ocena dojrzałości kompostów z odpadów komunalnych na

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LX NR 3 WARSZAWA 2009: 67-74
JERZY DROZD, MICHAŁ LICZNAR, JAKUB BEKIER
OCENA DOJRZAŁOŚCI KOMPOSTÓW
Z ODPADÓW KOMUNALNYCH NA PODSTAWIE JAKOŚCI
ZWIĄZKÓW PRÓCHNICZNYCHI RÓŻNYCH FORM AZOTU
ESTIMATING MATURITY OF COMPOSTS
FROM MUNICIPAL SOLID WASTES
BASED ON HUMIC SUBSTANCES QUALITY
AND DIFFERENT FORMS OF NITROGEN
Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Przyrodniczy
we Wrocławiu
Abstract: The study was aimed at the attempt to estimate composts maturity based on indices
calculated from qualitative and quantitative composition o f humic substances and contents o f
different nitrogen forms. Composts maturity was considered comprehensively including speci­
fic humic indices and nitrogen forms determined during composting particularly after the
termophilic composting phase. The results show that good composts maturity indices might
be: humification index (HI), humification ratio (HR2), carbon solubility ratio [(Cw/C r )*100], the
proportion o f water soluble nitrogen to total nitrogen [(Nw/N tot)*100], nitrogen mineralization
index (N-NH4/N -N 0 3) and carbon/nitrogen ratio CorgAVof
Słowa kluczowe: komposty z odpadów komunalnych, związki próchniczne, formy azotu, indek­
sy dojrzałości kompostów.
Key words: composts from municipal solid wastes, humic substances, nitrogen forms, compost maturity indices.
WSIĘP
Wysokie ceny nawozów mineralnych wymuszają poszukiwanie alternatywnych,
tańszych źródeł składników pokarmowych. Dotychczas słabo wykorzystanymi zasobami
składników mineralnych i materii organicznej są komposty produkowane z odpadów
komunalnych [GUS Ochrona Środowiska 2008]. Zachodzące w czasie kompostowania
procesy powodują nie tylko uwalnianie składników mineralnych [Maćkowiak, Orze­
chowska 1993; Tam i in. 1996; Chen i in. 1997; Pare i in. 1998; Drozd, Licznar 2002,
2003,2004], ale sprzyjajątransformacji materii organicznej w swoiste związki próchniczne
[Inbar i in. 1990; Chen i in. 1996; Mikki i in. 1997; Drozd i in. 2001] i substancje aktywne
biologicznie [Chanyasak i in. 1983; Szajdak 2004].
68
J. Drozd ' M. Licznar, J. Bekier
Niedojrzałe komposty mogą zawierać składniki fitotoksyczne, takie jak nisko-cząsteczkowe
kwasy organiczne, amoniak, siarkowodór, fenole i inne [Zucconi i in. 1981; Aritola-Fortuny,
Fuller 1982; Chanyasak i in. 1983; Wong 1985]. Wysokie ich stężenia wywierają niekorzystny
wpływ na kiełkowanie i wzrost roślin [Lekan, Kacperek 1990; Maćkowiak, Orzechowska
1993; Drozd i in. 2003]. Dlatego też dojrzałość kompostów jest ważnym kryterium rolniczego
wykorzystania, szczególnie przy ich stosowaniu w uprawie przedsiewnej.
Aby zapobiec ujemnym skutkom, stosuje się różne kryteria oceny ich dojrzałości:
fizyczne, mikrobiologiczne, biologiczne i chemiczne [Sequi i in. 1986; De Nobili, Petruzzi
1988; Saviozzi i in. 1988; Jimenez, Garcia 1992; Adani i in. 1995; Drozd i in. 1996]. Na
szczególną uwagę zasługują metody chemiczne, uwzględniające parametry wynikające z
transformacji składników organicznych i mineralnych podczas kompostowania.
Celem pracy była ocena jakości kompostów produkowanych z odpadów komunalnych
za pomocą indeksów dojrzałości wyliczonych na podstawie składu ilościowego i jakościo­
wego związków próchnicznych oraz zawartości różnych form azotu.
MATERIAŁ I METODY
Przedmiotem badań był kompost surowy (grzejny) opuszczający linię technologiczną
kompostowni MUT DANO, produkowany z niesortowanych odpadów komunalnych.
Kompostowanie prowadzono na pryzmie przez okres 5 miesięcy przy uwilgotnieniu około 0,5 kg
H90-kg_1s.m.. Materiał kompostowany mieszano w odstępach 10-15-dniowych, oznaczano w
nim wilgotność i uzupełniano braki wody. W tym czasie pobierano punktowo z 20 miejsc materiał
do badań laboratoryjnych, który po zmieszaniu stanowił próbę średnią W czasie eksperymentu w
odstępach 2-3-dniowych mierzono temperaturę kompostowanej masy. W próbce wyjściowej i po
11, 22,36, 54,68, 82,95, 112, 126 i 159 dniach kompostowania oznaczono:
- wilgotność aktualną metodą wagowo-suszarkową,
- popiół (Po) metodą wagową po spaleniu próbki w 550°C,
- węgiel organiczny (CorJ metodą Tiurina,
- węgiel rozpuszczalny w wodzie (Cw) metodą Tiurina,
- węgiel wydzielony 0,1 M HC1 (CFF - frakcja fulwowa),
- węgiel wydzielony 0,1 M NaOH (CALC),
- węgiel kwasów huminowych (CKH) i fulwowych (CKF),
- azot ogółem (N ) metodą Kjeldahla,
- azot rozpuszczalny w wodzie 1:10 (Nw) metodą Kjeldahla,
- N-NH4 i N -N 03w wyciągu wodnym na analizatorze Braun Luebbe.
Na podstawie uzyskanych wyników wyliczono następujące indeksy dojrzałości kompostów:
• wskaźnik humifikacji - HRx= CKH/CKF,
• indeks humifikacji - HI = C p/CAL ,
• wskaźnik humifikacji - HR, = [(CFF+ C )/CJ 100 w przeliczeniu na masę bezpopielną
• wskaźnik humifikacji - HR3 = C^H/(CFF + 1 LC),
• procentowy udział kwasów huminowych - PKH = (C /CĄLC)*100,
• procentowy udział kwasów fulwowych - PKF = (C^F/CAL^)* 100,
• stosunek węgla organicznego do azotu ogółem - C /N ,
• wskaźnik rozpuszczalności węgla - (Cw/Corg)-100, °rg °8
Ocena dojrzałości kompostów z odpadów komunalnych..
•
•
•
•
69
stosunek azotu rozpuszczalnego w wodzie do azotu ogółem - (N /N )-100,
stosunek rozpuszczalnych w wodzie form węgla i azotu - C /N ,
wskaźnik mineralizacji azotu w wyciągu wodnym - (N-NH4?N-N03)Nw*100,
wskaźnik utlenienia mineralnych form azotu - N-NH4/N-NOr
WYNIKI I DYSKUSJA
Przekształcenie ilościowe i jakościowe materii organicznej i związków azotu
Przeprowadzone badania wskazują (tab. 1 i 2), że kompostowanie zachodzące pod
wpływem zmieniającej się sukcesji mikroorganizmów powoduje głębokie przekształcenie
ilościowe i jakościowe materii organicznej i związków azotu. Kompost grzejny poddawany
dojrzewaniu zawierał 285,8 g-kg"1węgla organicznego (CQrg) i 9,8 g-kg"1azotu ogółem (N^).
Charakteryzował się jednocześnie znaczną zawartością wodnorozpuszczalnych związków
organicznych (Cw) oraz azotu (Nw). W czasie 159-dniowego kompostowania obniżała się z
różną intensywnością zawartość związków organicznych. Mineralizacja zaznaczająca się już
w 11. dniu kompostowania była dominującym procesem transfonnacji materii organicznej,
szczególnie w okresie fazy termofilnej (rys. 1). Przejawem jej było znaczne zmniejszenie
zawartości C , a zwłaszcza jego form rozpuszczalnych w wodzie (Cw) oraz przyrost
popiołu w kompostowanej masie. W końcowym okresie fazy termofilnej - w 54 dniu (rys. 1)
kompostowana masa zawierała 168,7 g*kg_1 C , w tym 3,62 g*kg_1 węgla rozpuszczalnego
w wodzie (tab. 1 i 2). W tym też okresie przeciętne dobowe tempo mineralizacji wynosiło
RYSUNEK 1. Przebieg temperatury podczas kompostowania
FIGURE 1. Changes of the temperature during composting
70
J. Drozd\ M. Licz nar, J. Bekier
TABELA 1. Skład frakcyjny związków próchnicznych i zawartość azotu ogółem w różnie
dojrzałych kompostach
TABLE 1. Fractional composition o f humic substances and content o f total nitrogen in different
mature composts______________________________________________________________________
Dni kompostowania - Composting days
Parametr - Parameter
0
C ora utlenialny
.
J w - oxidable in
[g-Eg d.m.]
CpF wydz. - extr. 0,1 M HC1
fe-100 g-' C „J
C . . wydz. - extr. 0,1 M NaOH
[g 100 g- 1 C J
285,8
11
258.0
82
95
126
163.3 158,3 155.5
2,7
2,1
15,1
23,2 23,4
7,3
7,4
7.9
7,7
10,6
4,3
4,8
15,2
CK,r CIIA[g-100 g - C J
cKF, cFA[g-ioo g-' CJ
N Ot». N tot
,, L
[g-kg-1]
O ° J
Popiół, Ash [g*kg_l]
54
36
177,3 168,7
159
146,7
2,0
1,9
23,6
26,9 26,0
25,2
12,6 13,8
12,5
14,6
13,2
14,5
9,6
11,1
12,3
12,8
10,7
12,8
12,5
13,0
13,0
594,8 603,2 607,0
613,1
3,9
9,8
10,1
11,5 12,1
427,9
479.2
572,5 585,3
2,1
2,17 g-kg 1 CQr i 0,191 g-kg 1 Cw. W kolejnych fazach schładzania i stabilizacji proces
mineralizacji byf wyraźnie spowolniony. W tym okresie przeciętna intensywność strat dobowych
wynosiła 0,21 g-kg"1 C i 0,022 g-kg"1 Cw.
Drugim obok mineralizacji procesem transformacji materii organicznej jest humifikacja.
Z danych tabeli 1 wynika, iż zachodziła ona z pewnym opóźnieniem w stosunku do
mineralizacji. Wyraźny wzrost swoistych związków próchnicznych CKH i CRF w
kompostowanej masie ujawnił się dopiero w termofilnej fazie (w 36. dniu kompostowania).
W tym okresie zaznaczyło się obniżenie procentowej zawartości frakcji fulwowej (CpF),
która podobnie jak formy węgla rozpuszczalne w wodzie (Cw), stanowić może łatwo
dostępne źródło energii dla drobnoustrojów. W trzecim miesiącu kompostowania zawartość
frakcji fulwowej (CpF) stanowiła 2,1% C , a związki próchniczne ekstrahowane 0,1 M
NaOH (C c) 26,9% Cqti. Wśród nich znaczny udział stanowił węgiel kwasów huminowych (CKH), a wartość°C^H/CKF wynosiła 1,2. W kolejnych dniach kompostowania nie
stwierdzono większego zróżnicowania humifikacji materii organicznej.
Równolegle z procesami transformacji materii organicznej zachodziły przemiany azotu
(tab. 1 i 2). Różna intensywność procesów amonifikacji, nitryfikacji i denitryfikacji w
poszczególnych fazach kompostowania warunkowała zawartość N-ogółem oraz jego form
rozpuszczalnych w wodzie. Zawartość azotu ogółem (N ) z upływem czasu wzrastała
w dojrzewających kompostach. Największą ilość N stwierdzono po 126 dniach
kompostowania, a wyraźny jego przyrost zaznaczył się w 54. dniu eksperymentu. W tym
okresie zaobserwowano również najintensywniejszy proces mineralizacji materii orga­
nicznej. W procesie intensywnej mineralizacji zmniejszała się wyraźnie ilość roz­
puszczalnych w wodzie form azotu (Nw), co utrzymywało się do 82. dnia kompostowania.
Znaczny udział organicznego azotu (N r ) wśród form rozpuszczalnych w wodzie w
kompoście surowym zmniejszał się z upiywem czasu kompostowania. W kompostach
dojrzewających 5 miesięcy stanowił on około 10% jego zawartości początkowej.
Warunki termiczne podczas kompostowania determinowały procesy hydrolizy
wielkocząsteczkowych związków organicznych oraz dezaminacji prowadzące do uwalniania
amoniaku i jego dalszych przemian. W mezofilnej i termofilnej fazie kompostowania wśród
mineralnych połączeń azotu dominowała forma amonowa N-NH4. Ilość jej wzrastała do 36.
Ocena dojrzałości kompostów z odpadów komunalnych..
71
TABELA 2. Skład chemiczny wyciągów wodnych (1:10) z różnie dojrzałych
kompostów
TABLE 2. Chemical composition o f water extracts (1:10) from different mature stage
composts
Składnik - Component
Dni kompostowania -
g-kg' 1
CW
0
11
36
54
82
95
126
159
14,10
10,44
9,79
3,62
2,34
1,65
1,39
1,27
Composting days
Nw
1,762
1,626 1,471 0,882
0,725
0,839 1,162
1,122
N org
1,272
1,053 0,901 0,429
0,261
0,301 0,227
0,125
n -n o 3
0,015
0,020 0,011 0,029
0,430 0,517 0,902
0,992
n -n h 4
0,475
0,553 0,559 0,424
0,034 0,021 0,033
0,005
dnia kompostowania i pokrywała się z maksimum temperatury (rys. I). Wyraźne jej
zmniejszenie zaobserwowano w 82. dniu, w którym ilość tej formy obniżyła się do 0,034
g-kg"1 (tab. 2). Gwałtowne obniżenie zawartości N-NH4 i zdecydowany wzrost ilości NN 0 3 między 54. i 82. dniem kompostowania związany jest z wyraźną zmianą warunków
termicznych. Świadczy to o intensywniej zachodzącym w tym okresie procesie nitryfikacji.
Po 159 dniach kompostowania ilość N -N 03 wzrosła w stosunku do zawartości początkowej
z 0,015 do 0,992 g-kg"1. Jednocześnie zawartość formy N-NH4 znacznie się obniżyła z
0,559 do 0,005 g-kg"1 po pięciu miesiącach dojrzewania.
Indeksy dojrzałości kompostów
Zasadniczym celem kompostowania, czyli biologicznej biooksydacji, jest pozyskanie
produktu homogenicznego, bezpiecznego pod względem sanitarnym o wysokiej wartości
nawozowej. Wskazuje to na potrzebę opracowania indeksów dojrzałości kompostów.
Powinny one zwłaszcza dotyczyć okresu, w którym następuje stabilizacja mineralizacji
materii organicznej, wzrasta jej stopień humifikacji oraz zdecydowanie zmniejsza się
zawartość związków inhibitujących. Powyższe zmiany zachodziły w końcowym okresie
fazy schładzania między 82. i 95. dniem kompostowania. Wyrażały się one spowolnieniem
mineralizacji, co sprzyjało względnej stabilizacji stosunku CQr /N . Wskaźnik ten,
przyjmujący w 82. dniu wartość 12,8 (tab. 3) i poniżej 12,0 w 126. dniu kompostowania,
może świadczyć o wysokiej wartości wytworzonego kompostu. Potwierdzają to między
innymi Siuta [1999] oraz Jimenez i Garcia [1992].
Jednym z ważniejszych indeksów wskazujących na stopień dojrzałości kompostów jest
stosunek (C /C )-100, zwany wskaźnikiem rozpuszczalności węgla [Chanyasak, Kubota
1981; DrozcT i in! 1996]. Odzwierciedla on możliwość wykorzystania przez drobnoustroje
łatwo dostępnych źródeł energii i wskazuje na stabilizację materii organicznej. W
przeprowadzonym eksperymencie stabilizacja materii organicznej wzrastała między 82. i 95.
dniem kompostowania, w okresie wzmożonej jej transformacji w swoiste związki próchniczne.
Znalazło to potwierdzenie w innych indeksach dojrzałości kompostów wyliczanych na podstawie
składu frakcyjnego związków próchnicznych: H R , HI, HR_, HR3 oraz PKH i PKf. Iloraz
frakcji C f7C alc określany przez Jimenez i Garcia [ 1992] oraz De Nobili i Petruzziego [1988]
jako indeks humifikacji HI, jest jednym z ważniejszych wskaźników dojrzałości kompostów.
Towarzyszące procesom transformacji materii organicznej przemiany azotu stwarzają
również możliwości ich wykorzystania do obliczania wskaźników dojrzałości kompostów.
Najprostszymi z nich są stosunek Cw/Nw i (Nw/N )*100, których znaczne wartości
72
J. Drozd' M. Licz nar, J. Bekier
TABELA 3. Wskaźniki dojrzałości kompostowanych odpadów komunalnych
TABLE 3. Maturity indices for composted municipal solid wastes
Dni kompostowania - Composting days
Wskaźnik jakości kompostu
Index o f compost quality
54
82
95
36
0
11
0,96
1,13
1,19
1,03
1,35
0,28
0,32
0,17
0,12
0,09
0,08
0,08
0,07
39.00
40,20
54,30 59,00
53,00
53,30 50,80
57,50
0,60
0,59
1,12
0,95
0,89
1,15
48,00
49,00
54,30 59,00
53,00 54,30 50,80
57,50
42,50
11,30
HI ( t y c . u c )
HR, [(C ff+C a| c)/C J -1 0 0
PK„ - P„a(CKI/ Calc)-100
0,87
1,01
52,00
51,00
45,70 41,00
47,00 45,70 49,20
29,30
25,50
15,40 13,90
12,80 12,70 11,90
Popiół/C
- Ash/C org
r
org
1,50
1,86
3,23
3,47
3,64
C w/C org-100
4,93
4,03
5,53
2.13
Pk f - Ppa(CKF/Calc) '100
Corg/N og - Corg/N tot
3,81
3,90
4,18
1,41
1,01
0,90
0,89
1,20
1,10
8,90
8,60
63,90 64.10 80,50
88,90
0,04
0,01
8,01
6,40
6,70
4,10
3,20
2,00
(N
/N og7>100,7 (N
/N tot7) -100
v
w
v
w
18,00
16,10
12,80
7,30
5,70
6,70
(N
,/N w7>100
x
mm
27,80
35,20
51,60 51,40
N-NH/N-NCX
4
j
31,70
22,70
50,80 14,60
C w/N w
159
1,43
HR, (CK,/CK p - CHA/CrA)
HR3 CKI|/(Ckf+Cai.C)
126
1,19
0,92
0,08
0,04
obserwowane w kompostach „surowych” obniżały się wyraźnie w czasie dojrzewania.
Najniższą wartość wskaźnika (N w/Not)*100 notowano w 82. dniu kompostowania, kiedy
nastąpiło gwałtowne obniżenie zawarlości N-NH4. Wskazuje to na ograniczenie procesu
amonifikacji związków organicznych, co przy jednoczesnym wzroście intensywności
nitryfikacji, świadczy o dojrzałości kompostów. Potwierdzeniem tego może być obniżenie
stosunku N-NH /N -N 03. W świetle danych Pare i in. [1998] obniżenie tego indeksu
może informować o zakończeniu intensywnego procesu rozkładu biologicznego, a jego
wartości poniżej 0,16, są jednym z powszechniej stosowanych wskaźników dojrzałości
kompostów [Bernal i in. 1998]. Analizując wartości omawianego indeksu można
wnioskować, że badany kompost osiągnął dojrzałość już w 82. dniu eksperymentu.
Podsumowując powyższe rozważania można stwierdzić, że analiza zmian zawartości
węgla organicznego i azotu oraz ich różnych form w czasie kompostowania może być
przydatna do oceny dojrzałości kompostów. Uzyskane wyniki jednoznacznie wskazują,
że trzymiesięczne kompostowanie na pryzmie w okresie wiosenno-letnim jest wystar­
czające do uzyskania w pełni dojrzałych kompostów.
WNIOSKI
1. Parametry składu ilościowego i jakościowego związków próchnicznych oraz ilość i
formy azotu odzwierciedlają przemiany w kompostach i mogą być wykorzystane do
oceny ich dojrzałości.
Ocena dojrzałości kompostów z odpadów komunalnych..
73
2. Ocenę dojrzałości kompostów należy rozpatrywać kompleksowo na podstawie wskaź­
ników charakteryzujących przemiany materii organicznej i azotu, które osiągają stan
względnej stabilizacji w czasie kompostowania.
3. Dobrymi wskaźnikami oceny dojrzałości kompostów mogą być: indeks humifikacji
(HI), wskaźnik humifikacji (HR^), wskaźnik rozpuszczalności węgla [(Cw/Corg)*100],
stosunek azotu rozpuszczalnego w wodzie do azotu ogółem [(Nw/N )-100], wskaźnik
utlenienia mineralnych form azotu (N-NH4/N -N 03) oraz stosunek Corg/Nog.
4. Analiza indeksów dojrzałości wskazuje, że w warunkach Polski trzymiesięczny okres
kompostowania na pryzmie przy odpowiednim uwilgotnieniu jest wystarczający do
uzyskania w pełni dojrzałych kompostów.
LITERATURA
AD ANI F., GENEVINI P. L., TOMBONE F. 1995: A new index of organie master stability. Compost
Science and Utilization 3:25-37.
ARITOLA - FORTUNY J., FULLER W. H. 1982: Phenols in municipal solid wastes leachates and their
attenuation by clay soils. Soil Sci. 133, 4: 218-227.
BERNAL M.P., PAREDES C., SANCHEZ - MONEDERO M.A., CEGARRA J. 1998: Maturity and
stability parameters of composts prepared with a wide range of organic wastes. Bioresource Technol.
63:91-99.
CHANYASAK V., KATAYANA A., HIRAI F.M. MORI S., KUBOTA H. 1983: II. Growth inhibitory
factors and assesment of degree of maturity by org-C/org-N ratio of water extract. Soil Sci. Plant Nutr.
29,3:215-219.
CHANYASAK V., KUBOTA H. 1981: Carbon/organic nitrogen ratio in water extract as measure of
composting degradation. J. Ferment, Technol. 50,3:215-219.
CHEN Y.. CHEFETZ B.. HADAR Y. 1996: Formation and properties of humic substance originating
from composts. W: The Science of Composting. Bertoldi M., Sequi P., Lemmes P., Papi T. (red.)
Blackie Academic & Professional, London, Glasgow. Weinheim, New York, Tokio, Melbourne, Ma­
dras: 382-393.
CHEN Y., CHEFEZ B., ADANI F., GENEVINI P. 1997: Organic Matter Transformation During Compo­
sting of Municipal Solid Wastes. W: The Role of Humic Substances in the Ecosystems and in
Environmental Protection. J. Drozd, S.S. Gonet, N. Senesi. J. Weber (red.) PTSH, Wrocław: 795804.
DE NOBILI M.. PETRUZZI F. 1988: Humification index (HI) as evaluation of the stabilization degree
during composting. J. Environmental Technology 66, 5: 557-583.
DROZD J., CHEN Y., JAMROZ E., LICZNAR M. 2001: Characteristic of humic substances during
composting of municipal solid waste. W: Understanding and Managing Organic Matter in Soils,
Sediments and Waters. Swift R., Spark K.K. (red.) IHSS Adelaide.
DROZD J., KITA W., LICZNAR M., BEKIER J., JAMROZ E. 2003: Wpływ różnej dojrzałości kom­
postów z odpadów miejskich na kiełkowanie i wzrost Lepidium sativum L. Zesz. Pr obi. Post. Nauk
Roln. 493:741-748.
DROZD J., LICZNAR M. 2002: Wpływ uwilgotnienia odpadów miejskich na zawartość różnych form
makroelementów. Acta Agrophysica 70: 107-116.
DROZD J., LICZNAR M. 2003: Wpływ uwilgotnienia na przemiany związków węgla i azotu podczas
kompostowania stałych odpadów miejskich. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 493: 749-758.
DROZD J., LICZNAR M. 2004: Zmiany makro- i mikroskładników w czasie kompostowania odpadów
komunalnych w różnych warunkach uwilgotnienia i przy różnym dodatku mocznika. W: Komposty
z odpadów komunalnych, produkcja, wykorzystanie i wpływ na środowisko. Drozd J. (red.) PTSH,
Wrocław: 151-170.
74
J. Drozd, M. Licznar, J. Bekier
DROZD J.. LICZNAR M., LICZNAR S. E., WEBER J. 1996: Chemiczne indeksy dojrzałości kompo­
stów produkowanych z odpadów miejskich. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 437: 139-146.
GUS 2008: Ochrona Środowiska. Wyd. GUS. Warszawa: 556 ss.
INBAR Y., CHEN Y., HAD AR Y. 1990: Humic substances formed during the composting of organic
matter. Soil. Sci. Soc. Amer. J. 54: 1316-1323.
JIMENEZ E., GARCIA V. 1992: Determination of maturity indices for city refuse composts. Agriculture
and Environ. 38: 331-343.
LEKAN S., KACPEREK K. 1990: Ocena wartości nawozowej kompostu z odpadów miejskich (Dano)
w doświadczeniu nawozowym. Pam. Pul. 97: 187-200.
MAĆKOWIAK CZ., ORZECHOWSKA K. 1993: Produkcja, skład chemiczny oraz wartość nawozowa
kompostu produkowanego z odpadów miejskich w ciągu technologicznym „DANO”. Zesz. Probl.
Post. Nauk Roln. 409: 101-113.
MIKKIV., SENESIN., HANNINEN K. 1997. Characterization of humic material formed by composting
of domestic and industrial biowastes. Chemosphere 34. 8: 1639-1651.
PARE T., DINEL H., SCHNITZER M., DUMONTES S. 1998: Transformations of carbon and nitrogen
during composting of animal manure and shredded paper. Biol. Fert. Soils 26: 173-178.
SAVIOZZI A.. LEVI-MINZI R., RIFFALDI R. 1988: Maturity evaluation of organic wastes. Biocycle
29, 3: 54-56.
SEQUI P., DENOBILIM.. LEITAL., CERCIGANIG. 1986: A New index of humification. Agrochimica
30: 175-179.
SIUTA J. 1999: Kompostowanie i wartości użytkowe kompostu. W: Kompostowanie i użytkowanie
kompostu. Siuta J., Wasiak G. (red.) Wyd. Ekoinżynieria, Puławy, Warszawa: 7-20.
SZAJDAK L. 2004: Substancje aktywne biologicznie w kompostach z odpadów komunalnych na tle
innych podłoży organicznych. W: Komposty z odpadów komunalnych, produkcja, wykorzystanie
i wpływ na środowisko. Drozd J. (red.) PTSH, Wrocław: 186 -196.
TAM N.F.Y., TIQUIA S.A., VRIJMOED L.L.P. 1996: Nutrient transformation of pig manure under pigon-litter system. W: The Science of Composting. Bertoldi M., Sequi P., Lemmes B., Papi T. (red.)
Blackie Academic & Professional London. Glasgow. Weinheim. New York. Tokio, Melbourne. Ma­
dras: 96-105.
WONG M.H. 1985: Phytotoxity of refuse compost during the process of maturation. Environ. Pollut.
Ser.A. 37: 159-174.
ZUCCONI F., FORTE M., MONACO A.. DE BERTOLDI M. 1981: Biological evaluation of compost
maturity. Biocycle July/August: 27-29.
Prof. dr hab. Jerzy Drozd
Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Środowiska,
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
50-357 Wrocław, ul. Grunwaldzka 53
e-mail: jerzy. drozd@up. wroc.pl