docPobierz raport końcowy - Środkowopomorska Grupa Działania
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz raport końcowy - Środkowopomorska Grupa Działania
Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska SPIS TREŚCI ZAŁOŻENIA PROJEKTU „LEPSZA WIEŚ” …………………………………… 1. 3 CHARAKTERYSTYKA OBSZARU OBJĘTEGO PROJEKTEM 2. „LEPSZA WIEŚ” …………………………………………………………... 3 CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA WOJEWÓDZTWA 3. ZACHODNIOPOMORSKIEGO …………………………………………. ISTOTA TURYSTYKI WIEJSKIEJ1 ……...…………………………….. 4. 6 44 WYBRANE PROBLEMY TURYSTYKI WIEJSKIEJ 5 W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM …………………… 47 STAN TURYSTYKI WIEJSKIEJ W GMINACH NALEŻĄCYCH DO 6. STOWARZYSZENIA GMIN I POWIATÓW POMORZA ŚRODKOWEGO …………………………………………………………… 51 ANALIZA UWARUNKOWAŃ TWORZENIA WIĘZI 7. REGIONALNO-KULTUROWYCH ……………………………………… 70 TOŻSAMOŚĆ REGIONALNA A PROCESY INTEGRACYJNE. 8. POCHODZENIE TERYTORIALNE LUDNOŚCI ………………………. 71 TOŻSAMOŚĆ REGIONALNA A PROCESY INTEGRACYJNE. 9. POCHODZENIE TERYTORIALNE LUDNOŚCI……………………….. 113 Bibliografia ………………………………………………………………………….. 122 1 Analizę pojmowania turystyki wiejskiej w Polsce i na świecie przeprowadził A. Szwichtenberg (1998, s. 29-37). Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 2 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 1. ZAŁOŻENIA PROJEKTU „LEPSZA WIEŚ” Projekt przygotowany w ramach programu Leader+ ma na celu aktywizację biednych rejonów wsi Pomorza Środkowego dotkniętych strukturalnym bezrobociem w celu uruchomienia potencjału ludzkiego do wspólnego wypracowania podstaw Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich i przeprowadzenia zmian prorozwojowych. Misję, którą projekt zamierza realizować odnosi się do poprawy jakości życia szczególnie mieszkańców wsi popegeerowskich, a cel w ramach schematu I stanowi przygotowanie społeczności wiejskich do podstaw wdrażania Zrównoważonego Rozwoju Obszarów Wiejskich. Planuje się osiągnięcie tego celu poprzez urzeczywistnienie celów szczegółowych stanowiących przygotowanie ZSROW w zakresie regionalnym oraz lokalnym, stworzenie podstaw funkcjonowania Lokalnej Grupy Działania, mobilizację mieszkańców oraz promocję obszarów wiejskich Pomorza Środkowego. Zgodnie z formularzem opisu projektu „Lepsza Wieś”: przed opracowaniem ZSROW i szczegółowych planów operacyjnych, niezbędne jest rozpoznanie aktualnego stanu społeczno-gospodarczego na obszarach wiejskich i obecnych funkcji obszarów popegeerowskich w planach rozwojowych. Poniższa analiza stanowi część Diagnozy stanu i uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego, która stanowić będzie podstawę opracowania Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich. 2. CHARAKTERYSTYKA OBSZARU OBJĘTEGO PROJEKTEM „LEPSZA WIEŚ” Region Pomorza Środkowego, którego dotyczy realizacja projektu Lepsza Wieś stanowi północno - wschodnią część województwa zachodniopomorskiego i odnosi się do dziesięciu gmin sąsiadujących z miastem Koszalin. Jednostki tworzą spójny obszar, połączony granicami administracyjnymi poszczególnych gmin (rysunek 1). Położenie subregionu Pobrzeża Koszalińskiego charakteryzuje się bogactwem przyrodniczym, co pozwala na wyodrębnienie nizin nadmorskich oraz pojeziernych. Krajobraz gmin objętych realizacją projektu został ukształtowany przez ostatnie zlodowacenie, w wyniku którego ich teren jest miejscami równinny, pofalowany, pagórkowaty, a czasami urozmaicony dolinami rzek. Panujący klimat cechuje się dużą zmiennością frontów atmosferycznych, które są efektem naprzemiennego oddziaływania morskich i kontynentalnych mas powietrza. Skrajnie niekorzystne i długotrwałe dominacje jednego Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 3 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska z nich w okresie wegetacji dają w rolnictwie nadmiernie mokre lub posuszne lata, co powoduje zmienność poziomu osiąganych plonów. Jednocześnie gospodarka rolna i leśna jest głównym źródłem utrzymania większości mieszańców Pomorza Środkowego. Nie ma i nie było w tym regionie przemysłu, który stanowiłby ośrodek rozwoju. Jakość gleb jest bardzo zróżnicowana od najsłabszych gleb V, VI –tej klasy występujących w centrum, do lepszych, głównie klasy III na południu regionu. Również niewielka odległość od morza, jak i położenie na szlaku kupieckim z Berlina do Królewca nie wpływa wymiernie na rozwój regionu, którego położenie stanowi swoisty potencjał. Rysunek 1. Obszar objęty projektem „Lepsza Wieś” Pomorze Środkowe charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem pod względem kulturowym, co wynika z masowych przemieszczeń związanych z repatriacją ludności niemieckiej oraz napływem osadników z różnych części kraju w tym ludności ukraińskiej przesiedlonej w ramach akcji "Wisła". Stworzyło to sytuację, w której następowało przenoszenie lokalnych tradycji, czego dowodem jest mozaika kulturowa, charakteryzująca się brakiem korzeni historycznych obecnych mieszkańców wiążących ich z miejscem, w którym żyją oraz dużą akceptacją występującej różnorodności. W tej chwili po upływie 60 lat osadnictwa w regionie Pomorza Środkowego nadal brak jest indywidualnych, lokalnych tradycji oraz obyczajów. Wyjątek stanowić może kultura jamneńska, która widoczna jest dzięki zaledwie kilkunastu osobom. Ludność napływowa stara się kultywować obrzędy i tradycje regionów, z których pochodzi (o czym świadczyć może różnorodność zespołów folklorystycznych istniejących na tym Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 4 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska obszarze). Pomimo tego, że jest to teren typowo rolniczy nie funkcjonuje tu takie określenie jak „ojcowizna”, które świadczyłoby o kultywowaniu tradycji rolniczej wśród gospodarzy. Ale to co spaja te elementy, to próba łączenia aktywności organizacji i osób reprezentujących różne obyczaje kulturowe. Stereotypy odnoszące się do mieszkańców różnych regionów, które funkcjonowały wśród ludności napływowej są powoli zacierane. Wynika to z faktu, iż mieszkańcy różnych regionów Polski stali się tutaj „sąsiadami zza miedzy”. Tradycja rolnicza widoczna m.in. w obchodach święta plonów stanowi swoisty koloryt i wizytówkę ludności obszarów wiejskich Pomorza Środkowego odzwierciedlająca różnorodność pochodzenia. Kolejnym wyróżnikiem tego regionu są byłe państwowe gospodarstwa rolne i efekty ich funkcjonowania, które odnoszą się nie tylko do obecnych warunków ekonomicznych regionu, ale głównie do istniejącej sytuacji społecznej. W okresie funkcjonowania rolnictwa społecznego wszelkie formy aktywności były przygotowywane odgórnie i podawane bez rozgraniczenia na poszczególne regiony, co pogłębiało poczucie braku więzi z miejscem zamieszkania. Strukturę społeczną tworzą grupy w większości posiadające wykształcenie średnie zawodowe pasywnie nastawione do nowej sytuacji, natomiast osoby aktywne z dużym potencjałem intelektualnym szukają szans poza regionem. Słabością jest mentalność społeczna życia „na dziś”, żeby tylko jakoś przetrwać, najlepiej na „garnuszku” państwa, która wynika z krótkowzroczności i jest wynikiem i usprawiedliwieniem apatii społecznej. Po reformie administracyjnej koszalińskie utraciło status województwa i coraz bardziej zauważalny jest proces marginalizacji regionu. Gminy uczestniczące w projekcie są zwarte terytorialnie, gdyż stanowiły w przeszłości otoczenie miasta wojewódzkiego a w okresie przed transformacją ustrojową ich rozwój był w miarę jednolity z uwagi na funkcjonujące Państwowe Gospodarstwa Rolne i spory rynek jakim był Koszalin ze stosunkowo dobrze rozwiniętym przemysłem przetwórczym oraz elektromaszynowym. Zmiana ustrojowa dotknęła zarówno koszaliński rynek pracy a co za tym idzie rynek zbytu dla towarów dostarczanych przez gminy wiejskie jak i same gminy z przeważającą państwową gospodarką rolną. Obecnie zapotrzebowanie na produkty rolne jest stosunkowo niewielkie, pomimo że bezrobocie w samym Koszalinie choć jeszcze stosunkowo duże, to i tak jest nieporównywalne z często strukturalnym bezrobociem w gminach wiejskich. Sytuacja ta wymaga zmiany w sposobie myślenia o rozwiązywaniu problemów obszarów wiejskich. Muszą one przestać pełnić rolę wyłącznie zaplecza żywnościowego dla Koszalina czy też turystycznego Mielna, ale Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 5 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska muszą dążyć do zwiększenia swojej atrakcyjności poprzez wykorzystanie walorów przyrodniczych, taniej siły roboczej, rozwój własnej przedsiębiorczości oraz ofertę inwestycyjną połączoną z myśleniem prorozwojowym oraz działaniami innowacyjnymi. Rozwój tych funkcji możliwy jest wyłącznie poprzez działania dwukierunkowe, wspólne na poziomie ponadlokalnym, oraz na poziomie poszczególnych społeczności lokalnych. Poziomem ponadlokalnym stał się obszar działania Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Pomorza Środkowego oraz sąsiednie gminy stanowiące naturalne otoczenie i sąsiedztwo Koszalina. Wspólne działanie ma wypracować formułę, w której sąsiedztwo największego w regionie ośrodka miejskiego stanie się dodatkowym czynnikiem rozwoju tych gmin dzięki wypracowaniu ich nowych funkcji oraz w związku z tym nowego wizerunku wsi jako miejsca gdzie warto mieszkać i pracować, również samemu kreując nowe aktywności społeczno-kulturalne a jednocześnie nie będąc pozbawionym atrakcji jakie daje bliskość dużego ośrodka miejskiego oraz szans jakie daje coraz lepiej funkcjonujący ośrodek akademicki. Współdziałanie gmin, które zadeklarowały akces do wspólnej realizacji założeń programu Leader+ jest jak najbardziej uzasadnione. Gminy te łączy podobieństwo struktury rolnictwa, dużego udziału lasów oraz obszarów objętych ochroną prawną i podobne uwarunkowania społeczno-kulturowe. Daje to podstawy do pozytywnego wspólnego planowania przedsięwzięć nastawionych na rozwój gospodarczy, turystyczny i kulturalny skierowanego na wspólne rozwiązywanie problemów terenów wiejskich w oderwaniu od podziałów administracyjnych. 3. CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO Gminy uczestniczące w projekcie Lider+ znajdują się na obszarze geograficznym Wybrzeża Słowińskiego, Równiny Białogardzkiej i Słowieńskiej oraz Pojezierza Bytowskiego i Wysoczyzny Polanowskiej. Na tym obszarze mamy szereg form ochrony przyrody od Rezerwatów Faunistycznych i Florystycznych po Obszary chronionego Krajobrazu, Zespoły Przyrodniczo-Krajobrazowe i wprowadzony ostatnio system wielkoobszarowy Natura 2000. Jest to europejska sieć ekologiczna jako kompleksowa forma ochrony przyrody powołana w celu zapewnienia trwałości funkcjonowania poszczególnych ekosystemów. Dwa akty prawne, Dyrektywa Ptasia (DR 79/409/EWG) i Dyrektywa Siedliskowa (DR 92/43/EWG) są podstawowymi dla Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 6 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska wypełnienia zobowiązań państw członkowskich krajów Unii Europejskiej. Wyznaczone obszary podlegające ochronie w ramach Natura 2000 składają się z Obszarów Specjalnej Ochrony (OSO) na podstawie zaleceń Dyrektywy Ptasiej oraz ze Specjalnych Obszarów Ochrony (SOO), które są wyznaczane w oparciu o Dyrektywę Siedliskową. Jedną z fundamentalnych zasad ochrony w obszarach Natura 2000 jest szczególna dbałość o siedliska i gatunki priorytetowe. Siedliska priorytetowe to takie, które w Europie są zagrożone zanikiem a Wspólnota Europejska ponosi za nie szczególna odpowiedzialność. W Polsce występuje 13 siedlisk przyrodniczych, 11 gatunków roślin i 13 gatunków zwierząt zaliczanych do priorytetowych. Tereny analizowanych gmin to dodatkowo miejsca licznego występowania szeregu siedlisk chronionych (poza priorytetowymi) dających odpowiednie warunki do rozwoju wielu chronionym gatunkom roślin i zwierząt. Dodatkowo tereny te zaliczane są obszarów ze znaczącym udziałem roślinności bagiennej i siedlisk hydrogeniczynych. To sprawia, że zarówno dolina rzeki Parsęty, jej dopływu Radew i Grabowej okazały się ważnym korytarzami ekologicznymi w sieci Econet PL. 3.1 INWENTARYZACJA ZASOBÓW PRZYRODNICZYCH 3.1.1 GMINA BĘDZINO Obszary gminy stosunkowo intensywnie zagospodarowane, z niewielkim udziałem lasów wchodzą w skład Wybrzeża Słowińskiego. Liczne obszary otwarte i niewielkie obniżenia dolinkowe sprawiają, że tereny te są licznie odwiedzane przez wędrowne gatunki ptaków, szczególnie w okresach ich intensywnych wędrówek z zachodu na wschód. Do najważniejszych obszarów przyrodniczych należy fragment brzegu morskiego, część bagien Wierzchomińskich (Obszar Natura 2000 o kodzie PLH320034) oraz brzegi Jeziora Jamno. Z brzegiem morskim związane są siedliska priorytetowe jak np. Nadmorskie Wydmy Szare (kod 2130), czy torfowiska wysokie typu bałtyckiego. Rozległe łąki nad Jeziorem Jamno nadal pełnia ważna rolę siedliskową dla gatunków ptaków wodno- Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 7 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska błotnych, w tym związanych z tym środowiskiem drapieżników szczególnie rzadkiego już dziś błotniaka łąkowego. Na zapleczu wydmy szarej zastaniemy zarówno zbiorowiska charakterystyczne dla mokrych zabagnionych łąk, jak również zbiorowiska okrajkowe i zbiorowiska leśne. Często tu mamy do czynienia ze zbiorowiskami porzuconych wilgotnych łąk z dominacją śmiałka darniowego (Deschampsia caespitosa ), w nieco wilgotniejszych miejscach z turzycą pęcherzykowatą i zaostrzoną (Carex vesicaraia, Carex gracilis) oraz w kierunku południowym, bliżej rowu melioracyjnego z szuwarem trzcinowopokrzywowy. Znaczną część zajmują ziołorośla wiązówkowe (Filipendulo-Geranietum) z gatunkami takimi jak bodziszek błotny (Geranium palustre), firletka poszarpana (Lychnis flos-occuli), gorysz błotny (Peucedanum palustre), kuklik zwisły i pospolity (Geum rivale, Geum urbanum), tojeść rozesłana (Lysimachia numularia), ostrożeń warzywny(Cirsium oleraceum), wierzbownica kosmata (Epilobium hirsutum), komonica skrzydlastostrąkowa (Tetragonologus maritimus), przytulia błotna (Galium uliginosum), szczaw polny (Rumex acetosa), wyka ptasia (Vicia cracca), babka lancetowata (Plantago lanceolata), jaskier wielokwiatowy i ostry (Ranunculus polyanthemos, R. acris). Trawy reprezentują: śmiałek darniowy (Deschampsia caespitosa), trzcina pospolita (Phragmites australis), manna pofałdowana (Glyceria plicata), kłosówka wełnista (Holcus lanatus), wyczyniec kolankowy (Alopecurus geniculatus), nieliczna kupkówka pospolita (Dactylis glomerata). Z lasem porastającym wydmę szarą związane są zbiorowiska formacji krzewiastej z rzędu Prunetalia związanymi funkcjonalnie z lasem. Pas zarośli kruszyny i jeżyn (Rubus fruticosus ) bezpośrednio przylega do lasu. Zastaniemy tu głóg oraz podrosty jarzębiny (Sorbus aucuparia), dębu (Qercus robur) i brzozy brodawkowatej( Betula pendula ), fragmentami nawiązujące do zarośli łozowych z kępami wierzbowymi ( Salix aurita). Miejscami można spotkać resztki lasów liściastych jak ols porzeczkowy z dominacją olszy czarnej z warstwą krzewów budowaną przez porzeczkę czarną, kruszynę pospolitą, przechodzący w łęg olsowy. W warstwie spotkamy acydofilną konwalijka dwulistna (Maianthemum bifolium), gatunek charakterystyczny dla Fagetalia kokoryczka wielokwiatowa (Polygonatum multiflorum ), oraz płaty zawilca gajowego (Anemone nemorosa). Obszary tuż za wydmą należą do bardzo cennych z uwagi na rolę ochronną samej wydmy i buforujące wpływ działalności człowieka. Pas przybrzeżny graniczy z obszarami morskimi i tu zastaniemy liczne gatunki związane z okresem zimowania na wodach przybrzeżnych naszego wybrzeża: nur Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 8 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska czarnoszyi, nur rdzawoszyi, uhla, markaczka, lodówka, mewa żółtonoga oraz mewa siodłata. Spotykamy tu mewę małą oraz pospolitą. Obszary gminy Będzino są włączone do obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym tj. Obszaru Wybrzeże Bałtyku (02M ECONET-PL). Przez tereny gminy przebiega korytarz ekologiczny o randze międzynarodowej a jezioro Jamno tworzy biocentrum. Korytarze ekologiczne o randze krajowej łączące te tereny poprzez gminę Mielno i Sianów z kolejnym obszarem węzłowym - Pojezierze Kaszubskie (9M). Ważne, że na obszarze gminy znajdują się liczne korytarze ekologiczne dla płazów i bezkręgowców, którymi są liczne otwarte rowy melioracyjne, szczególnie na terenach upraw. Niekorzystną tendencją szczególnie widoczną na terenach przeznaczonych pod budownictwo jednorodzinne jest ich kanalizacja, zakopywanie itp. Traci się w ten sposób możliwość rozprzestrzeniania się wielu gatunków mogących współbytować w obszarach zurbanizowanych. Należy wnioskować by te cenne lokalne korytarze w planach zagospodarowania przestrzennego były wodami w rowach melioracyjnych bez możliwości ich zasypywania. Rzeki Strzeżenica wraz z rzeką Czerwona i ich licznymi rowami odwadniającymi stanowią podstawową sieć hydrologiczną. W kompleksach łąk w zasięgu zlewni rzeki Strzeżenicy znajduje się mozaika siedlisk łąkowych, w tym bogate florystycznie łąki wilgotne Cirsio-Polygonetum i AngelicoCirsietum oleracei oraz zbiorowiska łąkowe z turzycą błotną Carex acutiformis i turzycą zaostrzoną Carex acuta. W rowach i w ich obrębie występują zbiorowiska szuwarowe z pałką Typhetum latifoliae i ziołorośla Filipendulo-Geranietum stanowisko krwawnika kichawca Achillea ptarnica. Obszary nieużytkowane od kilku lat porastają wtórne szuwary Urtico-Phragmitetum - wymagają koszenia. Jezioro Jamno to przede wszystkim miejsce żerowania bielika i rybołowa. Nadal jezioro spełnia ważne miejsce lęgów i spoczynkowe w czasie wędrówek dla licznych kaczkowatych takich jak ohar świstun, krakwa, cyraneczka, cyranka, płaskonos, głowienka, czernica. Otoczenia jeziora zapewnia bytowanie niektórym gatunkom słonkowatych jak krzyka, dubelta, słonki, kulika wielkiego, czajki oraz chruścieli, wodnika i derkacza. Olsy i łęgi ndbrzeżne zapewniają siedliska dla remiza, muchołówki małej i szarej, miejsce polowania dla zimorodka. Rozległe trzcinowiska kolonizuje wąsatka. Obszary nad Jeziorem Jamno są o dużych walorach krajobrazowych i rekreacyjnych; charakteryzują się dużym bogactwem chronionych siedlisk; bogactwem florystycznym i faunistycznym. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 9 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 3.1.2 GMINA BIESIEKIERZ Mimo że gmina Biesiekierz charakteryzuje się wysokim stopniem zagospodarowania na jej terenie znajdują się cenne przyrodniczo obiekty. Na walory przyrodnicze składają się zarówno elementy przyrody nieożywionej jak i ożywionej oraz ich wzajemne powiązania i oddziaływania. Obszar gminy zajmuje w większości wysoczyzna morenowa o urozmaiconej powierzchni, poprzecinana licznymi dolinkami strumieni o południkowym przebiegu. W jej obrębie położony jest rozległy obszar moreny dennej, urozmaicony pagórkami, obniżeniami wytopiskowymi (jeziora Parnowskiego, jeziora Tatowskiego), dolinami rzecznymi oraz polami sandrowymi. Pomiędzy Parsowem a Warminem znajdują się ozy. Kemy są nieliczne, największy z nich leży na zachód od Starych Bielic, jest to Góra Szczucza 67,4 m n.p.m. – najwyższe wzniesienie w gminie. Ciekawymi formami są głazy narzutowe licznie występujące na tym terenie. Krajobraz gminy urozmaicają doliny rzek Radwi, Kłosówki i Czerwonej oraz Buczynowa Dolinka koło Gniazdowa w postaci palczasto-rozgałęzionego rozcięcia erozyjnego. Z siedliskami hydrogenicznymi takimi jak rzeki, jeziora, śródpolne i śródleśne oczka oraz zagłębienia, rowy i kanały melioracyjne związane są zbiorowiska roślinności wodnej i szuwarowej. Najciekawsze ekosystemy tego typu to rzeka Radew i rozlewiska koło Tatowa. W rzece Radwi występują m. in. Ranunculetum fluitantis – zbiorowisko z dominacją włosienicznika rzecznego, Potametum pectinati zbiorowisko z rdestnicą grzebieniastą i Potametum perfoliati zbiorowisko z rdestnicą przeszytą, zbiorowiska szuwarowe: Glycerietum maximae manny mielec, Caricetum ripariae turzycy bagiennej, Caricetum acutiformis turzycy błotnej, Phalaridetum arundinaceae mozgi trzcinowatej, Typhetum angustifoliae pałki wąskolistnej. W rozlewiskach wykształciły się dość rozlegle połacie szuwaru trzcinowego Phragmitetum australis nierzadko w mozaice ze zbiorowiskami welonowymi - Calystegio-Epilobietum hirsuti oraz Calystegio-Eupatorietum. Na obszarach źródliskowych, bardziej wilgotnych, pociętych spływającymi strumykami występują fitocenozy Eqisetetum fluviatile z udziałem grążela żółtego i SparganioGlycerietum fluviatilis. Na terenach rolniczych z ciekami wodnymi obecne są Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 10 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska zbiorowiska turzycowe Caricetum rostratae z turzycą dzióbkowatą, Caricetum ripariae z turzycą brzegową, Caricetum gracilis, Caricetum vesicariae z turzycą pęcherzykowatą oraz zespół Iridetum pseudoacoris z kosaćcem żółtym i Typhetum angustifoliae z pałką wąskolistną. W zabagnionych, bezodpływowych obniżeniach występuje najczęściej albo szuwar trzcinowy – Phragmitetum australis trzciny pospolitej, albo zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis wraz z zaroślami łozowymi. Z jeziorami (Jez. Parnowskie) i rozlewiskami (rozlewisko koło Tatowa) związane są zbiorowiska: Potametum natantis rdestnicy pływającej, Potametum pectinati rdestnicy grzebieniastej, Potametum lucentis rdestnicy połyskującej, Ranunculetum circinati jaskra krążkolistnego, Ceratophylletum demersi rogatka sztywnego, Myriophylletum verticillati wywłócznika okółkowego, Elodeetum canadensis moczarki kanadyjskiej, Nupharo-Nymphaetum albae grzybieni białych, grążeli żółtych, Hydrocharitetum morsu-ranae żabiścieku pływającego, Spirodeletum polyrhizae spirodeli wielokorzeniowej, Lemnetum trisulcae rzęsy trójrowkowej, Eleochritetum palustris ponikła błotnego, szuwarowe fitocenozy Phragmitetum australis trzciny pospolitej, Caricetum rostratae turzycy dzióbkowatej, Caricetum ripariae turzycy brzegowej, Caricetum acutiformis turzycy błotnej, Caricetum vesicariae turzycy pęcherzykowatej, Phalaridetum arundinaceae mozgi trzcinowatej, Glycerietum maximae manny mielec, Typhetum angustifoliae pałki wąskolistnej, Typhetum latifoliae pałki szerokolistnej, Scirpetum lacustris sitowia jeziornego, Sparganietum erecti jeżogłówki gałęzistej, Thelypteridi-Phragmitetum. Zbiorowiska łąkowe na obszarze gminy to: Filipendulo-Geranietum, Lysimachio vulgaris-Filipenduletum, Angelico-Cirsietum oleracei, Scirpetum sylvatici, JuncoCynosuretum, Junco-Molinietum, Alopecuretum pratensi z wyczyńcem łąkowym, Arrhenatheretum elatioris z rajgrasem wyniosłym, Carici-canescentis-Agrostietum canina, Caricetum gracilis. Do rzadkich i cennych zbiorowisk należą te związane z torfowiskami: Sphagnetum magellanici, Erico-Sphagnetum medi, Rhynchosporetum albae z przygiełką białą, Caricetum limosae z turzycą bagienną, Eriophoro angustifolii-Sphagnetum z wełnianką wąskolistną, Caricetum lasiocarpae z turzycą nitkowatą, Caricetum rostratae z turzycą dzióbkowatą, Caricetum nigrae z turzycą pospolitą. Do najciekawszych obszarów leśnych należą bory i lasy bagienne w północnozachodniej części gminy na północ od Kraśnika Koszalińskiego. Występuje tam bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum, a także dobrze wykształcona brzezina bagienna Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 11 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, ze znacznymi skupiskami widłaka jałowcowatego. Inne zbiorowiska leśne to: łęgi Fraxino-Alnetum, olszyny bagienne Sphagnosquarosi-Alnetum na obszarze Warniego Bagna, fragmenty żyznej buczyny Galio odorati-Fagetum, olsy porzeczkowe Ribeso-Alnetum, łęgi Fraxino-Alnetum i Ficario-Ulmetum na obszarze Parowskiego Lasu na zachód od Parsowa, fragmenty, ubogiej buczyny pomorskiej Luzulo-Fagetum na wschód od Gniazdowa, fragmenty boru świeżego Leucobryo-Pinetum, boru mieszanego Querco-Pinetum z udziałem dębów, buków i wiciokrzewu pomorskiego w gospodarczych lasach w pobliżu doliny Radwi. Wśród zbiorowisk zaroślowych przeważają łozowiska Salicetum pentandro-Cinereae występujące w dolinie Radwi oraz koło Tatowa. Ponadto nad rzeką Radew, na wielu odcinkach rosną także wikliny nadrzeczne Salicetum triandro-viminalis oraz sporadycznie Salicetum albo-fragilis. Przy drogach leśnych i na porębach znajdują się zarośla bzu czarnego Sambucetum nigrae oraz zarośla kruszyny i jeżyn z podrostem brzozy, jarzębiny, dębu -FranguloRubetum plicati. Wśród zadrzewień i zarośli śródpolnych można wyróżnić Salicetum pentandro-Cinereae spotykane w bezodpływowych zagłębieniach śródpolnych, na rozlewiskach i wokół oczek śródpolnych. Zbiorowiska ruderalne, które zostały wyróżnione na obszarze gminy obejmują zespoły: Urtico-Malvetum neglectae, Sisymbrietum sophiae, Echio-Melilotetum, ArtemisioTanacetum vulgaris, Antriscetum sylvestris, Epilobio-Geranietum robertiani, Senecioni sylvatici-Epilobietum angustifoli, Calamogrostitetum epigei, Urtico-Aegopodietum podagrariae, Atripicetum nitentis. Zbiorowiska segetalne reprezentowane są przez Aphano-Matricarietum, Papaveretum argemones, Galinsogo-Setarietum, AphanoMatricarietum, Papaveretum argemones, Galinsogo-Setarietum, Spergulo- Chrysantemetum segeti rzadkie zbiorowisko budowane przez złocień polny, sporek polny, jasnotę purpurową i poziewnik pstry na południowy wschód od Biesiekierza, Convolvulo arvensis-Agropyretum repentis. Flora gminy Biesiekierz liczy 512 gatunków roślin naczyniowych w tym 26 gatunków chronionych (14 pod ochroną ścisłą, 12 pod częściową). Do gatunków ginących i zagrożonych zalicza się 11 gatunków (2 gatunki w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin). Na 146 gatunków grzybów makroskopowych stwierdzonych na terenie gminy, 3 gatunki podlegają ścisłej ochronie a kilka jest uznanych za zagrożone w skali kraju. Na obszarze gminy znajduje się 13 parków podworskich i pałacowych, 14 starych Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 12 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska cmentarzy ewangelickich, z czego kilka jest interesujących pod względem przyrodniczym. Fauna gminy poznana jest w nierównym stopniu. Bardzo niepełna lista bezkręgowców liczy 16 gatunków. Znacznie lepiej poznana fauna kręgowców obejmuje: 2 gatunki krągłoustych i 24 gatunki ryb (2 podlegają częściowej ochronie gatunkowej, 4 ochronie całkowitej, 6 podlega Konwencji Berneńskiej, 6 podlega Dyrektywie Siedliskowej, 3 ujęte są Polskiej czerwonej księdze zwierząt), 6 gatunków płazów (wszystkie prawnie chronione), 2 gatunki gadów (wszystkie prawnie chronione), 113 gatunków ptaków w tym 79 lęgowych, 10 prawdopodobnie lęgowych, 12 wędrownych, 10 gatunków ssaków (1 prawnie chroniony). W granicach gminy znajdują się: 1 rezerwat, 5 użytków ekologicznych, 10 pomników przyrody (pojedyncze drzewa i jedna aleja). Do szczególnie wartościowych przyrodniczo obiektów należą przewidziane do objęcia różnymi formami ochrony: • Warnie Bagno w północno-zachodniej części gminy między miejscowościami Biesiekierz Kol., Kraśnik Koszaliński i Warnino (projektowany rezerwat, proponowany obszar NATURA 2000) • dolina dolnej i środkowej Radwi (projektowany Obszar Chronionego Krajobrazu) • okolice Parsowa (projektowany Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy) • jar koło Gniazdowa (projektowany użytek ekologiczny) • olszyna bagienna z oczkiem wodnym przy skrzyżowaniu drogi Laski Koszalińskie-Cieszyn (projektowany użytek ekologiczny) • tereny podmokłe na wschód od Warnina (projektowany użytek ekologiczny) • olszyna bagienna na zachód od Kraśnika Koszalińskiego (projektowany użytek ekologiczny) • tereny podmokłe na północny-wschód od Kraśnika Koszalińskiego (projektowany użytek ekologiczny) • tereny źródliskowe rzeki Czerwonej na zachód od Biesiekierza (projektowany użytek ekologiczny). Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 13 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 3.1.3 GMINA ŚWIESZYNO Gmina znajduje się na Równinie Białogardzkiej i ma znaczne pokrycie lasami ponad 35%. O walorach przyrodniczych decydyje rzeka Radew wraz z jej dopływami, rzeką Czarną oraz fragmentem Chotli. Bardzo ważnych elementem krajobrazowym jest Zbiornik Hajka. Rzeka Czarna jest prawobrzeżnym dopływem Radwi i przepływa głownie przez niezalesione tereny gminy. Jest siedliskiem cennego gatunku chronionego ryby reofilnej strzebli potokowej oraz chronionego minoga strumieniowego. Brzegi zasiedla bóbr. W końcowym swym biegu dolina Czarnej przecina kompleks leśny. Na terenie gminy Świeszyno znajdują się nieliczne zbiorniki, są to praktycznie trzy jeziora. Największe Jezioro Hajka (zbiornik zaporowy), ma powierzchnie około 100 ha i położone jest wśród boru sosnowego. Znajduje się na Obszarze Chronionego Krajobrazu Dolina Radwi. Na terenie parku dworskiego w Niedalinie zastaniemy kolejne o powierzchni 14 ha zwane Jezioro Niedalino oraz liczące zaledwie 8,2 ha Jezioro Czarne. Jest bardzo ciekawe przyrodniczo otoczone kompleksem leśnym niedaleko Strzekęcina. N auwagę zasługują przyległe torfowiska i bagna z różnorodną florą i fauny. Planowany jest tu rezerwat przyrody. Do istotnych elementów krajobrazu gminy Świeszyno należą parki wiejskie, aleje oraz starodrzewy przykościelne i cmentarne. Do najciekawszych należą aleje: lipowe (Zegrze Pomorskie i przy drodze NiedalinoBardzlino), klonowa (Kurozwęcz) oraz platanowa (droga Strzekęcin-Dunowo). W gminie oprócz wspomnianego już Obszary Chronionego Krajobrazu zastaniemy 13 pomników przyrody. Z ważniejszych i cennych zespołów roślinnych to bory bagienne oraz torfowiska wysokie z przygiełką brunatną, rosiczką pośrednią, wrzoścem bagiennym i bażyną czarną. Pomniki przyrody to okazałe drzewa znajdujące się we wsiach Jarzyce i Dunowo na cmentarzu ewangelickim i w parku dworskim: klony, lipy drobnolistne, jesiony wyniosłe i dęby szypułkowe. Do obszarowych form ochrony przyrody można zaliczyć proponowane 12 użytki ekologiczne, które prawdopodobnie zostaną niebawem zatwierdzone przez Radę Gminy. Roślinność naczyniowa obejmuje 602 gatunki (93 rodziny) z czego 45 gatunków zaliczanych jest do rzadkich lub zagrożonych wyginięciem. Można tu wymienić: bagno zwyczajne, bobrek trójlistkowy, grążel drobny, rosiczka okrągłolistna i pośrednia, wrzosiec bagienny. Wśród gatunków chronionych, z których zinwentaryzowano 11 Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 14 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska miedzy innymi: bluszcz pospolity, grążel żółty, grzybień biały oraz wiciokrzew pomorski. Fauna gminy Świeszyno wymaga dalszych badań, szczególnie zwierząt bezkręgowych z których wiele gatunków podlega ścisłej ochronie z takich rodzin jak biegaczowate czy kózkowate. Najliczniejszą grupą kręgowców są ptaki, zinwentaryzowano około 100 gatunków. Do ciekawszych nalezą: dzięcioł czarny, jastrząb, krogulec, kania czarna i ruda, orlik krzykliwy, bocian czarny i żuraw. Na obszarach wodno-błotnych zastaniemy: perkoza czubatego, łabędzia niemego, gągoła oraz czaplę siwą. Stałym elementem krajobrazu rolniczego jest bocian biały. Jezioro Czarne jest ostoją bobra i wydry. Na terenie gminy licznie na typowych siedliskach występują gady i płazy (padalec zwyczajny, jaszczurka zwinka, żmija zygzakowata, ropucha szara, traszka grzebieniasta, traszka zwyczajna oraz żaby zielone i brunatne. Na terenie gminy Świeszyno znajduje się część obszaru zgłoszonego przez organizacje pozarządową do sieci Natura 2000. Obszar ten występuje na tzw. liście „Shadow List”. Poniżej zamieszczono jego ogolną charakterystykę. Obszar Dolina Radwi, Chotli i Chocieli został wyznaczony w opraciu o Dyrektywa Habitatową. Włączono tu dolinę rzeki Radwi i jej największe dopływy (dolinę Chotli i Chocieli), od obszarów źródliskowych, aż po strefę ujściową do rzeki Parsęty w Karlinie. Obszar swoim zasięgiem obejmuje: - źródliskowe dopływy jeziora Kwiecko - rzekę Łęczną i Debrzycę - wraz z jeziorem Szczawno k. Zarzewia (obszar unikalnych mechowisk alkalicznych i torfowisk przejściowych, gdzie obserwuje się liczne zjawiska źródliskowe z wytrącaniem się martwicy wapiennej, źródliska wapienne. Występują tu fragmenty żyznych buczyn oraz wyjątkowych buczyn storczykowych na trawertynach, łęgi i olsy źródliskowe, grądy i kwaśne buczyny na krawędziach i zboczach dolin). D ważniejszych terenów siedliskowych należą: a) Jezioro Kiecko z przyległymi torfowiskami i lasami na zboczach (obszar torfowisk przejściowych i mechowisk ze storczykami, wyjątkowo dobrze zachowane łąki b) w pełnym spektrum zróżnicowania k. Kępin, liczne źródliska i zjawiska wytrącania martwicy wapiennej, kompleksy dobrze zachowanych buczyn i grądów, jezioro lobeliowe - jez. Karpiowskie, suche wrzosowiska, cenny obszar dla rozrodu ptactwa wodno-błotnego); c) dolina rzeki Radew w obrębie Pradoliny Pomorskiej (dopływ Drężnianki z unikatowymi torfowiskami soligenicznymi k. Chocimina i mechowiskami Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 15 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska k. Lubowa, unikatowe jeziorka dystroficzne i pła mszarne w rejonie Lubowa i Sarnowa, malownicze jezioro lobeliowe; d) Jezioro Czerwone, żywe torfowiska wysokie - kotłowe - z torfowcami reliktowymi, rozległe kompleksy torfowisk niskich i przejściowych oraz łęgów olszowych i łęgów podgórskich w dolinie Radwi, niepozorny dopływ Zgniłej Strugi z rozległymi torfowiskami i mechowiskami, na których znajduje się jedno z większych skupień situ tępokwiatowego na Pomorzu, fragmenty borów sosnowych z licznymi torfowiskami mszarnymi i jeziorkami dystroficznymi, na krawędziach Pradoliny dobrze zachowane kompleksy starych drzewostanów bukowych, grądowych i kwaśnych dąbrów); e) Jezioro Nicemino (jez. Rekowskie) i dopływ rzeki Mszanki (wyjątkowe torfowiska przejściowe z wątlikiem błotnym, torfowiska mszarne z wrzoścem bagiennym, pła mszarne, jeziorka dystroficzne, eutroficzne zbiorniki wodne z rdestnicami, kwaśne buczyny, wyjątkowo dobrze zachowane jezioro lobeliowe (Jez. Morskie Oko), rzeka Radew ze starorzeczami i mulistymi rozlewiskami k. Mostowa); f) dolina Chocieli (obszar charakteryzuje się ogromną mozaiką cennych siedlisk 46 zespołów roślinnych należących do 7 klas roślinności, w tym rzadkie zbiorowiska mchów i wątrobowców źródliskowych oraz największe na Pomorzu skupienia łąk pełnikowych!, łąki trzęślicowe z nasięźrzałem pospolitym, ziołorośla, świeże łąki, torfowiska alkaliczne z mchami reliktowymi, torfowiska przejściowe, rozległe olsy i łęgi źródliskowe ze storczykiem Fuchsa, żyzne grądy oraz kwaśne i żyzne buczyny); g) sztuczne zbiorniki zaporowe (Jez. Rosnowskie i Jez. Hajka, eutroficzne zatoki jezior, w borach sosnowych liczne torfowiska przejściowe oraz torfowiska mszarne z wrzoścem bagiennym, jeziorka dystroficzne z pływaczami, cenne siedliska dla ptaków wodno-błotnych); h) dolina rzeki Chotli (strome wąwozy i jary ze zbiorowiskami grądów i buczyn, ogromne nisze źródliskowe ze zbiorowiskami wapniolubnych mchów i wątrobowców, rozległe łęgi olszowo-jesionowe, podgórskie łęgi źródliskowe na zboczach doliny, zarośla wierzbowe, łąki trzęślicowe, użytkowane do dziś świeże łąki, ziołorośla, eutroficzne zbiorniki wodne oraz wiele biotopów dla cennej fauny); Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 16 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska i) dolina Radwi - od Białogórzyna do Karlina (liczne zakola i starorzecza, zalewane muliste brzegi z roślinnością nitrofilną, ekstensywnie użytkowane łąki świeże, rozległe lasy łęgowe, w tym łęgi olszowo-jesionowe i łęgi wierzbowe w obrębie starorzeczy oraz zarośla wierzbowe i wiklinowe przy rzece, w miejscach zasilanych wodami źródliskowymi występują podgórskie łęgi jesionowe-olszowe, ziołorośla nadrzeczne, na stromych krawędziach doliny grądy i buczyny - w tym ich żyzne postacie, w kompleksach leśnych jeziorka dystroficzne, pła mszarne, torfowiska przejściowe i trzęsawiska, torfowiska mszarne i mszary z wrzoścem bagiennym, liczne biotopy dla cennej fauny, w tym ważne obszary tarliskowe dla ryb łososiowatych). Obszar doliny Radwi, Chotli i Chocieli obejmuje szereg ważnych i cennych siedlisk z Dyrektywy Siedliskowej. Często są to siedliska bardzo rzadkie lub jedyne w swoim rodzaju. Wiele z nich jest ważnym biotopem dla cennej fauny. Na szczególną uwagę i podkreślenie zasługuje: - największa koncentracja zjawisk źródliskowych na Pomorzu; - strome wąwozy i jary oraz ogromne nisze źródliskowe z rzadkimi zbiorowiskami wapniolubnych mchów i wątrobowców oraz obecnością roślin naczyniowych o podgórskim charakterze;- rozległe w dolinach rzecznych lasy łęgowe o charakterze źródliskowym ze storczykiem Fuchsa oraz udział łęgów wierzbowych i zarośli wierzbowo-wiklinowych; - jedyne w swoim rodzaju żyzne buczyny na trawertynach (martwicy wapiennej) ze storczykami leśnymi; - unikalne torfowiska alkaliczne i torfowiska przejściowe z wieloma gatunkami ginącymi i zagrożonymi w skali Europy, Polski i Pomorza; unikalne torfowiska soligeniczne z największą populacją situ tępokwiatowego Juncus subnodulosus na Pomorzu; wyjątkowo dobrze zachowane łąki w pełnym spektrum zróżnicowania, w tym największe skupienie pełnika europejskiego Trollius europaeus na Pomorzu; jedyne na Pomorzu stanowisko góskiego gatunku łąkowego przytulii wiosennej Cruciata verna; jedyne znane w Polsce stanowisko rzęśli Callitriche brutia; liczne i dobrze zachowane biotopy dla: orlika krzykliwego, błotniaka stawowego, kani rudej, sokoła wędrownego (obszar introdukcji tego gatunku!), bielika, puchacza, bociana białego, bociana czarnego, derkacza, dzięcioła czarnego, zimorodka i żurawia oraz dla wydry i kumaka nizinnego; tarliska ryb łososiowatych oraz liczna populacja głowacza białopłetwego; cenne obszary dla zimowania ptaków wodnobłotnych (zbiorniki zaporowy Rosnowo i Hajka oraz jez. Kwiecko) oraz ważne na Pomorzu miejsce lęgowe dla czernicy Aythya fuligula nad jez. Kwiecko. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 17 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 3.1.4 GMINA MANOWO Gmina Manowo należy do powiatu koszalińskiego i położona jest w północnowschodniej części województwa zachodniopomorskiego. Od strony południowej graniczy z gminą Bobolice, od zachodu z gminą Świeszyno, a od wschodu z gminą Polanów.. Granicę północną wyznaczają miasto Koszalin oraz gmina Sianów. Obszar gminy Manowo zajmuje powierzchnię ok. 19 tys. ha. zamieszkuje tu ok. 6 130 mieszkańców. Gmina leży na Wysoczyźnie Polanowskiej i Równinie Białogardzkiej. Gleby gminy należą do IVa i IVb, V klasy- są to gleby bielicowe, powstałe z utworów o przewadze piasku a także gleby bagienne i torfowe, powstałe z utworów organicznych i aluwialno-bagiennych. W gminie zlokalizowano złoża piasków kwarcowych, kilkanaście złóż torfowych i kredy jeziornej. Jeziora i rzeki stanowią jej 7% powierzchni . Główne cieki to rzeka Radew ze sztucznym zalewem Mostowo-Rosnowo tworzącym jeziora- Rosnowskie (zapora na rzece Radew- pow. 180 ha) i Hajka (zapora na rzece Radew- pow. 100 ha), rzeka Dzierżęcinka, rzeki Unieść, Bagnica, Czarna, Grzybnica, Mszanka, Wyszewka oraz 11 naturalnych jezior, morenowe jez. Lubiatowskie (370 ha) , Debro- 29 ha, Policko Duże18 ha, Wyszeborskie-8,7 ha, Czapla-6,3 ha, Kąpielowe-2 ha, Cmentarne (Ludzkie)-5 ha, Żabskie-2 ha, Rackie (Skocznia)- 3 ha, Morskie Oko i Czarne. Lasy zajmują ( 124,06 km2 ) 63% powierzchni gminy, leżą w zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Manowo. W siedliskach leśnych dominują:bór świeży, bór mieszany świeży i las mieszany świeży. Potencjalną roslinność naturalną gminy stanowią fitocenozy: suboceaniczne śródlądowe bory sosnowe w kompleksie boru świeżego LeucobryoPinetum, boru suchego Cladonio-Pinetum i boru wilgotnego Molinio-Pinetum wokół jeziora Rosnowskiego.W dolinach rzecznych wystepują niżowe łęgi olszowe i jesionowoolszowe Circaeo-Alnetum. Do najciekawszych zbiorowisk roślinności rzeczywistej należą:wilgotne łąki z klasy Molinio-Arrhenatheretea,olsy źródliskowe i zarośla wierzbowe z klasy Alnetea glutinosae oraz łęgi olszowe i olszowo-jesionowe z klasy Querco-Fagetea.,na torfowiskach soligenicznych płaty roślinności z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae, w zbiornikach wodnych fitocenozy z pływajacymi liścmi na powierzchni wody z klasy Potamogetonetea, Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 18 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska w oligotroficznym jez. lobeliowym Morskie Oko zespoły poryblinu i lobelii jeziornej z klasy Littorellatea uniflorae, roslinność szuwarowa i turzycowiskowa z klasy Phragmitetea. W gminie Manowo zidentyfikowano 486 gatunków roślin naczyniowych. Na terenie gminy istnieją nastepujące obszary objęte ochroną: - rezerwat ptactwa wodnego "Jezioro. Lubiatowskie"- Jezioro i jego otoczenie stanowi ogromną mozaikę roślinności wodnej,szuwarowej, łąkowej i leśnej; rozległe mokradła wyróżniaja obiekt w krajobrazie. Obszar rezerwatu jest naturalnym środowiskiem lęgowym łabedzia niemego i wielu innych ptaków wodno-błotnych. - fragment obszaru chronionego krajobrazu -" Dolina Radwi" obejmujący swym zasięgiem Jezioro Rosnowskie i rzekę Radew i będący ostoją orła bielika, bobra europejskiego oraz stanowisk rzadkich roślin chronionych m. in. tajęży jednostronnej, wrzośca bagiennego. - Park Leśny Manowo z dużą kolonią gniazdującej czapli siwej - Park Policko Gmina posiada 5 pomników przyrody a 9 proponowanych jest do objęcia ochroną .Na jej terenie zaproponowano do objęcia ochroną rezerwatową nastepujace obiekty: - „Jezioro Czaple” - malownicze jeziorko lobeliowe w otoczeniu borów sosnowych - „Morskie Oko” - małe (prawie idealnie okragłe) jeziorko lobeliowe w otoczeniu rozległych borów sosnowych. - „Liliowe Oczko” - naturalne i dobrze zachowane oczko śródleśne koło jeziora Nicemino. - „Manowskie Mechowiska” - fragment torfowisk w dolinie rzeki Dzierżęcinki koło Manowa. - „Bagno” - malownicze jeziorko śródleśne w kompleksie borów sosnowych oraz rozległy mszar wysoki koło Rosnowa. -„Manowskie Trzęsawiska” - rozległe trzęsawiska i mszary przejściowe z mozaiką roślinności koło Manowa. - „Jezioro Rackie” - wyróżnia się występowaniem rzadkiego szuwaru kłoci wiechowatej, Gmina nie posiada do tej pory żadnych użytków ekologicznych, natomiast planowanych jest 26 obszarów do objęcia taką forma ochrony. Na obszarze Gminy Manowo wyznaczono 2 zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 19 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska -ZPK „Dolina Dzierżęcinki” - obejmuje malowniczy krajobraz głębokiej doliny Dzierżęcinki na południe od Manowa. ZPK „Dolina Grzybnicy” - obejmuje malowniczy krajobraz głębokiej rynny subglacjalnej. Część obszaru gminy usytuowana jest w Obszarze Chronionego Krajobrazu „Dolina Radwi” – obszar ten charakteryzuje się licznymi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi. Swoim zasięgiem obejmuje m.in.: źródliskowe dopływy Radwi (obszar unikalnych mechowisk alkalicznych i torfowisk przejsciowych, liczne zjawiska żródliskowe z wytrącaniem się martwicy wapiennej, fragmenty żyznych buczyn, łegi i olsy źródliskowe, grądy i kwaśne buczyny na krawędziach i zboczach dolin); dolinę rzeki Radew w obrebie Pradoliny Pomorskiej - dopływ Drenianki z unikatowymi torfowiskami poligenicznymi i mechowiskami, unikatowe jeziorka dystroficzne i pła mszarne, malownicze jezioro lobeliowe – jez. Czerwone, żywe torfowiska wysokie – kotłowe z torfowcami reliktowymi, rozległe kompleksy torfowisk niskich i przejsciowych oraz łegów olszowych i łegów podgórskich w dolinie Radwi; niepozorny dopływ Zgniłej Strugi z rozległymi torfowiskami i mechowiskami, na których znajduje sie jedno z większych skupien situ tępokwiatowego na Pomorzu; niewielkie fragmenty borów sosnowych z licznymi torfowiskami mszarnymi i jeziorkami dystroficznymi; na krawędziach Pradoliny Pomorskiej dobrze zachowane kompleksy starych drzewostanów bukowych, grądowych i kwaśnych dąbrów. Dolina Radwi i jej dopływy to równie interesujacy obszar pod wzgledem geomorfologicznym i kulturowym. Na znacznym obszarze gminy znajduje się teren proponowany do objęcia siecią Natura 2000-PLH320010- Dolina Radwi, Chotli i Chocieli Dolina Radwi i jej największe dopływy ( Chotla i Chociel) od obszarów źródliskowych aż po strefę ujściową do rzekiParsęty w Karlinie. Ostoja obejmuje:- źródliskowe dopływy jeziora Kwiecko - rzeka Łęczna i Debrzyca - wraz z jeziorem Szczawno k. Zarzewia (obszar unikalnychmechowisk alkalicznych i torfowisk przejściowych, liczne zjawiska źródliskowe z wytrącaniem się martwicy wapiennej, źródliska wapienne, fragmenty żyznych buczyn oraz wyjątkowych buczyn storczykowych na trawertynach, łęgi i olsy źródliskowe, grądy i kwaśne buczyny na krawędziach i zboczach dolin); - jezioro Kiecko z przyległymi torfowiskami i lasami na zboczach (obszar torfowisk przejściowych i mechowisk ze storczykami,wyjątkowo dobrze zachowane łąki Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 20 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska w pełnym spektrum zróżnicowania k. Kępin, liczne źródliska i zjawiska wytrącania martwicy wapiennej, kompleksy dobrze zachowanych buczyn i grądów, jezioro lobeliowe - jez. Karpiowskie, suche wrzosowiska, cenny obszar dla rozrodu ptactwa wodno-błotnego); - dolinę rzeki Radew w obrębie Pradoliny Pomorskiej (dopływ Drężnianki z unikatowymi torfowiskami soligenicznymi k.Chocimina i mechowiskami k. Lubowa, unikatowe jeziorka dystroficzne i pła mszarne w rejonie Lubowa i Sarnowa, malownicze jezioro lobeliowe - jez. Czerwone, żywe torfowiska wysokie - kotłowe z torfowcami reliktowymi, rozległe kompleksy torfowisk niskich i przejściowych oraz łęgów olszowych i łęgów podgórskich w dolinie Radwi, niepozorny dopływ Zgniłej Strugi z rozległymi torfowiskami i mechowiskami, na których znajduje się jedno z większych skupień situ tępokwiatowego na Pomorzu, fragmenty borów sosnowych z licznymi torfowiskami mszarnymi i jeziorkami dystroficznymi, na krawędziach Pradoliny dobrze zachowane kompleksy starych drzewostanów bukowych, grądowych i kwaśnych dąbrów); - jezioro Nicemino (jez. Rekowskie) i dopływ rzeki Mszanki (wyjątkowe torfowiska przejściowe z wątlikiem błotnym, torfowiska mszarne z wrzoścem bagiennym, pła mszarne, jeziorka dystroficzne, eutroficzne zbiorniki wodne z rdestnicami, kwaśne buczyny, wyjątkowo dobrze zachowane jezioro lobeliowe - jez. Morskie Oko, rzekę Radew ze starorzeczami i mulistymi rozlewiskami k. Mostowa); - dolinę Chocieli (obszar charakteryzuje się ogromną mozaiką cennych siedlisk - 46 zespołów roślinnych należących do 7 klas roślinności, w tym rzadkie zbiorowiska mchów i wątrobowców źródliskowych oraz największe na Pomorzu skupienia łąk pełnikowych!, łąki trzęślicowe z nasięźrzałem pospolitym, ziołorośla, świeże łąki, torfowiska alkaliczne z mchami reliktowymi, torfowiska przejściowe, rozległe olsy i łęgi źródliskowe ze storczykiem Fuchsa, żyzne grądy oraz kwaśne i żyzne buczyny); - sztuczne zbiorniki zaporowe - jez. Rosnowskie i jez. Hajka (eutroficzne zatoki jezior, w borach sosnowych liczne torfowiska przejściowe oraz torfowiska mszarne z wrzoścem bagiennym, jeziorka dystroficzne z pływaczami, cenne siedliska dla ptaków wodno-błotnych); - dolinę rzeki Chotli (strome wąwozy i jary ze zbiorowiskami grądów i buczyn, ogromne nisze źródliskowe ze zbiorowiskami wapniolubnych mchów i wątrobowców, rozległe łęgi olszowo-jesionowe, podgórskie łęgi źródliskowe na zboczach doliny, Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 21 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska zarośla wierzbowe, łąki trzęślicowe, użytkowane do dziś świeże łąki, ziołorośla, eutroficzne zbiorniki wodne oraz wiele biotopów dla cennej fauny); - dolinę Radwi od Białogórzyna do Karlina (liczne zakola i starorzecza, zalewane muliste brzegi z roślinnością nitrofilną,ekstensywnie użytkowane łąki świeże, rozległe lasy łęgowe, w tym łęgi olszowo-jesionowe i łęgi wierzbowe w obrębie starorzeczy oraz zarośla wierzbowe i wiklinowe przy rzece, w miejscach zasilanych wodami źródliskowymi występują podgórskie łęgi jesionowe-olszowe, ziołorośla nadrzeczne, na stromych krawędziach doliny grądy i buczyny, w tym ich żyzne postacie, w kompleksach leśnych jeziorka dystroficzne, pła mszarne, torfowiska przejściowe i trzęsawiska, torfowiska mszarne i mszary z wrzoścem bagiennym, liczne biotopy dla cennej fauny, w tym ważne obszary tarliskowe dla ryb łososiowatych). 3.1.5 GMINA SIANÓW Gmina Sianów leży na Pobrzeżu Słowińskim, na Równinie Słupskiej. Jej granice wyznacza od północy układ jezior przybrzeżnych Jamno i Bukowo, od zachodu dno doliny rzeki Unieść, od południa lasy Góry Chełmskiej i Nadleśnictwa Manowo, od wschodu Nadleśnictwa Karnieszewice. Przeważająca część gminy Sianów leży w makroregionie Pobrzeża Koszalińskiego, w mezoregionie Równiny Słowieńskiej, nad rzeką Unieścią i jej dwoma dopływami Polnią i Leśniczanką, zwaną także Jordanem. Niewelka część obszaru w południowej części gminy (w okolicach Maszkowa i jeziora Policko) znajduje się w makroregionie Pojezierza Zachodniopomorskiego i mezoregionu Wysoczyzny Polanowskiej. Powierzchnia gminy: 227 km2, z czego użytki rolne zajmują 47,3 %, lasy 44,8 %. liczba ludności: 13.370. Obszar Gminy Sianów znajduje się w strefie położonej na obrzeżu synklinorium brzeżnym, wskutek czego podłoże prekambryjskie znajduje się na głębokości około 7,5 km, a wszystkie zasadnicze jednostki stratygraficzne paleozoiku i mezozoiku są przemieszczone i częściowo zredukowane erozyjnie. Na większości obszaru gminy, na osadach kredowych zalegają utwory trzeciorzędowe. Powierzchnia utworów starszych od czwartorzędu jest bardzo urozmaicona. Krajobraz gminy jest zróżnicowany. Rzeźba terenu -nisko falista. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 22 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Do podstawowych elementów rzeźby należą: - rozległe obszary moreny dennej (moreny falistej, moreny kemowej) z licznymi, nieregularnie ułożonymi pagórkami (kemami) - obszary moreny czołowej (moreny wypiętrzonej) w rejonie Maszkowa i jeziora Policko. Charakterystycznym rysem rzeźby jest występowanie mozaiki wysokich wzgórz i wielu drobnych, rozproszonych w krajobrazie; - rozległe obszary Pradoliny Pomorskiej w północno wschodniej części, której spadki wykorzystuje obecnie rzeka Polnica i Bielawa, a dalej rzeka Grabowa (Pradoliny rzeki Grabowej). oraz występowanie rozległych pokryw piaszczystych obszarów sandrowych oraz stromych krawędzi pradoliny w rejonie Ratajek. Tu spotyka sie tzw. dolinki denudacyjne; - równiny akumulacji torfowiskowej w rejonie jeziora Jamno i Bukowo oraz dolin rzecznych rzeki Unieści; -rynny subgalcjalne przecinające obszary morenowe, których spadki wykorzystuje rzeka Unieść, Ząbrza, Polnica i Bielawa; -rozcięcia erozyjne -wąwozy - dolinki denudacyjne na stokach moreny czołowej, na krawędziach rynny i zboczach Pradoliny Pomorskiej. Obszar gminy leży w zlewniach jeziora Jamno (2240 ha) i jeziora Bukowo(1747 ha), brak jest naturalnych, dużych zbiorników wodnych występują dwa sztuczne zbiorniki wodne jezioro Topiele i zbiornik Świdno.Najwiekszą rzeką gminy jest rzeka Unieść (26 km) wraz z głównym dopływem Polnicą (23km). Pozostałe cieki to: Bielawa, Rówianka, Sianowska Struga, Kanały Iwęcino i Bielkowo. Gleby gminy należą do klas średnich: pseudobielicowe i brunatne wyługowane sklasyfikowane głównie w klasach bonitacyjnych IVa, IVb i V na gruntach ornych zaewidencjonowano złoża piasku i żwiru. W lasach gospodarczych na terenie gminy największy udział mają bory sosnowe, które zostały wprowadzone jako sztuczne monokultury na siedliska nie tylko borowe ale i żyźniejsze siedliska lasów liściastych . Starsze partie borów sosnowych wykazują, cechy boru świeżego i boru mieszanego świeżego,. Bory bagienne Vaccinio uliginosi-Pinetum i Betuletum pubescentis występują w kompleksach torfowisk wysokich i przejściowych. Lasy bukowe w gminie Sianów występują w postaci żyznej Melico-Fagetum i kwaśnej buczyny Luzulo-Fagetum. W obrębie dolinek denudacyjnych dolin rzecznych znajdują się enklawy grądów Stellario-Carpinetum i kwaśnych dąbrów Fago-Quercetum. Na dnie dolin rzecznych nieznaczne Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 23 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska powierzchnie zajmują bagienne lasy olszowe, w tym łęgi olszowe Circaeo-Alnetum z klasy Querco-Fagetea oraz olsy porzeczkowe Ribo nigri-Alnetum, olsy źródliskowe Cardamino-Alnetum glutinosae i zarośla wierzbowe Salicetum pentandro-cinereae z klasy Alnetea glutinosae. Na szczególną uwagę i ochronę zasługuje kompleks łęgów wiązowo-jesionowych z udziałem dębu Ficario-Ulmetum nad jeziorem Bukowo obszar Lasu Iwięcińskiego. Mimo że obszary podmokłe i zbiorniki wodne zajmują niewielki procent powierzchni gminy występują w ich obrębie zarówno typowe jak i często niezwykle cenne przyrodniczo zbiorowiska roślin wodnych, szuwarowych i turzycowiskowych, źródliskowych, roślinność mechowisk, torfowisk i mszarów oraz roślin wilgotnych łąk i zarośli. W gminie stwierdzono występowanie 23 siedlisk chronionych. Łączna liczba zidentyfikowanych gatunków roślin naczyniowych wynosi- 461 z 82 rodzin, z czego 30 gatunków prawnie chronionych w tym 18 objętych ochroną ścisłą a 12 ochroną częściową. We florze gminy 71 gatunków uznano za rzadkie i zagrożone wyginięciem w skali krajowej i regionalnej. W wyniku inwentaryzacji przyrodniczej gminy Sianów stwierdzono występowanie 24 gatunków owadów, 4 gatunków ślimaków, dwóch gatunków raków. Wśród kręgowców wyróżniono 195 gatunków, w tym 21 gatunków ryb, 9 gatunków płazów, 4 gatunki gadów, 142 gatunki ptaków (z tego lęgowe i prawdopodobnie lęgowe to 139 gatunków) oraz 21 gatunków ssaków. Spośród ichtiofauny na uwagę zasługują objęte całkowitą ochroną gatunkową minóg strumieniowy, piskorz, głowacz białopłetwy a także objęta częściową ochroną gatunkową słonecznica. Stwierdzono poniższe gatunki herpetofauny, wszystkie objęte ochroną gatunkową: traszka grzebieniasta, grzebiuszka ziemna, ropucha szara, ropucha zielona, rzekotka drzewna, żaba jeziorkowa, żaba trawna, żaba moczarowa, żaba wodna, jaszczurka zwinka, padalec zwyczajny, zaskroniec zwyczajny, żmija zygzakowata. Spośród ssaków 5 gatunków podlega całkowitej ochronie gatunkowej: wydra, jeż wschodni, mroczek późny, borowiec wielki, wiewiórka, kret europejski oraz 11 gatunków objętych ochroną łowiecką, z których szczególnie cennymi są: zając szarak, borsuk, kuna leśna, kuna domowa i tchórz zwyczajny. Na terenie gminy stwierdzono następujące gatunki umieszczone w załączniku drugim konwencji Berneńskiej, dla których tworzy się obszary chronione: płazy - traszka grzebieniasta, grzebiuszka ziemna, ropucha szara, ropucha zielona, rzekotka drzewna, żaba moczarowa. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 24 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska gady - jaszczurka zwinka. ptaki - perkozek, perkoz rdzawoszyi, bocian czarny, bocian biały, trzmielojad, kania czarna, kania ruda, bielik, błotniak stawowy, błotniak łąkowy, jastrząb, krogulec, myszołów, orlik krzykliwy, rybołów, pustułka, kobuz, derkacz, żuraw, biegus zmienny, samotnik, brodziec piskliwy, mewa mała, mewa srebrzysta, rybitwa czarna, płomykówka, puszczyk, sowa błotna, zimorodek, krętogłów, dzięcioł zielony, dzięcioł czarny, dzięcioł duży, wróblowe. ssaki - mroczek późny, borowiec wielki. Na obszarze gminy znajdują się następujące obiekty chronione: 1 rezerwat przyrody, 1 obszar chronionego krajobrazu, 121 użytków ekologicznych, 32 pomniki przyrody w tym 27 pojedynczych drzew, 2 grupy drzew i 3 aleje oraz 3 strefy ochronne ptaków drapieżnych. Rezerwat „Jodły Karnieszewickie” o pow. Powstał w celu zachowania starodrzewu jodłowego poza granicą naturalnego zasięgu jodły. Głównym przedmiotem ochrony jest występująca w składzie drzewostanu jodła pospolita. Północna część gminy położona jest w obrębie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Koszaliński Pas Nadmorski”. Łączna powierzchnia użytków ekologicznych w gminie wynosi 190,46 ha z czego 151,07 ha przypada na bagna, 30,57 ha na łąki zaś 8,82 ha na pastwiska. Strefy ochronne ptaków drapieżnych chronią gniazdo bielika, gniazdo orlika krzykliwego i gniazdo kani rudej. W operacie przyrodniczym gminy zaproponowano ustanowienie następujących obiektów chronionych: park krajobrazowy „Koszaliński Park Krajobrazowy”, 7 rezerwatów przyrody „Las Iwięciński”, „Łazowskie Bagna”, „Głuche Bagno”, „Karnieszewickie Mszary”, „Unieskie Moczary”, „Mechowisko Ratajki”, „Unieskie Łąki”, 5 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych „Dolina Młynówki”, „Karnieszewickie Jodły i Buki”, „Unieskie Mokradła”, „Dolina Rzeki Polnicy”, „Dolina Rzeki Bielawy”, 24 użytki ekologiczne, 17 pomników przyrody, jedno stanowisko dokumentacyjne w postaci odsłonięcia w wąwozie w okolicach jeziora Policko. Wyodrębniono także 19 obiektów cennych przyrodniczo, dla których nie zaproponowano żadnej formy ochrony. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 25 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 3.1.6 GMINA MALECHOWO Gmina Malechowo położona jest w obrębie Niżu Środkowoeuropejskiego na granicy Pobrzeża Koszalińskiego i Pojezierza Zachodniopomorskiego. Północna część gminy należy do Równiny Słupskiej (Sławieńskiej) a południowa do Wysoczyzny Polanowskiej. Powierzchnia gminy wynosi 227 km2. Północny obszar zajmuje wysoczyzna morenowa (morena denna), w części zachodniej o wysokości 20 – 50 m n.p.m. zaś w wschodniej, silniej sfałdowanej, wznosząca się do 50 –70 m n.p.m. Na wschodzie wysoczyzna stromo opada tworząc krawędź doliny rzeki Reknicy (Rakówki). Centralną część gminy zajmuje dolina rzeki Grabowej biegnąca z południowego wschodu na północny zachód, osiągająca w okolicach Malechowa szerokość ponad 2,5 km a głębokość około 30 m w części wschodniej. Dno doliny zalega na wysokości około 30 m n.p.m. w okolicy Nowego Żytnika i około 8 m n.p.m. w okolicy Przystaw i Grabowa. Południowy teren gminy pokrywają wzgórza morenowe (morena czołowa) osiągające w części południowowschodniej wysokość 143,1 m n.p.m. Na południowym-zachodzie występują pagóry i wzgórza kemowe. Najwyższe wzniesienie na tym obszarze stanowi Góra Ścina 94 m n.p.m. Obszar ten przecina biegnąca z południa na północ wąska, rynnowa, o wysokich krawędziach dolina rzeki Bielawy. W obrębie gminy występują także inne drobniejsze cieki, z których ważniejszym jest Zielenica. Krajobraz uzupełniają liczne jary, wąwozy, suche dolinki erozyjne. Do większych jezior na tym obszarze należą: Jezioro Ostrowieckie, Jezioro Zamkowe, Jezioro Czarne oraz bezimienne jezioro koło Karwiczek. Powierzchniową warstwę stanowią utwory czwartorzędowe, o wzrastającej ku południu miąższości od kilkudziesięciu do ponad 100 m. Składają się na nią osady lodowcowe i wodnolodowcowe plejstoceńskie oraz osady rzeczne, jeziorne i bagienne holocenu. Północna, morenowa część gminy zbudowana jest z glin zwałowych przewarstwionych piaskami. Miejscami, w obniżeniach i dolinach, na glinach zalegają holoceńskie torfy. Na krawędziach wysoczyzn oraz dolin rzecznych i w miejscach odpływu wód lodowcowych występują piaski i żwiry. W dolinie Grabowej utwory fluwioglacjalne i osady gliniaste są pokryte torfami, miejscami występują też osady węglanowe tworzące złoża kredy jeziornej. Południową część gminy także budują gliny zwałowe z udziałem piasków, na wschodzie występują też piaski różnoziarniste i żwiry moreny czołowej, na zachodzie mułki, piaski i żwiry kemów. Gleby na tym terenie to Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 26 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska przeważnie gleby kwaśne typu brunatnego, bielicowe i pseudobielicowe a także torfowe, mułowo-torfowe, murszowe, czarne ziemie, występujące w dolinie Grabowej, innych cieków i w obniżeniach terenu. Tereny leśne zajmują 31% powierzchni gminy zaś użytki rolne 60%. Lasy nie są równomiernie rozmieszczone i tak: najmniej zalesiona jest część północna gminy, w części środkowej występują powierzchniowo niewielkie kompleksy leśne związane głównie ze strefą krawędziową i dnem doliny rzeki Grabowej zaś w części południowozachodniej, południowo-wschodniej i wschodniej występują duże i dość zwarte kompleksy leśne. Pod względem siedliskowym obszar gminy jest także dość zróżnicowany. W południowo-zachodniej części gminy dominują uboższe siedliska boru mieszanego świeżego oraz boru świeżego, miejscami w mozaikowatym układzie z niewielkimi powierzchniami żyźniejszych siedlisk lasu mieszanego oraz lasu świeżego. Duży udział w tej części gminy mają siedliska pochodzenia porolnego. Wśród siedlisk leśnych południowej części gminy przeważają żyzne siedliska lasu mieszanego świeżego. W strefie krawędziowej doliny Grabowej oraz doliny Rakówki występują zarówno siedliska lasu mieszanego świeżego jak i lasu świeżego. W dolinach rzek występują siedliska olsów, olsów jesionowych, lasu wilgotnego i bagiennego. Pod względem gatunkowym największy udział w drzewostanach gminy ma sosna ok. 66% powierzchni, następnie buk ok. 15%, brzoza 5,5%, świerk ok. 5%, olsza 4,5%, dąb ok. 4%. Na obszarze gminy odnotowano występowanie 25 gatunków roślin prawnie chronionych, z czego 18 objętych ochroną całkowitą a 7 podlegających ochronie częściowej. Wśród gatunków ściśle chronionych występują: grążel drobny, grążel żółty, grzybień biały, 5 gatunków storczyków: stoplamek plamisty, stoplamek szerokolistny, storczyk fuchsa, listera jajowata, podkolan zielonawy, rosiczka okrągłolistna, rosiczka długolistna, widłak wroniec, widłak goździsty, paprotka zwyczajna, wrzosiec bagienny, bluszcz pospolity. Do gatunków podlegających ochronie częściowej należą: konwalia majowa, kruszyna pospolita, marzanka wonna, bagno zwyczajne, porzeczka czarna, centuria pospolita, bobrek trójlistkowy. Wyróżniono także 24 gatunki nie objęte ochroną, które ze względu na rzadkie występowanie na terenie gminy oraz zagrożenie w krajach ościennych powinny zostać lokalnie objęte ochroną. Na terenie gminy odnotowano m. in. obecność następujących gatunków zwierząt podlegających ścisłej ochronie: Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 27 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska - ryby i minogi: minóg strumieniowy, strzebla potokowa, głowacz białopłetwy, minóg strumieniowy, różanka - płazy: traszka zwyczajna, ropuchy: szara i paskówka, żaby: moczarowa, wodna, jeziorkowa i trawna, - gady: jaszczurka zwinka i żyworodna, padalec zwyczajny, zaskroniec, - ptaki: perkoz dwuczuby, kruk, kania ruda, bocian biały, łabędź niemy, błotniak stawowy, zbożowy i łąkowy, myszołów, orlik krzykliwy (ochrona strefowa), przepiórka, żuraw, zimorodek, dzięcioł duży, skowronek polny, jaskółka dymówka, świergotek drzewny i łąkowy, pliszka siwa i górska, strzyżyk, rudzik, słowik szary, kos, drozd śpiewak, trzciniak, pierwiosnek, piecuszek, sikora uboga, modraszka, bogatka, dzierzby: gąsiorek i srokosz, sójka, kruk, szpak, wróbel, zięba, trznadel, potrzos. - ssaki: wiewiórka, kret (poza ogrodami), jeż, wydra (poza stawami), łasica, kuny: leśna i domowa. Do gatunków chronionych częściowo lub podlegających ochronie łowieckiej należą m. in.: - ryby i minogi: minóg rzeczny, kiełb, kleń, brzanka, karaś, ciernik, szczupak, pstrąg potokowy, lipień, miętus, - ptaki: kaczka krzyżówka, czernica, gęś gęgawa, kormoran czarny, czapla siwa, wrona, sroka, - ssaki: borsuk, zając szarak, bóbr, sarna, jeleń, łoś, dzik, lis. Gatunkami zagrożonymi globalnie lub w skali Europy są: bocian biały, kania ruda, błotniak stawowy, derkacz, żuraw i zimorodek, zaś w skali kraju: łabędź niemy, jastrząb, kruk i pliszka górska. Na obszarze gminy do form ochrony przyrody należą obszary natury 2000, użytki ekologiczne, pomniki przyrody. Dużą część (południową i południowo-wschodnią) obszaru gminy obejmuje obszar natury 2000 „Dolina Grabowej” (PLH 320003). Formą ochrony w ramach sieci jest specjalny obszar ochrony siedlisk. Wyodrębniono 42 użytki ekologiczne o łącznej powierzchni 92,45 ha. Pomnikami przyrody są pojedyncze drzewa, grupy drzew i aleje m.in.: - Grupa drzew: 3 lipy drobnolistne (Tilia cordata) obw. 333, 380, 326 cm, wys. 30 -35 m, Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum) obw. 324 cm, wys. 28 m – m. Kosierzewo – teren cmentarza ewangelickiego. - Aleja: 19 klonów zwyczajnych (Acer platanoides) obw. Od 150 – 200 cm, wys. 25- 27 m miejscowość Karwice, teren nieczynnego cmentarza ewangelickiego, po lewej stronie przy wjeździe do wsi, dz. Nr 88. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 28 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska - Grupa drzew: Buk zwyczajny (Fagus silvatica) - obw. 282 i Lipa drobnolistna (Tilia cordata) obw. 316 – zrośnięte, Buk zwyczajny (Fagus silvatica) o obw. 401 cm, buk zwyczajny (Fagus silvatica) o obw. 296 cm, lipa drobnolistna (Tilia cordata ) o obw. 440 – m. Karwice, dziedziniec kościoła były cmentarz przy kościele. - Aleja: 50 buków zwyczajnych (Fagus silvatica) obw. 90-260 cm- m. Laski – nieczynny cmentarz w NW. części wsi. Teren Nadleśnictwa Karnieszewice. - Grupa drzew: Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) obw. 405 cm - opleciony bluszczem pospolitym f. kwitnąca (Hydra helix) na wys. Ok. 20 m, Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) obw. 330 cm, Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum) obw. 390 cm, Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum) obw. 319 cm (w alei) – na terenie nieczynnego cmentarza przy kościele w m. Sulechówko dz. Nr 10 i 11 - Grupa drzew: aleja 9 dębów (Quercus rober) obw. 320-550 cm( od kościoła – do Ośrodka Szkol. – Wychowawczego) 3 lipy drobnolistne 430, 445, 350 cm cmentarz przy kościele. - Aleja: 40 buków zwyczajnych obw. 300 -500 cm m. Ostrowiec po obu stronach szosy prowadzącej do Polanowa – droga wojewódzka nr 205. - Aleja: 27 lip drobnolistnych o obw. 70-500 cm (było 42 lipy) m. Ostrowiec droga wojewódzka nr 205 w kierunku Sławna. Dąb bezszypułkowy (Quercus robur) o obwodzie 365 cm, m. Ostrowiec dz. Nr 209 Dąb szypułkowy (Quercus sessillis) o obwodzie 450 cm, m. Podgórki dz. Nr 62. 3.1.7 GMINA TYCHOWO Gmina Tychowo charakteryzuje się niskim stopniem zagospodarowania, a na jej terenie znajdują się cenne przyrodniczo obiekty. W obrębie gminy Tychowo możemy wyróżnić następujące formy geomorfologiczne charakterystyczne dla polodowcowej, młodej rzeźby terenu: wysoczyznę moreny dennej, płaskiej lub lekko falistej, doliny rzek, obniżenia zastoiskowe, pagórki morenowe, sandry (okolice Tychowa, jeziora Dobrowieckie Małe i Dobrowieckie Wielkie, na W od wsi Sadkowo aż do Osówka, na W od wsi Pobądz), wzgórza kemowe (rejon Osówka, Dobrowa, Starego Dębna, Kikowa czy Modrolasu). Wody powierzchniowe to w większości cieki, do najważniejszych należą rzeki: Parsęta, Leszczynka, Leśnica (Liśnica), Chotla, Dębnica. Prócz tego występują na tym terenie liczne, bezimienne strumienie i rzeczki. Większe jeziora to Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 29 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Dobrowieckie Wielkie i Dobrowieckie Małe. Dość liczne są za to śródleśne i śródpolne oczka wodne o charakterze wytopiskowym. Na terenie gminy występują też źródliska Chotli oraz mniejszych cieków. Osobliwością przyrody jest największy w Polsce i jeden z największych w Europie głaz narzutowy "Trygław". Niewątpliwie o walorach przyrodniczych gminy decyduje jej duża lesistość (ponad 50% powierzchni gminy stanowią lasy i grunty leśne) i obecność 35 torfowisk będących ekosystemami szczególnie wartościowymi. Spośród zbiorowisk leśnych na uwagę zasługują: subatlantycka mezotroficzna „kwaśna” dąbrowa typu „pomorskiego” FagoQuercetum petraeae, kontynentalny bór mieszany Querco roboris-Pinetum, suboceaniczny bór świeży Leucobryo-Pinetum, kwaśna buczyna niżowa Luzulo pilosaeFagetum, żyzną buczynę niżową typu „pomorskiego” Galio odorati-Fagetum, subatlantycki nizinny las dębowo-grabowy Stellario holosteae-Carpinetum betuli, ols środkowoeuropejski Carici elongatae-Alnetum, łęg jesionowo-olszowy FraxinoAlnetum. Roślinność ekosystemów torfowiskowych stanowią naturalne lub antropogeniczne zbi orowiska roślin bagiennych tworzące szuwary wielkoturzycowe oraz zbiorowiska torfowisk mszysto-turzycowych i mszarów. Do pospolitych płatów roślinności wodnej charakterystycznych dla wód zeutrofizowanych należą: zespół rzęs i spirodeli wielokorzeniowej Lemno-Spirodeletum polyrrhizae, zespół spirodeli wielokorzeniowej Spirodeletum polyrhizae, zespół rdestnicy grzebieniastej Ceratophylletum demersi, Potametum zespół pectinati, włosienicznika zespół rogatka krążkolistnego sztywnego Ranunculetum circinati, zespół wywłócznika kłosowego Myriphylletum spicati, zespół rdestnicy połyskującej Potametum lucentis, zespół rdestnicy przeszytej Potametum perfoliati, zespół żabiścieku pływającego Hydrocharitetum morsus-ranae, zespół rdestnicy pływającej Potametum natantis, zespół rdestu ziemnowodnego Polygonetum natantis i okrężnicy bagiennej Hottonietum palustris. Ze zbiornikami wodnymi, leniwie płynącymi ciekami i terenami podmokłymi związane są zbiorowiska szuwarowe. Do najpospolitszych należą: szuwary: trzcinowy Phragmitetum australis, oczeretowy Scirpetum lacustris, pałki wąskolistnej Typhetum angustifoliae, skrzypowy Equisetetum fluviatilis, tatarakowy Acoretum calami, pałki szerokolistnej Typhetum latifoliae, manny mielec Glycerietum maximae, zespół strzałki wodnej i jeżogłówki pojedynczej Sagittario–Sparganietum emersi. Na obszarze gminy występuje kilkaset gatunków roślin naczyniowych w tym kilkadziesiąt podlegających ochronie gatunkowej ścisłej bądź częściowej oraz ok. 200 Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 30 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska gatunków kręgowców. Najliczniej reprezentowaną grupą są ptaki (ponad 100 gatunków), znacznie mniej liczne są ssaki, ryby, płazy i gady. Wśród bogatej awifauny tego obszaru na uwagę zasługują zwłaszcza ptaki drapieżne (bielik, kania ruda, kania czarna, jastrząb, błotniaki, sokoły) oraz ptaki środowisk wodno-błotnych oraz łąkowych. Do ciekawych pod względem przyrodniczym obiektów podlegających ochronie należą: Rezerwat przyrody „Tychowskie cisy”, gdzie chronione są stanowiska cisa pospolitego (Taxus baccata), występującego w warunkach naturalnych (jedyne większe skupisko cisów występujących w dawnym woj. koszalińskim), użytki ekologiczne w obrębie lasów powołane w celu ochrony bagien, torfowisk, terenów podmokłych, śródleśne i śródpolne oczek wodnych, 15 pomników przyrody. W gminie znajduje się 21 parków pałacowych i 49 cmentarzy, z których większość zachowała cenne starodrzewia. Na terenach gminy znajdują się 3 ostoje przyrody z wyznaczonymi strefami ochronnymi dla gniazd orła bielika i bociana czarnego. Waloryzacja przyrodnicza gminy Tychowo wykonana w 2002 roku wskazała jednoznacznie na duże potrzeby ustanawiania nowych obszarów poddanych ochronie. Zaproponowano 4 nowe rezerwaty przyrody, 4 nowe Zespoły Przyrodniczo-Krajobrazowe i 4 nowe Obszary chronionego Krajobrazu, oraz kilkadziesiąt nowych lokalizacji użytków ekologicznych. Do najcenniejszych obszarów proponuje się ochronę rezerwatową. I tak rezerwat w pobliżu miejscowości Pobądź o proponowanej nazwie „ Mszar z jeziorkiem grzybieniowym” chroniący mszar w różnych fazach rozwoju, gdzie występują siedliska chronione jak pło mszarne z przygiełką i żywe torfowisko wysokie. Kolejna propozycja to rezerwat przyrody „Dolina rzeki Leśnicy” powyżej Dobrowa o wyjątkowych walorach rezerwat krajobrazowy chroniący takie siedliska jak: źródliska z rzeżuchą gorzką, las olszowy, łęgowy i grądowy. W pobliżu Sadkowa proponowany jest rezerwat o nazwie „Żywy mszar w lasach Tychowskich” chroniący torfowisko wysokie i przejściowe żywe, ponadto ochronie podlegają tu lasy torfowiskowe jak bór bagienny i brzezina bagienna. Bardzo cenna jest propozycja utworzenia rezerwatu o proponowanej nazwie „ Źródliska koło Rudna” ze śledzienicą naprzeciwlistną bardzo rzadką rośliną siedlisk źródliskowych. Do szczególnie cennych przyrodniczo w gminie Tychowo należą obszary doliny Parsęty pomiędzy Osówkiem a Starym Dębnem. W dolinie Parsęty na tym obszarze znajduje się 17 siedlisk przyrodniczych chronionych prawem (Rozporządzenie Ministra Środowiska z 14 sierpnia 2001 r.) jak lęg jesionowo olszowy Circaeo-Alnetum, łęg Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 31 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska wiązowo-jesionowy Ficario-Ulmetum campestris, cenne siedliska związane z korytem rzecznym jak zbiorowiska włosienniczników Ranunculion fluitantis i wiele innych, z dominacją siedlisk lasów łęgowych, które w Dyrektywie Siedliskowej (załącznik I) uznane są jako biotopy priorytetowe szczególnie zagrożone degradacją. Na odcinku od Starego Dębna po Osówko naliczono aż 114 zespołów roślinnych o wysokim stopniu naturalności układów biocenotycznych wśród których znajduje się 48 asocjacji zagrożonych regionalnie wymarciem. Ważnym walorem przyrodniczym tego odcinka Parsęty jest starodrzew grądów, buczyn i dąbrów wykształcony na stokach doliny często z okazami pomnikowymi. Parsętę zaliczono do największych rzek trociowych Pomorza, gdzie dogodne warunki do tarła mają gatunki wędrowne anadromiczne jak troć wędrowna Salmo trutta m. trutta, łosoś Salmo salar, certa Vimba vimba, minóg rzeczny Lampetra fluviatilis, dalej gatunki wędrujące w skali dorzecza tzw. potamodromiczne jak pstrąg potokowy Salmo trutta m. fario, zanikający w skali regionu lipień Thymallus thymallus i wiele innych gatunków chronionych czy nawet wpisanych do Czerwonej Księgi gatunków ginących w skali Polski czy Europy. Wilgotne siedliska w dolinie rzecznej obfitują w gatunki płazów i gadów związanych z terenami podmokłymi, spotykamy tu gatunki ptaków typowe dla takich naturalnych siedlisk jak zimorodka Alcedo atthis i pliszkę górską Motacilla cinerea oraz należące do chruścieli (kokoszka wodna Gallinula chloropus, derkacz Crex crex) czy do siewkowatych (samotnik Tringa ochropus, krzyk Gallinago gallinago). Zarówno chruściele i siewkowate należą do najbardziej zagrożonych wyginięciem grupy ptaków wodno-błotnych. 3.1.8 GMINA BOBOLICE Położenie geograficzne, słabo rozwinięta gospodarka leżą u podstaw dobrego stanu przyrody w gminie Bobolice. Na cenne walory przyrodnicze składają się zarówno zróżnicowane elementy przyrody nieożywionej jak i ożywionej oraz ich wzajemne powiązania i oddziaływania. O dużej atrakcyjności przyrodniczej tego obszaru decyduje w dużej mierze bardzo urozmaicona rzeźba terenu. Składają się na nią cztery podstrefy strefy marginalnej stadiału pomorskiego: kotliny wytopiskowe mające postać obniżeń terenowych w Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 32 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska okolicach jezior Przybyszewko, Kiełpino i dalej w stronę jeziora Wierzchowo; podstrefa martwego lodu i moreny kemowej zewnętrznej obejmująca południowowschodni obszar gminy, dla której charakterystyczne są liczne, chaotycznie rozmieszczone pagórki o wysokości do kilkunastu metrów; podstrefa form przetainowych obejmująca południowo-zachodni obszar gminy cechująca się obecnością rozległych wzniesień o płaskich wierzchowinach; wewnętrzna morena kemowa obejmująca bardziej płaski północny obszar gminy. Istotnymi elementami krajobrazu są pradolina rzeki Radwi oraz rynny glacjalne gdzie płyną rzeka Chociel i mniejsze cieki. Bogactwo form wód powierzchniowych i terenów podmokłych to kolejny mocny punkt na liście walorów przyrodniczych gminy . Największą rzeką tego obszaru jest Radew ze swoimi dopływami: rzeką Chociel, Zgniłą Strugą, Chotlą, Łęczną, Debrzycą, Dreżnianką. Obecnych tu jest ponad sto jezior o łącznej powierzchni około 516 ha, w tym 16 większych o powierzchni ponad 5 ha. Wszystkie jeziora są pochodzenia lodowcowego. Najbardziej rozpowszechnione są jeziora rynnowe, rzadsze są jeziora morenowe. Charakterystyczne są bardzo liczne, małe kociołki śródpolne i śródleśne. Niezwykle cenne przyrodniczo są liczne źródliska znajdujące się na tym terenie. Większość z nich to źródliska bagienne, tylko nieliczne to źródła limnokreniczne. Występują też zabagnione nisze źródlane z różnymi typami wypływów wód, z których najczęstsze są źródła, wycieki, wysięki i młaki oraz wykapy , skupionymi w odpływ powierzchniowy. Obrazu dopełniają występujące na obszarze gminy cztery typy ekologiczne torfowisk. Są to torfowiska pojeziorne, torfowiska przepływowe, torfowiska źródliskowe i torfowiska mszarne (kotłowe). Mimo że tylko nieliczne obszary roślinności zachowały wysoki stopień naturalności to na terenie gminy znajdują się bardzo cenne i unikatowe w skali kraju zbiorowiska roślinne. Charakterystyczne dla tych terenów są. zbiorowiska związane z wodami stojącymi np. zespół rzęsy Lemno-Spirodoletum, zespól rdestnicy pływającej, fitocenozy grążela żółtego i grzybieni białych, zagrożone zbiorowiska grążela drobnego i grzybienia północnego, związane wyłącznie z jeziorami lobeliowymi i zagrożone w kraju zespoły poryblinu i lobelii jeziornej. Z miejscami podmokłymi, źródliskami i torfowiskami związana jest obecność m. in. następujących zbiorowisk: zbiorowiska źródliskowe z klasy Montio-Cardaminetea budowane głównie przez mchy i wątrobowce, zespół manny gajowej o podgórskim charakterze w miejscach odpływu wód ze źródlisk, unikatowe dla Pomorza zbiorowiska mszysto-turzycowe z klasy Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 33 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Caricetalia obejmujące zespół ponikła skąpokwiatowego i zespół turzycy dwupiennej oraz wapniolubne zbiorowiska mszysto-pływaczowe z klasy Utricularietea intermediominoris, mechowisko z bobkiem trólistkowym, mszar z turzycą dzióbkowatą, zespół turzycy obłej i turzycy nitkowatej, mszar przygiełkowy, mszar z wełnianką wąskolistną, mszar z wełnianką pochwowatą, mszar torfowca magellańskiego, mszar wrzoścowy. Z innym rodzajem terenów podmokłych a mianowicie z wilgotnymi łąkami i zaroślami związane są bardzo cenne zbiorowiska takie jak łąki pełnikowe oraz zespół situ tępokwiatowego. Wśród wyróżniających się pod względem przyrodniczym zespołów roślinności leśnej i zaroślowej należy wymienić olsy źródliskowe i zarośla wierzbowe z klasy Alnetea glutinosae, łęgi olszowe i olszowo-jesionowe z klasy Querco-Fagetea, unikatowe w skali regionu i kraju źródliskowe postacie buczyn i buczyny storczykowe. Najciekawszymi zbiorowiskami terenów suchych są suche wrzosowiska z wrzosem zwyczajnym z klasy Nardo-Calluneta oraz fitocenozy murawowe z klasy KoelerioCorynephoretea. Na terenie gminy występuje też 25 typów siedlisk chronionych wyodrębnionych na podstawie ustawy o Ochronie przyrody i rozporządzenia Ministra Środowiska z 14 sierpnia 2001 r. Flora roślin naczyniowych w gminie jest zróżnicowana pod względem fitogeograficznym i liczy 589 gatunków. Z tej liczby 52 gatunki są prawnie chronione, w tym 37 jest objętych ochroną ścisłą a 15 ochroną częściową. Występuje tutaj 5 gatunków objętych Konwencją Berneńską i Dyrektywą Siedliskową. Na terenie gminy zlokalizowane są 22 parki i 20 cmentarzy ewangelickich z cennymi drzewami. Fauna gminy obejmuje wiele gatunków bezkręgowców i kręgowców. Niepełna lista chronionych bezkręgowców obejmuje obecnie 5 gatunków: 3 gatunki chrząszczy i 2 gatunki małży. Lista znacznie lepiej poznanych kręgowców obejmuje 215 gatunków z czego 148 gatunków podlega ścisłej ochronie a 4 gatunki ochronie częściowej. Występuje tutaj 1 gatunek minoga i 21 gatunków ryb wśród których ochronie ścisłej podlega ów minóg i trzy gatunki ryb a także 13 gatunków płazów (wszystkie pod ścisłą ochroną), 5 gatunków gadów (wszystkie pod ścisłą ochroną), 136 gatunków ptaków, z czego 124 gatunki są lęgowe lub prawdopodobnie lęgowe (114 gatunków pod ścisłą i 2 pod częściową ochroną), 40 gatunków ssaków (14 pod ścisłą i 2 pod częściową ochroną). Do „Polskiej czerwonej księgi zwierząt” wpisanych jest 11 gatunków zaś 6 do „Europejskiej czerwonej listy zwierząt i roślin zagrożonych wyginięciem w skali Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 34 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska światowej”. Konwencją Berneńską objętych jest 159 gatunków, 22 Dyrektywą Siedliskową, 19 Dyrektywą Ptasią. Na obszarze gminy Bobolice zlokalizowane są: 3 rezerwaty (rez. „Buczyna”, rez. „Jezioro Szare”, rez. „Jezioro Piekiełko”), 2 obszary chronionego krajobrazu (OChK „Dolina Radwi” i OChK „Okolice Żydowo-Biały Bór”), 1 zespół przyrodniczokrajobrazowy (ZPK „Dolina Rzeki Chociel”), 404 użytki ekologiczne, 17 pomników przyrody, 7 stref ochronnych dla ptaków. Podsumowując w trakcie waloryzacji przyrodniczej gminy Bobolice wykazano następujące mocne punkty pod względem wartości przyrodniczej w odniesieniu do szaty roślinnej i fauny: • ogromne bogactwo florystyczne • obecność 5 gatunków objętych Konwencją Berneńską i Dyrektywą Siedliskową • jedno z większych skupisk jezior lobeliowych na Pomorzu z doskonale zachowaną roślinnością • ogromna ilość dystroficznych oczek śródleśnych i śródpolnych, które są siedliskiem cennej flory • doskonale zachowane mszary środkowoeuropejskie oraz rozległe pła mszarne, które są siedliskiem dla wieku rzadkich i zagrożonych gatunków • specyficzne i unikatowe w tym regionie torfowiska mszarne typu kotłowego; • największa koncentracja zjawisk źródliskowych na Pomorzu; • głębokie wąwozy i strome jary oraz ogromne nisze źródliskowe z rzadkimi zbiorowiskami mchów i wątrobowców • unikalne torfowiska alkaliczne i torfowiska przejściowe • unikalne torfowiska soligeniczne z największą populacją situ tępokwiatowego na Pomorzu; • wyjątkowo dobrze zachowane łąki w pełnym spektrum zróżnicowania, w tym największe skupienie pełnika europejskiego na Pomorzu; • rozległe w dolinach rzecznych lasy łęgowe o charakterze źródliskowym ze storczykiem Fuchsa • jedyne w swoim rodzaju żyzne buczyny na trawertynach (martwicy wapiennej) ze storczykami leśnymi Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 35 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska • ogromne bogactwo faunistyczne, w tym: 148 gatunków objętych ochroną ścisłą, 4 objęte ochroną częściową, 11 gatunków z “Polskiej czerwonej księgi zwierząt”, 6 gatunków z “Europejskiej czerwonej listy zwierząt i roślin zagrożonych wyginięciem w skali światowej” • obecność 159 gatunków objętych Konwencją Berneńską, 22 objętych Dyrektywą Siedliskową, 19 których ochrona wymaga także siedliska objętych Dyrektywą Ptasią • zróżnicowanie siedlisk, stwarzające odpowiednie warunki do rozrodu zwierząt • duża liczba oczek śródleśnych i śródpolnych, które są siedliskiem płazów i ptaków wodno– błotnych • liczne torfowiska stwarzające odpowiednie warunki do bytowania m.in. żurawia, brodźca samotnego • rzeki mające charakter górski ze specyficzną fauną jak: głowacz białopłetwy, zimorodek, pliszka górska, pluszcz i wydra • dobrze zachowane łąki w dolinie Chocieli zasiedlane przez m.in. żurawia, derkacza, świerszczaka, strumieniówkę • występowanie ptaków, których miejsca gniazdowania objęte są ochroną strefową: bocian czarny, bielik, rybołów, kania rdzawa, kania czarna, orlik krzykliwy, sokół wędrowny • rozległe kompleksy żyznych buczyn będących siedliskiem bociana czarnego, siniaka, muchołówki małej. 3.1.9 GMINA BIAŁY BÓR Gmina Biały Bór położona jest w południowo-wschodniej części województwa zachodniopomorskiego. Gmina położona jest częściowo na Pojezierzu Bytowskim i na Równinie Charzykowskiej. Największym wzniesieniem tego pojezierza to Siemierzycka Góra o wysokości 256 m n.p.m. Obraz rzeźby terenu pochodzenia glacjalnego jest tutaj klasycznie rozwinięty i reprezentowane są tu różnorodne formy geomorfologiczne: wzgórza morenowe, kemy, ozy, rynny subglacjalne, obniżenia wytopiskowe i jeziorne. Zastaniemy tu krajobrazy glacjalne nizinne zwane jako pagórkowate i wzgórzowe oraz fluwioglacjalne równinne i faliste. Lasy to 50% powierzchni gminy. Oś hydrologiczną gminy stanowi rzeka Biała Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 36 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska wraz z Jeziorem Cieszęcino i Bielsko. Wśród wielu jezior do najcenniejszych należą jeziora lobeliowe, z których 2 są rezerwatami przyrody „Jezioro Iłowatka” i „Jezioro Głebokie”. Jezioro Głebokie znajduje się w obszarze Natura 2000 o nazwie - Bobolickie Jeziora Lobeliowe - kod PLH320001. Obszar ten o powierzchni 4.424 ha znajduje się prawie w całości na terenie gminy Bobolice, a w mniejszym stopniu na terenie gminy Biały Bór. Obejmuje skupienie kilkunastu jezior rynnowych oraz bardzo dużą liczbę oczek polodowcowych w okolicach Bobolic i Porostu. W jego granicach, oprócz różnego typu zbiorników wodnych, znajdują się torfowiska i rozległe kompleksy buczyn. Na szczególną uwagę i ochronę zasługują jeziora lobeliowe. Obejmują one 16 zbiorników wodnych, z których największe to jezioro: Chlewe Wielkie (Porost), Trzebień Średni, Kiełpino i Pniewo (Nafta). Prawie wszystkie jeziora charakteryzują się obecnością gatunków reliktowych, takich jak: lobelia jeziorna Lobelia dortmanna, brzeżyca jednokwiatowa Litorella uniflora i poryblin jeziorny Isoetes lacustris oraz dobrze zachowaną roślinnością isoetydów Isoeto-Lobelietum dortmannae. W czterech jeziorach stwierdzono występowanie elismy wodnej Luronium natans. Znaczną powierzchnię zajmują również zbiorniki dystroficzne; największe z nich to jez. Trzebień, jez. Żubrowo, ponadto jest tu wiele innych oczek polodowcowych bez nazwy. Często w ich obrębie rozwijają się rozległe pła mszarne. Niemałą powierzchnię stanowią też zbiorniki mezotroficzne i eutroficzne z największym z nich jez. Przybyszewko. Liczne małe oczka eutroficzne rozproszone są na obrzeżach kompleksów leśnych lub w krajobrazie rolniczym. Znaczącą powierzchnię zajmują torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą. Na szczególną uwagę zasługuje kompleks żywych torfowisk wysokich koło Drzewian. Mniejsze torfowiska mszarne (tzw. torfowiska kotłowe) występują bardzo licznie na bezodpływowych obszarach morenowych koło Porostu. Ponadto obszar obejmuje torfowiska mszarne z wrzoścem bagiennym, torfowiska przejściowe, brzeziny bagienne, suche wrzosowiska oraz liczne torfowiska mszarne zdolne do regeneracji. W otoczeniu jezior największą powierzchnię zajmują kwaśne buczyny i dąbrowy ze znacznym udziałem starodrzewi. Obszar Bobolickich Jezior Lobeliowych jest miejscem występowania 15 siedlisk z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej. Wiele z nich jest również ważnym biotopem dla cennej flory i fauny. Występuje tu 6 gatunków z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 37 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Typy siedlisk kod nazwa siedliska % pokrycia 3110 jeziora lobeliowe 5,85 3150 starorzecza i inne naturalne, eutroficzne zbiorniki wodne 2,26 3160 naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne 2,70 4010 wilgotne wrzosowiska z wrzoścem bagiennym 0,34 4030 suche wrzosowiska 0,23 7110 torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) 2,26 7120 torfowiska wysokie zdegradowane lecz zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji 1,13 7140 torfowiska przejściowe i trzęsawiska 2,03 7150 obniżenia dolinkowe i pła mszarne 1,36 7230 torfowiska alkaliczne 1,13 9110 kwaśne buczyny 40,70 9130 żyzne buczyny 1,13 9160 grąd subatlantycki 1,13 9190 dąbrowy acidofilne 4,52 91D0 bory i lasy bagienne 3,40 Do głównych zagrożeń w obrębie Bobolickich Jezior Lobeliowych należy: eutrofizacja zbiorników lobeliowych, np. poprzez niewłaściwą gospodarkę wodno-ściekową w miejscach rekreacyjnych, humizacja zbiorników lobeliowych, czyli dostawanie się do zbiorników związków humusowych z odwadnianych torfowisk; funkcjonowanie starego systemu melioracyjnego, za pomocą którego wciąż odwadnianych jest wiele torfowisk; rolnictwo - nawożenie pól wokół jezior, gospodarka leśna, hodowla ryb (lub zarybianie) w jeziorach lobeliowych, infrastruktura rekreacyjna nad jeziorami, zanieczyszczanie wód, niekontrolowane odwadnianie torfowisk, funkcjonowanie domków letniskowych nad jez. Chlewe Wielkie i Pniewo. Jezioro Bobęcińskie, największe i bardzo dobrze zachowane jezioro lobeliowe, zostało wskazane do włączenia do sieci Natura 2000 przez Klub Przyrodników. Jezior to od strony północnej graniczy z terenami gminy Biały Bór. Ważne z punktu widzenia przyrodniczego jest Jezioro Cieszęcino. Znajduje się w obszarze wału moren czołowych na wysokości 154,2 m n.p.m. Z jeziora bierze Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 38 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska początek rzeka Biała będąca dopływem Czernicy ta zaś Gwdy. Samo jezioro jest zasilane trzema niewielkimi dopływami. W bezpośrednim otoczeniu jeziora w przeważającej części występują lasy. To zapewnia dobrą ochronę jakości wód spływających ze zlewni bezpośredniej. Zbiornik dzięki temu i swoim cechom morfologicznym jest mało podatny na degradacje i zaliczony został do II kategorii. Jezioro Cieszęcino zostało uznane za zbiornik o szczególnych walorach wypoczynkowych i rekreacyjnych. Jezioro Cieszęcino ma 102,2 ha powierzchni lustra wody, i głębokość maksymalną 38 m. Misa jeziorna charakteryzuje się trzema głęboczkami równomiernie rozmieszczonymi wzdłuż osi zbiornika. Mimo zaliczenia wód do II klasy czystości obserwuje się stałe pogarszanie warunków tlenowych przy dnie w porównaniu z badaniami z lat 1961. Do korzystnych cech wód jeziornych należy niska wartość BZT5 w granicach 2 mg O2/dm3 zaś do morfologicznych misy jeziornej to wysoka wartość głębokości średniej 13,5 m i bardzo korzystny stosunek powierzchni czynnego dna (leżącego w zasięgu epilimnionu) do objętości epilimnionu (Pe/Ve=0,06) [1]. Koncentracja torfowisk na pojezierzu Bytowskim obejmuje tereny nieco powyżej na północ od Białego Boru. W najbliższej okolicy Jeziora Cieszęcino dobrze zachowane zbiorowiska roślinności torfowisk mszarnych zastaniemy dopiero w okolicach Sępólna Wielkiego, miejscowości Kołtki i jeziora Łobez od strony Białego Boru. Na tych torfowiskach były notowane wszystkie trzy gatunki rosiczek (Drosera rotundifolia, D. anglica, D. intermedia). Jeziora okolic Białego Boru (Jez. Cieszęcino, Jez. Łobez i Jez. Bielsko) ze względu na otoczenie zwartym kompleksem leśnym i bogatą rzeźbą terenów przyległych stanowią ważne miejsce rozrodu wielu gatunków ptaków. Stąd też „Okolice Żydowa - Białego Boru” uzyskały rangę ostoi dla ptaków. Ważna rolą tych jezior i terenów przyległych jest utrzymaniu siedlisk dla gatunków z grupy wodnobłotnych. W krajowej koncepcji sieci ekologicznej EKONET-POLSKA okolice Żydowa – Biały Bór zajmują ważną pozycje i stanowią składowa obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym. Stąd należy się szczególna troska o te tereny by zachować je w jak najlepszym stanie i w niewielki sposób generować przekształcenia rzeźby terenu. Nadrzędnym celem działalności gospodarczej na obszarach chronionego krajobrazu ma być ochrona środowiska przyrodniczego a rozwój winien być ukierunkowany na gospodarkę rolną i leśną oraz turystykę i wypoczynek. Czyste środowisko, brak przemysłu ciężkiego, liczne jeziora, piękne krajobrazy, różnorodność flory i fauny Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 39 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska sprzyjają rozwojowi turystyki. Największą atrakcją stanowią wczasy w siodle organizowane przez Stado Ogierów Skarbu Państwa w Białym Borze oraz ośrodki jazdy konnej w Miłobądziu i Brzeźnicy. Tereny gminy to doskonałe tereny do uprawiania turystyki pieszej, rowerowej i konnej. Gospodarka gminy opiera się na rolnictwie, leśnictwie i kopalinach. Największym zakładem przemysłowym jest Koszalińska Kopalnia Surowców Mineralnych w Sępólnie Wielkim. Dla rozwoju turystyki przeznaczono tereny o szczególnej atrakcyjności nad jeziorami: Dołgie i Łobez. 3.1.10 GMINA POLANÓW (na podstawie opracowania Agnieszki Kowalczyk według waloryzacji przyrodniczej gminy Polanów - operat generalny. 2001. Biuro konserwacji Przyrody w Szczecinie.) Gmina Polanów położona jest w północno-wschodniej części województwa zachodniopomorskiego i jest jedną z najatrakcyjniejszych krajobrazowo gmin powiatu koszalińskiego. Większa część gminy znajduje się na obszarze Wysoczyzny Polanowskiej. Gmina Polanów zajmuje powierzchnię 393,1 km2, liczba ludności 9.699 osób w tym liczba ludności miejskiej wynosi 3.101 osób (miasto Polanów). Polanów: miasto nad Grabową (lewy dopływ Wieprzy). Podstawę powierzchniowej budowy geologicznej terenu gminy stanowią czwartorzędowe utwory związane z fazą pomorską ostatniego, bałtyckiego zlodowacenia. Są to gliny zwałowe i piaski zwałowe o skomplikowanym układzie i genezie. Ciekawostką geologiczną, uznaną za jedyną znaną lokalizację tego typu osadu w Polsce, jest utwór geologiczny współczesnej akumulacji jeziornej: wapienia ramienicowego. Jest to pokład wapienia o grubości 2,2 m zalegający pod pokładem gytii występujący na jeziorze Kwiecko. Gmina Polanów położona jest w znacznej części zlewni rzeki Grabowej oraz w południowo-zachodniej części zlewni rzeki Radew. Na tereni gminy znajdują się 34 jeziora, w tym największe to: jezioro Kamienne o pow. 110,4 ha i max. gł. 32 m; jezioro Nicemino o pow. 105,5 ha i max. gł. 7,9 m. W gminie Polanów zidentyfikowano współcześnie występowanie 864 gatunków roślin i 193 zbiorowisk roślinnych. Na terenie gminy znalazły się 29 gatunków ściśle chronionych roślin (np. grążel drobny, grzybienie białe, pióropusznik strusi, podrzeń żebrowiec, pełnik europejski, wrzosiec bagienny, storczyk krwisty) i 17 gatunków Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 40 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska chronionych częściowo (np. konwalia majowa, kocanki piaskowe, bagno zwyczajne, goździk kartuzek). W składzie flory gminy znalazły się po raz pierwszy podano z Polski rzęśl kalabryjska (Caliriche brutia), po pierwszy podana z Pomorza przytulia wiosenna, bardzo rzadki na Pomorzu gatunek górski: jastrzębiec pomarańczowy i wiele rzadkich roślin. Znamienne jest występowanie gatunków górskich: podrzeń żebrowiec, widłak wroniec. Zróżnicowanie zbiorowisk roślinnych kształtuje się na poziomie przeciętnym dla Pomorza, choć znamienne jest: występowanie ekosystemów kwaśnych buczyn, w tym starodrzewi, liczne występowanie ekosystemów źródliskowych, borów, brzezin bagiennych, torfowisk mszarnych. Bory między Nacławiem, Kościernicą a jez. Nieciemino stanowią ostoję cennych gatunków fauny (włochatka, populacje płazów) i flory (wrzosiec bagienny, i inne rośliny typowe dla mszarów). Rozległe torfowiska wypełniają doliny rzeczne, np.część doliny Radwi czy Grabowej. We wsi Buszyno lub na torfowisku "Bagno Wietrzno" koło Chocimina obserwować można wyniesione na ok. 1,5m kopuły źródliskowe. Znaczący element krajobrazu gminy stanowią zbiorowiska zaroślowe. Najpospolitrzym z nich są zarośla żarnowcowe, których płaty spotyka się na skrajach lasu (okolice Bukowa),poboczach dróg (Garbno-Cetuń), i na ugorach (okolice Krytna). Na terenie gminy istnieje wysoki udział lasów, który wynosi 52%.W drzewostanach lasów gminnych dominuje sosna, a także wysoki jest udział buka, olszy, dębu, i świerka. W gminie znajdują się 22 parki wiejskie, które są dość ubogie pod względem dendrologicznym, wśród nich na szczególną uwagę zasługują parki w Kręgu, Wietrznie, Rzeczycy Małej. Wyżej wymienione parki zaznaczają do grupy parków dobrze utrzymanych. Charakterystycznym elementem krajobrazu gminy są aleje bukowe. Najbardziej znane to aleje dwustuletnie: - przy szosie do Koszalina między Jacinkami a Nacławiem, - przy polnej drodze Dadzewo-Rosocha, które zostały uznane za pomniki przyrody. Jak na warunki Pomorza występuje stosunkowo niskie zagęszczenie okazałych drzew; na terenie gminy zinwentaryzowano 236 drzew, w tym wyróżnia się dąb szypułkowy - 697cm obwodu, tzw. Dąb Wrangla, najgrubsze drzewo gminy (uznane za pomnik przyrody); klon pospolity - 500cm obwodu, przy kościele w Kościernicy. Na terenie gminy stwierdzono występowanie: 1 gatunku minoga(minóg strumieniowy), 22 gat. ryb (pstrąg potokowy, lipień, głowacz białopłetwy, strzelba potokowa), 11 gat. płazów (np. ropucha zielona, traszka zwyczajna, traszka grzebieniasta, rzekotka drzewna), 5 gat. gadów (np. żmija zygzakowata, zaskroniec zwyczajny), 140 gat. ptaków (bąk, bielik, bocian czarny, derkacz, puchacz, orlik krzykliwy), 30 gat. ssaków Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 41 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska (np. wydra, gacek wielkouchy, borowiec wielki, tchórz zwyczajny, gronostaj, norka amerykańska). Obszar Chronionego Krajobrazu "Okolice Polanowa" Uchwała Nr X/46/75 WRN w Koszalinie z dnia 17 listopada 1975r. Obszar ten obejmuje fragment rzeki Grabowej na północ od Polanowa oraz tereny na wschód od doliny, położone pomiędzy miejscowościami: Polanów - Wielin - Rochowo. Powierzchnia 1 857ha, z czego 1 271ha to lasy, a 14ha wody. Powołany został ze względu na niezwykle malowniczy i urozmaicony charakter krajobrazu, na który składają się liczne drzewostany lasów liściastych i świerczyn posiadających liczne wysokie wzniesienia, pagórki oraz wąwozy. W trakcie prowadzonych obserwacji, w dolinie rzeki i jej sąsiedztwie stwierdzono największą koncentrację "cennych" gatunków zwierząt stale występujących (np. derkacz, świerszczak, pliszka górska, zimą również pluszcz ) bądź też związanych pośrednio z tego typu ekosystemem (np. orlik krzykliwy). Rzeka stanowi miejsce występowania wielu gatunków ryb w tym m.in. minóg strumieniowy, pstrąg potokowy, lipień, pstrąg tęczowy, strzelba potokowa, kiełb, głowacz białopłetwy, różanka, węgorz, miętus. Obiekt należy jednocześnie do najlepiej zachowanych i najmniej przekształconych terenach gminy. Obszar chronionego Krajobrazu "Okolice Żydowo - Biały Bór" Uchwała Nr X/46/75 WRN w Koszalinie z dnia 17 listopada 1975r. Powierzchnia 12 350ha, z czego 3 510ha zajmują lasy, a 1 020 wody. Teren objęty tą forma charakteryzuje się malowniczym krajobrazem. Duży kompleks leśny obejmujący niemal wszystkie typy siedliskowe lasów, różnego rodzaju tereny podmokłe, duże zbiorniki wodne oraz szczególnie urozmaicona rzeźba terenu była głównym argumentem za powołaniem obszaru chronionego krajobrazu. W trakcie prowadzonych obserwacji potwierdzono ponadprzeciętne walory krajobrazowe okolic Żydowa. Wybrane elementy tego kompleksu krajobrazowego charakteryzują się dużymi walorami faunistycznymi w szczególności jezioro Kwiecko. Niezwykle malowniczy oraz cenny element obszaru stanowi niespotykanej wielkości kompleks źródliskowy położony wzdłuż krawędzi doliny Radwi na wysokości jeziora Kwiecko. Jest to z pewnością jeden z największych kompleksów źródeł oraz "wiszących" torfowisk na Pomorzu, a być może i w kraju. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 42 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Rezerwat Przyrody "Wieleń" Utworzony Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 1.06. 1965r. Położony jest w Nadleśnictwie Polanów, oddz. 233 b, c. Przedmiotem ochrony jest zachowanie ekosystemów źródliskowych (wg weryfikacji z 2000r. ).Odcinek głębokiego jaru porośniętego lasem bukowym. Zbocza porośnięte kwaśną buczyna z dużym udziałem mchów. Na początkowo suchym dnie jaru pojawia się zasilany źródłami strumień, szybko przybierający w wodę, zasilany dodatkowo krótkimi, bocznymi dopływami spływającymi z bocznych źródlisk. Niektóre ze źródlisk porośnięte są szuwarami manny gajowej. Dno strumienia jest kamieniste, dzięki czemu przypomina on górski potok. W zachodniej części rezerwatu na kamieniach występuje krwistoczerwony nalot krasnorostu Hildenbrandtiaa rivularis. Ptaki: siniak, muchołówka mała, dzięcioł czarny. Uznaje się za rezerwat przyrody pod nazwą "Wieleń" obszar lasu o powierzchni 2,00ha stanowiący, według oznaczeń przyjętych w planie urządzenie gospodarstwa leśnego na okres 1955 - 1962r. część oddziału 630 w Leśnictwie Chwałkowo, Nadleśnictwo Polanów, położony w gromadzie Polanów, w powiecie sławieńskim województwa koszalińskiego. Rezerwat przyrody "Rezerwat na Rzece Grabowej" Utworzony został Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 10 grudnia 1970r. Rezerwat ten leży koło Rzeki Grabowej od ujścia rowu z jez. Raczy Dół do mostu kolejowego w Polanowie. Przedmiotem ochrony jest ochrona naturalnych tarlisk pstrąga potowego, głowacza i strzebli, zabezpieczenie siedlisk bociana czarnego i zimorodka. Rzeka Grabowa od źródeł aż do miejscowości Polanów zachowała swój naturalny, pierwotny charakter. Na odcinku rezerwatu posiada cechy rzeki górskiej z właściwym składem ichtiofauny. Stwierdzono tu liczne stanowiska pstrąga potokowego, strzebli potokowej (gatunek objęty ochroną), głowacza białopłetwowego i miętusa. Na terenie rezerwatu w momencie tworzenia dokumentacji projektowej występowały rzadkie gatunki ptaków jak: bocian czarny i zimorodek. Uznaje się za rezerwat przyrody pod nazwa "Rezerwat na Rzece Grabowej" odcinek rzeki Grabowej o długości 7.60 km o powierzchni 1.50ha, między ujściem rowu łączącego jezioro Raczy Dół z tą rzeka w okolicy miejscowości Stary Żelibóż, a mostem położonym w okolicy miejscowości Polanów. Rezerwat położony jest w gromadzie Polanów i Żydowo. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 43 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 4. ISTOTA TURYSTYKI WIEJSKIEJ2 Turystyka wiejska a agroturystyka Według M. Drzewieckiego turystyka wiejska obejmuje „(…) różnorodne formy wypoczynku na obszarach wiejskich i jest najstarszym spośród zbliżonych do niego pojęć, takich jak: turystyka farmerska, zielona, ekoturystyka i agroturystyka”3. Turystyka wiejska stanowi formę rekreacji, dobywa się na obszarze pozamiejskim i obejmuje wielorakie rodzaje aktywności rekreacyjnej związane z przyrodą, wędrówkami, turystyką krajoznawczą, kulturową i etniczną, które bezpośrednio wykorzystują zasoby i walory wsi. O zainteresowaniu wypoczynkiem na wsi świadczy fakt, że już w połowie lat 80. XX w. 25% wszystkich form wypoczynku organizowanego w krajach Unii Europejskiej stanowiły wakacje na wsi (JansenVerbeke, 1990, s. 36-48). Turystyka wiejska przynosi wymierne korzyści społeczno-gospodarcze obszarom wiejskim. Zaliczyć można do nich m.in.: • dodatkowe dochody dla większości mieszkańców odwiedzanej miejscowości, • ograniczenie bezrobocia, • dochód zasilający budżet gminy, • poprawę estetyki miejscowości (Tokarz, Pawlicz, 2005, s. 296). Turystyka wiejska przyczynia się do łagodzenia skutków bezrobocia, podnosząc poczucie bezpieczeństwa ekonomicznego. Szacuje się, że jedno gospodarstwo agroturystyczne uruchamia na obszarze wiejskim ok. 10 nowych miejsc pracy (Dębniewska, Tkaczuk, 1997, s. 12). Działalność agroturystyczna stanowi ponad 1/3 dochodów przeciętnego gospodarstwa UE, zaś w skali dochodów całego rynku turystycznego dochody z agroturystyki stanowią 15%(Durydiwka, 2003, s. 217). W opracowaniu przyjęto dwa kierunki działań. Po pierwsze ukazano istotę turystyki wiejskiej. Okazuje się bowiem, iż pojęcie to jest różnie interpretowanie, zazwyczaj 2 Analizę pojmowania turystyki wiejskiej w Polsce i na świecie przeprowadził A. Szwichtenberg (1998, s. 29-37). 3 M. Drzewiecki, Podstawy agroturystyki, Bydgoszcz 2001, s. 12. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 44 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska jednoznacznie utożsamiane z agroturystyką. Starano się scharakteryzować to zagadnienie, jednocześnie analizując podstawowe założenia z tym związane. W drugiej części dokonano charakterystyki turystyki wiejskiej w gminach objętych projektem „Lepsza Wieś”. Przede wszystkim wykazano wyraźne różnice w stanie liczebnym bazy turystyki wiejskiej w opinii kilku podmiotów. Tym samym wykazano potrzebę ujednolicenia pewnych statystyk w tym zakresie. Podsumowaniem analizy stało się ukazanie podejście władz samorządowych do badanego problemu. Wprawdzie turystka wiejska nie może zapewnić tak bogatej oferty rozrywkowej, jaką turysta może znaleźć w typowych miejscowościach wczasowych, jednak nie wszyscy turyści poszukują takich atrakcji podczas wyjazdu turystycznego. Wielu z nich kieruje się zdecydowanie innymi motywami (tab. 1). Tabela 1 Atuty turystyki wiejskiej Lp. Czynnik Nieważny Ważny Bardzo (%) (%) ważny (%) 1. Cisza, spokój 1,9 4,6 93,5 2. Krajobraz 0,3 7,7 92,0 3. Dobre zakwaterowanie 5,2 4,0 90,8 4. Świeże powietrze 6,3 15,9 83,7 5. Łatwość dojazdu 5,9 24,8 69,3 6. Regionalne miejscowe 14,1 18,5 67,4 zwiedzania 16,4 18,6 65,0 puby, karczmy 7. Możliwość samochodem 8. Natura 12,0 24,1 63,9 9. Dobre oznakowanie dróg i ścieżek 24,9 19,1 56,0 10. Herbaciarnie, kawiarnie 18,1 28,8 53,1 11. Dobre miejsce dla starszych ludzi 47,5 15,2 37,3 12. Możliwość robienia zakupów 48,0 25,0 27,0 13. Ścieżki rowerowe 75,6 10,4 14,0 14. Dobre miejsce dla dzieci 76,8 9,5 13,7 Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 45 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Źródło: P. Downward, L. Lumsdon, Beyond the demand for day-visits: an analysis of visitor spending, „Tourism Economics” nr 9, 2003, s. 73. Dla osób uprawiających turystykę wiejską największymi atutami takiej formy wypoczynku są: cisza (spokój), krajobraz oraz dobre zakwaterowanie. Uprawianie turystyki wiejskiej, jako niekonwencjonalnej formy spędzania czasu wolnego, organizowanej w małych grupach i na małą skalę, wynika z indywidualnej potrzeby turystów, których męczy turystyka masowa, ze względu na jej rozmiar, hałas, brak spokoju i intymności pobytu oraz anonimowość ludności (Tokarz, Pawlicz, 2005, s. 294). Pojęcie „turystyka wiejska” jest szersza niż „agroturystyka”. Oznacza, że odbywa się ona na terenach wiejskich; w funkcjonującym gospodarstwie rolnym, na polu kempingowym, w chacie przystosowanej dla gości, w pensjonacie lub domku letniskowym. Może to być pobyt jednodniowy lub dłuższe wakacje z węższym lub rozbudowanym zakresem usług, kiedy goście korzystają z wyżywienia, spacerów, jazdy konnej, wędkarstwa itp. (Majewski, 1995, s. 9). Turystyka wiejska najogólniej łączy się z charakterem zakwaterowania, które może być w gospodarstwach chłopskich lub w ramach zagrody rolnika (agroturystyka) oraz w gospodach, pensjonatach, hotelach wiejskich, na wiejskich kempingach, polach namiotowych lub w ośrodkach turystycznych, tzw. wioskach wczasowych (Sikora, 1995, s. 5). Przyjmuje się zazwyczaj, że noclegi na terenach wiejskich są oferowane w takich typach obiektów, jak: • pokoje gościnne, • kwatery (pokoje) grupowe, • mieszkania wakacyjne, • samodzielne domy wakacyjne, • przyzagrodowe pola namiotowe i kempingowe, • pensjonaty, • hotele wiejskie (Młynarczyk (red.), 2002, s. 31). Agroturystyka jest natomiast formą wypoczynku odbywającego się na terenach wiejskich o charakterze rolniczym, opartą o bazę noclegową i aktywności rekreacyjne związane z gospodarstwem rolnym lub równoważnym i jego otoczeniem (Drzewiecki, 1995, s. 27). Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 46 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Powyższe definicja akcentuje kilka istotnych cech agroturystyki: • różnicuje agroturystykę w stosunku do turystyki wiejskiej tym, że ogranicza się do terenów o charakterze rolniczym, a więc pomija formy turystyki odbywające się na terenach, które są wiejskie tylko w znaczeniu administracyjnym, a w rzeczywistości stanowią wyspecjalizowane regiony rekreacyjne oraz miejscowości i ośrodki wczasowo-turystyczne, • podkreśla immamentny związek agroturystyki z gospodarstwem rolnym, polegający na wykorzystaniu budownictwa mieszkaniowego i gospodarczego ludności wiejskiej dla celów noclegowych, • zwraca uwagę na rozległość aktywności rekreacyjnych, które obejmują wypoczynek czynny realizowany w otoczeniu przyrodniczym gospodarstwa, w formie udziału w produkcji i korzystania z różnorakich usług, świadczonych przez właścicieli gospodarstw w oparciu o produkcję rolną i spożywczą (Drzewiecki, 1995, s. 27). Zarówno turystyka wiejska, jak i agroturystyka, mają pewne cechy wspólne, a mianowicie: • ulokowane są na obszarach wiejskich, • podtrzymują charakter regionu, odznaczają się cechami wiejskości, małą skalą przedsięwzięcia, wykorzystują otwartą przestrzeń, kontakt z naturą, osobliwości regionu i tradycje (Helman, 2001, s. 82). 5. WYBRANE PROBLEMY TURYSTYKI WIEJSKIEJ W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM Województwo zachodniopomorskie, ze względu na swoje dogodne, nadmorskie położenie kojarzone jest zazwyczaj z turystycznym modelem wypoczynku 3xS (morze, słońce, plaża). Oprócz turystyki wypoczynkowej należy zwrócić uwagę na inne potencjalnie markowe produkty turystyczne regionu. Do pierwszej grupy, określonej jako strategiczna, zostały zaliczone następujące produkty i obszary produktowe: • turystyka rekreacyjno-wypoczynkowa (nadmorska i pojezierna), • turystka uzdrowiskowa i zdrowotna, Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 47 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska • turystyka aktywna i specjalistyczna (aktywna: turystyka piesza i rowerowa oraz turystyka wodna – żeglarstwo, kajakarstwo; specjalistyczna: turystyka konna, golf, myślistwo, wędkarstwo), • turystyka wodna, • turystyka kulturowa (weekendowa, objazdowa, poznawcza, kulturalna, archeologia edukacyjna). Druga grupa produktów, określonych jako istotne dla rozwoju turystycznej funkcji Województwa, to: • turystyka przygraniczna (tranzytowa, handlowa, weekendowa, żegluga pasażerska, rejsy jachtowe, wycieczki promowe, loty samolotami turystycznymi, itd.), • turystyka biznesowa i handlowa ( konferencyjna, szkoleniowa, incentive, targowa), • turystyka na terenach wiejskich (agroturystyka, eko-farmy, gospodarstwa specjalistyczne turystyki specjalistycznej oraz zintegrowane obszary agroturystyczne), Trzecia grupa produktów, pełniących funkcję wspomagającą lub określanych jako grupa produktów przyszłościowych, to: • ekoturystyka (w tym hobbystyczno-ekologiczna, ornitologiczna, fotołowy), • turystyka edukacyjna, • turystyka kolonijna i młodzieżowa (obozy młodzieżowe, zielone szkoły, resocjalizacja „trudnej młodzieży”, integracja i międzynarodowa wymiana młodzieży), • turystyka sportowa (uczestnictwo w zawodach sportowych, zgrupowaniach, obozach treningowych), • turystyka niepełnosprawnych, • turystyka niekonwencjonalna (Audyt…, 2005, s. 77). Wśród produktów z drugiej grupy wyróżniono turystykę na obszarach wiejskich, dla której opracowano analizę SWOT (tab. 2). Spośród innych, istotnych uwarunkowań rozwoju turystyki wiejskiej należy wskazać na silne zaplecze i wsparcie organizacyjne. Na terenie województwa działa bowiem 9 stowarzyszeń agroturystycznych, tj.: • Koszalińskie Stowarzyszenie Agroturystyczne „KOSA”, Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 48 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska • Stowarzyszenie Czaplineckie Gospodarstwa Agroturystyczne „CzaGA”, • Barwickie Gospodarstwa Agroturystyczne, • Szczecińskie Stowarzyszenie Agroturystyczne, • Stowarzyszenie Agroturystyczne „Wiatrak”, • Nowogardzkie Stowarzyszenie Agroturystyczne „Strzecha”, • Drawieńskie Stowarzyszenie Agroturystyczne, • Wolińskie Stowarzyszenie Agroturystyczne, • Wolińsko-Kamieńskie Stowarzyszenie Agroturystyczne (Audyt…, 2005, s. 119120). Istotne znaczenie przypisywane jest również działaniom ośrodków doradztwa rolniczego (ODR). Tworzy je 20 jednostek, tj.: • Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Barzkowicach, • Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Koszalinie, • Zespół Doradztwa Rolniczego w Białogardzie, Choszcznie, Drawsku Pomorskim, Kołobrzegu, Koszalinie, Myśliborzu, Sławnie, Szczecinku, Świdwinie, Wałczu, • Powiatowe Oddziały w Gryficach, Gryfinie, Kamieniu Pomorskim, Stargardzie Szczecińskim, Pyrzycach, Goleniowie z/s w Nowogardzie, • Oddziały Terenowe w Chojnie i Szczecinie (Tokarz, Pawlicz, 2005, s. 301). Tabela 2 Analiza SWOT turystyki wiejskiej województwa zachodniopomorskiego Silne strony Korzystne i urozmaicone warunki Słabe strony Braki w infrastrukturze technicznej przyrodnicze; liczne jeziora, stawy, niektórych gmin, szczególnie w zakresie jakości lasy, parki krajobrazowe itp. wody pitnej i oczyszczania ścieków Dziedzictwo kulturowe – ciekawe zabytki architektoniczne, różnorodność atrakcji kulturowych w regionie Niezadowalający stan sanitarny gospodarstw i całych miejscowości Znikoma liczba skategoryzowanych gospodarstw agroturystycznych na terenie Osoby uprawiające sztukę ludową Województwa w gminach Słabo rozbudowana oferta dodatkowa dla Działające gospodarstwa rolne (w turystów (często gospodarstwa nie oferują nic większej części uprawiające ziemie poza noclegiem i wyżywieniem) Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 49 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska metodami zbliżonymi do Niedostateczna wiedza ludności wiejskiej nt. ekologicznych) i ludzie zajmujący się dostępnych źródeł finansowania alternatywnych tradycyjnymi zajęciami wiejskimi Oferta nietypowych usług źródeł utrzymania ludności wiejskiej (w tym działalności agroturystycznej), co przyczynia się wiejskich (pieczenie chleba, do hamowania rozwoju usług turystycznych na pieczenie prosiaka, wyrób masła, wsi serów) Brak zdecydowanych wyróżników Liczne szlaki historyczne i turystyczne, w tym powiązane funkcjonującej oferty agroturystycznej regionu Niewiele ofert ukierunkowanych na z odpowiednikami szlaków konkretnego odbiorcę, np. turystę europejskich zainteresowanego turystyką weekendową, Dobra współpraca funkcjonujących gospodarstw rodziny z dziećmi, czy osoby starsze. Brak przy tym propozycji wpartych konkretną ofertą agroturystycznych (prężnie działające usługową, przystosowaniem pokoi, itp. stowarzyszenia) Brak spójnego systemu promocji i dystrybucji oferty agroturystycznej Województwa (w tym udział w targach i imprezach wystawienniczych) Brak kompleksowego katalogu usług agroturystycznych w województwie Szanse Integracja z UE – zwiększenie puli środków na rozwój wsi oraz ich dostępności Rosnąca potrzeba turystów przebywania w czystym środowisku i „zdrowym” otoczeniu Zagrożenia Postępujące zubożenie obszarów wiejskich w Polsce Opóźnienia i niestabilność otrzymywanego wsparcia ze strony Unii (SAPARD) Dziedziczone bezrobocie, szczególnie na terenach wsi popeegerowskich – stanowi Wzrost zainteresowania turystyką zagrożenie pogłębiania marginalizacji i alternatywną, w tym: turystyką kulturową, uczestniczącą, aktywną i agroturystyką Rosnące zainteresowanie pasywności społecznej na obszarach wiejskich Ograniczone możliwości finansowe gmin wiejskich (niskie dochody) hamujące konieczne procesy inwestycji komunalnych (np. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 50 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska turystów zagranicznych ofertą usług oczyszczalnie ścieków, drogi lokalne itp.) agro- i ekoturystycznych Stosunkowo niskie dochody z agroturystyki Rosnąca częstotliwość wyjazdów ograniczające konieczne procesy inwestycyjne weekendowych w zakresie dostosowywania standardu bazy turystycznej do rosnących potrzeb klientów Rozwój mody na zdrową – ekologiczną żywność Rosnąca świadomość mieszkańców wsi w zakresie potrzeb turystów oraz możliwości wykorzystania istniejących form pomocy Źródło: Audyt turystyczny województwa zachodniopomorskiego (projekt), Zachodniopomorska Regionalna Organizacja Turystyczna, Szczecin 2005, s. 120. 6. STAN TURYSTYKI WIEJSKIEJ W GMINACH NALEŻĄCYCH DO STOWARZYSZENIA GMIN I POWIATÓW POMORZA ŚRODKOWEGO Stan liczebny bazy wg różnych źródeł Oszacowanie pełnego stanu turystyki wiejskiej należy do spraw problematycznych. Jak wykazano w dalszej części opracowania, praktycznie żaden podmiot (GUS, gmina, stowarzyszenie, ODR) nie dysponuje pełną bazą dotyczącą zagospodarowania turystycznego analizowanych 10 gmin. Stwarza to siłą rzeczy pewne naturalne problemy związane z określeniem stanu turystyki wiejskiej. Wielokrotnie podczas prowadzonych badań stwierdzono brak pełnych, a niejednokrotnie – nawet szacunkowych, danych nt. stanu gospodarstw agroturystycznych (będących de facto zasadniczą częścią turystyki wiejskiej) w analizowanych regionach. Co więcej, braki te obejmują nie tylko stan jakościowy, ale również w wielu przypadkach – liczebny. Na temat niedoskonałości statystycznych wypowiada się m.in. A. Szwichtenberg, który podjął się próby ukazania liczby gospodarstw na wybranych obszarach Pomorza (Szwichtenberg, 2003, s. 267-271) – tab. 3. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 51 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Tabela 3 Liczba gospodarstwa na wybranych obszarach Pomorza wg różnych źródeł Lp. Badany Rok obszar Liczba gospodarstw wg A. ODR Szwichtenberga Urzędów Stowarzyszeń gmin agroturystycznych Powiaty (obszary) 1. Bytów 2000 70 - - - 2. Chojnice 2001 35 - - - 3. Słupsk 2001 81 81 - 18 4. Pojezierze 2001 64 - - - 250 81 - 18 Drawskie Razem Gminy 5. Smołdzino 2002 34 - 27 5 6. Będzino 2001 14 - 6 - 7. Ustka 2001 10 - 12 - 8. Chojnice 2001 25 - - - 83 - 45 5 Razem Źródło: A. Szwichtenberg, Agroturystyka – prężnie rozwijającą się dziedziną turystyki na Pomorzu, (w:) „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”, Zeszyt nr 1, Tom V, Warszawa-Poznań-Koszalin 2003, s. 268. Na Pomorzu, wg oficjalnej statystyki państwowej, funkcjonowało w 2001 r. 139 gospodarstw mających 1570 miejsc noclegowych. W porównaniu do 2000 r. nastąpił nawet o kilka procent spadek liczby gospodarstw i miejsc noclegowych. Trudno zgodzić się z tą statystyką. Jest ona stanowczo zaniżona. Świadczą o tym patrolowe badania przeprowadzone przez A. Szwichtenberga w kilku powiatach i gminach (tab. 3). W zaledwie 5 analizowanych powiatach Pomorza znajduje się bowiem 250 funkcjonujących gospodarstw agroturystycznych, tj. 44,4% więcej niż jest wg GUS w województwie pomorskim i zachodniopomorskim. Jeszcze bardziej wiarygodność statystyki państwowej podważa liczba gospodarstw agroturystycznych stwierdzonych tylko w 4 dowolnie wybranych gminach (tab. 3). Jest w nich bowiem prawie 60% tej Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 52 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska liczby gospodarstw, którą odnosi się do obu wspomnianych województw (Szwichtenberg, 2003, s. 268). W dalszej części opracowanie scharakteryzowano zasób informacji dotyczących wielkości turystycznej bazy noclegowej, będący w posiadaniu: • ośrodka doradztwa rolniczego (ODR) w Koszalinie, • Koszalińskiego Stowarzyszenie Agroturystycznego (KOSA), • Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) wraz z Urzędem Statystycznym w Szczecinie, • właściwych urzędów gmin. Ośrodek doradztwa rolniczego (ODR) w Koszalinie. Pewnymi danymi dotyczącymi wielkości bazy noclegowej na terenach wiejskich dysponuje ośrodek doradztwa rolniczego (ODR) w Koszalinie (tab. 4). Pomimo, iż informacje ODR nie są pełne (nie obejmują m.in. pełnego wyposażenia obiektów, standardów, jakości usług itd.), należy przyjąć, że w większości przypadków odpowiadają faktycznemu stanowi zagospodarowania turystycznego. Znacznym ograniczeniem danych ODR jest inwentaryzowanie jedynie bazy agroturystycznej, czyli jedynie części infrastruktury turystyki wiejskiej. Tabela 4 Struktura gospodarstw agroturystycznych w gminach SGiPPŚ wg ODR w Koszalinie Liczba gospodarstw Lp. Gmina z ofertą ogółem Liczba Liczba pokoi miejsc noclegowych sezonową całoroczną żywieniową 1 2 3 4 5 6 7 8 1 2 4 Powiat białogardzki 1. Tychowo - 1 - Powiat koszaliński 2. Będzino 8 8 6 16 54 135 3. Biesiekierz 1 - 1 1 3 6 4. Bobolice 1 6 6 7 21 70 5. Manowo 5 2 1 7 21 55 6. Polanów 1 9 5 10 42 99 3 4 5 6 7 8 7 10 4 17 67 124 1 7. 2 Sianów Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 53 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 8. Świeszyno 2 - - 2 5 10 2 10 21 Powiat sławieński 9. Malechowo - 2 1 Powiat szczecinecki 10. Biały Bór 1 4 4 5 22 53 Łącznie 26 42 28 68 247 577 Źródło: Dane ODR w Koszalinie. Zgodnie z informacjami uzyskanymi z ODR w Koszalinie, agroturystyczna baza noclegowa analizowanych 10 gmin obejmuje 68 obiektów, w których zidentyfikowano 247 pokoi oraz 577 miejsc noclegowych. Oznacza to, że przeciętne gospodarstwo dysponowało 3,6 pokojami oraz 8,5 miejscami noclegowymi. Zauważono, że w poszczególnych gminach powyższe wielkości znacznie odbiegały od obliczonych i średnich i wynosiły one odpowiednio: • w gm. Tychowo – 2,0 pokoje i 4,0 miejsca noclegowe na 1 gospodarstwo, • w gm. Będzino – 3,4 oraz 8,4; • w gm. Biesiekierz – 3,0 oraz 6,0; • w gm. Bobolice – 3,0 oraz 7,0; • w gm. Manowo – 3,0 oraz 7,9; • w gm. Polanów – 4,2 oraz 9,9; • w gm. Sianów – 3,9 oraz 7,3; • w gm. Świeszyno – 2,5 oraz 5,0; • w gm. Malechowo – 5,0 oraz 10,5; • w gm. Biały Bór – 4,4 oraz 10,6. Powyższe dane wskazują, iż najniższą średnią liczbę pokoi przypadająca na 1 gospodarstwo agroturystyczne odnotowano w gm. Tycjowo (2,0), a najwyższą – w gm. Biały Bór (4,4). Obydwie gminy miały również skrajne wartości w przypadku miejsc noclegowych przypadających na 1 obiekt – odpowiednio 4,0 i 10,6. Zgodnie z uzyskanymi informacjami, 62% wszystkich gospodarstw agroturystycznych świadczy swoje usługi przez cały rok. Koszalińskie Stowarzyszenie Agroturystyczne (KOSA). Przeprowadzone badania wykazują jednoznacznie, że najpełniejsze dane dotyczące stanu turystyki wiejskiej, w tym agroturystyki, można uzyskać jedynie z właściwych stowarzyszeń, do których one Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 54 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska należą. Na terenie objętym projektem funkcjonuje Koszalińskie Stowarzyszenie Agroturystyczne (KOSA). Z łącznej liczby gospodarstw należących do KOSA, 9 znajduje się w analizowanych gminach. Okazuje się, że stowarzyszenia posiadają najpełniejszą bazę danych z zakresu świadczonych usług agroturystycznych (tab. 5). Tabela 5 Charakterystyka gospodarstw agroturystycznych gmin SGiPPŚ należących do Koszalińskiego Stowarzyszenia Agroturystycznego (KOSA) Lp. Cecha Gm. Będzino Gm. Gm. Biały Bobolice Gm. Gm. Manowo Gm. Polanów Sianów Bór 1. Kategoria obiektu Za osobę 1 2 3 4 5 6 7 8 9 st st - - ** * - ** st 20↑ 19↑ 25↑ 23↑ 26-35 30↑ - - - - - 70-260 - 22- 20↑ 3527 2. Cena Za pokój - 40 4080 Za mieszkanie - - - - 150↑ - - 230↑ - 28 18 19 13 8 7 11 25 20 Liczba pokoi 7 5 5 5 2 2 2 10 5 Początek I VI I I I IV VI I I XII XII XII XII XII XII XII 3. Możliwości Liczba miejsc recepcyjne 4. Sezon turystyczny Koniec 5. Znajomość XII XII Niemiecki - - - - + - - + + języków Rosyjski - + - - + + - - + obcych Angielski - + - - - - - + - 6. Czynne gospodarstwo rolne + + + + + + - + + 7. Dostęp do kuchni wraz z + + - - + + + + + Całodzienne - - - + - - - + + Śniadanie - - + + - - - + + - + - + - + - + + - - - + - - - + + Obiadokolacja + - + + - - - + + wyposażeniem 8. Wyżywienie Obiad Kolacja Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 55 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 9. Odległość od restauracji (w 3,5 4 b.d. 7 2,5 15 b.d. 0,1 8 10. Dostęp do TV + + + + + + + + + 11. Dostęp do telefonu + + - + + + - + + 12. Możliwość przyjazdu ze + + + + + + - + + + + + + + + + + + (3) (4) (3) (17) (5) (5) (8) + + + + km) zwierzętami 13. Możliwość jazdy konnej (odległość w km) 14. Możliwość wędkowania + (odległość w km) + + + + (4) (0,1) 15. Wypożyczalnia rowerów + + + (0,8) (0,05) + + + odległość w km) + (0,1) + + (0,1) 16. Odległość od kąpieliska (w 3,5 4 0,1 11 2,5 3,5 0,15 2,0 25 3,5 5 b.d. 0,2 1 b.d. 0,1 0,1 b.d. 18. Możliwość spędzenia świąt + - + + - - - + + 19. Odległość od PKP (w km) 2 2 6 12 28 25 b.d. 30 10 3 1 2,5 2,5 0,15 2 0,1 km) 17. Odległość od lasu 20. Odległość od PKS (w km) 0,5 b.d. Objaśnienia: Oznaczenia obiektów: 1 – Teresa Wołyniec (Śmiechów), 2 – Krystyna Skrzypczak (Śmiechów), 3 – Solra (Pleśna), 4 – Leśny Dworek (Linowo), 5 – Dolina Stawów (Chociwle Kol.), 6 – Lisówka (Lisowo), 7 – Elżbieta Suska (Rosnowo), 8 – Bogdan Gronostaj (Osada Kniejów), 9 – Elżbieta Kacperek (Maszkowo); * – kategoria obiektu (liczba słoneczek), st – kategoria standard, ↑ – cena minimalna, „+” – element występuje, „-” – element nie występuje, b.d. – brak danych. Źródło: Badania własne oraz: Polska Federacja Turystyki Wiejskiej, http://www.agroturystyka.pl, 2006. Przynależność do stowarzyszenia agroturystycznego nakłada na kwaterodawców obowiązek przedstawiania pełnych danych dotyczących nie tylko zakresu świadczonych usług, ale ponadto ich przygotowania do obsługi gości (m.in. znajomość języków obcych), jak również dostępność komunikacyjną (odległość od PKP, PKS) i położenie wobec atrakcji turystycznych (odległość od kąpieliska, lasu itp.). Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 56 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Posiadanie zbliżonej bazy danych z zakresu liczby obiektów można uznać za wzorcowe rozwiązanie. Udostępnione informacje są w pełni wystarczające dla potencjalnego turysty, zarówno krajowego, jak i zagranicznego. Ubolewać można jedynie, iż tak pełny zasób danych znaleźć można tylko we właściwych stowarzyszeniach agroturystycznych. Co więcej, jedynie część gospodarstw agroturystycznych z badanych 10 gmin należy do KOSA. Biorąc za oddające stanowi rzeczywistemu dane ODR, można uznać, że odsetek ten wynosi zaledwie 13% (tj. 9 gospodarstw z 68). Urząd statystyczny. Należy wspomnieć również o niedoskonałościach statystyki publicznej, opracowywanej przez Główny Urząd Statystyczny oraz oddziały regionalne. Zauważa się m.in. coraz uboższą statystykę z zakresu turystyki na poziomie gmin; roczniki wojewódzkie coraz częściej zawierają dane dla poszczególnych powiatów, z jednoczesnym pominięciem gmin. Zmienia się również zakres publikowanych danych, niestety w wielu przypadkach – staje się on uboższy. Dla przykładu, dane dotyczące pokoi gościnnych (kwater prywatnych) podlegały ewidencji w latach 1995-1999. Kwatery agroturystyczne, będące częścią infrastruktury turystyki wiejskiej, ujmowano w osobnej pozycji w latach 1998-2002. Co więcej, zmiany odnotowano również w okresach rocznych, zawierających poszczególne dane. I tak, dla bazy agroturystycznej w latach 19981999 ujmowano ją w okresach I-IX oraz X-XII, natomiast w latach 2000-2002 – IIII, IV-VI, VII-IX, X-XII. Zmiany w statystyce publicznej powodują, że: • praktycznie niemożliwym staje się porównywanie danych odnośnie turystycznej bazy noclegowej w poszczególnych latach; wyniki okazują się bowiem wyraźnie zróżnicowane – odbiegające od stanu rzeczywistego, • urzędy statystyczne nie posiadają pełnego rozeznania w wyposażeniu gmin w obiekty turystyczne. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 57 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Tabela 6 Liczba obiektów noclegowych w latach 2003-2004 wg statystyki GUS Lp. Gmina 2003 ogółem 2004 w tym ogółem całoroczne w tym całoroczne 1 2 3 4 5 6 1. Biesiekierz 4 4 4 4 2. Będzino - - - - 3. Biały Bór* - - - - 4. Bobolice* - - 1 - 5. Manowo 2 - 1 - 6. Malechowo - - - - 7. Polanów* 1 1 1 1 3 4 5 6 1 2 8. Sianów* 2 1 2 1 9. Świeszyno 1 1 1 1 10. Tychowo - - - - Łącznie 10 7 10 7 Objaśnienia: * - w gminach miejsko-wiejskich ujęto jedynie obszar wiejski. Źródło: Bank Danych Regionalnych, Główny Urząd Statystyczny, http://www.stat.gov.pl, 2006. Zgodnie z danymi GUS, na terenie badanych 10 gmin w latach 2003 i 2004 znajduje się jedynie 10 obiektów noclegowych, z czego 7 – całorocznych (tab. 6). W obu latach stan liczebny bazy noclegowej nie zmienił się, nastąpiła jedynie „przesunięcie” pomiędzy poszczególnymi gminami. Pomimo, iż dane tab. 6 zawierają jedynie informacje z obszarów wiejskich, należy stwierdzić, że dane urzędów statystycznych są niepełne. W latach 1998-2002 GUS publikował dane dotyczące bazy agroturystycznej (tab. 7). Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 58 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Tabela 7 Wielkość bazy agroturystycznej w badanych gminach w latach 1998-2002 wg GUS Lp. Gmina Baza agroturystyczna Liczba obiektów Liczba miejsc noclegowych 1998 1999 2000 2001 2002 1998 1999 2000 2001 2002 1. Biesiekierz - - - - - - - - - - 2. Będzino 3 3 4 3 1 32 33 55 39 18 3. Biały Bór* - - - - - - - - - - 4. Bobolice* - - 1 1 - - - 6 8 - 5. Manowo - - 1 - - - - 10 - - 6. Malechowo - - - - - - - - - - 7. Polanów* - - - - - - - - - - 8. Sianów* - - - - - - - - - - 9. Świeszyno - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 3 3 5 4 1 32 33 71 47 18 10. Tychowo Łącznie Objaśnienia: * - w gminach miejsko-wiejskich ujęto jedynie obszar wiejski; dane za latach 1998-1999 dotyczą okresu I-X, za lata 2000-2002 – VII-IX. Źródło: Bank Danych Regionalnych, Główny Urząd Statystyczny, http://www.stat.gov.pl, 2006. Trudno zgodzić się z danymi GUS, wg których nastąpiło radykalne zmniejszenie wielkości bazy agroturystycznej w latach 2001-2002. Zgodnie z zawartymi informacjami, przeciętne gospodarstwo agroturystyczne dysponowało następującą liczbą miejsc noclegowych: • w 1998 r. – 10,7; • w 1999 r. – 11,0; • w 2000 r. – 14,2; • w 2001 r. – 11,8; • w 2002 r. – 18,0. Pewne nieścisłości statystyczne zauważalne są w przypadku analizy wielkości ruchu turystycznego w bazie agroturystycznej w badanych gminach (tab. 8). Okazuje Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 59 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska się bowiem, iż w 1999 r., gdy zidentyfikowano 3 gospodarstwa, nie zostały one odwiedzone przez ani jednego turystę. Trudno taki stan rzeczy przyjąć za prawdziwy! Tabela 8 Wielkość ruchu turystycznego w bazie agroturystycznej w badanych gminach w latach 1998-2002 wg GUS Lp. Gmina Wielkość ruchu turystycznego w skali całego roku Korzystający z noclegów Liczba udzielonych noclegów 1998 1999 2000 2001 2002 1998 1999 2000 2001 2002 1. Biesiekierz - - - - - - - 181 - 254 179 95 1586 - 3. Biały Bór* - - - - - - - - - - 4. Bobolice* - - 24 15 - - - 296 187 - 5. Manowo - - 55 - - - - 218 - - 6. Malechowo - - - - - - - - - - 7. Polanów* - - - - - - - - - - 8. Sianów* - - - - - - - - - - 9. Świeszyno - - - - - - - - - - 10. Tychowo - - - - - - - - - - 181 - 333 194 95 1586 - 2. Będzino Łącznie - - 2506 1632 3020 1819 745 745 Objaśnienia: * - w gminach miejsko-wiejskich ujęto jedynie obszar wiejski. Źródło: Bank Danych Regionalnych, Główny Urząd Statystyczny, http://www.stat.gov.pl, 2006. Porównanie danych z tab. 7 i tab. 8 wykazać można, iż chociaż w 1999 r. zewidencjonowano bazę agroturystyczną w gm. Będzino statystyka publiczna nie podaje w ogóle liczby korzystających z noclegów, a tym samym – liczby udzielonych noclegów. Analizując tab. 8 można ponadto obliczyć średni czas pobytu turysty w gospodarstwie agroturystycznym w analizowanych gminach. I tak wynosił on: • w 1998 r. – 8,8 dni, • w 2000 r. – 9,1 dni, • w 2001 r. – 9,4 dni, • w 2002 r. – 7,8 dni. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 60 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Właściwe urzędy gmin. Popularną praktyką stosowaną w ostatnich latach przez samorządy stało się umieszczanie turystycznej bazy noclegowej w Internecie. Medium to daje nieograniczone możliwości dostępu do wielu informacji, niestety ich poziom i jakość często pozostawia wiele do życzenia. Spośród 10 badanych gmin, jedynie Biesiekierz nie posiada własnej strony internetowej. Pozostałe jednostki umieszczają na swoich witrynach informacje nt. obiektów noclegowych (tab. 9). Tabela 9 Liczba turystycznych obiektów noclegowych wg internetowej bazy danych urzędów gmin Lp. Gmina Gospodarstwa Pola Ośrodki Hotele Pokoje Inne Łącznie agroturystyczna biwakowe wypoczynkowe 1. Biesiekierz 2. gościnne obiektów - - - - - - - Będzino 12 1 3 - 4 1 21 3. Biały Bór* 3 - - - - 1 4 4. Bobolice* 12 - - - 3 5 20 5. Manowo 4 - 4 - 5 - 13 6. Malechowo 8 1 - - - 1 10 7. Polanów* 9 - - - - - 9 8. Sianów* 11 - - - - 2 13 9. Świeszyno 1 3 1 1 - - 6 2 - - - 3 - 5 62 5 8 1 15 10 101 10. Tychowo Łącznie Objaśnienia: * - w gminach miejsko-wiejskich ujęto jedynie obszar wiejski. Uwaga: gmina Biesiekierz nie posiada własnej strony (jedynie w Biuletynie Informacji Publicznej – BIP). Źródło: Badania własne oraz strony internetowe poszczególnych gmin. Na stronach internetowych 9 gmin zewidencjonowano 101 obiektów noclegowych, z tego aż ponad 60% stanowią gospodarstwa agroturystyczne. Należy z przykrością stwierdzić, iż samorządy bardzo słabo dbają o poziom informacji turystycznej poprzez Internet. Trudno mówić o jakiejkolwiek poddanej standaryzacji bazie informacji, a tym bardziej o skonsolidowanym systemie. Zazwyczaj są to rozproszone, wybiórcze dane dotyczące nawet nie wszystkich obiektów. Nader rzadko zdarza się, aby zamieszczano Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 61 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska pełną liczbę miejsc noclegowych. Brakuje też informacji o standardzie obiektów, ich kategoryzacji, nie ma także ich klasyfikacji. Warto porównać dane z tab. 4 i 9 Okazuje się, że liczba gospodarstw agroturystycznych w obu przypadkach jest zbliżona (68 i 62). Niestety, znaczne zróżnicowanie zauważa się w rozbiciu na poszczególne gminy. Inne źródła. Stan liczebny bazy turystyki wiejskiej wraz z agroturystyką jest często przedmiotem wielu badań. Dla przykładu, W. Krupińska (2003, s. 164) oszacowała liczbę gospodarstw agroturystycznych w poszczególnych powiatach województwa zachodniopomorskiego. I tak, dla analizowanych jednostek wynosiła ona: w powiecie białogardzkim – 6, w powiecie koszalińskim – 47, w powiecie sławieńskim – 72, w powiecie szczecineckim – 36. Łącznie liczba gospodarstw agroturystycznych w 4 powiatach wynosiła 161; średnio 6,7 obiektów w każdej gminie. Wielkość ta zbliżona jest do średnich obliczonych z danych ODR (6,8). Proponowane możliwości rozwoju bazy danych. Obecny stan rzeczy stwarza nie tyle możliwość, co nawet konieczność, pełnej inwentaryzacji stanu zagospodarowania turystycznego. Współczesny turysta staje się coraz wygodniejszy i wymagający. Wybierając potencjalną ofertę swojego wypoczynku, coraz częściej bazuje na danych internetowych. W przypadku braku zdecydowania z jego strony co do konkretnej gminy czy obiektu, sugeruje się często informacjami z sieci. Dotyczy to głównie przypadków, kiedy np. dany pobyt nie byłe efektem rekomendacji krewnych lub znajomych, jak to często ma miejsce w przypadku wypoczynku w gospodarstwach agroturystycznych. Właściwie przygotowana witryna musi być przejrzysta, a przede wszystkim funkcjonalna. Zaleca się tym samym dokonanie pełnych badań inwentaryzacyjnych, które objęłyby nie tylko stan ilościowy bazy noclegowej, ale również pewne aspekty jakościowe. Pewnym wzorcem mogłyby się okazać modele stosowane przez stowarzyszenia agroturystyczne. Proces tworzenia internetowej bazy danych byłby stosunkowo prosty. Należałoby, przy szerokim udziale urzędów gmin, przeprowadzić inwentaryzację zagospodarowania turystycznego w poszczególnych gminach, a tym Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 62 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska samym określić liczbę i rozmieszczenie obiektów noclegowych. W dalszej kolejności należałoby przeprowadzić badania ankietowe, poparte wywiadem, których efektem byłoby uzyskanie szerokiego zakresu danych dotyczących danego obiektu. Następnie należałoby poddać standaryzacji uzyskane informacje, a następnie umieścić na stronie internetowej. W tym celu proponuje się wykorzystać witrynę Regionalnego Centrum Informacji Turystycznej Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Pomorza Środkowego (http://www.it-pomorze.pl). Turystyka wiejska w opinii jednostek samorządu terytorialnego W ramach realizacji niniejszego opracowania wykonano badania wśród badanych samorządów terytorialnych. Ich celem było m.in. wykazanie znajomości gmin nt. stanu turystyki wiejskiej. Starano się ponadto zidentyfikować podstawowe bariery ograniczające jej rozwój. Na 10 gmin odpowiedziały 8; jedynie z Biesiekierza i Białego Boru nie otrzymano wypełnionych ankiet. Badane gminy zostały poproszone o ukazanie metodą bonitacji punktowej hierarchii rodzajów turystyki, w tym znaczenie turystyki wiejskiej (tab. 10). Tabela 10 Hierarchia* rodzajów turystyki wg badanych gmin Polanów Sianów Świeszyno Tychowo Średnio Manowo Turystyka wiejska z Malechowo 1. Rodzaj turystyki Będzino Lp. 5 5 5 5 4 3 4 4,4 agroturystyką 2. Turystyka weekendowa 5 0 4 5 5 5 5 4,1 3. Turystyka ekologiczna 4 5 4 3 4 4 2 3,7 4. Turystyka krajoznawcza 3 2 4 4 5 4 3 3,6 (poznawcza) 5. Turystyka wypoczynkowa 2 0 5 4 3 5 3 3,1 6. Turystyka kwalifikowana 3 0 4 2 5 2 4 2,9 (specjalistyczna) 7. Turystyka zdrowotna 4 0 2 1 0 3 0 1,4 8. Turystyka biznesowa 2 0 0 0 0 2 0 0,6 Objaśnienia: w skali 0-5. Źródło: Badania własne. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 63 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Wyniki badań, udostępnione przez 7 gmin wskazują, iż turystyka wiejska wraz z agroturystyką stanowi najważniejszy rodzaj turystyki (średnio oceniony na 4,4 na max. 5 punktów). Co ciekawe, została ona oceniona wyżej niż tradycyjna turystyka wypoczynkowa czy krajoznawcza i specjalistyczna. Aż 4 gminy przypisały jej najwyższą wartość, kolejne 2 – 4 pkt., a 1 – 3 pkt. Pewnym potwierdzeniem ww. wyników zdają się być informacje uzyskane nt. atutów badanych gmin pod kątem turystyki (tab. 11). Tabela 11 Hierarchia* atutów badanych gmin pod kątem turystyki Lp. Cecha Będzino Bobolice Malechowo Manowo Polanów Sianów Świeszyno Tychowo Średnio 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 5 5 5 5 5 5 5 5 5,0 4 5 5 5 5 5 4 5 4,8 3 4 5 6 7 8 9 10 11 4 5 5 5 3 5 4 4 4,4 1. Walory przyrodnicze 2. Życzliwa postawa usługodawców (właścicieli obiektów noclegowych) 1 3. 2 Życzliwa postawa społeczności lokalnej wobec turystów 4. Dostępność komunikacyjna 4 5 4 5 2 3 3 4 3,8 5. Baza noclegowa 5 4 2 3 4 4 1 1 3,0 6. Walory antropogeniczne 1 2 3 4 3 5 2 3 2,9 7. Baza żywieniowa (w tym kuchnia regionalna) 3 4 2 4 1 5 2 2 2,9 Baza towarzysząca 2 3 2 3 3 5 2 1 2,6 8. Objaśnienia: w skali 0-5. Źródło: Badania własne. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 64 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Okazuje się, iż badane samorządy najczęściej wskazują na te walory (wartości, atuty) turystyczne, które są bardzo istotne szczególnie dla turystyki wiejskiej i agroturystyki (tab. 11). Za najważniejszy walor uznano przyrodę, ale wysokie wartości uzyskały również postawy usługodawców oraz lokalnej społeczności wobec turystów. Zasadniczym problemem okazało się zinwentaryzowanie bazy turystyki wiejskiej. Zapytanie dotyczyło liczby obiektów i miejsc noclegowych dla turystyki wiejskiej oraz agroturystyki. Okazało się, iż w większości przypadków (6 gmin na 8) podano, iż obiektów (oraz miejsc) agroturystycznych było więcej niż obiektów turystyki wiejskiej! Zważywszy na fakt, iż agroturystyka jest częścią szeroko rozumianej turystyki wiejskiej, ww. dane nie mogą być wiarygodne. W związku z powyższym w opracowaniu nie ukazano ww. danych uzyskanych z właściwych urzędów gmin. Znaczenie turystyki wiejskiej w danej gminie nie wynika jedynie z posiadania odpowiednich walorów czy dostępności komunikacyjnej oraz infrastruktury turystycznej. Zasadniczą rolę odgrywa stosunek samorządu do turystyki, a tym turystyki wiejskiej. Wyraża się to m.in. jej potencjalnym znaczeniem w rozwoju gminy(tab. 12). Tabela 12 Znaczenie turystyki wiejskiej w rozwoju gmin Polanów Sianów Świeszyno Tychowo 1. Turystyka wiejska - - - + - + - 2 + + + + - + - + 6 - - - - - - - - 0 - - - - - - - - 0 Średnio Manowo - gmin (liczba wskazań) Malechowo wiejskiej w rozwoju Bobolice Miejsce turystyki Będzino Lp. odegra główną rolę 2. Znaczenie turystyki wiejskiej będzie drugoplanowe, aczkolwiek istotne 3. Turystyka wiejska będzie miała marginalne znaczenie 4. Turystyka wiejska nie odegra praktycznie żadnej roli Objaśnienia: ‘+’ – element występuje, ‘-‘ – element nie występuje. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 65 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Źródło: Badania własne. Badane gminy dość wysoko oceniają potencjalne znaczenie turystyki wiejskiej w rozwoju. Dwie z nich (Polanów, Świeszyno) wskazały, iż odegra ona główną rolę, pozostałe 6 widzą jej rolę jako drugoplanową, ale isotną. Niniejszy fakt świadczy na korzyść turystyki wiejskiej, podkreśla jej znaczenie dla badanych gmin. Znaczenie turystyki wiejskiej winno być również udokumentowane odpowiednim zapisem w dokumentach planistycznych gmin. Wszystkie samorządy wskazały, iż taki zapis został zawarty, chociaż poszczególne gminy różnie go precyzowały (tab. 13). Tabela 13 Turystyka wiejska w strategii rozwoju gmin Lp. 1. Gmina Będzino Turystyka wiejska w strategii rozwoju gmin Rozwój bazy noclegowej Wytyczenie szlaków turystycznych, (piesze, rowerowe, kajakowe) Budowa bazy sportowo – rekreacyjnej Rozwój bazy żywieniowej 2. Bobolice Wykorzystanie w gminie lokalnych zasobów w taki sposób, aby stanowiły bazę dla rozwoju. Istotnym elementem jest objęcie tych zasobów stałą ochroną tak, aby mogły stanowić odnawialny z punktu widzenia gospodarczego zasób gminy 3. Malechowo Rozwój wiosek tematycznych i uatrakcyjnienie przez to miejscowości 4. Manowo Wskazane są działania warunkujące i wspomagające prawidłowy rozwój turystyki wiejskiej wraz z agroturystyką 5. Polanów Rozbudowa bazy noclegowo – gastronomicznej Rozbudowa bazy rekreacyjno – sportowej Rozbudowa bazy informacyjnej, serwisowej i usługowej Tworzenie gospodarstw agroturystycznych Tworzenie miejscowości weekendowych domków całorocznych Tworzenie ośrodków leczniczo – sanatoryjnych zielonych szkół oraz domów spokojnej starości Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 66 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 6. Sianów Tworzenie turystyki kwalifikowanej z połączeniem działalności gospodarstw agroturystycznych 7. Tychowo Tworzenie infrastruktury turystycznej: wyznaczanie szlaków rowerowych i pieszych tworzenie małej infrastruktury technicznej zbiornik retencyjny Promocja turystyki: centrum szkoleniowe podnoszące świadomość stworzenie systemu informacji turystycznej opracowanie materiałów informacyjno-promocyjnych Źródło: Badania własne. Analizowane gminy wskazywały najczęściej na rozwój bazy noclegowej. Zagadnienie rozwoju turystyki wiejskiej dotyczyły ponadto jej promocji, rozwoju infrastruktury turystycznej i paraturystycznej. Samorządy jednomyślnie deklarują i podejmują współpracę z gestorami obiektów noclegowych (zarówno agroturystycznych, jak i turystyki wiejskiej) lub właściwymi stowarzyszeniami agroturystycznymi. Najczęściej wskazywane odpowiedzi w tym zakresie dotyczą: • szkoleń i doradztwa, • promocji, • wsparcia finansowego, • współpracy z mediami w zakresie propagowania turystyki wiejskiej i agroturystyki, • rozwiązań instytucjonalnych (współpraca w ramach lokalnej organizacji turystycznej). Samorządy wskazały ponadto na najczęściej podejmowane działania na rzecz turystyki wiejskiej (tab. 14). Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 67 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Tabela 14 Działania gmin na rzecz turystyki wiejskiej Polanów Sianów Świeszyno Tychowo 1. Rozpoznanie rynku + - - + - - - 3 + + + + + + + + 8 - + - + + + + - 5 + + + + + - + + 7 + + + + + + + - 7 + + - + + + + - 6 Średnio Manowo + gmin (liczba wskazań) Malechowo wiejskiej w rozwoju Bobolice Miejsce turystyki Będzino Lp. turystyki wiejskiej w gminie (badania, analizy) 2. Promocja gminy jako atrakcyjnego miejsca wypoczynku 3. Oznakowanie tras, szlaków, obiektów kulturalnych i innych 4. Dbanie o estetykę i czystość gminy 5. Udostępnianie lokali i pomieszczeń na kursy i szkolenia rolników w zakresie działalności agroturystyki i turystyki wiejskiej 6. Organizowanie i prowadzenia kursów i szkoleń rolników w zakresie działalności i agroturystyki i turystyki wiejskiej Objaśnienia: ‘+’ – element występuje, ‘-‘ – element nie występuje. Źródło: Badania własne. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 68 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Wszystkie analizowane gminy wskazały na prowadzoną promocję turystyki wiejskiej i agroturystyki (tab. 14). Jest to najczęściej podejmowane działanie. Istotne znaczenie przypisuje się również estetyzacji gmin oraz wsparcia w ramach kursów i szkoleń. Ubolewać należy jedynie nad nisko ocenionym rozpoznaniem rynku turystyki. Badanie rynku turystycznego (w tym turystyki wiejskiej i agroturystyki) jest bowiem podstawowym elementem warunkującym rozwój gospodarki turystycznej. Nie można podejmować efektywnej i skutecznej promocji bez właściwego rozeznania na rynku turystycznym. Wielokrotnie prowadzone badania wśród samorządów woj. pomorskiego i zachodniopomorskiego wykazały, iż ten etap jest najczęściej pomijany w lokalnej polityce turystycznej gmin. Jest to zasadniczy błąd. Gminy powinny mieć właściwe rozeznanie co do potrzeb gmin odnośnie turystyki. Muszą orientować się nie tylko w kwestiach mocnych stron turystyki wiejskiej, ale umiejętność ta winna obejmować także rozpoznanie barier. Do najczęściej wymienianych ograniczeń rozwoju turystyki wiejskiej zaliczono: • bariery instytucjonalne – brak dobrze rozwiniętych komórek organizacyjnych w urzędach, które będą (są) odpowiedzialne za rozwój turystki wiejskiej, • bariery proceduralne – brak jasnych zasad funkcjonowania obiektów turystyki wiejskiej i z ich klasyfikacją gospodarczą, niejasne procedury w ubieganiu się o środki finansowe zewnętrzne, brak planu zagospodarowania przestrzennego, • bariery finansowe – brak tanich i przystępnych kredytów, niewystarczające środki w budżecie gminy na turystykę, brak ulg finansowych, trudno dostępne dotacje finansowe na inwestycje, brak kapitału zagranicznego, zubożenie społeczeństwa wiejskiego, • bariery społeczne – mała aktywność społeczna, mała wiedza o dostępie środków unijnych, negatywne skutki bezrobocia szczególnie na terenach popegerowskich, stosunkowo niskie wykształcenie, strach przed niepowodzeniem, brak tradycji turystycznych w gminie, • inne – sezonowość działalności, brak atrakcji turystycznych. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 69 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 7. ANALIZA UWARUNKOWAŃ TWORZENIA WIĘZI REGIONALNOKULTUROWYCH Jak wykazują badania słabość więzi społecznych opartych na wartościach historyczno-kulturowych związanych z danym obszarem mają istotne znaczenie w rozwijaniu przedsiębiorczości oraz kształtowaniu postaw ludzkiej aktywności4. Zagadnienie swoistości zachowań społecznych mieszkańców gmin objętych projektem (podobnie jak ogólnie Ziem Zachodnich i Północnych Polski) wywodzi się z powojennych migracji. Ziemie te stały się miejscem zderzenia kultur. Ich współczesną sytuację badacze przedmiotu określają jako „społeczności postmigracyjne”5. Gminy objęte programem Leader+ wchodzą w skład podregionu koszalińskiego, stanowiącego trzon Pomorza Środkowego, które miało wyjątkowo trudny start w nowym układzie politycznym po II wojnie światowej, a skutki polityki gospodarczej ustroju socjalistycznego obciążyły procesy przekształceń społeczno-gospodarczych po 1989 roku. Niski poziom industrializacji, handlu i usług, ograniczały pełne wykorzystanie lokalnych surowców mineralnych oraz istniejącego potencjału demograficznego. Przełom lat 80. i 90. przyniósł dodatkowo nowe zjawiska kryzysowe w lokalnej gospodarce. Konwergencja tych faktów hamuje aktywizację gospodarczą gmin, które należały i należą nadal do słabiej rozwiniętych pod względem ekonomicznym jednostek w Polsce. 4 Ambroziak W., Włodarek J., 1996, Funkcje społeczności lokalnej w rozwiązywaniu problemów społecznych, (w:) Podmiotowość społeczności lokalnych, Poznań; Kołodziejczyk D., 1999, Czynnik ludzki w rozwoju obszarów wiejskich (na przykładzie byłego województwa koszalińskiego), IER i GŻ, Studia i Monografie nr 89, Warszawa. 5 Bratkowski J., 2003, Tradycja i polityka. Wpływ tradycji kulturowych polskich regionów na współczesne zachowanie społeczne i polityczne, ISUW, Warszawa. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 70 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 8. TOŻSAMOŚĆ REGIONALNA A PROCESY INTEGRACYJNE. POCHODZENIE TERYTORIALNE LUDNOŚCI Długotrwała obecność na tych terenach niemieckich struktur państwowych i kulturowych, a także sposób zmiany tej sytuacji po 1945 roku nie wpłyną na jedność regionu w sensie kulturowym. Na terytorium województwa zachodniopomorskiego w całym okresie powojennym dokonywały się istotne zmiany struktury gospodarczej i demograficznej mieszkańców wsi. Przemiany demograficzne wynikały ze specyficznych, właściwych dla Ziem Zachodnich i Północnych Polski procesów, zapoczątkowanych powojenną repatriacją ludności niemieckiej i zasiedleniem tego regionu osadnikami polskimi. Proces migracji osadniczych zasadniczo przypada na pierwsze pięciolecie powojenne. W efekcie na obszarze gmin znalazły się trzy grupy mieszkańców6: - osoby przybyłe z Ziem Dawnych, należących do Polski przed 1939 rokiem (stanowiły one większość mieszkańców), - osoby przesiedlone z terenów zajętych przez ZSRR (druga liczebnie grupa migrantów), - osoby należące do miejscowej ludności, uznane za autochtonów po przeprowadzeniu postępowania weryfikacyjnego lub rehabilitacyjnego (najmniejszy odsetek mieszkańców)7. Taki skład mieszkańców wyróżniał się odmiennymi cechami demograficznymi, wśród których wymienić należy te, moderujące w kolejnych latach rozwój ludności8: - duży odsetek dzieci w wieku poniżej 12 lat (w tej grupie najmłodsze roczniki urodzone na ziemiach „odzyskanych” otwierały nowe pokolenie mieszkańców), - mniejszy odsetek młodzieży 12-17 lat, co było naturalnym zjawiskiem, przy młodej strukturze dorosłych, - grupę wiodącą osiedleńców stanowiła ludność dorosła w wieku mobilnym, 6 Stopiczyński T., 1996, Rozwój i struktura demograficzna ludności Ziem Zachodnich i Północnych Polski, (w:) Demografia i społeczeństwo ziem Zachodnich i Północnych 1945-1995. Próba bilansu, (red.) E. Frątczak, Z. Strzelecki, PTE, Warszawa, s.247. 7 Warto dodać, że z grupy autochtonów rekrutowali się w późniejszych latach emigranci na stałe do państw niemieckich w ramach tzw. akcji łączenia rodzin, która miała najpierw zabarwienie polityczne, a potem głównie ekonomiczne. 8 Stopiczyński T., 1996, Rozwój i struktura demograficzna ludności Ziem Zachodnich i Północnych Polski, (w:) Demografia i społeczeństwo ziem Zachodnich i Północnych 1945-1995. Próba bilansu, (red.) E. Frątczak, Z. Strzelecki, PTE, Warszawa, s.249. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 71 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska - mały odsetek starców, co wynikało z niewielkiego uczestnictwa ich w napływie (ale wiązało się z brakiem osób do przekazywania tradycji). Powstała mozaika etniczna i kulturowa, zapoczątkowała nowe procesy społeczne, prowadzące w efekcie do integracji wzorców kulturowych, jednak o istotnym zróżnicowaniu przestrzennym. Stopień procesów integracyjnych jest trudny do zidentyfikowania empirycznego, bez odpowiednich badań analitycznych. Dla zrozumienia większości uwarunkowań trzeba odwołać się do przeszłości i uwzględnić historyczne aspekty kształtowania się interesujących na kultur regionalnych i etnicznych. Trzeba zdać sobie sprawę, że stopień odrębności mieszkających grup, inaczej poziom tożsamości jest wysoce zróżnicowany. Poziom zróżnicowania poczucia tożsamości mieszkańców wsi, uzależniony był w podstawowym zakresie od faktu, czy była to grupa etniczna, czy regionalna. Grupy etniczne to zbiorowości wywodzące się historycznie z innej grupy narodowej, charakteryzującej się odrębnością kulturową, językową i często też religijną. Takie grupy tworzą osadnicy ukraińscy (głównie gmina Biały Bór) oraz Niemiecy pozostali po przesiedleniach z lat 40. Grupy regionalne wywodzą się z etniki polskiej i choć pochodzą geograficznie z różnych stron kraju, to kultywowanie wielu wspólnych tradycji narodowych, w tym wspólnoty pochodzenia, zbieżności wielu elementów kultury i wspólna „podstawa językowa” stwarzają jakby dla wszystkich grup regionalnych wspólny mianownik – przynależność do narodu polskiego9. Dystans kulturowy między grupami regionalnym, jest dużo mniejszy (choć istnieje), niż w zderzeniu z grupami etnicznymi. Grupy etniczne, np. Ukraińcy, historycznie stanowiący w państwie polskim mniejszość, były diametralnie w różnej sytuacji. Odmienność cech kultury sprzyjał kształtowaniu się odrębności i poczuciu własnej tożsamość. Podtrzymywanie własnych cech kulturowych (także języka i wyznania) było tu jakby obowiązkiem. Wszystkie definiowane poziomy tożsamości, miały istotne znaczenie w procesie zderzenia się i mieszania grup. Proces ten prowadzący do integracji, był jak wiadomo w różnym stopniu realizowany. Im tożsamość grup była silniejsza, im dystans między „my-oni” większy, tym proces ten był silniejszy, ale w mniejszym stopniu przynosił efekty scalania (skutek ścierania się). 10 9 Szyfer A., 1996, Tożsamość etniczna i regionalna a procesy integracji, (w:) Demografia i społeczeństwo ziem Zachodnich i Północnych 1945-1995. Próba bilansu, (red.) E.Frątczak, Z.Strzelecki, PTE, Warszawa, s.570. 10 W rzeczywistość sytuacja był bardzo skomplikowana. Jedne wsie były zamieszkiwane przez jedną, dwie grupy, stanowiąc większość o wspólnym etnicznym, czy regionalnym pochodzeniu. Ale były i takie Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 72 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska W efekcie obszar zamieszkuje głównie ludność napływowa o etiologii heterogenicznej, cechująca się odmiennymi procesami ludnościowymi11. W całym powojennym okresie, nie wspomagano spontanicznej integracji grupy ludności rodzimej z grupami przybyszów z innych regionów, co przyczyniło się do utrzymania odrębności cech społeczno-kulturowych poszczególnych grup, czyli dwukulturowości. Grupy te reprezentowały inny poziom kultury, inny styl zachowania na rynku pracy. Powodowało to, że procesy integracyjne przebiegały dość wolno. Brak było również takiego systemu oświaty, który by sprzyjał integracji. W systemie tych instytucji największą rolę w procesie integracji społecznej odegrał Koszaliński Ośrodek Naukowo-Badawczy, podejmujący badania tej społeczności i jej uwarunkowań regionalno-kulturalnych. Dużo mniejszą rolę odegrała Wyższa Szkoła Wojskowa oraz Politechnika Koszalińska12. Pochodzenie terytorialne ludności wiejskiej gmin objętych projektem jest zróżnicowane, co wynika z procesów społeczno-ekonomicznych jakie zaszły bezpośrednio po wojnie, jak i w latach następnych. Badanie to nie jest obecnie prowadzone przy okazji Narodowego Spisu Ludności, zatem wnioskowane w tej kwestii jest niezmiernie ograniczone. Dla zobrazowania w sposób bardzo pośredni migracyjnego charaktery badanych gmin, przedstawiono w tabeli 1, udział ludności z dwóch grup wiekowy według okresu zamieszkiwania, posługując się danymi z NSP 2002. Starsza subpopulacji w wieku 40-49 lat, zawiera w sobie potencjalnie pierwsze pokolenie urodzone na tych ziemiach. Jednak zauważam, że średnio tylko 1/3 z tej grupy mieszka w swojej gminie od urodzenia. Pamiętać należy, iż ludność ta podlegała silnym wpływom migracyjnym w latach 70., kiedy to rozpoczął się okres forsownej urbanizacji i industrializacji kraju. Wówczas wchodząca w wiek produkcyjny młodzież emigrowała z koszalińskiego do dużych ośrodków przemysłowych, szczególnie na południe kraju. W latach 90. wraz z załamaniem się w kraju monostruktur przemysłowych, w których to ludność pochodzenia chłopskiego znajdowała miejscowości, gdzie osiedlali się mieszkańcy kilkunastu grup (szczególnie dotyczy to zakładanych osiedli pegeerowskich), gdzie ze względu na duże zróżnicowanie zbiorowości, poczucie własnej odrębności było trudne do kontynuowania. Na tle tych procesów nieco inaczej przebiegało osadnictwo ukraińskie. Było ono przymusowe i najpóźniejsze. Mimo stałych ograniczeń, poczucie własnej tożsamości wzrastało. Wzrastała też aktywność społeczna, kulturalna, tworzyła się własna inteligencja. Grupa ta była więc faktycznie mniejszością narodową, a jej podatność na integrację bardzo mała. 11 Zdrojewski E. Z., 1972, Procesy przemian demograficznych w województwie koszalińskim w latach 1946 - 1968, Poznań - Koszalin. 12 Politechnika Koszalińska, wcześniej Wyższa Szkoła Inżynierska od początku swojej działalności nastawiona była raczej na poprawę warunków życia technicznego niż kulturalnego. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 73 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska zatrudnienie, odnotowany został proces migracji powrotnej z województw południowych. Zobrazowanie tego procesu w agregacji gminami jest niemożliwe, z uwagi na brak dostępnych danych. U podstaw migracji powrotnych leżały głównie motywy ekonomiczne (utrata pracy w miejscu zamieszkania, wysokie koszty utrzymania) i motywy rodzinne (chęć powrotu do rodziny). Proces ten może wskazywać na istnienie więzi regionalnych osób urodzonych w okresie pierwszego powojennego wyżu demograficznego na tych ziemiach. Druga grupa przedstawiona w tabeli 1 to dla porównanie roczniki urodzone w okresie drugiego wyżu demograficznego (echa powojennego wyżu). Daje to pozorne zestawienie dzieci i ich rodziców. Zauważamy, że tu proporcje pomiędzy grupą osób urodzonych w poszczególnych gminach i mieszkających tam stale, a grupą osób przybyłych do gminy układają się niemal odwrotnie jak w grupie starszej. Aż 60% młodzieży mieszka w gminach od urodzenia, jednak aż 20% z tej subpopulacji przybyło do tych gmin w okresie transformacji ustrojowej. Zmiana miejsca zamieszkania w tym wieku wiąże się najprawdopodobniej z decyzjami matrymonialnymi i formowaniem rodziny, jednak najsilniej na migracje wpływa możliwości pracy i miejsca zamieszkania. Potwierdzone to zostaje w wysokich odsetkach przybyłej ludności do gmin podmiejskich Koszalina (jak: Manowo 29%, Biesiekierz 29%, Sianów 24% i Świeszyno 24%), gdzie w ostatnich latach występuję silna rozbudowa suburbii, czyli w wiejskiej strefie podmiejskiej budowane są osiedla mieszkaniowe, spełniające rolę sypialni dla pobliskiego ośrodka miejskiego. Tabela 1. Ludność według okresu zamieszkiwania i wybranych grup wieku (stan na 2002 rok) Wyszczególnienie Ogółem Zamieszkała Przybyła do miejscowości aktualnego od urodzenia zamieszkania razem osoby Osoby % osoby przed 1989 w % latach r 1989-2002 osoby % osoby % w wieku 20-29 lat Będzino 1459 938 64,3 504 34,5 246 16,9 258 17,7 Biały Bór 436 268 61,5 163 37,4 78 17,9 85 19,5 Biesiekierz 763 413 54,1 348 45,6 128 16,8 220 28,8 Bobolice 836 490 58,6 340 40,7 159 19,0 181 21,7 Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 74 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Malechowo 996 682 68,5 308 30,9 138 13,9 170 17,1 Manowo 1023 523 51,1 489 47,8 190 18,6 299 29,2 Polanów 852 579 68,0 268 31,5 151 17,7 117 13,7 Sianów 1024 633 61,8 387 37,8 141 13,8 246 24,0 Świeszyno 788 440 55,8 326 41,4 135 17,1 191 24,2 Tychowo 1042 753 72,3 288 27,6 155 14,9 133 12,8 Razem 9219 5719 62,0 3421 37,1 1521 16,5 1900 20,6 w wieku 40-49 lat Będzino 1664 580 34,9 1072 64,4 907 54,5 165 9,9 Biały Bór 473 171 36,2 300 63,4 248 52,4 52 11,0 Biesiekierz 804 245 30,5 556 69,2 425 52,9 131 16,3 Bobolice 808 263 32,5 543 67,2 452 55,9 91 11,3 Malechowo 1049 449 42,8 598 57,0 504 48,0 94 9,0 Manowo 1127 184 16,3 934 82,9 732 65,0 202 17,9 Polanów 998 327 32,8 665 66,6 547 54,8 118 11,8 Sianów 1007 368 36,5 638 63,4 468 46,5 170 16,9 Świeszyno 929 211 22,7 704 75,8 524 56,4 180 19,4 Tychowo 1155 514 44,5 637 55,2 568 49,2 69 6,0 Razem 10014 3312 33,1 6647 66,4 5375 53,7 1272 12,7 Źródło: Podstawowe informacje ze spisów powszechnych, woj. zachodniopomorskie, NSP LiM 2002, PSR 2002, Urząd Statystyczny w Szczecinie, tabl. 8, str.42 (dla gmin wiejskich) lub str. 49 (dla gmin miejsko-wiejskich); dane według gmin. Sieć osadnicza Bezpośrednią barierą tworzenia więzi regionalno-kulturalnych jest rozproszenie miejscowej ludności ze względu na układ przestrzenny. W celu bliższej charakterystyki dokonano analizy sieci jednostek osadniczych za pomocą kilku wskaźników, określając różne jej aspekty. Zdecydowanie dominują wsie o małym zaludnieniu, co potwierdza przedstawiona w tabl. 2. struktura wiejskiej sieci osadniczej (szczegóły dotyczące ludności i gęstości jej zaludnienia opisane zostaną dalej). Średnia liczba mieszkańców wsi objętych projektem, przypadająca na jedną jednostkę osadniczą wyniosła w 2002 roku 160 osób, ale w poszczególnych gminach występowały znaczne dysproporcje w tym zakresie (por. rys. 1.). Najwyższe wartości tego wskaźnika w województwie Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 75 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska odnotowano w gminach nadmorskich leżących w środkowej części wybrzeża oraz na Nizinie Szczecińskiej. Podobny rozkład natężenia uzyskano analizując średnią liczbę osób związanych z rolnictwem indywidualnym na jedną jednostkę osadniczą w gminie. Również, właśnie na tych terenach zanotowano wysokie wartości. Na obszarze objętym diagnozą zdecydowanie najgorsze wskaźniki gęstości sieci osadniczej uzyskują obszary wiejskie gmin miejsko-wiejskich Polanowa, Bobolic i Białego Boru. Wynika to z faktu, iż na dużą liczbę miejscowości przypada mała liczba ludności. Przeciwna sytuacja występuje w gminie Manowo, tu jest o połowę mniej jednostek osadniczych niż średnio na diagnozowanym obszarze, na stosunkowo dużą liczbę mieszkańców gminy, ale i małą liczbę użytków rolnych. Tablica 2. Gęstość wiejskiej sieci osadniczej w gminach objętych projektem w 2002 roku Średnio Gmina Średnio osób Jednostki (mieszkańców osadnicze wsi) na 2002 jednostkę osadniczą osób (związanych z rolnictwem ind.) na jednostkę Jednostki osadnicze na 100 km2 powierzchni całkowitej Jednostki osadnicze Powierzchnia na 100 (w km2) na km2 1 jednostkę użytków osadniczą rolnych osadniczą Będzino 46 197 75 25 58 4 Biały Bór 42 80 31 16 51 6 Biesiekierz 19 235 79 16 46 6 Bobolice 68 82 28 19 99 5 Malechowo 44 145 71 19 55 5 Manowo 23 280 46 12 132 8 Polanów 81 78 22 21 94 5 Sianów 38 173 80 18 55 6 Świeszyno 30 170 43 23 98 4 Tychowo 47 155 43 13 47 7 Obszar projektu średnia 44 160 52 18 74 6 Województwo 31 164 63 15 50 7 Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 76 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Źródło: Powierzchnia, ludność w przekroju terytorialnym, GUS, Warszawa 2003, str.9, tabl.1;Rocznik Demograficzny 2003, GUS, Warszawa 2003, str. XXXVI-XL, tabl.2; Rocznik Statystyczny woj. zachodniopomorskiego 2003, tabl.3; Powszechny Spis Rolny 2002, GUS, Narodowy Spis Powszechny 2002, GUS. Z kolei wielkość powierzchni całkowitej przypadającej na 1 miejscowość w skali gmin kształtowała się od 4 km2 w gminie Będzino do 8 km2 w gminie Manowo. Wskaźnik ten ukazuje i potwierdza odwrotność wartości uzyskanych poprzez miarę jednostek osadniczych przypadających na 100 km2 całkowitej powierzchni obszaru wiejskiego gminy. Rys. 1. Średnia liczba ludności w gminie na jedną jednostkę osadniczą w 2002 roku Malechowo Sianów Bêdzino Biesiekierz Polanów Manowo Œwieszyno Bobolice Tychowo Bia³y Bór Œrednio osób (mieszkañców wsi) na jednostkê osadnicz¹ 78 - 145 145 - 173 173 - 235 235 - 280 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z tabl. 2. W tym miejscu należy wyraźnie zaznaczyć, że wskaźniki gęstości nie odzwierciedlają strukturalnego rozproszenia sieci osadniczej, przedstawiają natomiast zróżnicowanie gmin oparte na wielkości średniej arytmetycznej. Współczynniki zmienności obliczone dla gmin nie wykazują dużej dyspersji. Na podstawie dostępnych danych można stwierdzić, że zdecydowanie dominują małe jednostki osadnicze (cecha charakterystyczna dla całego województwa). Wyraźnie daje się zauważyć zależność wiejskiej sieci osadniczej od warunków naturalnych. Ogólnie na Pomorzu Środkowym występuje równoleżnikowy układ warunków naturalnych, uzależniony od istniejącego układu form morfogenetycznych. Uwzględniając uwarunkowania przyrodnicze w Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 77 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska rozwoju gospodarki obszarów wiejskich należy podkreślić, iż są one mało korzystne (za wyjątkiem Niziny Szczecińskiej, leżącej w zachodniej części województwa). Warunki naturalne są podstawowym czynnikiem wyznaczającym sposoby użytkowania ziemi i kierunki rozwoju rolnictwa. W ścisłej zależności od nich kształtuje się przede wszystkim struktura użytkowania gruntów. Od wielu już lat dokonywane są kompleksowe oceny jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Instytut Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (IUNG) po raz kolejny w 1993 roku opracował dane, oceniając cztery elementy środowiska (glebę, klimat, rzeźbę terenu i warunki wodne) wpływające w sposób najistotniejszy na przyrodnicze warunki produkcji rolniczej. Ocenę (waloryzację) wszystkich czterech wskaźników wyrażono wskaźnikiem kompleksowym jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej (jrpp), stanowiącym sumę wartości ocen poszczególnych czynników. Wartość średnia jrpp dla Polski wyniosła 66,6, zaś dla woj. zachodniopomorskiego 67,2. Znacznie korzystniej wypada tu obszar byłego woj. szczecińskiego (70,5) niż koszalińskiego (63,2). Przyjmując średni współczynnik krajowy za 1,000, możemy przestrzennie zakreślić jednostki gminne, w których uzyskano znaczne wyższy od przeciętnego w kraju (lub niższy) wskaźnik waloryzacji. Obraz przestrzenny przedstawia rys. 2. W północnej części obszaru, gminy: Będzino, Biesiekierz i Malechowo (oraz na Nizinie Szczecińskiej) – o przewadze żyznych gleb, korzystnej konfiguracji terenu występuje znacznie korzystniejsza sieć osadnicza, zaś w gminach: Biały Bór, Polanów, Bobolice, w których dominują gleby słabej jakości, duży jest udział nieużytków rolnych oraz znaczne areały lasów i wód, charakteryzują się rozproszonym i rozdrobnionym osadnictwem wiejskim. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 78 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Rys. 2. Waloryzacja jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej Postomino Dar³owo S³awno Mielno Ustronie Morskie Rewal Dziwnów Miêdzyzdroje Karnice Brojce Kobylanka Stare Czarnowo Gryfino Bielice Widuchowa Cedynia £obez Wêgorzyno Szczecinek Borne Sulinowo Drawsko Pom. Czaplinek Z³ocieniec Wieezchowo Kalisz Pom. Miros³awiec Wa³cz Tuczno Choszczno Lipiany Myœlibórz Trzciñsko Zdrój Barwice Brze¿no Dolice Przelewice Kozielice Bia³y Bór Grzmi¹ca Ostrowice Dobra Chociwiel Stara D¹browa Iñsko Marianowo Dobrzany Stargard Szczeciñski Suchañ Recz Warnice Pyrzyce Banie Chojna Radowo Ma³e Maszewo Dobra Szczeciñska Bobolice Tychowo R¹bino Œwidwin Osina Goleniów Police Ko³baskowo Resko Krzêcin Drawno Bierzwnik Cz³opa Pe³czyce wskaŸnik jrpp Polska = 1,000 Barlinek Nowogródek Pom. Moryñ < 0,900 Dêbno Mieszkowice Polanów Po³czyn Zdrój Nowogard Nowe Warpno Bia³ogard S³awoborze P³oty Przybiernów Stepnica Goœcino Karlino Rymañ Gryfice Golczewo Biesiekierz Manowo Œwieszyno Dygowo Siemyœl Kamieñ Pom. Œwierzno Wolin Malechowo Bêdzino Ko³obrzeg Trzebiatów Sianów 0,900 - 0,990 0,990 - 1,010 Boleszkowice 1,010 - 1,100 ?ród³o: obliczenia w³asne na podstawie: Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski wed³ug gmin - suplement, (red. T. Witek), IUNG, Pu³awy 1993/1994. Opisując strukturę wiejskiej sieci 1,100 < osadniczej gmin, których stopień uspołecznienia gruntów rolnych należał do największych w kraju, należy wyznaczyć pewne afiliacje implikujące w kontekście analizowanego tematu diagnozy. Po II wojnie światowej w wyniku decyzji politycznych powstały Państwowe Gospodarstwa Rolne, których koncentracja w gminach objętych diagnozą była znaczna, choć zróżnicowana. Wokół zakładów tych rozwijała się lokalna infrastruktura w postaci tzw. osiedli pegeerowskich - co było konieczne, gdyż około 50% z nich była całkowicie odizolowana od jednostek osadniczych, zaś kolejne 30% było położonych w odległości 3km od centrów osadniczych. Powstałe wówczas nowe osiedla wraz ze swoim zapleczem usługowym, utrudniały harmoniczny rozwój wsi. Mieszkańcy tych wydzielonych osiedli niezbyt chętnie włączali się do prac podejmowanych przez władze lokalne oraz wykazywali mniej inicjatywy w podejmowaniu przedsięwzięć zmierzających do poprawy warunków i poziomu życia. Największy wpływ na procesy integracyjne i dezintegracyjne tej społeczności miało państwo. Było ono projektantem i Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 79 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska wykonawcą określonego programu społecznego, politycznego i gospodarczego, nie sprzyjającego naturalnej, oddolnej integracji społecznej.13 Lata 90. wraz z likwidacją hegemoniczności sektora uspołecznionego, pociągnęły za sobą zerwanie nawet tych słabych więzi formalnych i nieformalnych, a powstanie nowych wymaga czasu oraz odpowiedniego klimatu dialogu społecznego. Pamiętać stale należy, że osobowość mieszkańców tych gmin kształtowana była w innych warunkach, a bierność społeczna, postawa roszczeniowa, konserwatyzm, ideologizacja życia społecznego, mocno utkwiły w umysłach większości obywateli. Zmiany postaw, nawyków, stylu życia, są procesami długotrwałymi, do przyśpieszenia których potrzebne są odpowiednie mechanizmy. Dlatego trudno tu jest oczekiwać dużego zaangażowania obywatelskiego w rozwiązywanie problemów lokalnych. Zjawiska w analogicznym wymiarze dotyczy również tych mieszkańców wsi, gdzie dominowało rolnictwo indywidualne. Potwierdzeniem, jest chociażby niski udział rolników indywidualnych wśród radnych. Współuczestnictwo obywateli jest możliwe przy udziale instytucji rządowych i pozarządowych oraz liderów przemian lokalnych, którzy działają na rzecz całej społeczności. Szerzej w diagnozie „Charakterystyka aktywności społecznej”. Stan i rozmieszczenie ludności Obszary wiejskie województwa zachodniopomorskiego zamieszkiwały w 1988 roku 513 784 osoby, z czego 60538 osób mieszkało w dziesięciu gminach objętych diagnozą (stanowi to 12 % ludności wiejskiej województwa). Do 1996 roku wystąpił 1,2 % wzrost ludności wiejskiej w województwie, natomiast na obszarze 10 gmin stan liczebny zasadniczo się nie zmienił. Największy ubytek zanotowano w gminach: Świeszyno (spadek o 5%), Sianów (spadek o 4%), zaś przyrost w gminach Biesiekierz (wzrost o 4%), Manowo (wzrost o 2,5%), Polanów (wzrost o 2%). Również stagnację rozwoju ilościowego populacji wiejskiej obserwujemy w odniesieniu do 2002 roku (por rys. 3). Jedynie gmina Biesiekierz odznaczyła się 10% przyrostem rzeczywistym ludności, pozostałe gminy wykazały stabilizację, za wyjątkiem 3 gmin o większej liczebnej regresji, tj. Biały Bór (spadek o 6%), Sianów i Tychowo (spadek o 4%). Przestrzenne zróżnicowanie wielkości gmin wiejskich pod kątem liczebności jest duże, jednak w analizowanych latach nie uległo znacznym zmianom. 13 Kołodziejczyk D., 1999, Czynnik ludzki w rozwoju obszarów wiejskich (na przykładzie byłego województwa koszalińskiego), IERiGŻ, Studia i Monografie nr 89, Warszawa, s. 45-46. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 80 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Najliczniejszą populację posiada gmina Będzino (9098 osób), co przekłada się na najwyższą w gminach gęstość zaludnienia (50 os/km2). Dalej w hierarchii układa się gmina Tychowo, jednak o niskiej gęstości zaludnienia (niespełna 20 os/km2), potem Malechowo, Sianów, Manowo, Polanów. Wartości opisujące stan zaludnienia według gmin przedstawia tabela 3. Najniższą liczbą mieszkańców w gminie posiada Biały Bór (3158 osób), również wykazujący najmniejszy wskaźnik gęstości zaludnienia (12 os/km2). Patrz rys. 4. Rys. 3 Dynamika zmian liczby ludności wiejskiej i związanej z rolnictwem w latach 1988-2002 (1988=100%) 110 % 105 100 95 90 1988 1996 ludność ludność ludność ludność ludność ludność 2002 lata w iejska - Polska zw iązana z rolnictw em - Polska w iejska - w oj. zachodniopomorskie zw iązana z rolnictw em - w oj. zachodniopomorskie w iejska - obszar projektu zw iązana z rolnictw em - obszar projektu Źródło: jak w tabl. 3 i 4; obliczenia własne. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 81 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Rys. 4. Gęstość zaludnienia w 2002 roku Sianów Malechowo Bêdzino Biesiekierz Manowo Polanów Œwieszyno Bobolice Tychowo Bia³y Bór w os/km2 10 - 20 20 - 30 30 - 40 40 - 60 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z tablicy 3. Poddany diagnozie obszar 10 gmin (za wyjątkiem gminy Będzino), podobnie jak całe województwo zachodniopomorskie należy do regionów o niskim zaludnieniu obszarów wiejskich. Gminy o dużej liczebności występują na południu kraju (Małopolska, Śląsk). Również często trafiają się na Wielkopolsce, Mazowszu, rzadziej na Pomorzu Gdańskim. W Polsce (za Polska wieś, 1995) gmin liczących powyżej 10 tys. mieszkańców jest 14%, a małych do 5 tys. ponad 30%. Diagnozowany obszar cechowała niska dynamika wzrostu liczebnego, pomimo iż wykazała ona dwa razy wyższą stopę przyrostu ludności od średniej wartości dla obszaru wiejskiego w Polsce (0,2%). Jedną z przyczyn jest zmniejszający się w ostatnich dwóch dekadach współczynnik dynamiki demograficznej. Dla wszystkich gmin obliczono wskaźniki zmian zaludnienia w stałych latach, przyjmując dla czasu wyjściowego (1988) wartość 100. Wyniki przedstawiono kartograficznie na rys. 3. Ujmując gminy sumarycznie, przyrosty populacji na obszarach wiejskich bez większych odchyleń oscylowały wokół wartości średniej. Większą amplitudę zmian wykazuje z kolei przyrost rzeczywisty mieszkańców wsi związanych z rolnictwem indywidualnym14. 14 Osoby zamieszkałe na tereniach wsi, tzn. na obszarach nie posiadających praw miejskich, stanowią ludność wiejską. Z tej grupy osób szczególną uwagę w pracy poświęcono subpopulacji powiązanej z rolnictwem indywidualnym. Ze względu na rodzinny charakter rolnictwa w Polsce, za ludność związaną z rolnictwem uważa się użytkowników gospodarstw rolnych, działek i właścicieli zwierząt gospodarskich Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 82 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Wartość przyrostu rzeczywistego dla tej subpopulacji jest ujemna. Mimo, iż we wszystkich gminach zanotowano przyrost powierzchni użytków rolnych w gospodarce indywidualnej, to ilościowo trend w latach 1988-2002 miał kierunek spadkowy. Tylko dwie gminy wykazały wzrost ludności związanej z rolnictwem indywidualnym, są to gminy: Tychowo o 25% oraz Świeszyno o 7%. Większe zmiany zanotowano w połowie lat 90., kiedy to subpopulacja ta zwiększyła się w gminach Bobolice (o 4%), Polanów (o 8%), Malechowo (o 8%), Tychowo (o 20%). Jednak w większości gmin w miarę rozwoju systemu rynkowego, z sektora rolnictwa indywidualnego ludność zaczęła odchodzić. W gminie Będzino, Manowo i Biały Bór grupa ta zmniejszyła się o 20%. Charakterystyczną cechą w przyroście rzeczywistym tej subpopulacji jest fakt, iż mało jest gmin, w których zmiana liczby ludności była nieznaczna, w granicach ± 2%. Wspomniane wyżej amplitudy zmian liczby ludności w omawianym regionie były bardzo duże (wartości sięgają ± 10%). Zmiany liczby ludności związanej z rolnictwem indywidualnym przedstawia tabl. 4. Na uwagę zasługuje jeszcze fakt, iż ludność związana z rolnictwem na wsi w kraju oraz na wsi w województwie w latach 90. wykazywała wzrost liczebny, czego nie zanotowano dla gmin objętych projektem. Tu od początku transformacji i restrukturyzacji rolnictwa, notowany jest systematyczny spadek tej subpopulacji (patrz rys. 3). W ogólnym porównaniu ludności uwzględniamy dwa układy odniesienia: udział mieszkańców wsi oraz udział ludności związanej z rolnictwem indywidualnym. W kraju ludność związana z rolnictwem indywidualnym stanowiła w 1988 roku 63,2% ogółu mieszkańców wsi, a w 2002 roku – 66,3%. Są to oczywiście wartości bardzo duże. Na tle krajów Unii Europejskiej, Polska jest jednym z najbardziej rolniczych, a przy tym i wiejskich krajów naszego kontynentu15. Korzystniejsze wskaźniki udziałów dla gmin objętych projektem stawiają ten obszar na dobrej pozycji w kontekście wartości unijnych. Udział ludności związanej z rolnictwem indywidualnym w 1988 roku wyniósł 34,5%. Restrukturyzacja rolnictwa przyniosła dalszy jej spadek do 32%. Por. rys. 5. Największy udział ludności związanej z rolnictwem występuje w gminie Sianów (45%), wraz z członkami ich rodzin. Charakter rodzinny indywidualnych gospodarstw rolnych powoduje, że ich sytuacja gospodarcza i możliwości rozwojowe są istotnie powiązane z cechami demograficznospołecznymi użytkowników i członków ich rodzin. Użytkownik indywidualnego gospodarstwa rolnego lub użytkownik działki rolnej, to osoba fizyczna lub grupa osób, które faktycznie użytkują grunty, niezależnie od tego czy są właścicielami, dzierżawcami, czy użytkują je z innego tytułu i niezależnie od tego, czy grunty te są zlokalizowane w jednej czy w kilku gminach. 15 por. B. Tryfan, 2000, Wiejska starość w Europie, PAN IRWiR, Warszawa, s. 9. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 83 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Malechowo (42%), Biały Bór (35%), Będzino (33%), Bobolice (32%). Poniżej wartości średnich dla gmin posiadają: Świeszyno (30%), Tychowo (31%), Biesiekierz (30%). Najmniejszy odsetek zanotowano w gminie Polanów (23%) oraz Manowo (18%). Rys. 5. Udział ludności związanej z rolnictwem indywidualnym w ogóle ludności wiejskiej w 2002 roku Malechowo Sianów Bêdzino Biesiekierz Polanów Manowo Œwieszyno Bobolice Tychowo Bia³y Bór w% 10 20 30 40 - 20 30 40 60 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z tablicy 3 i 4. Zmiany stanu zaludnienia prowadzą do zmian w zagęszczeniu ludności na obszarach wiejskich. Gęstość zaludnienia jest miernikiem syntetycznym, często stosowanym w badaniach z zakresu problematyki społeczno-gospodarczej obszarów wiejskich. Jako wynik relacji liczby ludności do powierzchni danego obszaru16, wskazuje na stopień intensywności zagospodarowania terenu, charakter osadnictwa, poziom infrastruktury, rozmieszczenie sił wytwórczych, regionalne warunki zatrudnienia, politykę mieszkaniową, itp. Jej skala jest miernikiem potrzeb i zmian w zagospodarowaniu określonego obszaru wiejskiego. Wzrost gęstości zaludnienia zazwyczaj bywa symptomem wzrostu społeczno-gospodarczej witalności wsi. Jednak nie znajduje to potwierdzenia w rozwoju powyższych gmin. Zmniejszenie bowiem odpływu ludności ze wsi do miast nie oznacza poprawy warunków jej życia i możliwości zatrudnienia w miejscu zamieszkania. Wynika to bardziej ze spadku 16 m.in. według Wł. Stoli, 1998, Ludność wiejska Polski. Przemiany struktury demograficznej i społeczno-zawodowej, IGiPZ PAN, Warszawa, zeszyt nr 56, s. 7. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 84 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska atrakcyjności miast – brak pracy, brak mieszkań, wysokie koszty utrzymania, to podstawowe przyczyny. Badany obszar należał i należy do najsłabiej zaludnionych w kraju. Wielu badaczy zajmujących się tą tematyką na obszarze Pomorza Zachodniego17 stwierdziło, iż główna przyczyna powyższego tkwi w uwarunkowaniach przyrodniczych i historycznych oraz w kierunkach i tempie rozwoju społeczno-gospodarczego w okresie powojennym. Duży spadek zagęszczenia ludności w indywidualnych gospodarstwach zauważa się w gminach, w których istniały w 1988 roku duże Państwowe Gospodarstwa Rolne, a ludność w nich pracująca była użytkownikiem gospodarstwa lub działki rolnej. W dobie restrukturyzacji rolnictwa osoby te szukały zatrudnienia w działalności pozarolniczej lub najczęściej stanowiły grupę osób bezrobotnych mieszkających na wsi. Ponadto zaistniała po roku 1989 możliwość przejęcia po gospodarce uspołecznionej gruntów rolnych, przez co powiększyła się ich powierzchnia w gospodarstwach indywidualnych. Mając na uwadze te informacje, można stwierdzić, że spadek gęstości zaludnienia obszarów rolniczych w ponad 90% gmin nie nastąpił wyłącznie przez ubytek rzeczywisty ludności, choć taki zanotowano. Jednak niemal podwojeniu uległa powierzchnia ogólna użytków rolnych w gospodarstwach indywidualnych. W efekcie spadek gęstości zaludnienia nastąpił poprzez duży wzrost wartości mianownika (powierzchni), przy nieznacznej zmianie wartości licznika (liczby ludności). Reasumując, przestrzenne zróżnicowanie nagromadzenia ludności gmin jest bardzo duże. Koncentracja przestrzenna ludności wiejskiej różni się od koncentracji ludności w indywidualnych gospodarstwach. Ta pierwsza stanowi przede wszystkim odzwierciedlenie ogólnego poziomu rozwoju gospodarczego (szczególnie infrastruktury). Przy czym jest ona silniejsza w regionach, w których notuje się wyższy poziom rozwoju gospodarczego, co z kolei związane jest z położeniem około miejskim. Zaś zmiany w koncentracji ludności związanej z rolnictwem stanowią odzwierciedlenie głównie zmian w strukturze agrarnej w analizowanym przedziale czasowym, w wyniku restrukturyzacji rolnictwa i procesów prywatyzacji gospodarki uspołecznionej. 17 np. Zdrojewski E. Z., 1986, Migracje ludności wiejskiej Pomorza Środkowego, (w:) M. Łaguna, J. Szuchta, B. Michniewska-Szczepkowska (red.), Rolnictwo i ludność na obszarach przygranicznych Polski, t. I, AR-T i IEiOR, Olsztyn; E. Z. Zdrojewski, 1990; Przemiany demograficzne a rozwój społeczno-gospodarczy Pomorza Zachodniego, ISiD SGPiS, Monografie i Opracowania nr 320, Warszawa; Jasiulewicz M., 1998, Przekształcenia strukturalne i przestrzenne obszarów wiejskich Pomorza Środkowego w okresie transformacji systemowej, Politechnika Koszalińska, Koszalin. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 85 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Komponenty przyrostu rzeczywistego Pomorze Środkowe wyróżnia się na tle kraju charakterystycznymi cechami ruchów ludności. Dotyczy to zwłaszcza natężenia i kierunków migracji ludności wiejskiej, stopy przyrostu naturalnego jak i składników ruchu naturalnego. W pierwszych latach powojennych ruchy migracyjne ludności w znacznie większym stopniu wpłynęły na wzrost liczby ludności, aniżeli urodzenia i zgony. Społeczność Pomorza Zachodniego (podobnie, jaki i pozostałych ziem zachodnich i północnych Polski) ukształtowana została w wyniku masowych przemieszczeń związanych z repatriacją ludności niemieckiej oraz napływem osadników z różnych części kraju. Wprawdzie ogólne saldo migracyjne było w tym okresie ujemne, jednakże zostało ono spowodowane jedynie planowanym przesiedleniem ludności niemieckiej. Stan imigrantów polskich wykazał w tym czasie istotny wzrost, jednak napływ nie zrekompensował w pełni ubytków spowodowanymi wyjazdami Niemców. „Drugorzędną rolę w rozwoju stanu liczebnego odgrywał wówczas przyrost naturalny, jakkolwiek był on bardzo wysoki. Dopiero w późniejszych latach stał się on podstawowym czynnikiem wzrostu. Jego poziom był tak wysoki, iż nawet w latach charakteryzujących się ujemnymi saldami migracyjnymi (typowymi szczególnie dla ówczesnego województwa koszalińskiego), ubytek wędrówkowy był z nadwyżką kompensowany przez przyrost naturalny” 18. Do końca lat osiemdziesiątych procesy demograficzne na obszarach wiejskich Pomorza Środkowego przebiegały zgodnie z oczekiwanymi prognozami. Dopiero transformacja systemowa w roku 1990 przyniosła gwałtowne zmiany w zakresie małżeńskości, rodności, umieralności i migracji. Jednak mino odnotowanych zmian w gminach poddanych diagnozie, należy na wstępie zaznaczyć, iż jest to nadal obszar młody demograficznie. Jego korzystne wskaźniki są następstwem powojennych migracji, w wyniku których, ukształtowane wówczas społeczeństwo po dziś dzień odznacza się wyższą prężnością demograficzną. Dekada lat 90. charakteryzowała się bardzo szybkim tempem spadku przyrostu naturalnego. Na obszarach wiejskich w woj. zachodniopomorskim nastąpił spadek z 10 osób na 1000 ludności w 1988 roku, do 5 osób w 1996 roku, i niespełna 3 w 2002 roku. Wartości osiągnięte przez gminy objęte projektem są jednak wyższe, średnio o jeden 18 Zdrojewski E.Z., 1990, Przemiany demograficzne a rozwój społeczno-gospodarczy Pomorza Zachodniego, ISiD SGPiS, Monografie i Opracowania nr 320, Warszawa, s. 65. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 86 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska punkt w każdym roku. Analogicznie do danych województwa współczynnik ten dla obszarów wiejskich średnio w całej Polsce wyniósł 7,5 oraz 2,4 i 0,07.19 Niemal wyłączną przyczyną tych zmian był spadek wskaźnika urodzeń, gdyż wskaźnik zgonów bez większych odchyleń utrzymywał się na stałym poziomie. Spadek liczby urodzeń można nazwać „pierwszą” cechą charakterystyczną dla przemian demograficznych na wsi w okresie transformacji. Spadek ten zdeterminowały takie czynniki demograficzne jak: zmiany w strukturze kobiet w wieku rozrodczym szczególnie w wieku najwyższej płodności 20-29 lat, których liczba zmniejszyła się blisko o 10 % (dotyczy to głównie drugiej połowy lat 80.) oraz trwające nieprzerwanie zmniejszanie poziomu płodności kobiet o około 35 % na badanym obszarze, zaś o 40 % na terenach wiejskich w kraju. Zmiany liczby kobiet w wieku najwyższej płodności związane są ściśle z trendem wyżów i niżów demograficznych a więc będą podlegać dalszej periodyzacji. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych w wiek najwyższej prokreacyjności wchodzą „tłuste” roczniki II powojennego wyżu demograficznego (przełom lat 70. i 80.), co nadal nie odwraca spadkowej tendencji w liczbie urodzeń. Natomiast wspomniany spadek poziomu płodności należy wiązać ze zmianą modelu dzietności rodziny a właściwie jej struktury (tj. przejścia do formy instytucjonalnej20). Obecna rodzina powstaje w warunkach reprodukcji oszczędnej, to rodzina nuklearna, autonomiczna, skoncentrowana na potomstwie i dbająca o jego jakość. Jednakże zmiany demograficzne wynikające z nowego modelu rodziny wymagają głębokich dostosowań instytucjonalnych, których brak tworzy demograficzno-instytucjonalne sprzeczności21. Widocznym powszechnie przykładem jest konflikt na rynku pracy między młodszymi i starszymi generacjami, który dotyczy zapewnienia miejsc pracy dla osób młodszych oraz osób starszych w warunkach rozwoju ekonomicznego dokonującego się przy malejącej podaży miejsc pracy. Identyfikacja czynników obniżania płodności nie jest łatwa. Wyraźnie mamy do czynienie z negatywnym wpływem wielu czynników pozademograficznych. Lata 19 Według skali zaproponowanej przez E. Rosseta (1975 II, Demografia Polski, t. I / II, PWN, Warszawa, s. 525) współczynnik przyrostu naturalnego poniżej 5 o/oo uważany jest za niski. 20 Tu funkcje ekonomiczne, społeczne i socjalne rodziny przejmowane są przez system zabezpieczenia społecznego, system edukacji, czy opiekę zdrowia. Również następują zmiany potrzeb emocjonalnych i sposób ich zaspokajania wynikający ze wzrostu indywidualizmu i autonomii jednostek oraz ich dążenia do samorealizacji (por. także M. Okólski, 1997, Demograficzno-instytucjonalne antynomie współczesności, (w:) W. Bielecki, J. Reykowski (red.), Dylematy współczesnej cywilizacji a natura człowieka, Poznań. 21 Szerzej w I. E. Kotowska, 1999, Przemiany demograficzne w Polsce w Latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, Monografie i Opracowania nr 461, SGH, Warszawa, s. 25. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 87 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska transformacji ustrojowej przynoszą nieznane dotąd warunki, szczególnie paraliżujące wiejską społeczność popegeerowskiej wsi. Pojawia się masowe, strukturalne bezrobocie, zwiększa się skala nierówności społecznej i ubóstwa. Z pewnością istotne w owym czasie były przyczyny natury ekonomicznej i politycznej, takie jak pogarszająca się sytuacja ekonomiczna znacznej części ludności wiejskiej, frustracje młodego pokolenia wynikające z braku perspektyw na ułożenie sobie lepszego życia i związana z tym chęć wyjazdu za granicę (początek lat 90.), co zresztą znalazło odzwierciedlenie w nasilającej się „niewidzialnej emigracji”, czyli wyjazdach formalnie nie zarejestrowanych jako opuszczenie kraju. To oczywiście początek listy czynników, które radykalnie zmieniły w latach 90. postawy i zachowania prokreacyjne młodego i średniego pokolenia odpowiedzialnego za proces reprodukcji. Natężenie umieralności ludności gmin w latach 90. bez większych odchyleń utrzymywało się na stałym poziomie (ok.8 o/oo). Demograficzne próby wyjaśniania różnic w umieralności często odwołują się do czynników behawioralnych, środowiskowych i psychologicznych, na które z kolei mają wpływ determinanty społeczno-ekonomiczne, społeczno-kulturowe, jak i same demograficzne. Mozaika etniczna, młodszego demograficznie regionu na pewno pozostaje pod wpływem tych czynników z różnym natężeniem w zależności od stopnia asymilacji społeczeństwa. Trudno dla tak wielu, małych jednostek administracyjnych wskazać główną determinantę. Warto nadmienić, że obecne zainteresowania demografów wpływem różnych czynników na przedstawiane tu procesy demograficzne wsi, coraz częściej zwracają się w stronę kultury jako źródła różnic w stylu życia jednostek. Tradycyjne podejście, opierające się głównie na zmiennych opisujących kontekst społecznoekonomiczny, nie jest w stanie w sposób adekwatny oddać istoty omawianych procesów. Występujący w całej Polsce spadek przyrostu naturalnego ludności wiejskiej jest istotnie zróżnicowany, niemniej jednak doprowadził do zmniejszenia różnic między regionami o najmniejszym i największym wskaźniku. Radykalne zmniejszenie przyrostu naturalnego na wsi wystąpiło niemal we wszystkich gminach omawianego obszaru (patrz tablice 5-7). Faktem jest, że w latach 90. na znaczeniu tracą czynniki demograficzne, natomiast nasila się wpływ uwarunkowań systemowych oraz społeczno-kulturalnych. „Hermetyczne” społeczeństwo wsi przestaje być odporne na zmiany wzorców zachowań. Konkurencyjność na rynku pracy zmusza młode osoby do podwyższania Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 88 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska kwalifikacji, tym samym wydłuża się okres nauki i przygotowania do zawodu – co z kolei powoduje odraczanie decyzji o zawarciu małżeństwa. Chęć osiągania określonego statusu społecznego i ekonomicznego przez kobiety wymusza na nich podejmowanie niełatwych decyzji wyboru między obowiązkami zawodowymi, a powinnościami rodzinnymi. Wyższe potrzeby edukacyjne młodzieży wymagają zwiększonych nakładów na kształcenie i dokształcanie. Stopień zaspokojenia tych potrzeb zależy w znacznym stopniu od zamożności rodzin (z reguły mniejszy na wsi, gdyż zamożność rodzin jest niższa). Możliwość osiągnięcia pożądanego statusu materialnego i społecznego staje się konkurencyjna dla decyzji matrymonialnych i prokreacyjnych. Przyczyny tkwią również w sferze kulturowej, w której zmiany wymusza proces „westernizacji”. Polega on na rozprzestrzenianiu się poglądów, wartości i norm obowiązujących w krajach zaawansowanej demokracji, którym towarzyszy dyfuzja wartości pluralistycznych i liberalnych, indywidualizmu i potrzeby autonomii jednostek. Procesowi temu sprzyja niewątpliwie postęp technologiczny, zwłaszcza zmiany w zakresie telekomunikacji. Przy takim poziomie oddziaływań jest więcej miejsca dla wolnego związku, niż dla formalnego małżeństwa. Migracje ludności stanowią kolejne zagadnienie, które obok urodzeń i zgonów, są bardzo ważnym czynnikiem decydującym o tempie przyrostu i rozmieszczeniu ludności. Zmieniają bowiem liczbę mieszkańców, strukturę i potencjał demograficzny oraz strukturę społeczno-zawodową. Wśród ruchów wędrówkowych szczególnie ważne miejsce zajmują migracje ludności wiejskiej. Strumienie przepływów „wieś-miasto” przyczyniały się zarówno do intensyfikacji urbanizacji, jak i zmian struktur społeczno-zawodowych ludności. A. Rosner22 analizując wpływ transformacji ustrojowej na migracje „wieśmiasto” podkreślił, że ich uwarunkowania w porównaniu do tych znanych z przeszłości różnią się. Wskazał, że powojenne migracje między wsią i miastem odbywały się w warunkach względnej obfitości miejsc pracy w miastach, przy dużych trudnościach ze znalezieniem zakwaterowania. Większa chłonność miejskiego rynku pracy od możliwości wchłonięcia nowych mieszkańców przez miasta powodowała ukształtowanie się specyficznego opóźnienia migracji przestrzennych w stosunku do zawodowych. Z kolei lata 80-te charakteryzował zmniejszający się potencjał migracyjny ludności ze względu na strukturę wieku. W latach 90-tych większe 22 Rosner A., 1993, Wpływ nowych warunków społeczno-ekonomicznych na procesy przepływów ludności w przekroju „wieś-miasto” i przemiany strukturalne w rolnictwie, Wieś i Rolnictwo, nr 4. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 89 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska znaczenie niż problem mieszkaniowy i struktura demograficzna dla skali procesów migracyjnych miała sytuacja na rynku pracy. Ogólnie jednak istniejąca w Polsce gospodarka rynkowa nie potęgowała na wsi działania czynników wypychających rolników ze wsi i nie stwarzała także w miastach warunków sprzyjających wybywającym ze wsi. Wnioskować można, że lata 90. wniosły istotne utrudnienia migracji, powodując ich osłabienie. Charakterystyczną cechą ruchów migracyjnych w Polsce w latach powojennych była wyraźna przewaga liczebna migrantów udających się ze wsi do miast. Tendencje takie jednak nie utrzymują się do chwili obecnej. Od 2000 roku notujemy na obszarach wiejskich w Polsce dodatnie saldo migracji. Wyludnianie się wsi polskiej, które budziło zaniepokojenie przy końcu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, w latach dziewięćdziesiątych niewątpliwie przedstawia się w innym świetle. Lata transformacji ustrojowej charakteryzują się także bardzo znacznym spadkiem ujemnego dla wsi salda migracji. Zmiana ta związana była prawie wyłącznie ze zmniejszeniem się strumienia odpływu ludności ze wsi do miast, natomiast napływ ludności z miast na wieś utrzymywał się na zbliżonym poziomie. Przeciwstawnie do spadku przyrostu naturalnego, który tylko częściowo można wiązać z procesami transformacji ustrojowej (głównie zmianami na rynku pracy), spadek przyrostu migracyjnego (szczególnie ze wsi do miast) należy przede wszystkim łączyć z trudną sytuacją na rynku pracy, recesją budownictwa mieszkaniowego, wysokimi kosztami utrzymania w miastach, małymi możliwościami zakwaterowania w mieście za pośrednictwem zakładu pracy. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 90 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Rys. 6. Saldo migracji w latach 1988 – 2002 100 75 50 0 1988 -25 1996 -50 2002 Bę dz in o Bi ał y Bó Bi r es ie ki er z Bo bo li c M e al ec ho w o M an ow o Po la nó w Si an ów Św ie sz yn o Ty ch ow o osoby 25 -75 -100 -125 -150 Źródło: jak w tabl. 8; opracowanie własne. Analiza natężenia salda migracji dla 10 gmin objętych projektem jest niezmiernie trudna. Zasadniczo zachowana jest tendencja, że gminy wykazujące przyrost migracyjny koncentrują się wokół Koszalina. Duże miasta posiadają najkorzystniejszą sytuację na rynku pracy, ale i wysokie koszty utrzymania. Przy ówczesnych możliwościach lokomocyjnych i upowszechnieniu się migracji wahadłowych, coraz więcej ludności zamieszkując faktycznie tereny podmiejskie, znajduje zatrudnienie w miastach. Jednak nie potwierdza się ta prawidłowość dla gminy Manowo. Jednostki, która odznacza się dużym odsetkiem młodych osób przybyłych do gminy po 1990 roku, najwyższym w rejonie wskaźnikiem dynamiki demograficznej, najniższym odsetkiem ludności związanej z rolnictwem indywidualnym, zatem parametrami świadczącymi o „usługowym” charakterze gminy podmiejskiej (jako „sypialni”). Jednak wielkość salda migracji jest w tej gminie najwyższa (por. tabl. 9.). Najwyższy ubytek migracyjny cechuje natomiast gminy popegeerowskie, gdzie głównym czynnikiem wypychającym jest wysokie bezrobocie. Współczynnik korelacji liniowej (r = -0,6) potwierdza zależność, że im gmina większy odsetek osób w 1988 roku zatrudnionych był w rolnictwie uspołecznionym, tym odpływ migracyjny w 2002 roku z jednostki jest większy. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 91 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Celem wnikliwszej, przestrzennej analizy bilansu ruchu rzeczywistego ludności oraz określenia wpływu poszczególnych składników przyrostu rzeczywistego na zmiany ludności w latach 1988-2002, przeprowadzono typologię gmin na tle średnich wartości dla woj. zachodniopomorskiego i kraju w oparciu o metodę J. W. Webba.23 . Postawiono sobie pytanie: Które gminy wiejskie prezentowały podobny typ rozwoju ludności (w czasie i przestrzeni), a które z nich stanowiły zupełnie odizolowane wyjątki? Rola dwóch podstawowych składników wzrostu ludności w różnych latach i w poszczególnych gminach posiada charakter zróżnicowany. Zbadanie wzajemnych korelacji obu czynników wzrostu w poszczególnych latach, pozwala na dokonanie odpowiedniej typologii. Jako materiał wyjściowy wykorzystano wartości współczynników przyrostu naturalnego i migracyjnego, z których otrzymano miarę względną przyrostu rzeczywistego. Wartości współczynników obliczono dla okresów trzyletnich, w celu uśrednienia zdarzeń, dla lat 1987/1988/1989, 1995/1996/1997 i 2001/2002/2003. W zależności od wartości tych miar dokonano podziału badanych gmin na odpowiednie grupy typologiczne (patrz tabl. 9.). Gminy objęte projektem wykazują zróżnicowane procesy rozwojowe, trudne do zakwalifikowania w jednorodne grupy. W związku z różnorodnością analiza będzie jednostkowa. Gmina Tychowo, przez cały okres transformacji ustrojowej odznaczała się wysokim ujemnym saldem migracji, które pochłaniało cały przyrost naturalny. Również monotematycznie wypada gmina Polanów, która mimo ujemnego salda migracji, wykazywała dodatni przyrost rzeczywisty, dzięki osiąganym wysokim wskaźnikom przyrostu naturalnego. Gminy Sianów i Świeszyno przeszły drogę ewolucji z ujemnego przyrostu rzeczywistego do wartości odwrotnie dodatnich. Tzn. przed transformacją ustrojową były to jednostki wyludniające się, o niskim przyroście naturalny, zaś w 2002 roku notujemy dodatnie saldo migracji, które przewyższa dodatni przyrost naturalny. Wyraźny wzrost znaczenia napływu migracyjnego do gmin. 23 W metodzie tej, wzajemne relacje przyrostu naturalnego i migracyjnego powodujące zmiany liczebne populacji są podstawą do wydzielenia kilkunastu typów przyrostu rzeczywistego ludności. Naniesienie tych wielkości (przyrostu naturalnego i migracyjnego) na układ współrzędnych pozwala na graficzną interpretację zmian w liczbie ludności, przy czym poszczególne pola oznaczają wyróżnione typy zmian. Przyrost (+x) lub ubytek (-x) migracyjny oznaczono na osi odciętych, a przyrost (+y) i ubytek (-y) naturalny na osi rzędnych. (Rakowski W., Pakulska T., 1995, Typologia województw z punktu widzenia rozwoju ludności w latach 1989-1993, Studia Demograficzne, z. 1 (119), s. 6). Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 92 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Gminy Będzino i Biały Bór, do połowy lat 90. odznaczały się ujemnym saldem migracji, które z nadwyżką rekompensowane było przez dodatni przyrost naturalny, jednak w 2002 roku obserwujemy polaryzację gmin. Gmina nadmorska, około miejska Będzino odznacza się dalej dodatnim przyrostem rzeczywistym, który osiągany jest przez dodatnie saldo migracji. Natomiast gmina Biały Bór wchodzi do grupy jednostek o ujemnym przyroście rzeczywistym, w wyniku dużego odpływu migracyjnego, który pochłania cały przyrost naturalny. Gmina Bobolice, odznaczająca się przed 1990 rokiem dodatnim przyrostem rzeczywistym złożonym z komponentów o dodatnich znakach, od lat 90 mimo wykazuje się ujemnym saldem migracji, które jednak jest rekompensowane wysokim wskaźnikiem urodzeń. Gmina Manowo wskazuje na postępujący proces wyludniania się. Mimo korzystnych struktur demograficznych w gminie bardzo szybko powiększa się ujemne saldo migracji, które jeszcze w połowie lat 90., było z nadwyżką korygowane przez przyrost naturalny, jednak w okresie 2001/2003 cały przyrost naturalny pochłaniany jest przez ujemne saldo migracji. Gmina Malechowo to jednostka, która z ujemnego przyrostu rzeczywistego (w wyniku dużego odpływu) w latach 80., przeszła do typu o dodatnim przyroście rzeczywistym (po przez zmniejszenie ujemnego salda migracji). W gminie Biesiekierz głównym moderatorem przyrostu rzeczywistego jest dodatnie saldo migracji, które przewyższa przyrost naturalny. Taki układ komponentów przyrostu absolutnego ludności potwierdza atrakcyjność jednostki, która spełnia głównie rolę suburbii w relacji do Koszalina. Jednoznacznie należy stwierdzić, ogólne zmniejszenie przyrostu naturalnego, choć nadal dodatniego, oraz zdecydowane wyhamowanie odpływu migracyjnego ze wsi, które w wielu gminach doprowadziło do dodatniego salda migracji na wsi. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 93 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Rys. 7. Wielkość przyrostu rzeczywistego (średnia z lat 2001/2003) Malechowo Sianów Bêdzino Biesiekierz Manowo Polanów Œwieszyno Bobolice Tychowo Bia³y Bór Wielkoœæ w promilach ujemny przyrost rzeczywisty od 0 do 10 powy¿ej 10 Źródło: jak w tabl. 9.; obliczenia własne. Najistotniejsze zmiany demograficzne na wsi, które obserwujemy poprzez spadek przyrostu naturalnego i zmniejszenie ruchliwości przestrzennej wywołały przede wszystkim wydarzenia lat 90. Oprócz czynników ogólnokrajowych, jak np.: obniżenie dochodu narodowego i osłabienie działalności inwestycyjnej, również i czynniki lokalne, takie jak: spadek popytu na siłę roboczą w mieście, zahamowanie rozwoju budownictwa uspołecznionego w miastach, pogorszenie i znaczny wzrost cen usług komunikacyjnych – wywarły znaczny wpływ na skalę siły przyciągającej do miast. Zatem obniżenie poziomu emigracji ze wsi ma do tej pory charakter wymuszony sytuacją ekonomiczną, a tylko w niewielkim stopniu zależy od swobodnej decyzji jednostek. Również zmniejszenie przyrostu naturalnego jest wynikiem nie tylko wcześniejszych procesów depopulacji i następstwem starzenia się ludności wiejskiej, ale również zmieniającą się sytuacją gospodarczą kraju, która jest głównym moderatorem obecnego modelu rodziny, współczynnika dzietności i płodności kobiet, a w konsekwencji przyrostu naturalnego. Zachodzące zmiany zapowiadają zaawansowanie procesów społecznych przemian. Wobec tego przyczyn spadku przyrostu naturalnego, należy szukać w zachodzących zmianach w różnych sferach życia jednostek i społeczeństwa. Konstatuje to, iż siła czynników demograficznych jest wypierana przez wpływ uwarunkowań systemowych oraz społeczno-kulturalnych. Do Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 94 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska istotnych czynników przeobrażeń, nie tylko ilościowych, lecz obejmujących także różnorodne struktury ludności, trzeba zaliczyć również tempo i kierunki lokalnego rozwoju społeczno-gospodarczego. Potencjał demograficzny Struktura ludności według płci i wieku jest najbardziej wymownym objawem tendencji rozwojowej ludności, stanowi ocenę potencjału demograficznego oraz umożliwia przewidywanie przyszłego rozwoju liczebnego ludności. Przeobrażenia struktury demograficznej towarzyszą zmianom liczby ludności wiejskiej. Procesy te pociągać mogą za sobą daleko idące skutki społeczne i gospodarcze. Po drugiej wojnie światowej sytuację naszego kraju w dziedzinie struktury ludności według płci charakteryzowały dwa fakty: niezwykle duże zwichnięcie równowagi płci w momencie zakończenia wojny oraz proces nieprzerwanej normalizacji tej struktury w latach późniejszych24. Podobne zjawiska wystąpiły również na Pomorzu Środkowym, przy czym zaburzenia w proporcji płci były tu znacznie większe niż przeciętnie w kraju. W 1946 roku przewaga liczebna kobiet na wsi wyniosła ponad 15%, współczynnik feminizacji25 wyniósł blisko 140K/100M. Zwichnięcie równowagi płci to wymowne odzwierciedlenie tragicznego wpływu wojny na kształtowanie struktury ludności według płci. W latach następnych nastąpiło tu gwałtowne zmniejszenie dysproporcji płci. Już w 1950 roku zanotowano na wsi spadek współczynnika feminizacji do poziomu 106K/100M. Na tak znaczny postęp procesu normalizacji struktury ludności według płci w tym okresie wpłynęły przede wszystkim ruchy wędrówkowe ludności, charakteryzujące się większym napływem na wieś mężczyzn niż kobiet. Po roku 1950 dają się zaobserwować dalsze postępy w kierunku obniżania współczynnika feminizacji. Pod koniec lat sześćdziesiątych zauważamy w stosunkach wiejskich omawianego obszaru nowe zjawisko, jakim jest przejście ze stanu feminizacji do stanu maskulinizacji. I tak w 1970 roku na 100 mężczyzn przypadało blisko 97 kobiet. Notuje się, więc od tej dekady proces właściwej defeminizacji ludności wiejskiej Pomorza Środkowego, który jest symptomem kształtowania się nowego profilu demograficznego regionu. 24 szerzej: E. Rosset, 1975, Demografia Polski, t. I / II, PWN, Warszawa, s. 254. Współczynnik feminizacji wyraża liczbę kobiet przypadających na 100 mężczyzn. O równowadze płci mówimy wówczas, gdy wielkość współczynnika zamyka się w przedziale od 99 do 103 kobiet (K) na każdych 100 mężczyzn (M). 25 Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 95 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Obecna struktura zarówno wiejskiej jak i związanej z rolnictwem indywidualnym według płci na obszarze omawianych jednostek kształtuje się pod wpływem następujących czynników: przewagi liczebnej chłopców wśród noworodków (na omawianym terenie na 100 noworodków płci żeńskiej przypada średnio 105-106 noworodków płci męskiej), zróżnicowanej częstości zgonów wśród mężczyzn i kobiet (przeciętne trwanie życia kobiet jest dłuższe niż mężczyzn), niejednakowego udziału kobiet i mężczyzn w ruchach migracyjnych ludności (odpływ szczególnie młodych kobiet ze wsi). Wskazane wyżej zdarzenia kształtują wielkość współczynnika feminizacji w gminach, jednak z innym natężeniem wywierają presję na strukturę płci ludności wiejskiej, a inaczej na strukturę płci ludności związanej z rolnictwem. Różnice te można zaobserwować na podstawie analizy statystycznej danych zawartych w tablicy 10. Tabl. 10. Współczynnik feminizacji w 2002 roku Gminy Ludność wiejska ogółem wiek przedprodukcyjny Ludność związana z rolnictwem wiek poprodukcyjny ogółem wiek wiek przedprodukcyj poprodukcyjny ny Będzino 101 98 209 97 83 208 Biały Bór 95 85 209 89 76 187 Biesiekierz 100 86 232 97 84 223 Bobolice 92 89 215 89 72 192 Malechowo 99 90 217 97 85 189 Manowo 100 93 225 98 85 204 Polanów 98 97 192 94 80 155 Sianów 98 101 212 94 78 198 Świeszyno 104 101 233 108 94 217 Tychowo 100 96 214 96 81 200 Razem 99 94 214 96 82 195 Województwo 99 95 212 96 81 201 Źródło: obliczenia własne, na podstawie danych z tabl. A/6 oraz A/12. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 96 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Niedobór liczebny kobiet na wsi ówcześnie zmniejsza się. Proces defeminizacji mający miejsce w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych uległ wyhamowaniu. Kobiety wiejskie nie migrują tak masowo do miast. Spadek defeminizacji jest naturalną konsekwencją spadku mobilności przestrzennej ludności wiejskiej. Dotyczy to szczególnie młodych kobiet, które w poszukiwaniu zatrudnienia na miejskim rynku pracy „uciekały” ze wsi, a szczególnie z indywidualnej gospodarki rolnej. W okresie transformacji ustrojowej możliwości zatrudnienia w nierolniczych działach gospodarki narodowej znacznie zmalały, co wstrzymuje decyzję kobiet o emigracji ze wsi. Wniosek ten potwierdzają wielkości współczynników feminizacji. Dla ludności wiejskiej gmin objętych projektem w 1988 roku wartość jego wyniosła 97K/100M, w 2002 roku nastąpił wzrost o 2 punkty. Dla ludności związanej z rolnictwem indywidualnym wartości są niższe, w analogicznych latach nastąpił wyniosły 95K/100M oraz 96K/100M. Wiejskie gminy sfeminizowane, są to m.in. jednostki podmiejski, w których rozwinięte są usługowe działy gospodarki narodowej, (Świeszyno, Będzino). Natomiast w gminach wiejskich, które ściśle powiązane są z obszarem zurbanizowanym, poprzez sprawującą przez gminne miasto funkcją przemysłowo-usługową, następuje nadal drenaż młodej, żeńskiej siły roboczej (np. Bobolice, Biały Bór, Polanów). Wyraźnie funkcję sypialni podmiejskiej (suburbii) spełnia gmina Biesiekierz, Manowo i oczywiście Świeszyno, co potwierdzają najwyższe współczynniki feminizacji obliczone dla wieku poprodukcyjnego. Patrz tabl. 10. Prawidłowa struktura płci ze względów społecznych, mających pośrednio wpływ na zagadnienia gospodarcze, jest szczególnie ważna w grupie ludności produkcyjnie młodej, tzn. 20-39 lat. Ma ona istotne znaczenie dla przyszłości demograficznej regionu, rzutuje bowiem na możliwość zawierania małżeństw i pośrednio na zastępowalność pokoleń. Przez długie lata występował nadmierny odpływ młodych kobiet ze wsi do miast, który nasilił się szczególnie w latach 80. Proces taki wywołuje wielorakie niekorzystne skutki, w tym wspomniane wyżej trudności w zakładaniu rodziny, prowadzeniu gospodarstw rolnych, czy wzrost emigracji młodych mężczyzn. W grupie wieku 20-29 lat statystyczny współczynnik feminizacji w gminach od 15 lat utrzymuje się na poziomie 90K/100M. Gminy charakteryzowała zwichnięta równowaga płci. Wysoce anormalna wartość współczynnika zanotowana została w gminie Bobolice (82), Polanów(83), Biały Bór (85). Niski wskaźnik feminizacji Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 97 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska świadczy o ucieczce młodych kobiet, reagują bowiem one szybciej niż mężczyźni na brak perspektyw. Jeszcze niższe współczynniki notowane są dla ludności w domowych gospodarstwach rolnych. Informacje statystyczne wskazują na małą atrakcyjności zawodu rolnika wśród młodych kobiet. Kobiety nie tylko częściej podejmują decyzje migracyjne, ale nawet w przypadku dłuższego zamieszkiwania czy pozostania na wsi, preferują zwody pozarolnicze. Konsekwencją tego stanu rzeczy są zniekształcone proporcje płci wśród młodego pokolenia wsi. Bardo duże zmniejszenie skali migracji w latach dziewięćdziesiątych oraz pewne zmniejszenie udziału w nich płci żeńskiej doprowadziły do tego, że deficyt młodych kobiet, chociaż nadal duży, jest mniejszy niż w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Mimo to ciągle aktualny jest tzw. „problem żony dla rolnika”, zwłaszcza w rejonach o dużym w przeszłości nasileniu migracji ze wsi do miast. W pokoleniu starszych mieszkańców omawianych gmin, którzy przekroczyli wiek produkcyjny istnieje bardzo wyraźna nadwyżka kobiet. Zjawisko to występuje zarówno wśród populacji gospodarstw domowych z użytkownikiem, jak i bez użytkownika gospodarstwa rolnego na wsi. Por. rys.8. Rys. 8. Współczynnik feminizacji dla wieku poprodukcyjnego na wsi w 2002 roku Sianów Malechowo Bêdzino Biesiekierz Manowo Œwieszyno Polanów Bobolice Tychowo Bia³y Bór liczba kobiet na 100 mê¿czyzn < 210 210 - 225 225 < Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z tabel A/6. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 98 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Niezdrowy jest zarówno niedobór kobiet, jak i niedobór mężczyzn26. Dysproporcja płci – (tam gdzie się ona pojawia), staje się nieuchronnym źródłem poważnych niedomagań społecznych. Zwichnięta równowaga płci wśród ludności konkretnego obszaru odbija się na ruch naturalnym ludności i tym samym na jej rozwoju, dalej na stanie zdrowotnym społeczeństwa, na moralności społecznej, na życiu rodzinnym. Oddziaływanie jest, oczywiście, ujemne. W gminach projektu „Lepsza wieś” proces defeminizacji wydaje się, że został zahamowany. Ale czy na stałe? Może tylko okres przemian społeczno-gospodarczych wymusił taki stan rzeczy. Może, kiedy sytuacja ekonomiczna kraju ustabilizuje się, obszary wiejskie kraju ogarnie ponownie proces defeminizacji i dalej depopulacji? Jedno jest pewne. Natura bowiem wyznaczyła dwie prawidłowości biologiczne do symbiozy których społeczeństwo powinno dążyć, mianowicie: dłuższe życie przypisane jest kobietom, ale jednocześnie rodzi się więcej chłopców niż dziewcząt. Do stanu równowagi płci populacja powinna dążyć, tak zarówno ze względów demograficznych, jak i społecznych. Tendencja, którą obserwujemy w ostatnich zarówno wśród ludności wiejskiej, jak i związanej z rolnictwem - dąży do stanu równowagi płci, który w oczach socjologów uchodzi za efekt wielce pożądany i za społecznie korzystny. W całym powojennym okresie Pomorze Środkowe należało – podobnie jak i pozostałe ziemie zachodnie i północne kraju – do obszarów zdecydowanie najmłodszych w sensie demograficznym. Wynikało to ze specyficznego imigracyjnego rodowodu tych społeczeństw po II wojnie światowej oraz ze znacznie wyższego poziomu urodzeń na tych ziemiach w okresie powojennym w porównaniu z pozostałymi rejonami kraju. Ta osobliwa imigracyjna geneza społeczeństw, charakteryzujących się wówczas niezwykle młodą strukturą wieku spowodowała nie tylko tzw. „eksplozję demograficzną” w zakresie reprodukcji ludności, ale również utrzymywanie się przez długi okres stanu wyjątkowej „młodości demograficznej”27. Charakterystyka przestrzennego zróżnicowania zmian w zaludnieniu wsi i struktury płci tej ludności, winna ułatwić przestrzenną analizę struktury wieku ludności obszarów wiejskich, w aspekcie aktualnych (ludność w wieku produkcyjnym) i potencjalnych (ludność w wieku przedprodukcyjnym) zasobów pracy oraz z punktu 26 27 E. Rosset, 1970, Procesy defeminizacji ludności Polski, Ekonomista, nr 4., s. 709. szerzej w E. Z. Zdrojewski, 1990, op cit. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 99 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska widzenia obciążeń społecznych (ludność w wieku poprodukcyjnym)28. Posługiwanie się takimi grupami wieku umożliwia ocenę sytuacji i perspektyw demograficznych, a szczególnie ocenę zaawansowania procesu starzenia się mieszkańców wsi i przyrostu zasobów pracy w wieku mobilnym (w następstwie fluktuacji wyżów demograficznych). Dane dotyczące struktury ludności według ekonomicznych grup wieku przedstawiają tablice A/4 – A/6 oraz A/10 – A/12. Wynika z nich, że populacja wiejska gmin w wieku przedprodukcyjnym w 1988 roku stanowiła 1/3 ogólnej jej liczby, a do 2002 roku zmniejszyła się o 17%. Z kolei subpopulacja w wieku przedprodukcyjnym wśród ludności mieszkającej wspólnie z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego lub działki rolnej, zmniejszyła się o 8%, stanowiąc w 2002 roku 25% tej ludności. Zmniejszenie udziału dzieci i młodzieży w ogóle populacji spowodowane jest głównie wychodzeniem z wieku przedprodukcyjnego roczników drugiego powojennego wyżu demograficznego oraz zmniejszeniem dzietności kobiet wiejskich. Zróżnicowanie odsetka osób w wieku przedprodukcyjnym w odniesieniu do obu badanych grup ludności przedstawiają rys. 9. Liczba ludności w wieku produkcyjnym, charakteryzuje potencjalne zasoby pracy, mierzone obok wartości bezwzględnych, także w wielkościach względnych – jako udział ludności w wieku produkcyjnym w ogólnej liczbie ludności. W omawianych latach ludność wiejska gmin w wieku produkcyjnym zwiększyła się z 56% w 1988 roku do 60% w 2002 roku. Ludność związana z rolnictwem indywidualnym wykazała podobne zmiany, jednak wskaźniki struktury były o jeden punkt procentowy wyższe. Patrz tabl. A/10, A/11, A/12. Ta korzystna tendencja wynika głównie z faktu, iż w latach transformacji ustrojowej w wieku produkcyjnym znalazły się dwa wyże demograficzne. Pierwszy powojenny dopiero po 2010 roku rozpocznie proces odciążania ludności w wieku produkcyjnym, natomiast w latach 90. grupa ta została wzmocniona przez generacje z wyżu lat 70/80. W takiej sytuacji obserwujemy tzw. „konflikt między generacyjny” na rynku pracy. Inny rozkład wartości otrzymamy, gdy populację w wieku produkcyjnym podzielimy na dwie podgrupy: mobilną i niemobilną. Ponownie młodszą strukturę wykazuje ludność wiejska, w której 72 % stanowi ludność w wieku mobilnym, 28 Trójdzielny schemat klasyfikacji wieku, uwzględniający aspekty ekonomiczne, jest powszechnie stosowany w analizach demograficznych, jednak w literaturze przedmiotu występują różne stanowiska, co do określania granic wieku produkcyjnego. Główny Urząd Statystyczny proponuje stosowanie następującego podziału: wiek przedprodukcyjny to 0 – 17 lat; wiek produkcyjny to 18 – 59K/64M lat, w podziale na a) 18 – 44 lat wiek produkcyjny mobilny oraz b) 45 – 59K/64M lat wiek produkcyjny niemobilny: wiek poprodukcyjny to 60K/65M lat i więcej. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 100 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska a uzupełnieniem do 100 są osoby niemobilne. O 1/10 mniej liczą mobilni wśród subpopulacji w domowych gospodarstwach rolnych w gminach, zaś niemobilni stanowią 34% produkcyjnych. Omawiając strukturę ludności według wieku podkreślenia wymaga, iż po 200 roku rozpoczynamy proces starzenia się społeczeństwa. Generalnie następuje szybki wzrost ludności najstarszej. A w wyniku wspomnianego już wyżej zjawiska nadumieralności mężczyzn występuje również wyraźna nadwyżka płci żeńskiej nad męską. Na wsi gmin w tej grupie wieku mamy dwa razy większą liczbę kobiet jak mężczyzn, podobnie jest wśród ludności związanej z rolnictwem. Ogólnie odczytać należy, iż populacja wiejska jest młodsza, niż jej subpopulacja rolnicza, tak jak męska w odniesieniu do żeńskiej. Tabl.11. Współczynniki obciążeń demograficznych dla ludności wiejskiej w latach 1988-2002 Wyszczególnienie o - ogółem Ludność ogółem w % m - mężczyźni Sumaryczny Wskaźnik Wskaźnik obciążenia dziećmi obciążenia starcami 1) 2) o m k O m k o Indeks starości 4) ekonomicznego 3) k- kobiety Lp. wskaźnik obciążenia m k o m k o m k 1988 1 Będzino 14,9 14,8 15,1 61 56 66 16 9 25 77 65 91 3,7 6,6 2,6 2 Biały Bór 5,5 5,5 5,5 60 56 65 20 12 30 80 67 95 3,0 4,7 2,1 3 Biesiekierz 7,1 6,9 7,3 61 58 65 19 12 27 80 70 92 3,2 5,0 2,4 4 Bobolice 9,0 9,1 8,9 64 59 71 19 10 30 83 68 101 3,4 5,9 2,4 10,7 10,7 10,6 61 58 63 18 10 28 79 68 91 3,3 5,6 2,3 6 Manowo 10,4 10,6 10,1 62 60 64 9 5 14 71 65 78 6,6 11,9 4,5 7 Polanów 10,3 10,3 10,2 58 56 62 19 10 29 77 66 91 3,1 5,4 2,2 8 Sianów 11,3 11,4 11,2 58 55 62 21 13 31 79 68 93 2,8 4,4 2,0 8,8 8,8 8,9 62 60 64 17 10 25 79 69 89 3,7 6,2 2,6 10 Tychowo 12,0 11,8 12,1 60 54 66 19 11 29 79 65 96 3,1 4,9 2,3 11 Razem 100 100 100 61 57 65 18 10 27 78 67 91 3,4 5,8 2,4 5 Malechowo 9 Świeszyno 1996 1 Będzino 14,9 14,7 15,2 52 49 56 18 10 27 70 59 83 2,9 4,7 2,1 2 Biały Bór 5,6 5,7 5,4 57 56 59 24 15 36 82 70 95 2,3 3,8 1,6 3 Biesiekierz 7,4 7,1 7,6 55 52 57 21 12 30 75 64 88 2,6 4,4 1,9 4 Bobolice 9,2 9,4 8,9 60 56 67 21 11 33 81 66 100 2,9 5,1 2,0 5 Malechowo 10,6 10,6 10,5 54 51 58 22 13 33 76 64 90 2,5 4,0 1,8 6 Manowo 10,6 10,6 10,7 56 57 54 13 7 18 68 65 72 4,4 7,6 3,0 7 Polanów 10,5 10,6 10,3 55 50 61 22 12 35 77 62 97 2,4 4,0 1,7 8 Sianów 10,8 11,0 10,7 54 50 59 21 12 32 75 62 90 2,6 4,3 1,9 8,4 8,3 8,6 60 57 64 19 10 30 80 68 94 3,1 5,5 2,2 12,1 11,9 12,2 52 48 57 21 12 32 73 60 89 2,4 4,0 1,7 9 Świeszyno 10 Tychowo Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 101 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 11 Razem 100 100 100 55 52 59 20 11 30 75 63 89 2,8 4,6 2,0 2002 1 Będzino 15,1 14,9 15,2 42 41 44 17 11 25 60 51 69 2,4 3,8 1,8 2 Biały Bór 5,2 5,3 5,1 52 51 53 25 15 38 77 66 91 2,1 3,4 1,4 3 Biesiekierz 7,9 7,8 7,9 44 46 42 18 10 26 62 56 68 2,5 4,4 1,6 4 Bobolice 9,1 9,4 8,7 52 49 56 22 12 33 74 61 89 2,4 4,0 1,7 5 Malechowo 10,8 10,9 10,8 47 47 48 21 13 31 68 59 79 2,2 3,7 1,5 6 Manowo 10,5 10,5 10,6 43 43 43 14 8 20 57 51 64 3,1 5,1 2,1 7 Polanów 10,4 10,4 10,3 47 44 51 23 15 33 70 59 84 2,0 3,0 1,5 8 Sianów 10,8 10,8 10,8 47 43 51 19 11 29 66 54 80 2,4 3,7 1,8 8,8 8,5 9,0 46 44 49 19 11 27 65 55 76 2,5 4,1 1,8 10 Tychowo 9 Świeszyno 11,5 11,4 11,5 45 43 48 21 13 31 66 56 78 2,2 3,5 1,5 11 Razem 100 100 100 46 44 48 20 12 29 65 56 76 2,4 3,8 1,7 Objaśnienia indeksów: 1) Ludność w wieku przedprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym; 2) Ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym; 3) Ludność w wieku nieprodukcyjnym (przed i poprodukcyjnym) na 100 osób w wieku produkcyjnym; 4) Ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym . Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS za lata 1988-2002. Tabl.12. Współczynniki obciążeń demograficznych dla ludności związanej z rolnictwem w latach 1988-2002 Wyszczególnienie o - ogółem Ludność ogółem w % Wskaźnik Wskaźnik obciążenia dziećmi obciążenia 1) starcami 2) m - mężczyźni Sumaryczny wskaźnik ekonomicznego 3) k-k kobiety Lp. o m k O m k O m Indeks starości 4) obciążenia k o m k o m k 1988 1 Będzino 17,9 17,6 18,3 52 46 59 22 12 34 74 58 93 2,3 3,7 1,7 2 Biały Bór 6,6 6,5 6,7 48 42 56 29 16 45 77 59 101 1,7 2,6 1,2 3 Biesiekierz 7,4 7,0 7,7 52 47 59 29 18 42 81 65 101 1,8 2,6 1,4 4 Bobolice 5 Malechowo 6 Manowo 8,6 8,8 8,4 47 41 56 25 13 42 72 54 98 1,9 3,2 1,3 13,8 13,8 13,9 49 43 57 26 15 40 75 59 97 1,9 2,9 1,4 6,7 6,8 6,6 48 48 49 21 11 34 70 59 83 2,3 4,3 1,4 7 Polanów 7,7 8,0 7,5 56 54 58 24 13 38 80 67 97 2,4 4,2 1,5 8 Sianów 16,0 16,3 15,7 49 46 53 26 16 39 75 62 93 1,9 2,9 1,4 7,1 7,0 7,2 51 43 62 25 15 38 76 58 101 2,1 3,0 1,6 10 Tychowo 9 Świeszyno 8,1 8,3 8,0 49 47 53 25 15 39 74 61 92 2,0 3,2 1,4 11 Razem 100 100 100 50 46 56 25 14 39 75 60 95 2,0 3,2 1,5 1996 1 Będzino 16,9 16,7 17,1 49 46 53 24 15 34 73 61 87 2,1 3,1 1,5 2 Biały Bór 6,3 6,3 6,3 52 48 58 36 19 58 88 67 116 1,5 2,5 1,0 3 Biesiekierz 7,4 7,0 7,7 55 50 60 27 17 39 82 66 99 2,0 3,0 1,6 4 Bobolice 5 Malechowo 6 Manowo 9,2 9,7 8,7 53 47 61 24 14 38 76 61 99 2,2 3,4 1,6 15,3 15,3 15,3 55 53 59 25 16 36 81 68 95 2,2 3,4 1,6 5,2 5,3 5,0 44 48 40 25 15 37 70 64 77 1,7 3,1 1,1 Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 102 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 7 Polanów 8,6 8,8 8,4 51 48 56 29 17 44 80 65 100 1,8 2,8 1,3 8 Sianów 14,9 14,9 14,8 53 48 59 25 14 38 77 62 97 2,1 3,3 1,5 6,3 6,0 6,7 53 45 62 26 14 38 79 59 101 2,1 3,1 1,6 10 Tychowo 9 Świeszyno 9,9 9,9 9,9 48 44 53 27 16 41 75 60 94 1,8 2,9 1,3 11 Razem 100 100 100 52 48 56 26 15 39 78 63 95 2,0 3,1 1,4 2002 1 Będzino 15,7 15,6 15,8 39 36 44 18 11 28 58 47 71 2,1 3,2 1,6 2 Biały Bór 5,8 6,0 5,6 48 46 50 29 17 43 76 64 93 1,7 2,7 1,2 3 Biesiekierz 7,2 7,2 7,3 42 38 46 17 10 26 59 48 72 2,4 3,9 1,8 4 Bobolice 9,2 9,5 8,8 45 40 52 25 15 39 70 55 91 1,8 2,7 1,3 5 Malechowo 14,5 14,5 14,6 45 43 47 23 15 33 67 57 80 2,0 2,9 1,4 6 Manowo 5,9 5,8 5,9 37 35 39 22 14 32 59 49 71 1,7 2,6 1,2 7 Polanów 7,4 7,5 7,4 39 34 44 25 18 35 64 52 79 1,5 1,9 1,3 8 Sianów 15,2 15,3 15,0 39 34 46 20 12 31 60 47 77 1,9 2,8 1,5 8,2 7,7 8,7 43 39 47 17 10 23 59 49 71 2,6 3,8 2,0 10 Tychowo 11,0 11,0 11,0 40 37 44 22 14 33 63 51 78 1,8 2,7 1,3 11 Razem 100 100 100 41 38 46 21 13 31 63 51 77 1,9 2,9 1,5 9 Świeszyno Objaśnienia indeksów: 1) Ludność w wieku przedprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym; 2) Ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym; 3) Ludność w wieku nieprodukcyjnym (przed i poprodukcyjnym) na 100 osób w wieku produkcyjnym; 4) Ludność w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku przedprodukcyjnym. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS za lata 1988-2002. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 103 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Rys. 9. Odsetek dzieci i młodzieży w 2002 roku - na wsi w domowych gospodarstwach rolnych na wsi Sianów Malechowo Bêdzino Biesiekierz Polanów Manowo Œwieszyno Bobolice Tychowo Bia³y Bór Udzia³ osób w wieku przedprodukcyjnym w % < 25 25 - 26 26 - 27 27 - 28 28 - 29 29 < Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z tabel A/6 i A/12. Jednym z wielu zagadnień związanych z kwestią struktury wieku jest problem tzw. starzenia się ludności. Starzenie się społeczeństwa i starość staje się we współczesnym świecie jednym z najważniejszych problemów ludnościowych, rzutujących na gospodarkę krajów, na ich strukturę społeczną, na system zabezpieczenia społecznego i opieki zdrowotnej, na relacje międzypokoleniowe. Przebieg tego procesu, zarówno w skali przestrzennej, jak i czasowej, jest dość zróżnicowany. Dla określenia procesu starzenia przyjęto w tym miejscu odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym. Na zjawisko starzenia się społeczeństwa mają wpływ następujące czynniki: przedłużanie granicy życia, spadek liczby urodzeń oraz emigracja ludzi młodych. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 104 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Wysoki wskaźnik osób najstarszych jest nie tylko wynikiem procesów demograficznych, ale ukazuje zależności między długowiecznością a poziomem opieki medycznej i pomocy społecznej. Cechy starości demograficznej w Polsce wykazuje przede wszystkim ludności wiejska, a jej jeszcze większe zaawansowanie obserwujemy wśród subpopulacji związanej z rolnictwem. Relacje między trzema ekonomicznymi kategoriami wieku ludności, rzutują na stopień obciążeń ludności czynnej zawodowo i na zróżnicowanie potrzeb socjalnych rodzin wiejskich i rolniczych, gdzie występuje wyższy udział dzieci i osób starszych w strukturze ludności. Produktem współczesnej cywilizacji określa B. Tryfan29 wzrost udziału ludzi starych. Ekonomiczny punkt widzenia opiera się tu na przekonaniu, że kosztem czynnych zawodowo ratuje się coraz liczniejszą kategorię ludzi starszych, biernych zawodowo z powodu podeszłego wieku i niesprawności. A właśnie relacja między liczbą czynnych i biernych zawodowo kształtuje warunki bytu obu tych kategorii. Charakteryzowany proces starzenia się ludności można także przedstawić za pomocą współczynnika starości, zestawionego w tablicy 11. Wartość tego współczynnika obliczona dla województwa wyraźnie wskazuje na postępujące starzenia się ludności wiejskiej, jednak w gminach podmiejskich Koszalina jednoznacznie wartości tej miary nie potwierdzają tego procesu. Por. rys. 10. 26 Tryfan B., 1993, op cit, s. 10. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 105 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Rys. 10. Wskaźnik obciążenia starcami w 2002 roku - na wsi - w rolnictwie indywidualnym Sianów Malechowo Sianów Malechowo Bêdzino Bêdzino Biesiekierz Manowo Polanów Biesiekierz Polanów Manowo Œwieszyno Œwieszyno Bobolice Bobolice Tychowo Tychowo Bia³y Bór Bia³y Bór w% < 18 18 - 20 20 - 22 22 - 24 24 - 26 26 < Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z tabel 11 i 12. Potwierdzenie jednak uzyskujemy przy zastosowaniu innej miary, tzw. indeks starości, który obrazuje nam jak zmniejsza się liczba teoretycznych wnuków, przypadająca na jednego dziadka. Postępujący proces starzenia się ludności wsi, spowodowany głównie brakiem zastępowalności pokoleń wśród młodych generacji, jest jednak na wsi łagodniejszy niż w mieści. Wieś, a szczególnie ludność popegeerowska odznacza się nadal wysokim współczynnikiem dzietności i płodności kobiet. Zdarzenia te mniejszą siłą występują wśród subpopulacji związanej z rolnictwem indywidualnym. Zróżnicowanie natężenia indeksu starości w 2002 roku prezentuje rys. 11. Proces starzenia się społeczeństw to nie tylko problem demograficzny, ale i społeczno-gospodarczy. Wiemy już, że starość demograficzna na obszarach wiejskich będzie postępowała, choć nieco wolniej niż w miastach. Z tego faktu będą wynikać poważne konsekwencje dla gospodarki państwa, województwa i gminy. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 106 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Rys. 11. Współczynnik wymiany generacji w 2002 roku - na wsi Sianów -w rolnictwie indywidualnym Sianów Malechowo Malechowo Bêdzino Bêdzino Biesiekierz Manowo Biesiekierz Polanów Manowo Polanów Œwieszyno Œwieszyno Bobolice Bobolice Tychowo Tychowo Bia³y Bór Bia³y Bór indeks staroœci w % < 1.7 1.7 - 1.9 1.9 - 2.1 2.1 - 2.3 2.3 - 2.6 2.6 - 3.1 3.1 < Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z tabel 11 i 12. Ekonomiczne konsekwencje tego procesu odbijają się głównie w systemie finansów publicznych, głównie przez wydłużony okres pobierania świadczeń emerytalno-rentowych. Wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym powoduje również konieczność rozszerzenia działalności takich sfer gospodarki jak ochrona zdrowia i opieka społeczna. Bieżącym problemem staje się zapewnienie właściwej opieki i pomocy medycznej, a więc niezbędnej liczby łóżek w szpitalach z przeznaczeniem dla najstarszej grupy ludności, hospitalizacja ludzi w wieku poprodukcyjnym, rozwój placówek przyjmujących ludzi starych na stałe (np. domów spokojnej starości). A niestety gminy wiejskie, tego typu placówek są zupełnie pozbawione. Do rangi problemu urośnie niebawem obsługa ludzi starych, dotycząca m.in. zapewnienia im odpowiednich mieszkań, bliskiej lokalizacji kompleksów handlowousługowych, odpowiedniej opieki ze strony administracyjno-gospodarczej a przede Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 107 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska wszystkim w kontekście obszarów niezurbanizowanych odpowiednie dostępności komunikacyjnej z miastami. Warto uzupełnić, że ludność starsza stanowi grupę osób, których swoboda migracyjna została ograniczona głównie wiekiem. Osoby te, w większości emeryci, nie są już związani z miejscem pracy i mogą sobie pozwolić na wybór miejsca zamieszkania. Kryterium wyboru oparte jest na warunkach przyrodniczo-klimatycznych i zdrowotnych danej miejscowości. Wybór pada więc zazwyczaj na wieś, bądź małe miasteczka, wolne od zgiełku i trudności życia wielkomiejskiego, a jednocześnie nie pozbawione dostępu do różnych form ułatwiających życie ludziom starym. Być może rozwiązaniem byłaby budowa miast emerytów, o których pisał E. Rosset w książce „Ludzie starzy, studium demograficzne” już w 1967 roku. Przykładowo w województwie zachodniopomorskim, w strefie podmiejskiej Szczecina i Koszalina, organizacja tego typu domen miałaby w pełni uzasadniony byt. Stworzenie „starych miast”, a właściwie osiedli, czy tylko mieszkań dostosowanych do potrzeb i warunków finansowych ludzi starszych, mogłoby30 przyczynić się do zmniejszenia bezrobocia i pomóc w powiększaniu ilości mieszkań większych bez potrzeby ich budowania”. Jak widzimy problem starzenia się ludności województwa nie jest kwestią tylko demograficzną. W ślad za zmianami demograficznymi muszą pójść zmiany w funkcjonowaniu różnych dziedzin życia społecznego i ekonomicznego oraz zmiany w podziale budżetów poszczególnych gmin. Pogorszenie się struktury potencjalnych zasobów pracy, winno być sygnałem dla decydentów politycznych nie tylko gmin, ale i całego województwa. Poważnym następstwem tego procesu jest bowiem starzenie się najaktywniejszego elementu ludnościowego, na którym spoczywa główny ciężar pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej31. Relacje liczebne ludności w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym wyznaczają nie tylko kierunki działalności społeczno-ekonomicznej regionu, służą one również do określania skali potrzeb poszczególnych grup. Ich wymiar jest różny w zależności od tego, czy dotyczą np. dzieci, młodzieży, pracującego, bezrobotnego, biernego zawodowo, kobiety, bądź mężczyzny, czy w końcu mieszkańca wsi lub miasta. W ten sposób liczba i struktura ludności określa rozmiary i strukturę zbioru 27 jak proponuje S. Dzięcielska-Machnikowska, 1997, Anatomia starości, (w:) J. T. Kowalski (red.), Profesor Edward Rosset – demograf i statystyk, Uniwersytet Łódzki, Łódź, s. 28. 28 por. M. Stanny-Burak, 1998, Demograficzna charakterystyka ludności wiejskiej województw nadmorskich Polski w latach 1995-2010, (w:) H. Sasinowski, R. Rudnicki (red.), Gospodarka przestrzenna obszarów wiejskich Polski, Politechnika Białostocka, Białystok - Toruń 1998, s. 274-276. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 108 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska niezbędnych do zaspokajania potrzeb zarówno egzystencjonalnych, jak i wyższego rzędu. Próba identyfikacji barier w umacnianiu więzi społecznych opartych na wartościach regionalno-kulturalnych Przekształcenia systemowe, objęły całą sferę społeczną i ekonomiczną wsi, ze szczególnym uwzględnieniem jakości i ilości jego czynnika ludzkiego, powodując wykrystalizowanie się szeregu barier w umacnianiu więzi społecznych, opartych na wartościach regionalno-kulturalnych. Na obszarze Pomorza Środkowego wśród implikacji społecznych najistotniejsza jest wysoka stopa bezrobocia oraz ubóstwa, która wywołuje zjawiska patologii socjalno-bytowej, szczególnie w tzw. wsiach popegeerowskich. Powszechnie twierdzi się, że bezrobocie stanowi najważniejszy i najtrudniejszy problem społeczny na wsi. Identyfikacja bezrobocia z restrukturyzacją gospodarki nie oznacza, że przed jej transformacją problem ten nie istniał. W okresie gospodarki centralnie planowanej istniało bezrobocie frykcyjne i bezrobocie ukryte. Ukryte bezrobocie wykształciło w pracownikach PGR-ów pasywną postawę wobec pracy, powodując spadek wydajności i jakości pracy, spadek jej dyscypliny. W wyniku upadłości państwowych gospodarstw w gminach objętych projektem powstało masowe bezrobocie. Likwidacja PGR-ów spowodowała efekt domina w innych przedsiębiorstwach. Firmy związane finansowo i organizacyjnie z tą formą gospodarki również ogłaszały upadłość. W tym miejscu warto uzupełnić, że Państwowe Gospodarstwa Rolne obok funkcji produkcyjnych spełniały ważną rolę w zakresie zabezpieczenia socjalnego, wyposażenia infrastrukturalnego oraz zakładowego budownictwa mieszkaniowego. Zapewniały zatrudnienie ludności, dające podstawę bytu, a także rozwijały działalność kulturową i socjalną. Przedstawione w diagnozie „Charakterystyka aktywności społecznej” badania natężenia bezrobocia i bierności zawodowej ludności potwierdzą, że najwyższe wskaźniki osiągane są w gminach cechujących się najwyższym udziałem gospodarki uspołecznionej. Logika nakazuje sądzić, choć nie dysponujemy dokładną statystyką, iż wśród ogromnej masy bezrobotnych tego regionu, najliczniejszą grupę stanowią byli pracownicy rolnictwa uspołecznionego, główne PGR-ów. Niestety są to potencjalne zasoby pracy, które nie posiadają wyrobionych cech samodzielnego gospodarowania i przedsiębiorczości, a więc cech niezbędnych do funkcjonowania w gospodarce Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 109 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska rynkowej. Aby wyzwolić na tym obszarze aktywność społeczną, niezbędna jest żmudna praca od podstaw, polegająca w pierwszej kolejności na budowie świadomościowych fundamentów tego procesu. Zatem, żeby istniały efektywne struktury ekonomiczne, należy obudzić aspekty pozaekonomiczne 32. Uwarunkowania ekonomiczne również stały się istotnym czynnikiem dezintegracji społecznej, wśród nich wymienić należy: niewłaściwą strukturę gospodarki (monofunkcyjny jej charakter na terenach popegeerowskich), wadliwą strukturę agrarną, niską efektywność produkcji rolnej, niski poziom infrastruktury społecznej i technicznej. Przebudowa tych struktur jest procesem złożonym i czasochłonnym.33 Rolnictwo państwowe, będące trzonem gospodarki rolnej Pomorza Środkowego do końca lat 80., wykazywało niską efektywność ekonomiczną. W latach 90. wymagało więc istotnych zmian strukturalnych. Jednakże sposób przeprowadzenia tego procesu należy ocenić negatywnie 34 . Proces restrukturyzacji majątków popegeerowskich następował bardzo powoli, dopiero po 1993 roku nastąpiła znaczna poprawa w tym zakresie. Wzrosła wówczas sprzedaż gruntów, jak również zainteresowanie dzierżawą z ogólnego przyjętego areału ¾ gruntów zostało wydzierżawione, a ponad 10% sprzedanych. Zaś zainteresowanie zakupem ziemi nasiliło się od 1995 roku.35 Inną barierą „modernizacji społecznej” obszarów wiejskich są zaniedbania cywilizacyjne, mierzone choćby stanem istniejącej infrastruktury. Rozwój infrastruktury jest podstawą rozwoju gospodarczego i społecznego. Ogólnie poziom wyposażenia w infrastrukturę tego regionu nie jest duży, choć w porównaniu z innymi regionami kraju 32 szerzej: M. Kłodziński, B. Fedyszak-Radziejowska, 2002, Przedsiębiorczość wiejska. Rozumienie terminu. Możliwości i bariery rozwoju, (w:) M. Kłodziński, B. Fedyszak-Radziejowska (red.), Przedsiębiorczość wiejska w Polsce i krajach Unii Europejskiej, IRWiR PAN, Warszawa, s. 27. 33 Przekształcenia te, jak pisze A. Woś (1996, Drogi restrukturyzacji rolnictwa, Wieś i Rolnictwo, nr 3, s. 61-67), obejmują przede wszystkim zmiany relacji czynników wytwórczych (technologii) wewnątrz gospodarstw, które pozwalają osiągnąć i w dłuższym okresie czasu utrzymać stan równowagi dynamicznej. Polega to na dostosowaniu, w skali mikro, struktury produkcyjnej i technologii do danego gospodarstwa, w celu efektywnego wykorzystania zasobów. Zmiana w konstrukcji rolnictwa wychodzi zatem, poza zakres przemian struktury agrarnej. 34 por. M. Jasiulewicz, 1991, Wyludnianie się obszarów wiejskich Pomorza Środkowego, cz. II, KON-B, Koszalin, s. 56-65; E. Psyk-Piotrkowska, 1994, Społeczne problemy restrukturyzacji w rolnictwie uspołecznionym, Wieś i Rolnictwo, nr 3/4, s. 57-65; A. Woś, 1994, Państwowa gospodarka w rolnictwie w okresie transformacji systemowej, Wieś i Rolnictwo, nr 2., s. 30-33. 35 Proces restrukturyzacji byłych państwowych gospodarstw rolnych i spółdzielczych umożliwił „przepływ” gruntów z sektora państwowego do sektora prywatnego. Indywidualne gospodarstwa rolne dzierżawiły lub kupowały grunty rolne z AWRSP, głownie w celu powiększania swojej powierzchni. W związku z tym w strukturze użytkowania gruntów, udział gospodarstw indywidualnych zwiększył się z 35% do 60% użytków rolnych, ponadto wysokiemu tempu dopływu gruntów do rolnictwa indywidualnego towarzyszył spadek liczby indywidualnych gospodarstw rolnych (ubyło ich około 5%), oraz nastąpił wzrost przeciętnej wielkości gospodarstwa rolnego o ponad 100%. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 110 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska w niektórych dziedzinach relatywnie dobry. Jednakże poziom infrastruktury technicznej zarówno w indywidualnej gospodarce rolnej, jak i ogółem na wsi jest niezadowalający36, zwłaszcza w zakresie: kanalizacji, gazownictwa przewodowego, telefonizacji, czy stanu dróg lokalnych, ponadto przestarzała zabudowa mieszkaniowa i gospodarcza, niski stopień wyposażenia mieszkańców wsi w dobra konsumpcyjne, np. samochody osobowe. Największe niedoinwestowanie infrastrukturalne wsi widoczne jest w gminach Biały Bór, Bobolice, Polanów37. Stwierdza się również brak infrastruktury instytucjonalnej, która jest niezbędnym ogniwem rozwoju przedsiębiorczości. Identyfikując bariery tworzenia więzi społecznych wymienić należy: niskie wykształcenie, wysokie bezrobocie, niedoinwestowanie infrastrukturalne, brak kapitału inwestycyjnego, niska świadomość społeczności lokalnych w kwestii działalności gospodarczej, brak aktywności społecznej. Wyraźnie dziś podkreśla się, że polskiej wsi potrzebne jest nie tylko wsparcie finansowe, czy rozwój infrastruktury, ale inwestowanie w kapitał ludzki i kapitał społeczny. Czynnik ludzki jest głównym filarem wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, jest on najbardziej skutecznym bodźcem rozwoju i zarazem najtańszym sposobem podnoszenia poziomu konkurencyjności gospodarki. Podnoszenie jego jakości powinno być strategicznym elementem gminy, gdyż jest to szansa na przyśpieszenie tempa rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich. Ekonomiczne wspomaganie rozwoju wielofunkcyjnego powinno iść w parze z inwestycjami w kapitał ludzki tak, aby – jak pisze M. Kłodziński (2002, s. 63) wyzwolić pokłady optymizmu a zredukować pesymizm, który hamuje podejmowanie różnorodnych inicjatyw wiejskich. Rozwijająca się gospodarka rynkowa wymaga przystosowania obszarów wiejskich do mechanizmów ekonomicznych, typowych dla rynku w wielu płaszczyznach. Konieczna jest dywersyfikacja gospodarki wiejskiej, prowadząca do wielofunkcyjnego rozwoju wsi, czyli odejścia od monofunkcyjności opartej na produkcji rolniczej i umiejętne wkomponowanie w to miejsce nowych funkcji 36 Na istniejące w gospodarce indywidualnej opróżnienie cywilizacyjne wskazują: niski poziom techniki i technologii produkcji rolnej (niski poziom umaszynowienia prac rolnych, nawożenia mineralnego i innych zabiegów agrotechnicznych), niski poziom działalności pozarolniczej oraz poziomu życia w gospodarstwach domowych. 37 Najlepiej wyposażonymi infrastrukturalnie gminami są: Biesiekierz, Świaszyno, Manowo, które osiągają najwyższe wartości parametrów oceny w województwie, pod kątem wyposażenia gospodarstw domowych w instalacje: wodociągową, kanalizacyjną, gazową i telefoniczną (szerzej w: Przemiany demograficzne na obszarach wiejskich a gospodarka rolna w latach 90-tych, Monika Stanny-Burak, maszynopis pracy doktorskiej, PAN IRWiR 2003). Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 111 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska pozarolniczych. Głównym celem wielofunkcyjnego rozwoju wsi jest poprawa warunków życia i pracy rodzin tam żyjących. Aby przybliżyć poziom życia na wsi do standardów miejskich, niezbędne jest przyśpieszenie rozwoju pozarolniczej działalności na obszarach wiejskich. Aktywizacja gospodarcza w działalności pozarolniczej gmin Pomorza Środkowego cechuje się dużym zróżnicowaniem przestrzennym (patrz diagnoza „Przedsiębiorczość na wsi”). Zdecydowanie największym poziomem aktywności gospodarczej cechują się gminy nadmorskie, nadgraniczne i w pobliżu dużych miast (tu: Koszalina). Znacznie niższy poziom aktywności występuje w południowowschodniej i środkowej części województwa. W gminach gdzie występował wysoki stopień uspołecznienia rolnictwa, obserwuje się znacznie mniejszą przedsiębiorczość wśród mieszkańców wsi. Wśród gmin objętych projektem tendencja ta jest wyraźnie odnotowana. Wraz z oddalaniem się gmin o głównego w regionie ośrodka miejskiego maleje przedsiębiorczość na wsi. I choć bardzo ważnym czynnikiem rozwoju jest dostępność środków rzeczowych czy finansowych to konstatować możemy, że najważniejsze bariery rozwoju wsi tkwią w jakości i ilości czynnika ludzkiego. Zakończenie Punktem wyjścia działań na rzecz poprawy jakości życia powinno być zwiększenie puli możliwości na poziomie gospodarczym i społecznym. Poprawa gospodarki wsi powinna odbywać się na drodze rozwoju zrównoważonego, a szans dla wsi należy szukać w gospodarce wiedzy i usług, które mogą się stać czynnikiem wręcz stymulującym integrację pionową i poziomą w rolnictwie oraz sektorze usług okołorolniczych a także w ramach rozwoju przedsiębiorczości na wsi. Niestety w przypadku gmin objętych projektem, jak i dla całego Pomorza Środkowego, mieliśmy stale do czynienia ze strategią rozwoju niezrównoważonego38. Rozwijano bowiem tylko jeden z dwóch typów działalności – dotyczyły one turystyki (w strefie nadmorskiej) lub gospodarki uspołecznionej - PGR-ów (dot. wszystkich gmin projektu). Obszary, które bazowały na turystyce zachowały swoją atrakcyjność, mimo iż borykają się z wysokim bezrobociem sezonowym. Natomiast obszary bazujące na rolnictwie (gdyż decyzje 38 Zwolennicy strategii rozwoju niezrównoważonego (Hirschman, Streeten) uważali, że tylko trafne inwestycje usuwają kominy rozwoju i stwarzają nadwyżki, które mogą być następnie reinwestowane, w ten sposób inicjując wzrost; więcej: Stackelberg K., Halne U., 1998, Stackelberg K., Halne U., 1998, Teorie rozwoju regionalnego, (w:) Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne, (red.) S. Golinowska, IPiSS, Warszawa, s.66n. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 112 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska tworzenia tu PGR-ów były decyzjami politycznymi, nie ekonomicznymi) znalazły się w głębokim kryzysie. Można39 powiedzieć, że przy braku innych, choćby w niewielkim stopniu rozwiniętych rodzajów aktywności, procesy rozwojowe zostały na tych obszarach niemal zatrzymane. Dla tych obszarów obecnie, ratunkiem jest wykorzystanie zasobów lokalnych (potencjału endogenicznego). Dlatego obok działań ekonomicznych, ważnym socjokulturowe (tworzenie elementem tożsamości rozwoju powinny regionalnej), stać się ekologiczne działania (optymalne podejmowanie różnych działań dostosowanych do warunków środowiska naturalnego), oraz polityczne (np. decentralizacja uprawnień, dialog społeczny). Pamiętać bowiem należy, iż niewiele jest takich gmin w Polsce, które swój rozwój oparły na kapitale zewnętrznym. Obszary peryferyjne też posiadają swój potencjał inwestycyjny, jednak do uruchomienia którego potrzebne jest społeczeństwo obywatelskie (szerzej diagnoza „Charakterystyka aktywności społecznej”). 39 za P. Brodą-Wysockim, 2003, Broda-Wysocki P., 2003, Rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, IPiSS, Warszawa, s.65. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 113 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 9. TOŻSAMOŚĆ REGIONALNA A PROCESY INTEGRACYJNE. POCHODZENIE TERYTORIALNE LUDNOŚCI Długotrwała obecność na tych terenach niemieckich struktur państwowych i kulturowych, a także sposób zmiany tej sytuacji po 1945 roku nie wpłyną na jedność regionu w sensie kulturowym. Na terytorium województwa zachodniopomorskiego w całym okresie powojennym dokonywały się istotne zmiany struktury gospodarczej i demograficznej mieszkańców wsi. Przemiany demograficzne wynikały ze specyficznych, właściwych dla Ziem Zachodnich i Północnych Polski procesów, zapoczątkowanych powojenną repatriacją ludności niemieckiej i zasiedleniem tego regionu osadnikami polskimi. Proces migracji osadniczych zasadniczo przypada na pierwsze pięciolecie powojenne. W efekcie na obszarze gmin znalazły się trzy grupy mieszkańców40: - osoby przybyłe z Ziem Dawnych, należących do Polski przed 1939 rokiem (stanowiły one większość mieszkańców), - osoby przesiedlone z terenów zajętych przez ZSRR (druga liczebnie grupa migrantów), - osoby należące do miejscowej ludności, uznane za autochtonów po przeprowadzeniu postępowania weryfikacyjnego lub rehabilitacyjnego (najmniejszy odsetek mieszkańców)41. Taki skład mieszkańców wyróżniał się odmiennymi cechami demograficznymi, wśród których wymienić należy te, moderujące w kolejnych latach rozwój ludności42: - duży odsetek dzieci w wieku poniżej 12 lat (w tej grupie najmłodsze roczniki urodzone na ziemiach „odzyskanych” otwierały nowe pokolenie mieszkańców), - mniejszy odsetek młodzieży 12-17 lat, co było naturalnym zjawiskiem, przy młodej strukturze dorosłych, - grupę wiodącą osiedleńców stanowiła ludność dorosła w wieku mobilnym, 40 Stpiczyński T., 1996, Rozwój i struktura demograficzna ludności Ziem Zachodnich i Północnych Polski, (w:) Demografia i społeczeństwo ziem Zachodnich i Północnych 1945-1995. Próba bilansu, (red.) E. Frątczak, Z. Strzelecki, PTE, Warszawa, s.247. 41 Warto dodać, że z grupy autochtonów rekrutowali się w późniejszych latach emigranci na stałe do państw niemieckich w ramach tzw. akcji łączenia rodzin, która miała najpierw zabarwienie polityczne, a potem głównie ekonomiczne. 42 Stpiczyński T., 1996, Rozwój i struktura demograficzna ludności Ziem Zachodnich i Północnych Polski, (w:) Demografia i społeczeństwo ziem Zachodnich i Północnych 1945-1995. Próba bilansu, (red.) E. Frątczak, Z. Strzelecki, PTE, Warszawa, s.249. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 114 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska - mały odsetek starców, co wynikało z niewielkiego uczestnictwa ich w napływie (ale wiązało się z brakiem osób do przekazywania tradycji). Powstała mozaika etniczna i kulturowa, zapoczątkowała nowe procesy społeczne, prowadzące w efekcie do integracji wzorców kulturowych, jednak o istotnym zróżnicowaniu przestrzennym. Stopień procesów integracyjnych jest trudny do zidentyfikowania empirycznego, bez odpowiednich badań analitycznych. Dla zrozumienia większości uwarunkowań trzeba odwołać się do przeszłości i uwzględnić historyczne aspekty kształtowania się interesujących na kultur regionalnych i etnicznych. Trzeba zdać sobie sprawę, że stopień odrębności mieszkających grup, inaczej poziom tożsamości jest wysoce zróżnicowany. Poziom zróżnicowania poczucia tożsamości mieszkańców wsi, uzależniony był w podstawowym zakresie od faktu, czy była to grupa etniczna, czy regionalna. Grupy etniczne to zbiorowości wywodzące się historycznie z innej grupy narodowej, charakteryzującej się odrębnością kulturową, językową i często też religijną. Takie grupy tworzą osadnicy ukraińscy (głównie gmina Biały Bór) oraz Niemiecy pozostali po przesiedleniach z lat 40. Grupy regionalne wywodzą się z etniki polskiej i choć pochodzą geograficznie z różnych stron kraju, to kultywowanie wielu wspólnych tradycji narodowych, w tym wspólnoty pochodzenia, zbieżności wielu elementów kultury i wspólna „podstawa językowa” stwarzają jakby dla wszystkich grup regionalnych wspólny mianownik – przynależność do narodu polskiego43. Dystans kulturowy między grupami regionalnym, jest dużo mniejszy (choć istnieje), niż w zderzeniu z grupami etnicznymi. Grupy etniczne, np. Ukraińcy, historycznie stanowiący w państwie polskim mniejszość, były diametralnie w różnej sytuacji. Odmienność cech kultury sprzyjał kształtowaniu się odrębności i poczuciu własnej tożsamość. Podtrzymywanie własnych cech kulturowych (także języka i wyznania) było tu jakby obowiązkiem. Wszystkie definiowane poziomy tożsamości, miały istotne znaczenie w procesie zderzenia się i mieszania grup. Proces ten prowadzący do integracji, był jak wiadomo w różnym stopniu realizowany. Im tożsamość grup była silniejsza, im dystans między „my-oni” większy, tym proces ten był silniejszy, ale w mniejszym stopniu przynosił efekty scalania (skutek ścierania się). 44 43 Szyfer A., 1996, Tożsamość etniczna i regionalna a procesy integracji, (w:) Demografia i społeczeństwo ziem Zachodnich i Północnych 1945-1995. Próba bilansu, (red.) E.Frątczak, Z.Strzelecki, PTE, Warszawa, s.570. 44 W rzeczywistość sytuacja był bardzo skomplikowana. Jedne wsie były zamieszkiwane przez jedną, dwie grupy, stanowiąc większość o wspólnym etnicznym, czy regionalnym pochodzeniu. Ale były i takie Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 115 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska W efekcie obszar zamieszkuje głównie ludność napływowa o etiologii heterogenicznej, cechująca się odmiennymi procesami ludnościowymi45. W całym powojennym okresie, nie wspomagano spontanicznej integracji grupy ludności rodzimej z grupami przybyszów z innych regionów, co przyczyniło się do utrzymania odrębności cech społeczno-kulturowych poszczególnych grup, czyli dwukulturowości. Grupy te reprezentowały inny poziom kultury, inny styl zachowania na rynku pracy. Powodowało to, że procesy integracyjne przebiegały dość wolno. Brak było również takiego systemu oświaty, który by sprzyjał integracji. W systemie tych instytucji największą rolę w procesie integracji społecznej odegrał Koszaliński Ośrodek Naukowo-Badawczy, podejmujący badania tej społeczności i jej uwarunkowań regionalno-kulturalnych. Dużo mniejszą rolę odegrała Wyższa Szkoła Wojskowa oraz Politechnika Koszalińska46. Pochodzenie terytorialne ludności wiejskiej gmin objętych projektem jest zróżnicowane, co wynika z procesów społeczno-ekonomicznych jakie zaszły bezpośrednio po wojnie, jak i w latach następnych. Badanie to nie jest obecnie prowadzone przy okazji Narodowego Spisu Ludności, zatem wnioskowane w tej kwestii jest niezmiernie ograniczone. Dla zobrazowania w sposób bardzo pośredni migracyjnego charaktery badanych gmin, przedstawiono w tabeli 1, udział ludności z dwóch grup wiekowy według okresu zamieszkiwania, posługując się danymi z NSP 2002. Starsza subpopulacji w wieku 40-49 lat, zawiera w sobie potencjalnie pierwsze pokolenie urodzone na tych ziemiach. Jednak zauważam, że średnio tylko 1/3 z tej grupy mieszka w swojej gminie od urodzenia. Pamiętać należy, iż ludność ta podlegała silnym wpływom migracyjnym w latach 70., kiedy to rozpoczął się okres forsownej urbanizacji i industrializacji kraju. Wówczas wchodząca w wiek produkcyjny młodzież emigrowała z koszalińskiego do dużych ośrodków przemysłowych, szczególnie na południe kraju. W latach 90. wraz z załamaniem się w kraju monostruktur przemysłowych, w których to ludność pochodzenia chłopskiego znajdowała miejscowości, gdzie osiedlali się mieszkańcy kilkunastu grup (szczególnie dotyczy to zakładanych osiedli pegeerowskich), gdzie ze względu na duże zróżnicowanie zbiorowości, poczucie własnej odrębności było trudne do kontynuowania. Na tle tych procesów nieco inaczej przebiegało osadnictwo ukraińskie. Było ono przymusowe i najpóźniejsze. Mimo stałych ograniczeń, poczucie własnej tożsamości wzrastało. Wzrastała też aktywność społeczna, kulturalna, tworzyła się własna inteligencja. Grupa ta była więc faktycznie mniejszością narodową, a jej podatność na integrację bardzo mała. 45 Zdrojewski E. Z., 1972, Procesy przemian demograficznych w województwie koszalińskim w latach 1946 - 1968, Poznań - Koszalin. 46 Politechnika Koszalińska, wcześniej Wyższa Szkoła Inżynierska od początku swojej działalności nastawiona była raczej na poprawę warunków życia technicznego niż kulturalnego. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 116 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska zatrudnienie, odnotowany został proces migracji powrotnej z województw południowych. Zobrazowanie tego procesu w agregacji gminami jest niemożliwe, z uwagi na brak dostępnych danych. U podstaw migracji powrotnych leżały głównie motywy ekonomiczne (utrata pracy w miejscu zamieszkania, wysokie koszty utrzymania) i motywy rodzinne (chęć powrotu do rodziny). Proces ten może wskazywać na istnienie więzi regionalnych osób urodzonych w okresie pierwszego powojennego wyżu demograficznego na tych ziemiach. Druga grupa przedstawiona w tabeli 1 to dla porównanie roczniki urodzone w okresie drugiego wyżu demograficznego (echa powojennego wyżu). Daje to pozorne zestawienie dzieci i ich rodziców. Zauważamy, że tu proporcje pomiędzy grupą osób urodzonych w poszczególnych gminach i mieszkających tam stale, a grupą osób przybyłych do gminy układają się niemal odwrotnie jak w grupie starszej. Aż 60% młodzieży mieszka w gminach od urodzenia, jednak aż 20% z tej subpopulacji przybyło do tych gmin w okresie transformacji ustrojowej. Zmiana miejsca zamieszkania w tym wieku wiąże się najprawdopodobniej z decyzjami matrymonialnymi i formowaniem rodziny, jednak najsilniej na migracje wpływa możliwości pracy i miejsca zamieszkania. Potwierdzone to zostaje w wysokich odsetkach przybyłej ludności do gmin podmiejskich Koszalina (jak: Manowo 29%, Biesiekierz 29%, Sianów 24% i Świeszyno 24%), gdzie w ostatnich latach występuję silna rozbudowa suburbii, czyli w wiejskiej strefie podmiejskiej budowane są osiedla mieszkaniowe, spełniające rolę sypialni dla pobliskiego ośrodka miejskiego. Tabl.1. Ludność według okresu zamieszkiwania i wybranych grup wieku (stan na 2002 rok) Przybyła Wyszczególnienie Ogółem do aktualnego Zamieszkała od zamieszkania urodzenia razem osoby miejscowości osoby % osoby przed 1989 r % w latach 1989-2002 osoby % osoby % w wieku 20-29 lat Będzino 1459 938 64,3 504 34,5 246 16,9 258 17,7 Biały Bór 436 268 61,5 163 37,4 78 17,9 85 19,5 Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 117 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Biesiekierz 763 413 54,1 348 45,6 128 16,8 220 28,8 Bobolice 836 490 58,6 340 40,7 159 19,0 181 21,7 Malechowo 996 682 68,5 308 30,9 138 13,9 170 17,1 Manowo 1023 523 51,1 489 47,8 190 18,6 299 29,2 Polanów 852 579 68,0 268 31,5 151 17,7 117 13,7 Sianów 1024 633 61,8 387 37,8 141 13,8 246 24,0 Świeszyno 788 440 55,8 326 41,4 135 17,1 191 24,2 Tychowo 1042 753 72,3 288 27,6 155 14,9 133 12,8 Razem 9219 5719 62,0 3421 37,1 1521 16,5 1900 20,6 w wieku 40-49 lat Będzino 1664 580 34,9 1072 64,4 907 54,5 165 9,9 Biały Bór 473 171 36,2 300 63,4 248 52,4 52 11,0 Biesiekierz 804 245 30,5 556 69,2 425 52,9 131 16,3 Bobolice 808 263 32,5 543 67,2 452 55,9 91 11,3 Malechowo 1049 449 42,8 598 57,0 504 48,0 94 9,0 Manowo 1127 184 16,3 934 82,9 732 65,0 202 17,9 Polanów 998 327 32,8 665 66,6 547 54,8 118 11,8 Sianów 1007 368 36,5 638 63,4 468 46,5 170 16,9 Świeszyno 929 211 22,7 704 75,8 524 56,4 180 19,4 Tychowo 1155 514 44,5 637 55,2 568 49,2 69 6,0 Razem 10014 3312 33,1 6647 66,4 5375 53,7 1272 12,7 Źródło: Podstawowe informacje ze spisów powszechnych, woj. zachodniopomorskie, NSP LiM 2002, PSR 2002, Urząd Statystyczny w Szczecinie, tabl. 8, str.42 (dla gmin wiejskich) lub str. 49 (dla gmin miejsko-wiejskich); dane według gmin. Sieć osadnicza Bezpośrednią barierą tworzenia więzi regionalno-kulturalnych jest rozproszenie miejscowej ludności ze względu na układ przestrzenny. W celu bliższej charakterystyki dokonano analizy sieci jednostek osadniczych za pomocą kilku wskaźników, określając różne jej aspekty. Zdecydowanie dominują wsie o małym zaludnieniu, co potwierdza przedstawiona w tabl. 2. struktura wiejskiej sieci osadniczej (szczegóły dotyczące ludności i gęstości jej zaludnienia opisane zostaną dalej). Średnia liczba mieszkańców Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 118 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska wsi objętych projektem, przypadająca na jedną jednostkę osadniczą wyniosła w 2002 roku 160 osób, ale w poszczególnych gminach występowały znaczne dysproporcje w tym zakresie (por. rys. 1.). Najwyższe wartości tego wskaźnika w województwie odnotowano w gminach nadmorskich leżących w środkowej części wybrzeża oraz na Nizinie Szczecińskiej. Podobny rozkład natężenia uzyskano analizując średnią liczbę osób związanych z rolnictwem indywidualnym na jedną jednostkę osadniczą w gminie. Również, właśnie na tych terenach zanotowano wysokie wartości. Na obszarze objętym diagnozą zdecydowanie najgorsze wskaźniki gęstości sieci osadniczej uzyskują obszary wiejskie gmin miejsko-wiejskich Polanowa, Bobolic i Białego Boru. Wynika to z faktu, iż na dużą liczbę miejscowości przypada mała liczba ludności. Przeciwna sytuacja występuje w gminie Manowo, tu jest o połowę mniej jednostek osadniczych niż średnio na diagnozowanym obszarze, na stosunkowo dużą liczbę mieszkańców gminy, ale i małą liczbę użytków rolnych. Tablica 2. Gęstość wiejskiej sieci osadniczej w gminach objętych projektem w 2002 roku Średnio osób Gmina Jednostki (mieszkańców osadnicze wsi) na 2002 jednostkę osadniczą Średnio osób (związanych z rolnictwem ind.) na jednostkę osadniczą Jednostki Jednostki osadnicze osadnicze na na 100 km2 100 km2 powierzchni użytków całkowitej rolnych Powierzchnia (w km2) na 1 jednostkę osadniczą Będzino 46 197 75 25 58 4 Biały Bór 42 80 31 16 51 6 Biesiekierz 19 235 79 16 46 6 Bobolice 68 82 28 19 99 5 Malechowo 44 145 71 19 55 5 Manowo 23 280 46 12 132 8 Polanów 81 78 22 21 94 5 Sianów 38 173 80 18 55 6 Świeszyno 30 170 43 23 98 4 Tychowo 47 155 43 13 47 7 Obszar projektu średnia 44 160 52 18 74 6 Województwo 31 164 63 15 50 7 Źródło: Powierzchnia, ludność w przekroju terytorialnym, GUS, Warszawa 2003, str.9, tabl.1;Rocznik Demograficzny 2003, GUS, Warszawa 2003, str. XXXVI-XL, tabl.2; Rocznik Statystyczny woj. zachodniopomorskiego 2003, tabl.3; Powszechny Spis Rolny 2002, GUS, Narodowy Spis Powszechny 2002, GUS. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 119 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Z kolei wielkość powierzchni całkowitej przypadającej na 1 miejscowość w skali gmin kształtowała się od 4 km2 w gminie Będzino do 8 km2 w gminie Manowo. Wskaźnik ten ukazuje i potwierdza odwrotność wartości uzyskanych poprzez miarę jednostek osadniczych przypadających na 100 km2 całkowitej powierzchni obszaru wiejskiego gminy. Rys. 1. Średnia liczba ludności w gminie na jedną jednostkę osadniczą w 2002 roku Malechowo Sianów Bêdzino Biesiekierz Polanów Manowo Œwieszyno Bobolice Tychowo Bia³y Bór Œrednio osób (mieszkañców wsi) na jednostkê osadnicz¹ 78 - 145 145 - 173 173 - 235 235 - 280 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z tabl. 2. W tym miejscu należy wyraźnie zaznaczyć, że wskaźniki gęstości nie odzwierciedlają strukturalnego rozproszenia sieci osadniczej, przedstawiają natomiast zróżnicowanie gmin oparte na wielkości średniej arytmetycznej. Współczynniki zmienności obliczone dla gmin nie wykazują dużej dyspersji. Na podstawie dostępnych danych można stwierdzić, że zdecydowanie dominują małe jednostki osadnicze (cecha charakterystyczna dla całego województwa). Wyraźnie daje się zauważyć zależność wiejskiej sieci osadniczej od warunków naturalnych. Ogólnie na Pomorzu Środkowym występuje równoleżnikowy układ warunków naturalnych, uzależniony od istniejącego układu form morfogenetycznych. Uwzględniając uwarunkowania przyrodnicze w rozwoju gospodarki obszarów wiejskich należy podkreślić, iż są one mało korzystne (za wyjątkiem Niziny Szczecińskiej, leżącej w zachodniej części województwa). Warunki naturalne są podstawowym czynnikiem wyznaczającym sposoby użytkowania ziemi i kierunki rozwoju rolnictwa. W ścisłej zależności od nich kształtuje się przede wszystkim struktura użytkowania gruntów. Od wielu już lat dokonywane są Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 120 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska kompleksowe oceny jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Instytut Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (IUNG) po raz kolejny w 1993 roku opracował dane, oceniając cztery elementy środowiska (glebę, klimat, rzeźbę terenu i warunki wodne) wpływające w sposób najistotniejszy na przyrodnicze warunki produkcji rolniczej. Ocenę (waloryzację) wszystkich czterech wskaźników wyrażono wskaźnikiem kompleksowym jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej (jrpp), stanowiącym sumę wartości ocen poszczególnych czynników. Wartość średnia jrpp dla Polski wyniosła 66,6, zaś dla woj. zachodniopomorskiego 67,2. Znacznie korzystniej wypada tu obszar byłego woj. szczecińskiego (70,5) niż koszalińskiego (63,2). Przyjmując średni współczynnik krajowy za 1,000, możemy przestrzennie zakreślić jednostki gminne, w których uzyskano znaczne wyższy od przeciętnego w kraju (lub niższy) wskaźnik waloryzacji. Obraz przestrzenny przedstawia rys. 2. W północnej części obszaru, gminy: Będzino, Biesiekierz i Malechowo (oraz na Nizinie Szczecińskiej) – o przewadze żyznych gleb, korzystnej konfiguracji terenu występuje znacznie korzystniejsza sieć osadnicza, zaś w gminach: Biały Bór, Polanów, Bobolice, w których dominują gleby słabej jakości, duży jest udział nieużytków rolnych oraz znaczne areały lasów i wód, charakteryzują się rozproszonym i rozdrobnionym osadnictwem wiejskim. Rys. 2. Waloryzacja jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej Postomino Dar³owo S³awno Mielno Ustronie Morskie Rewal Dziwnów Miêdzyzdroje Wolin Kobylanka Stare Czarnowo Gryfino Bielice Widuchowa Cedynia Czaplinek Kalisz Pom. Miros³awiec Wa³cz Tuczno Krzêcin Drawno Bierzwnik Cz³opa Pe³czyce Barlinek Nowogródek Pom. Moryñ Mieszkowice Szczecinek Borne Sulinowo Drawsko Pom. Z³ocieniec Wieezchowo Choszczno Lipiany Myœlibórz Trzciñsko Zdrój Wêgorzyno Dolice Przelewice Kozielice Banie Dobra Chociwiel Stara D¹browa Iñsko Marianowo Dobrzany Stargard Szczeciñski Suchañ Recz Warnice Pyrzyce Barwice Ostrowice Maszewo Ko³baskowo Bia³y Bór Grzmi¹ca Brze¿no £obez Osina Dobra Szczeciñska Bobolice Tychowo R¹bino Œwidwin Radowo Ma³e Goleniów Police Resko Polanów Po³czyn Zdrój Nowogard Nowe Warpno Chojna S³awoborze P³oty Przybiernów Bia³ogard Rymañ Gryfice Stepnica Goœcino Karlino Siemyœl Brojce Golczewo Biesiekierz Manowo Œwieszyno Dygowo Karnice Kamieñ Pom. Œwierzno Malechowo Bêdzino Ko³obrzeg Trzebiatów Sianów Dêbno wskaŸnik jrpp Polska = 1,000 < 0,900 0,900 - 0,990 0,990 - 1,010 Boleszkowice ?ród³o: obliczenia w³asne na podstawie: Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski wed³ug gmin - suplement, (red. T. Witek), IUNG, Pu³awy 1993/1994. 1,010 - 1,100 1,100 < Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 121 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska Opisując strukturę wiejskiej sieci osadniczej gmin, których stopień uspołecznienia gruntów rolnych należał do największych w kraju, należy wyznaczyć pewne afiliacje implikujące w kontekście analizowanego tematu diagnozy. Po II wojnie światowej w wyniku decyzji politycznych powstały Państwowe Gospodarstwa Rolne, których koncentracja w gminach objętych diagnozą była znaczna, choć zróżnicowana. Wokół zakładów tych rozwijała się lokalna infrastruktura w postaci tzw. osiedli pegeerowskich - co było konieczne, gdyż około 50% z nich była całkowicie odizolowana od jednostek osadniczych, zaś kolejne 30% było położonych w odległości 3km od centrów osadniczych. Powstałe wówczas nowe osiedla wraz ze swoim zapleczem usługowym, utrudniały harmoniczny rozwój wsi. Mieszkańcy tych wydzielonych osiedli niezbyt chętnie włączali się do prac podejmowanych przez władze lokalne oraz wykazywali mniej inicjatywy w podejmowaniu przedsięwzięć zmierzających do poprawy warunków i poziomu życia. Największy wpływ na procesy integracyjne i dezintegracyjne tej społeczności miało państwo. Było ono projektantem i wykonawcą określonego programu społecznego, politycznego i gospodarczego, nie sprzyjającego naturalnej, oddolnej integracji społecznej.47 Lata 90. wraz z likwidacją hegemoniczności sektora uspołecznionego, pociągnęły za sobą zerwanie nawet tych słabych więzi formalnych i nieformalnych, a powstanie nowych wymaga czasu oraz odpowiedniego klimatu dialogu społecznego. Pamiętać stale należy, że osobowość mieszkańców tych gmin kształtowana była w innych warunkach, a bierność społeczna, postawa roszczeniowa, konserwatyzm, ideologizacja życia społecznego, mocno utkwiły w umysłach większości obywateli. Zmiany postaw, nawyków, stylu życia, są procesami długotrwałymi, do przyśpieszenia których potrzebne są odpowiednie mechanizmy. Dlatego trudno tu jest oczekiwać dużego zaangażowania obywatelskiego w rozwiązywanie problemów lokalnych. Zjawiska w analogicznym wymiarze dotyczy również tych mieszkańców wsi, gdzie dominowało rolnictwo indywidualne. Potwierdzeniem, jest chociażby niski udział rolników indywidualnych wśród radnych. Współuczestnictwo obywateli jest możliwe przy udziale instytucji rządowych i pozarządowych oraz liderów przemian lokalnych, którzy działają na rzecz całej społeczności. Szerzej w diagnozie „Charakterystyka aktywności społecznej”. 47 Kołodziejczyk D., 1999, Czynnik ludzki w rozwoju obszarów wiejskich (na przykładzie byłego województwa koszalińskiego), IERiGŻ, Studia i Monografie nr 89, Warszawa, s. 45-46. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 122 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska BIBLIOGRAFIA I SPIS ŹRÓDEŁ 1. Audyt turystyczny województwa zachodniopomorskiego (projekt), Zachodniopomorska Regionalna Organizacja Turystyczna, Szczecin 2005. 2. Bank Danych Regionalnych, Główny Urząd Statystyczny, http://www.stat.gov.pl, 2006. 3. Broda-Wysocki P., 2003, Rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, IPiSS, Warszawa, s.65. 4. Dębniewska M., Tkaczuk M., 1997: Agroturystyka. Koszty, ceny, efekty, Warszawa. 5. Downward P., Lumsdon L., 2003: Beyond the demand for day-visits: an analysis of visitor spending, „Tourism Economics” nr 9. 6. Drzewiecki M., 1995: Agroturystyka, Instytut Wydawniczy „Świadectwo”, Bydgoszcz. 7. Drzewiecki M., 2001: Podstawy agroturystyki, Bydgoszcz. 8. Durydiwka M., 2003: Regionalne sieci agroturystyczne a rozwój turystyki wiejskiej, (w:) Gospodarka turystyczna wobec integracji i rozszerzania się Unii Europejskiej, pod red. K. Sikory i D. Makiłły, Wyższa Pomorska Szkoła Turystyki i Hotelarstwa, Bydgoszcz. 9. E. Z. Zdrojewski, 1990; Przemiany demograficzne a rozwój społeczno-gospodarczy Pomorza Zachodniego, ISiD SGPiS, Monografie i Opracowania nr 320, Warszawa; 10. Helman A., 2001: Znaczenie agroturystyki w rozwoju społeczno-gospodarczym obszarów wiejskich, „Koszalińskie Studia i Materiały”, Politechnika Koszalińska i Koszalińskie Towarzystwo Naukowe, Koszalin. 11. Jansen-Verbeke M., 1990: Znaczenie turystyki wiejskiej na terenach wiejskich w Europie, „Problemy Turystyki” nr 47-48. 12. Jasiulewicz M., 1991, Wyludnianie się obszarów wiejskich Pomorza Środkowego, cz. II, KON-B, Koszalin, s. 56-65; 13. Jasiulewicz M., 1998, Przekształcenia strukturalne i przestrzenne obszarów wiejskich Pomorza Środkowego w okresie transformacji systemowej, Politechnika Koszalińska, Koszalin. 14. Kłodziński M., Fedyszak-Radziejowska B., 2002, Przedsiębiorczość wiejska. Rozumienie terminu. Możliwości i bariery rozwoju, (w:) M. Kłodziński, B. Fedyszak-Radziejowska (red.), Przedsiębiorczość wiejska w Polsce i krajach Unii Europejskiej, IRWiR PAN, Warszawa, s. 27. 15. Kołodziejczyk D., 1999, Czynnik ludzki w rozwoju obszarów wiejskich (na przykładzie byłego województwa koszalińskiego), IERiGŻ, Studia i Monografie nr 89, Warszawa, s. 45-46. 16. Kotowska I.E., 1999, Przemiany demograficzne w Polsce w Latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, Monografie i Opracowania nr 461, SGH, Warszawa, s. 25. 17. Krupińska W., 2003: Uwarunkowania rozwoju agroturystyki w województwie zachodniopomorskim, „Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej im. H. Kołłątaja w Krakowie” nr 402, 18. Lepsza Wieś, formularz „Opis projektu zawierający kalkulację kosztów” dla schematu i w ramach SPO „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich”, działanie 2.7. „Pilotowy Program LEADER+”, 2005. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 123 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 19. Majewski J., 1995: Turystyka wiejska, Wczasy pod gruszą. Poradnik dla rolników rozpoczynających działalność agroturystyczną, Zachodnie Centrum Organizacji sp. z o.o., Zielona Góra. 20. Młynarczyk K. (red.), 2002: Agroturystyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn. 21. Okólski M., 1997, Demograficzno-instytucjonalne antynomie współczesności, (w:) W. Bielecki, J. Reykowski (red.), Dylematy współczesnej cywilizacji a natura człowieka, Poznań. 22. Polska Federacja Turystyki Wiejskiej, http://www.agroturystyka.pl, 2006. 23. Psyk-Piotrkowska E., 1994, Społeczne problemy restrukturyzacji w rolnictwie uspołecznionym, Wieś i Rolnictwo, nr 3/4, s. 57-65; 24. Rakowski W., Pakulska T., 1995, Typologia województw z punktu widzenia rozwoju ludności w latach 1989-1993, Studia Demograficzne. 25. Rosner A., 1993, Wpływ nowych warunków społeczno-ekonomicznych na procesy przepływów ludności w przekroju „wieś-miasto” i przemiany strukturalne w rolnictwie, Wieś i Rolnictwo, nr 4. 26. Rosset E., 1970, Procesy defeminizacji ludności Polski, Ekonomista, nr 4., s. 709. 27. Rosset E., 1975, Demografia Polski, t. I / II, PWN, Warszawa, s. 254. 28. Sikora J., 1995: Agroturystyczny biznes, Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego, Bydgoszcz. 29. Stackelberg K., Halne U., 1998, Teorie rozwoju regionalnego, (w:) Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne, (red.) S. Golinowska, IPiSS, Warszawa, s.66n. 30. Stanny-Burak M., 1998, Demograficzna charakterystyka ludności wiejskiej województw nadmorskich Polski w latach 1995-2010, (w:) H. Sasinowski, R. Rudnicki (red.), Gospodarka przestrzenna obszarów wiejskich Polski, Politechnika Białostocka, Białystok - Toruń 1998. 31. Stola Wł., 1998, Ludność wiejska Polski. Przemiany struktury demograficznej i społeczno-zawodowej, IGiPZ PAN, Warszawa, zeszyt nr 56, s. 7. 32. Stopiczyński T., 1996, Rozwój i struktura demograficzna ludności Ziem Zachodnich i Północnych Polski, (w:) Demografia i społeczeństwo ziem Zachodnich i Północnych 1945-1995. Próba bilansu, (red.) E. Frątczak, Z. Strzelecki, PTE, Warszawa;Szyfer A., 1996, Tożsamość etniczna i regionalna a procesy integracji, (w:) Demografia i społeczeństwo ziem Zachodnich i Północnych 1945-1995. Próba bilansu, (red.) E.Frątczak, Z.Strzelecki, PTE, Warszawa, s.570. 33. Szwichtenberg A., 1998: Pojmowanie turystyki wiejskiej w Polsce i na świecie, „Turyzm”, t. 8, z. 1. 34. Szwichtenberg A., 2003: Agroturystyka – prężnie rozwijającą się dziedziną turystyki na Pomorzu, (w:) „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”, Zeszyt nr 1, Tom V, Warszawa-Poznań-Koszalin. 35. Tokarz A., Pawlicz A., 2005: Turystyka wiejska jako czynnik rozwoju regionalnego na przykładzie województwa zachodniopomorskiego, „Ekonomiczne Problemy Turystyki” nr 5, Zeszyty Naukowe nr 402, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin. 36. Tryfan B., 2000, Wiejska starość w Europie, PAN IRWiR, Warszawa, s. 9. 37. Woś A., 1994, Państwowa gospodarka w rolnictwie w okresie transformacji systemowej, Wieś i Rolnictwo, nr 2., s. 30-33. 38. Zdrojewski E. Z., 1972, Procesy przemian demograficznych w województwie koszalińskim w latach 1946 - 1968, Poznań - Koszalin. Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 124 Diagnoza stanu uwarunkowań obszarów wiejskich Pomorza Środkowego – Dziedzictwo przyrodnicze i tożsamość regionalno-kulturowa oraz turystyka wiejska 39. Zdrojewski E. Z., 1986, Migracje ludności wiejskiej Pomorza Środkowego, (w:) M. Łaguna, J. Szuchta, B. Michniewska-Szczepkowska (red.), Rolnictwo i ludność na obszarach przygranicznych Polski, t. I, AR-T i IEiOR, Olsztyn; Projekt „Lepsza wieś” realizowany w ramach „Pilotażowego Programu Leader +”, Nr umowy L/01/159/2005 125
