą aktywniejszej retrokonwersji? Użytkowników mocno rozczarowuje niekompletność bazy, o ile oczywiście są jej świadomi – wiele osób obecnie uważa, że jeśli nie znalazły poszukiwanej informacji online, to owa informacja zwyczajnie nie istnieje. Skanowanie katalogów kartkowych to tylko częściowe udogodnienie w dostępie do danych bibliograficznych, pozwala jedynie zaoszczędzić czas spędzany dotąd na osobistej wizycie w danej bibliotece w celu przejrzenia szufladek, nie dostarcza jednak równie bogatych możliwości wyszukiwawczych co bazy komputerowe, nie oferuje również źródła opisów gotowych do wielokrotnego wykorzystania w katalogach lokalnych. Dane bibliograficzne w Polsce wciąż są rozproszone pomiędzy katalog centralny, komputerowe katalogi lokalne i katalogi kartkowe – tylko nieznacznie sytuację poprawiło scalenie części danych lokalnych z wybranych katalogów z bazą NUKAT w ramach projektu „NUKAT – Autostrada Informacji Cyfrowej” (scalenie w celu jak najszerszej automatyzacji objęło jedynie dane identyfikowane numerami ISBN, umożliwiającymi stosunkowo wysoką bezbłędność automatycznego scalania). Nie podjęto dotąd próby oszacowania liczby danych wymagających scalenia, a ujętych jedynie w katalogach kartkowych – obserwuje się zupełny brak zainteresowania przynajmniej próbą zintegrowania informacji o zasobach polskich bibliotek naukowych. Dlaczego nie podjęto prób zbudowania na bazie katalogu NUKAT tego, co oczywiste – centralnego systemu wypożyczeń międzybibliotecznych? W przypadku publikacji papierowych system taki stanowi logiczne i funkcjonalne przedłużenie informacji o bibliotekach udostępniających te publikacje. Nawet w przypadku całkowitego zarzucenia wydawnictw papierowych na korzyść elektronicznych pozostaje olbrzymia liczba już istniejących zbiorów bibliotecznych, które nieprędko zostaną zdigitalizowane, a ich digitalizacja i tak nie rozwiąże potrzeby dotarcia do informacji o nich (wydobycie sensownych danych bibliograficznych z treści publikacji i przetworzenie ich na dane katalogowe to olbrzymia, niełatwa do przeprowadzenia praca dodatkowa). Warto też zauważyć, że współcześni użytkownicy informacji chętniej korzystają z narzędzi i źródeł kompleksowych, a nie wybiórczych. NUKAT nie zapewnia informacji na poziomie wydawnictw niesamoistnych (artykułów, rozdziałów w pracach zbiorowych) ani – w dużej mierze – informacji o zbiorach bibliotecznych dostępnych online. Informacje te są jednak dostępne z innych źródeł. Konieczne jest zatem zintensyfikowanie prac takich, jak te prowadzone przez Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe w ramach projektu SYNAT, nad zintegrowaniem katalogu centralnego z pokrewnymi mu źródłami danych (bibliografiami zawartości, bazami czasopism elektronicznych, bibliotekami cyfrowymi). Na poziomie krajowym brakuje zarówno kompleksowego narzędzia, integrującego dane katalogowe i bibliograficzne, jak i udostępniającego zasoby elektroniczne prenumerowane przez biblioteki zarówno indywidualnie, jak w i ramach licencji krajowej. Katalog centralny NUKAT może stanowić jeden z węzłów tej sieci, trudno jednak oczekiwać, aby spełnił te wszystkie funkcje obok swojej roli podstawowej, czyli informowania o „fizycznych” czy też „analogowych” (przez opozycję do elektronicznych) zasobach bibliotek. Dużym problemem pozostaje brak współpracy Biblioteki Narodowej z katalogiem centralnym NUKAT. Dlaczego toleruje się nieekonomiczne, równoległe do działania bazy NUKAT tworzenie przez Bibliotekę Narodową katalogów centralnych oraz drugiej kartoteki haseł wzorcowych? Propozycja współpracy 6 Baza bibliotek współpracujących z katalogiem centralnym http://centrum.nukat.edu.pl/index.php?option =com_nubbw&layout=pl&Itemid=143 [Dostęp 22.04.2013]. 7 Strona www projektu SYNAT http://www.synat.pl/osynat [Dostęp 22.04.2013]. 8 Informator Biblioteki Narodowej o bibliotekach w Polsce http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=8 [Dostęp 22.04.2013]. 78i 79i w tym ostatnim zakresie złożona BN przez Centrum NUKAT pozostaje wciąż bez praktycznych wdrożeń, a nawet rozmów i prac merytorycznych z powodu braku odzewu ze strony BN. Zaś zgodnie z informacją na stronie www książnicy narodowej katalogi centralne książek i czasopism zagranicznych oraz czasopism polskich w zbiorach bibliotek polskich są nadal na bieżąco aktualizowane. Tymczasem z punktu widzenia użytkownika, jak i sztuki tworzenia systemu informacji w Polsce, najekonomiczniej byłoby doprowadzić do integracji tych danych (zarówno khw, jak i opisów bibliograficznych) oraz kontynuowania ich tworzenia tylko w jednej bazie centralnej. Zadziwia milczenie w tej sprawie bibliotekarskich ciał opiniotwórczych. Dlaczego dane z katalogu NUKAT nie są szeroko wykorzystywane w środowisku pozabibliotecznym? Co pewien czas z Centrum NUKAT kontaktują się kolejne firmy bądź instytucje, które rozważają różnorakie wykorzystanie danych bibliograficznych z katalogu centralnego, jednak do tej pory współpraca w tym zakresie jest nikła. Czasem na przeszkodzie staje brak możliwości technicznych po obu stronach, częściej jednak czynnikiem blokującym okazuje się brak jasnych zasad udostępniania tego typu danych, zwłaszcza odbiorcom komercyjnym. Ekspertyza prawna, dotycząca możliwości odpłatnego udostępniania danych z katalogu NUKAT, zamówiona przez Centrum NUKAT w ramach projektu SYNAT, powinna choćby częściowo rozwiać te wątpliwości – wkrótce nastąpi jej opublikowanie. Niespecjalnie cieszy też fakt, że dane w katalogu centralnym są dość słabo „wzbogacone”. Użytkownik może trafić co najwyżej na zeskanowaną okładkę publikacji lub sporadycznie na link do wersji online. Brakuje dostępu do recenzji, spisów treści, fragmentów tekstów, utworów muzycznych bądź filmowych, linków do księgarni, antykwariatów i giełd internetowych. Jest to spowodowane zarówno brakiem możliwości technicznych łatwego udostępniania wartości tego typu w oprogramowaniu obsługującym katalog centralny, jak i brakiem jednolitego, łatwo dostępnego źródła takich „dodatków” (trudno oczekiwać, że opisy będą wzbogacane w ten sposób przez bibliotekarzy, opracowujących zasoby biblioteczne). Czy jest możliwa współpraca pod tym kątem pomiędzy wydawnictwami, księgarniami i bibliotekami? Może dałoby się wykorzystać widoczny tu pomysł na mariaż nauki z biznesem – znane są firmy dostarczające tego typu „dane dodatkowe” (Syndetics, Bowker, Nielsen), są to jednak firmy zagraniczne, które nie dysponują obecnie dostatecznie obszerną wartością dodaną dla publikacji polskich. Wciąż nie wiadomo też, ile właściwie użytkownicy bibliotek wiedzą o katalogu centralnym, jego zastosowaniu i swoich możliwościach wpływania na rozwój tej bazy. W jakim stopniu my, twórcy bazy, znamy użytkowników NUKAT-u? Ilu ich jest, skąd się wywodzą, co im odpowiada, co przeszkadza, czego brak doskwiera im najbardziej? Czy katalog centralny jest budowany w sposób odpowiadający jego odbiorcom, czy jest promowany wśród nich dostatecznie zachęcająco i szczegółowo? Zasadne jest przeprowadzenie badań w tym zakresie i ewentualne poszerzenie świadomości użytkowników. Profesjonalne badania tego typu powinna przeprowadzić specjalizująca się w nich instytucja/firma, zapewniając odpowiednie przesłanki do dalszego rozwoju bazy NUKAT. Kiełkuje także pytanie, czy dla bibliotek katalog NUKAT to tylko opisy i rekordy khw? Do czego jeszcze może przydać się katalog centralny (analiza zbiorów, gromadzenie, zarządzanie zbiorami)? Mamy sygnały, że można bazę NUKAT wykorzystywać do monitorowania kompletności egzemplarza obowiązkowego9. Niewątpliwie nawiązanie szerszej współpracy z wydawcami przyniosłoby korzyści obu stronom (w sferze egzemplarza obowiązkowego, katalogowania w toku publikacji (CIP) i bazy nowości wydawniczych), jednak współpraca ta musi być wspierana i animowana przez odpowiednie ciała. Tu także zaznacza się wyraźnie brak udziału i zainteresowania ze strony książnicy narodowej. Inicjatywy takie jak NUKAT, aby były efektywne, muszą stać na ramionach olbrzymów – bez ich wsparcia rozwój NUKAT-u będzie przypominał raczej kręcenie się w kółko. Potrzeba większego zainteresowania i wsparcia ze strony takich ciał jak Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Konferencja Dyrektorów Bibliotek Akademickich Szkół Polskich, Konferencja Dyrektorów Wojewódzkich Bibliotek Publicznych, Biblioteka Narodowa, Krajowa Rada Biblioteczna, Rada Główna Szkolnictwa Wyższego, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, instytuty bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Polska Akademia Nauk, 9 Szturo, G. KHW 2013. Nowy Rok z nazwą wydawnictwa. „Tytuł Ujednolicony” 9 (2013) , s. 3-5 http://issuu. com/nukat/docs/tu_9_2013/5 [Dostęp 22.04.2013]. 80i Fundacja Nauki Polskiej, Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, Narodowe Centrum Nauki. Doceniamy uzyskaną stabilność finansową w ramach funduszu SPUB, wciąż jednak przy braku głębszego zainteresowania ze strony środowiska nie jest możliwe projektowanie długofalowych, szeroko zakrojonych działań rozwojowych. Czy zatem doszliśmy już do ściany? Jeszcze nie, ale zbliżamy się do niej w dość niebezpiecznym tempie. Warto sprawdzić, czy są w niej drzwi, a jeśli nie, zastanowić się, jak je zamontować. Wskazane jest opracowanie strategii rozwoju katalogu centralnego na następne lata z uwzględnieniem wszystkich wspomnianych powyżej osiągnięć i zagrożeń. Strategia ta winna być elementem szerszej strategii budowania krajowego systemu informacji jako zaplecza dla edukacji, nauki i kultury. Jest to zadanie, którym pilnie powinny się zająć wiodące instytucje i organizacje z dziedziny bibliotekarstwa i informacji naukowej. Katalog centralny należy postrzegać jako wspólne przedsięwzięcie środowiska bibliotekarskiego, które angażuje się w jego rozwój i przyszłość, zamiast dostrzegać w nim jedynie magazyn gotowych rekordów. To nasza wspólna, międzyresortowa odpowiedzialność – żyjemy w XXI wieku, uczestniczymy w Unii Europejskiej i globalnym społeczeństwie informacyjnym, a jednak wciąż istnieją w Polsce biblioteki jednostek naukowych, w których nie ma dostępnych online komputerowych katalogów zbiorów, wciąż funkcjonują w kraju jednostki naukowe lub badawcze, które w ogóle nie uważają za słuszne i potrzebne dysponować zapleczem informacyjnym zwanym tradycyjnie biblioteką. Opracowanie wspomnianej powyżej strategii budowania krajowego systemu informacji mogłoby uregulować i połączyć wiele przedsięwzięć, które obecnie są realizowane w oderwaniu od siebie, często bez dbałości o ich wzajemną spójność. Musimy wiedzieć, do czego w kraju zmierzamy – do informacji zintegrowanej czy resortowej, jednolitej czy rozproszonej na tysiące maleńkich, różnorakich baz, w których użytkownik z trudem odnajduje potrzebne mu informacje. Czy możemy być pewni, że zmierzamy ku systemowi informacji o wysokiej jakości, informacji zintegrowanej, uporządkowanej, ponadresortowej – czy można uważać za jaskółki takiego systemu powstawanie takich projektów jak POL-on (system informacji o szkolnictwie wyższym)10, Wirtualna Biblioteka Nauki czy SYNAT? Warto wykorzystać doświadczenia zebrane przez innych, przecierających nam drogę do sukcesu (OCLC, DBC (Danish Bibliographic Center), Rero (Library network of Western Switzerland, itp.). Konieczne jest też zweryfikowanie poprawności kursu, który obierzemy, przez odbiorców końcowych oferowanych przez nas zasobów. Krąży opinia, że nie warto inwestować czasu i środków w takie projekty jak NUKAT czy system wypożyczeń międzybibliotecznych, bo już „za chwilę wszystko będzie dostępne online”. Odpowiedzią na tego typu poglądy jest szereg pytań: • po pierwsze, jak długa jest ta „chwila”? • po drugie, skąd ta pewność, że „wszystko”? • po trzecie, w jakim zakresie będzie „dostępne online”? • po czwarte, ale tak naprawdę po pierwsze – to zależy od tego, czym stanie się katalog centralny „za chwilę” dzięki nam... Czy polskie społeczeństwo i rząd potrafi odpowiednio zainwestować „zyski” wypracowane do tej pory przez katalog centralny NUKAT? Czy też ściana, o którą wkrótce możemy się rozbić, jest właśnie pracowicie wznoszona naszymi własnymi rękami? Inspirującym tekstem, zmuszającym zarówno jednostki jak i środowisko związane z polską informacją do przemyśleń nad przyszłością bibliotek i katalogów, może okazać się tu, między innymi, artykuł Lorcana Dempseya11, dyrektora działu badań i głównego stratega OCLC, w którym autor wskazuje, że katalogi nie znikają ze współczesnej sceny informacyjnej, pozostającej pod dyktatem Internetu, lecz ulegają rekonfiguracji wywołanej zmianą punktu skupienia uwagi i postępowania współczesnego użytkownika, i nawołuje między innymi do zintensyfikowanego wykorzystania potencjału współpracy bibliotek realizowanej także poprzez budowanie katalogów centralnych. 10 POL-on – system informacji o szkolnictwie wyższym http://polon.nauka.gov.pl [Dostęp 22.04.2013]. 11 L. Dempsey, Thirteen Ways of Looking at Libraries, Discovery, and the Catalog: Scale, Workflow, Attention. [w:] „Educause Review Online”, December 10, 2012 http://www.educause.edu/ero/article/thirteen-ways looking-libraries-discovery-and-catalog-scale-workflow-attention [Dostęp 22.04.2013]. 81i Abstrakty NUKAT – czy doszliśmy do ściany? 10 lat, 2,5 mln rekordów bibliograficznych, 8,5 mln symboli centralnej informacji o bibliotekach udostępniających daną publikację, imponująca Centralna Kartoteka Haseł Wzorcowych, 5-krotne zwiększenie liczby współpracujących bibliotek, kooperacja z Google, Virtual International Authority File i WorldCat, projekty krajowe: NUKAT – Autostrada Inforacji Cyfrowej (scalanie katalogów lokalnych z bazą katalogu centralnego) i SYNAT (rozbudowa CKHW o hasła wzorcowe dla wydawców i zastosowanie tych haseł w opisach zasobów bibliotek). Z pewnością nie stoimy w miejscu, ale czy biegniemy, czy drepczemy? A może kręcimy się w kółko lub – co gorsza – cofamy? Dlaczego NUKAT jest budowany przez zaledwie 1/10 liczby uprawnionych do tego bibliotek? Czy mamy aż 2,5 mln opisów czy zaledwie 2,5 mln opisów? Dlaczego na bazie katalogu centralnego nie działa centralny system wypożyczeni międzybibliotecznych? Dlaczego tolerujemy nieekonomiczne, równoległe do działania bazy NUKAT tworzenie przez Bibliotekę Narodową katalogów centralnych oraz drugiej kartoteki haseł wzorcowych? Dlaczego dane z NUKAT nie są szeroko wykorzystywane w środowisku pozabibliotecznym? Ile właściwie użytkownicy bibliotek wiedzą o katalogu centralnym? I kogo właściwie ten NUKAT obchodzi? Czy doszliśmy do ściany? A jeśli tak, to czy zależy nam na jej rozbiciu i pójściu dalej? Co zrobić, żeby się udało? NUKAT up against a brick wall? Ten years, nearly 3 million bibliographic records, nearly 9 million library symbols indicating libraries that offer access to given publications, impressive Union Authority File, five times increase in the number of member libraries, cooperation with Google, Virtual International Authority File and WorldCat, projects on a national scale: NUKAT - DIGITAL INFORMATION HIGHWAY (integrating local catalogs with the union database) and SYNAT (expanding Union Authority File with authority records for publishers and adding those headings to appropriate bibliographic records). Certainly NUKAT is not brought to a halt, but does it run ahead or stumble? Or maybe it chases its own tail, or, even worse, runs back? Why are NUKAT members only one tenth of all libraries entitled to cooperate with the union catalog? Impressive or mere 2,5 million bibliographic records? Why is the union database not expanded into a union system of interlibrary loans? Why does the community approve of parallel construction of union catalogs and separate authority file by the National Library of Poland? Why are NUKAT data not used more often beyond libraries? How much do the library users know about the union catalog and who really cares about NUKAT? Have we hit a brick wall? And, if the answer is confirmative, are we keen on breaking this wall and continuing on? What should we do in order to succeed? 82i