Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna nr 26

Transkrypt

Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej
i Gospodarki Przestrzennej
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna
(dawniej Biuletyn Instytutu Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Seria Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna)
nr 26
Bogucki Wydawnictwo Naukowe
Poznań 2014
Redaktor naczelny: Paweł Churski (UAM)
Rada Redakcyjna: Tadeusz Stryjakiewicz (UAM) – przewodniczący, Teresa Czyż (UAM),
Anna Geppert (Université Paris – Sorbonne, Paryż), Tomasz Kaczmarek (UAM), Pavol
Korec (Univerzita Koménskeho v Bratislavie), Andrzej Mizgajski (UAM), Peter Nijkamp
(Vrije Universiteit (VU) University Amsterdam), Jerzy Parysek (UAM), Waldemar
Ratajczak (UAM), Natalia Mikhailovna Sysoyeva (Rosyjska Akademia Nauk, Irkuck)
Rada Programowa: Tadeusz Stryjakiewicz (UAM), Mirosława Czerny (UW), Marek
Degórski (IGiPZ PAN), Marek Dutkowski (US), Wanda Maria Gaczek (UE Poznań), Jacek
Guliński (UAM/MNiSW), Bogdan Kawałko (UMWL), Ewa Małuszyńska (UE Poznań),
Tadeusz Markowski (UŁ), Grzegorz Potrzebowski (UMWW), Jacek Szlachta (SGH),
Lucyna Wojtasiewicz (UE Poznań)
Sekretarz redakcji: Monika Wieczorek (UAM)
Adres redakcji:
Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna
ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań
tel.: 61 829 61 35, fax: 61 829 61 27
[email protected]
Strona interentowa czasopisma: www.rr.amu.edu.pl
Copyright © IGSEiGP UAM, Poznań 2014
ISSN 2353-1428
Bogucki Wydawnictwo Naukowe
ul. Górna Wilda 90, 61-576 Poznań
tel. +48 61 8336580
e-mail: [email protected]
www.bogucki.com.pl
Druk:
Uni-druk
ul. Przemysłowa 13, 62-030 Luboń
Spis treści
Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Jan Falkowski
Tradycyjne i innowacyjne kierunki polskich badań geograficzno-rolniczych
oraz ich miejsce w geografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Wiesław Maik
Turystyka jako czynnik przekształceń obszarów wiejskich – systemowe
ujęcie problemu badawczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Wioletta Kamińska
Kapitał ludzki a spójność ekonomiczna obszarów wiejskich w Polsce . . . . . 35
Bronisław Górz, Radosław Uliszak
Teraźniejszość i przyszłość małych gospodarstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Roman Rudnicki, Anna Dubownik
Changes in land use structure of agricultural holdings in KujaviaPomerania voivodeship in light of comparative analysis of National
Agricultural Censuses of 2002 and 2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Roman Kulikowski
Produktywność i towarowość rolnictwa w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Anna Kołodziejczak, Maria Kawińska
Intensity of agricultural production organisation in Poland . . . . . . . . . . . . . 107
Ewa Kacprzak
Funkcjonowanie klastrów rolno-żywnościowych na ekologicznym rynku
rolnym w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Magdalena Szczepańska
Świadomość i aktywność społeczna w zakresie kształtowania i ochrony
krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Robert Hoffmann, Hanka Jefimowicz
Wpływ inicjatyw Lokalnych Grup Działania na rozwój społecznogospodarczy obszarów wiejskich w województwie wielkopolskim . . . . . . . 149
Słowo wstępne
Niniejszy tom biuletynu „Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna” pt. „Współczesne aspekty badań rozwoju rolnictwa i wsi w Polsce” jest wydaniem specjalnym przygotowanym z okazji 80. rocznicy urodzin prof. dr. hab. Benicjusza
Głębockiego, wybitnego geografa i wieloletniego pracownika Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu. Publikacja poświęcona została problematyce
rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich mieszczącej się w głównym nurcie naukowych zainteresowań Profesora. Artykuły napisane przez geografów rolnictwa
i wsi z całej Polski, z którymi współpracował Profesor, i pracowników z Zakładu
Gospodarki Żywnościowej i Wsi Instytutu Geografii Społeczno-Ekonomicznej
i Gospodarki Przestrzennej są wyrazem uznania dla działalności naukowej Profesora oraz podziękowaniem za dotychczasową współpracę.
Jubileuszowy biuletyn składa się z dwóch części. Pierwsza grupa artykułów to
wyniki badań opracowane przez geografów reprezentujących ośrodki naukowe:
Bydgoszczy, Kielc, Krakowa, Torunia i Warszawy. Druga część to artykuły pracowników Zakładu Gospodarki Żywnościowej i Wsi, którego Profesor był założycielem i kierownikiem do 2004 r.
W prezentowanym tomie zamieszczono dziesięć artykułów podejmujących
tematykę badawczą związaną z problematyką rozwoju rolnictwa i kwestiami społecznymi występującymi na obszarach wiejskich w okresie postępującej globalizacji i integracji europejskiej.
Biuletyn otwiera artykuł Jana Falkowskiego (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy) pt. „Tradycyjne i innowacyjne kierunki polskich badań geograficzno-rolniczych. Geografia rolnictwa i obszarów wiejskich razem czy osobno?”, który jest przyczynkiem do dyskusji na temat miejsca geografii rolnictwa
w polskim systemie nauk. Autor, przedstawiając dotychczasowy dorobek naukowy geografii rolnictwa, zastanawia się nad dalszą drogą jej rozwoju – czy ma
być ona wspólna z geografią wsi, czy też ma być częścią wiodącą w geografii wsi
(obszarów wiejskich), jednocześnie stając się ważnym elementem geografii społeczno-ekonomicznej.
Artykuł Wiesława Maika (Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy) pt. „Turystyka jako czynnik przekształceń obszarów wiejskich – systemowe ujęcie problemu badawczego” jest bardzo dobrym studium teoretyczno-metodologicznym badań przekształceń obszarów wiejskich pod wpływem turystyki. Autor stwierdza,
że dotychczasowe studia tego problemu skupiały uwagę na przemianach struktury osadniczej rozpatrywanej w kategoriach kontinuum wiejsko-miejskiego i procesu urbanizacji terenów wiejskich. Niezbędne jest uwzględnienie w badaniach
w większym stopniu problematyki rozwoju społeczno-ekonomicznego, przemian
i skutków społecznych oraz środowiskowych na obszarach wiejskich. Wymaga to
zastosowania nowych ujęć i narzędzi badawczych pozwalających identyfikować
6
Słowo wstępne
i wyjaśniać zachodzące w tej dziedzinie zmiany i rozwiązywać rodzące się konflikty społeczne, przestrzenne i ekologiczne.
W artykule pt. „Kapitał ludzki a spójność ekonomiczna obszarów wiejskich
w Polsce” Wioletta Kamińska (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach)
podjęła próbę określenia relacji między kapitałem ludzkim rozumianym jako zasób wiedzy społeczeństwa a stopniem spójności ekonomicznej obszarów wiejskich. Autorka stwierdza, że o stopniu spójności ekonomicznej obszarów wiejskich decydują inne czynniki niż poziom wykształcenia ludności, bowiem badania
nie potwierdziły statystycznej zależności między poziomem kapitału ludzkiego
a wskaźnikami spójności infrastrukturalnej, finansowej i gospodarczej.
Problemem małych gospodarstw w Polsce zajęli się Bronisław Górz i Radosław Uliszak (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie) w artykule pt. „Teraźniejszość i przyszłość małych gospodarstw”. Na podstawie przeprowadzonych
badań autorzy stwierdzili, że wobec małych gospodarstw potrzebna jest innowacyjna polityka krajowa, niezależna od Wspólnej Polityki Rolnej, wymagająca
przede wszystkim odważnych decyzji politycznych. Powinny one w pierwszym
rzędzie dotyczyć wprowadzenia do naszego ustawodawstwa adekwatnego do rzeczywistości pojęcia gospodarstwa rolnego (powyżej 1 ha użytków rolnych) jako
określonego podmiotu gospodarczego i powiązania różnych świadczeń na rzecz
rolnika ze zdefiniowanymi funkcjami produkcyjnymi i pozaprodukcyjnymi gospodarstw rolnych. Pozostałym gospodarstwom trzeba pomagać w różny sposób, zależnie od ich sytuacji – bądź to poprzez umożliwienie zbytu posiadanej ziemi na
rzecz innych użytkowników, bądź w intensyfikacji działalności, jeśli ją prowadzą
i chcą być nadal aktywne.
Roman Rudnicki i Anna Dubownik (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) w artykule pt. „Changes in land use structure of agricultural holdings in
Kujavia-Pomerania voivodeship in light of comparative analysis of National Agricultural Censuses of 2002 and 2010” przedstawiają wyniki analizy przestrzennej zmian struktury użytkowania ziemi w gospodarstwach rolnych województwa
kujawsko-pomorskiego na podstawie Powszechnych Spisów Rolnych z lat 2002
i 2010. Autorzy stwierdzają, że zwiększyła się ogólna powierzchnia gospodarstw
w tym regionie, natomiast odnotowano nieznaczny ubytek powierzchni gruntów rolnych i wzrost areału gruntów nieużytkowanych rolniczo, głównie lasów.
Zmiany te są efektem oddziaływania instrumentów finansowych Wspólnej Polityki Rolnej.
Artykuł Romana Kulikowskiego (Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa) pt. „Produktywność i towarowość rolnictwa w Polsce” zawiera charakterystykę cech produkcyjnych rolnictwa, analizę zróżnicowania przestrzennego produktywności ziemi, produktywności pracy oraz poziomu
i stopnia towarowości rolnictwa. Autor stwierdza, że po akcesji Polski do Unii
Europejskiej zróżnicowanie przestrzenne produktywności ziemi i pracy nie uległo dużym zmianom, natomiast nastąpił znaczny wzrost towarowości rolnictwa
polskiego.
Problematyką intensywności organizacji rolnictwa w latach 2002–2010 zajęły
się Anna Kołodziejczak i Maria Kawińska w artykule pt. „Intensity of agricultural
Słowo wstępne
7
production organisation in Poland”. O zmianach intensywności organizacji rolnictwa zadecydowały bardziej uwarunkowania organizacyjno-ekonomiczne niż
warunki przyrodnicze. Zmiany poziomu intensywności organizacji rolnictwa
w badanym okresie pogłębiły proces polaryzacji produkcji roślinnej i zwierzęcej
w kraju. Zakres tych przeobrażeń był znaczny, zwłaszcza w produkcji zwierzęcej.
„Funkcjonowanie klastrów rolno-spożywczych na ekologicznym rynku rolnym w Polsce” to artykuł autorstwa Ewy Kacprzak poruszający nowy problem
badawczy związany z klastrami rolno-spożywczymi. Autorka oprócz wyjaśnienia
teoretycznych podstaw funkcjonowania dystrybucji żywności przedstawia działanie dwóch klastrów związanych z rynkiem ekologicznym w Polsce. Ze względu na
silne rozdrobnienie potencjału produkcyjnego polskiego rolnictwa ekologicznego
i konieczność tworzenia sprawnie funkcjonującej dystrybucji żywności ekologicznej należy dążyć do powstawania klastrów, które spajałyby ogniwa systemu dystrybucji z producentami.
Kolejne dwa artykuły odnoszą się do problematyki aktywności mieszkańców
wsi. Pierwszy z nich „Świadomość i aktywność społeczna w zakresie kształtowania i ochrony krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich” autorstwa Magdaleny Szczepańskiej przedstawia zróżnicowanie przestrzenne i kierunki aktywności
społecznej mieszkańców województwa wielkopolskiego w zakresie kształtowania i ochrony krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich województwa wielkopolskiego. Wyniki badań ankietowych wskazują na małą znajomość walorów
krajobrazu kulturowego wśród mieszkańców, lecz postrzegają oni te walory jako
potencjalną szansę wzrostu społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich.
Niniejszy tom biuletynu zamyka artykuł Roberta Hoffmanna i Hanki Jefimowicz pt. „Wpływ inicjatyw Lokalnych Grup Działania na rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich w województwie wielkopolskim” poświęcony zwiększeniu aktywności i integracji mieszkańców w ramach Lokalnych Grup Działania
ze szczególnym uwzględnieniem uczestnictwa w realizacji przedsięwzięcia „Małe
projekty”. Autorzy stwierdzają, że wszelkie działania prowadzące do poprawy
jakości i poziomu życia mieszkańców wsi są bezcenne. Mogą one zahamować
procesy wyludniania się oraz degradacji obszarów wiejskich.
Anna Kołodziejczak
redaktor tomu
Jan Falkowski
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Instytut Geografii
Tradycyjne i innowacyjne kierunki polskich
badań geograficzno-rolniczych oraz ich
miejsce w geografii
Zarys treści: Celem artykułu jest podjęcie dyskusji na temat miejsca geografii rolnictwa
w polskim systemie nauk geograficznych. Wyróżniono 5 zasadniczych okresów badawczych (od lat 30. ub. wieku do 2013 r.) w 12 geograficznych ośrodkach naukowych. Wśród
tradycyjnych 15 kierunków badań wymieniono m.in.: użytkowanie ziemi, typologię i regionalizację rolnictwa, organizację i strukturę przestrzenną rolnictwa, rolnictwo podmiejskie, rolnicze obszary problemowe, rolnictwo ekologiczne, rolnictwo w planowaniu
przestrzennym, rolnictwo Polski i świata. Wyróżniono też 13 kierunków innowacyjnych
w badaniach geografii rolnictwa i obszarów wiejskich, np.: nowe metody i techniki badawcze, kształtowanie krajobrazu multisensorycznego, możliwości rozwoju ekoenergetyki, formy i metody poprawy jakości życia i wzrostu kapitału ludzkiego i społecznego,
wykorzystanie ICT (technik informacyjno-telekomunikacyjnych), alternatywne źródła
dochodów gospodarstw, geografię klastrów innowacji, nową organizację badań geograficznych. Ważnym problemem jest dalsza droga rozwoju badań geograficzno-rolniczych
w geografii obszarów wiejskich, która nie powinna utracić niczego z dotychczasowego
dorobku, a jednocześnie stać się ważną częścią geografii społeczno-ekonomicznej i szerzej nauk geograficznych.
Słowa kluczowe: ośrodki geografii rolnictwa, kierunki badań: tradycyjne i innowacyjne,
strategia rozwoju
Miejsce geografii rolnictwa w polskiej geografii – etapy
rozwoju i ośrodki badawcze
Wiek XX przyniósł w badaniach naukowych istotne zmiany poprzez dążenie do
coraz większej specjalizacji i szczegółowości. To dzięki temu udało się dokonać
wielu odkryć nie tylko w sensie globalnym. Również nauki geograficzne poszły
w kierunku poznawania rzeczywistości przez prowadzenie badań specjalizacyjnych w obrębie poszczególnych subdyscyplin. Wydaje się, że uzyskując nowe
wartości, metody i wyniki dzięki pogłębionej analizie zjawisk i procesów, część
10
Jan Falkowski
prac badawczych, zwłaszcza o drugorzędnym charakterze, doprowadziła do zbędnego rozproszenia i powierzchownego potraktowania problematyki geograficznej
(w tym także geograficzno-rolniczej).
Na obecnym etapie geografia rolnictwa zajmuje się badaniem:
–– związków produkcji rolniczej z elementami środowiska geograficznego (przyrodniczego);
–– relacji rolniczego wykorzystania ziemi w strukturze całościowego użytkowania ziemi (gruntów);
–– zjawisk i procesów społeczno-własnościowych w rolnictwie w strukturze
czynników demograficzno-społecznych;
–– zjawisk i procesów organizacyjno-technicznych w rolnictwie w strukturze organizacji i zarządzania;
–– zjawisk i procesów produkcyjnych w rolnictwie w produkcji globalnej i towarowej;
–– konsekwencji przyrodniczych, społecznych i ekonomicznych w rolnictwie pod
wpływem kapitału krajowego i zagranicznego (środków unijnych) oraz w wyniku celowej strategii rozwoju (polityki państwa, planowania przestrzennego
i strategicznego);
–– zróżnicowania przestrzennego rolnictwa (typów i regionów rolniczych)
w strukturze regionalnej, krajowej, Unii Europejskiej i światowej.
W 2008 r. przedstawiono propozycję wyodrębnienia pięciu okresów badań
geograficzno-rolniczych w Polsce (Falkowski 2008, s. 144–145), wyróżniając:
I. Okres międzywojenny (głównie lata 30. ub. wieku), w którym geografowie
i ekonomiści rolni zajmowali się analizami geograficzno-rolniczymi w szerszych monografiach, ujęciach metodycznych oraz typologiczno-regionalizacyjnych rolnictwa Polski (prace: F. Bujaka, F. Dziedzica, J. Ernsta, J. Lotha, W.
Ormickiego, A. Sujkowskiego, S. Srokowskiego, A. Żabko-Potopowicza).
II. Okres powojenny (1945–1960), zaznaczony wykorzystaniem w polskiej geografii rolnictwa zagranicznych wzorców teoretyczno-metodycznych (głównie
brytyjskich, francuskich i niemieckich). Efektem były mapy użytkowania ziemi, monografie regionalne, różne rozwiązania metodyczne (prace: J. Dylika, J.
Fiericha, J. Kostrowickiego, T.M. Milewskiego, S. Srokowskiego, J. Szaflarskiego, J. Tobjasza, F. Uchorczaka).
III.Okres lat 60. XX w. (1961–1969), obejmujący przede wszystkim opracowanie
koncepcji sporządzania przeglądowych i szczegółowych map użytkowania ziemi przez Zakład Geografii Rolnictwa IGiPZ PAN w Warszawie pod kier. prof.
J. Kostrowickiego (wykonanie map np. dla województwa białostockiego, powiatów: bielsko-podlaskiego, mrągowskiego), dla m. Krakowa i powiatu krakowskiego mapy użytkowania ziemi wykonał zespół pod kier. prof. K. Bromka.
W tym okresie powstały też prace dotyczące stref żywicielskich kilku większych miast Polski.
IV.Okres lat 70. i 80. XX w. (1970–1989), będący kontynuacją ujęć typologiczno-regionalizacyjnych rolnictwa Polski, Europy i świata (opracowano m.in.:
mapę typów rolnictwa Europy – J. Kostrowicki z zespołem, typologię rolnictwa Polski – R. Szczęsny z zespołem). W tym czasie coraz powszechniej sto-
11
sowano w wielu geograficznych ośrodkach uniwersyteckich metody ilościowe
(matematyczno-statystyczne), zwłaszcza w IGiPZ PAN w Warszawie i UAM
w Poznaniu. W 1973 r. ukazał się pierwszy akademicki podręcznik do geografii rolnictwa świata prof. J. Kostrowickiego – „Zarys geografii rolnictwa”.
W latach 80. ub. wieku powstały kolejne podręczniki geografii rolnictwa Polski, m.in.: W. Stoli i R. Szczęsnego (1982 r., ale pierwszy w 1976 r.) oraz T.
Olszewskiego (1985 r.). Od 1984 r. organizowane są przez Komisję Geografii Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (od 2001 r. działającą jako Komisja
Obszarów Wiejskich) Polskiego Towarzystwa Geograficznego każdego roku
seminaria geograficzno-rolnicze (geografii wsi) oraz wydawane publikacje
konferencyjne.
V. Przełom wieku XX i XXI (okres transformacji), który można umownie podzielić na dwa podokresy: pierwszy obejmujący lata 1990–2003 – początków
transformacji ustrojowej (przedakcesyjny) i drugi od 2004 r. do chwili obecnej
(okres zaawansowanej transformacji, tj. od członkostwa Polski w UE, zwany też akcesyjnym). W latach 1990–2003 powstało wiele prac obejmujących
przekształcenia funkcjonalno-strukturalne i przestrzenne rolnictwa jako konsekwencję zmian ustrojowych w Polsce (Jasiulewicz 1998, Rydz 1998, Bański
2001, Falkowski 2001, XVII–XIX Seminarium Geograficzno-Rolnicze, w latach 2001–2003). Dużym walorem opracowań geograficzno-rolniczych tego
podokresu jest uzyskanie wiedzy na temat pozytywnych i negatywnych konsekwencji transformacyjnych w rolnictwie (IX–XII, XVII–XIX Seminarium
Geograficzno-Rolnicze, w latach 1992–1995, 2001–2003). Ujemną stroną badań – moim zdaniem – było nadmierne rozproszenie problematyki, skromna
liczba całościowych syntez i określenia roli oraz miejsca rolnictwa polskiego w strukturze krajów Unii Europejskiej. Wydaje się, że sytuacja ta trwa
również w drugim podokresie (w latach 2004–2013). W tym czasie powstało
wiele opracowań, które kontynuowały problematykę wpływu restrukturyzacji
na rolnictwo polskie oraz wykorzystania funduszy UE dla modernizacji rolnictwa polskiego (Rydz 2006, Bański 2007, Rudnicki 2010, Rudnicki 2010a).
Nastąpiło też wyraźne powiązanie problemów geograficzno-rolniczych z problematyką obszarów wiejskich, które ze swej natury są wielofunkcyjne i obejmują też liczne zagadnienia pozarolnicze (Bański 2004, 2013, Falkowski 2004,
Komornicki, Kulikowski 2009, Rydz, Rudnicki 2009, Kurowska, Gwiaździńska-Goraj 2012). Wyrażam jednak pogląd, że póki rolnictwo zajmuje wysoką
pozycję w strukturze rolniczego użytkowania ziemi, zatrudnieniu, usługach,
infrastrukturze technicznej, powiązaniach z turystyką i rekreacją oraz innymi
działami gospodarki (por. Głębocki 2005, 2013), geograficzno-rolnicze problemy badawcze będą wciąż odgrywały kluczową rolę na obszarach wiejskich
Polski.
Od lat 70. ub. wieku do dziś ukształtowało się w Polsce kilka ośrodków geografii rolnictwa (i geografii wsi). Czapiewski i Kulikowski (2005), przedstawiając
dorobek naukowy geografii rolnictwa wymieniają 7 ośrodków uniwersyteckich, 3
– akademii pedagogicznych, 1 – politechniki i 1 – Polskiej Akademii Nauk. Zakład
Geografii Rolnictwa IGiPZ PAN w Warszawie (później Zespół Badań Obszarów
12
Jan Falkowski
Wiejskich, a obecnie Zakład Geografii Wsi i Rozwoju Lokalnego) opublikował
246 prac w latach 1957–2004, w tym m.in.: J. Bańskiego, W. Biegajły, B. Gałczyńskiej, W. Jankowskiego, J. Kostrowickiego, R. Kulikowskiego, A. Stasiaka, W. Stoli, R. Szczęsnego, J. Szyrmera, W. Tyszkiewicz i W. Zglińskiego). Wybrane pozycje
bibliograficzne z geografii rolnictwa Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych
Uniwersytetu Warszawskiego obejmują 82 opracowania głównie: A. Dembicza,
E. Dramowicz, M. Durydiwki, J. Gudowskiego, M. Jędrusika, E. Kantowicz, J.
Makowskiego, S. Osińskiego, F. Plita, M. Skoczka, M. Skotnickiego, J. Tobjasza
i J. Winidowej. W Instytucie Geografii UMK w Toruniu wykazano 225 publikacji,
w tym: M. Biczkowskiego, J. Falkowskiego, A. Jezierskiej-Thole, M. Kluby, L. Kozłowskiego, R. Rudnickiego. Ośrodek krakowski (UJ i AP) zamieścił 225 wybranych pozycji bibliograficznych, w tym: K. Bromka, M. Dobrowolskiej, Z. Górki, B.
Górza, C. Guzika, W. Kurka, M. Nowakowskiego, W. Ormickiego (1927–1937),
A. Prochownik, L. Sawickiego (1911–1919) i R. Uliszaka. Poznański ośrodek uniwersytecki przedstawił 52 syntetyczne (głównie monograficzne) opracowania,
w tym: B. Głębockiego, E. Jędryczki (Kasprzak), U. i T. Kaczmarek, A. Kołodziejczak i M. Polnej. W Instytucie Nauk o Ziemi UMCS w Lublinie zamieszczono
124 pozycje bibliograficzne, w tym: J. Antoszek, J. Ernsta, R. Jeduta, W. Sobczyk,
H. Swić i F. Uhorczaka (1951–1963). Wydział Nauk o Ziemi UŚ w Sosnowcu podał 134 wybrane publikacje, w tym: E. Dusia, Z.J. Kamińskiego, L. Langhamera,
A.Z. Szajnowskiej, J. Tkocza i A. Wrony. Wybór dorobku geograficzno-rolniczego
ośrodka słupsko-koszalińskiego (PAP w Słupsku i PK w Koszalinie) obejmuje 101
pozycji bibliograficznych, w tym: L. Brożka, G. Czapiewskiej, U. Gołębiewskiej,
M. Jasiulewicza, S. Łacha, S. Miklosa, E. Rydza, S. Szały. Instytut Geografii Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach przedstawił 153 opracowania, w tym: R. Burka,
M. Kozieja, J. Mityka, E. Pałki, M. Strzyż, M. Śmigielskiej i J. Wrońskiej. Instytut
Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego podaje 65 wybranych opracowań, w tym: S. Golachowskiego, S. Grykienia, W. Hasińskiego, A.
Jagielskiego, J. Januszewskiego i J. Łobody.
W przedstawionych powyżej ośrodkach wybrane pozycje bibliograficzne
z geografii rolnictwa (i obszarów wiejskich), głównie z lat 1950–2004, obejmują
łącznie około 1400 publikacji. Pełny wykaz publikacji z geografii rolnictwa z lat
1918–1998 (z wyjątkiem 1928–1935) obejmuje 2579 pozycji, z geografii przemysłu 2543 i z geografii komunikacji 2417 (Taylor 2008). Dużym osiągnięciem
organizacyjno-naukowym jest fakt, że we wspomnianych wyżej ośrodkach naukowych przeprowadzono kilkanaście habilitacji i obroniono kilkadziesiąt doktoratów z geografii rolnictwa i obszarów wiejskich.
Dorobek naukowy polskiej geografii rolnictwa byłby niepełny, gdyby nie
uwzględnić osiągnięć prac Komisji Geografii Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PTG, powstałej w 1984 r., a od 2001 r. działającej pod nazwą Komisji
Obszarów Wiejskich PTG (Bański 2005). Celem interdyscyplinarnych spotkań
seminaryjnych jest prezentacja aktualnych problemów geografii rolnictwa (i obszarów wiejskich), mających silny związek z bieżącymi przemianami ustrojowymi w Polsce oraz potrzebami planowania przestrzennego (Falkowski 1993).
W 2013 r. odbyło się XXIX Ogólnopolskie Seminarium Geograficzno-Rolnicze
13
w Łodzi poświęcone wielofunkcyjnym obszarom wiejskim (Wójcik 2013). Prawie
wszystkie seminaria kończyły się publikacjami materiałów pokonferencyjnych.
Od 2000 r. ich rolę przejęła seria wydawnicza – Studia Obszarów Wiejskich (Rural Studies). W 2013 r. ukazał się XXXI t. ww. serii. Ośrodki organizujące seminaria w miarę swoich możliwości wydają dodatkowe publikacje, zawierające
zgłoszone referaty. Dzieje się tak np. w Słupsku, Krakowie, Kielcach, a ostatnio
także w Łodzi.
Tradycyjne i innowacyjne kierunki badań
Przedstawione wyżej ośrodki geografii rolnictwa koncentrują się na kilkunastu
problemach badawczych o charakterze teoretycznym, metodycznym i aplikacyjnym. W diagnozie stanu i perspektyw rozwoju geografii w Polsce, opracowanej
w 2008 r. (Liszewski i in. 2008), w zakresie geografii rolnictwa wymienia się 15
następujących kierunków: (1) użytkowanie ziemi; (2) typologia i regionalizacja
rolnictwa; (3) struktura i organizacja przestrzenna rolnictwa; (4) uwarunkowania
przyrodnicze rolnictwa; (5) struktura agrarna; (6) rolnictwo podmiejskie – strefa
żywicielska; (7) czynniki kształtujące strukturę produkcji rolniczej; (8) obszary problemowe rolnictwa; (9) rolnictwo ekologiczne; (10) gospodarka żywnościowa; (11) produkcja rolnicza; (12) rolnictwo w planowaniu przestrzennym;
(13) rolnictwo Polski i wybranych państw świata; (14) krajobrazy rolnicze/wiejskie; (15) przemiany społeczno-ekonomiczne i przestrzenne obszarów wiejskich
(Falkowski i in. 1992, Głębocki 1998, Jasiulewicz 1998, Falkowski 2008). Wyżej
wymienione kierunki można w pewnym sensie nazwać tradycyjnymi, gdyż reprezentują podstawową problematykę badawczą w polskiej geografii rolnictwa
w całym analizowanym okresie (1932–2004). Nie wydaje się, aby w najbliższych
latach problematyka ta nie była kontynuowana, co najwyżej ulec może zmianom
rozłożenie jej akcentów w celu przystosowania kierunków badań do wymagań
wspierania działalności innowacyjnej w badaniach geograficznych i ograniczenie ilościowe (prac o charakterze lokalnym, cząstkowym) na rzecz opracowań
o charakterze innowacyjnym, kompleksowym, syntez teoretyczno-metodycznych
i aplikacyjnych, umożliwiających aktywniejsze niż dotąd włączenie się polskiej
geografii rolnictwa w nurt badań międzynarodowych.
Do tradycyjnych (ale jednocześnie w nowym ujęciu) kierunków badań w najbliższych latach zaliczyłbym te, które pogłębiają zarówno teorię, jak i metodologię
geografii rolnictwa, a jednocześnie porządkują i kontynuują problematykę w systemie nauk geograficznych, zwłaszcza: (1) współczesne czynniki determinujące
zmienność, kierunki i poziom rozwoju przestrzennego rolnictwa (np. konfliktowe, lokalizacyjne, rynkowe); (2) wielofunkcjonalne modele konceptualne rolnictwa na bazie badań w skali lokalnej, regionalnej i krajowej; (3) nowe koncepcje
teoretyczno-aplikacyjne jako wynik poszukiwania nowych narzędzi opisu i wyjaś
niana zjawisk geograficzno-rolniczych (i pozostałych na obszarach wiejskich);
(4) analizy przestrzenne, czyli badanie układów, powiązań sieciowych i struktur
przestrzennych w środowisku przyrodniczym dla rolnictwa, użytkowania ziemi,
14
Jan Falkowski
rozmieszczenia produkcji, gęstości kapitału ludzkiego itp.; (5) oceny jakościowe przekształceń transformacyjnych rolnictwa polskiego (w strukturze agrarnej,
zasobach pracy, czynnikach intensyfikacji, zasobach gruntów – w dobrej lub złej
kulturze rolnej – produkcji roślinnej i zwierzęcej, produkcji globalnej i towarowej); (6) wykorzystanie wyników badań geografii rolnictwa w strategii rozwoju
regionalnego Polski; (7) studia porównawcze rolnictwa polskiego z krajami UE
i innych regionów świata. Kierunki powyższe należą do klasycznych programów
badawczych i są wyrazem ewolucyjnej drogi w badaniach geograficzno-rolniczych.
Drugi nurt badań, zwany innowacyjnym, stanowi poszukiwanie nowych metod, wartości, problemów. O ile prekursor teorii innowacji Schumpeter (1960)
uważał, że innowacja jest wprowadzeniem do praktyki nowego rozwiązania,
głównie o charakterze technicznym, oddziałującego na gospodarkę, to współcześnie panuje pogląd, że innowacje są nie tylko „produktowe, procesowe, marketingowe, organizacyjne”, ale są nimi też nowe idee, koncepcje teoretyczne itp., które
rozpowszechniają się w przestrzeni geograficznej i strukturach organizacyjnych
(Kukliński, Pawłowska 1998, Guzik 2004, Kukliński 2005, Parteka, Kasprzak
2008). Innowacyjność to po prostu każda zmiana, która coś ulepsza, daje nowe
jakości lub pozwala stworzyć nowy produkt czy usługę (Świadek 2008). Silva Rodriguez uważa, że... „innowacyjność jest pojęciem, które można powiązać z każdą dziedziną działalności na wsi”, natomiast Gregory dodaje, że „innowacyjne
pomysły są wynikiem dyskusji między ludźmi, którzy mają dużą wiedzę na dany
temat, ale bardzo odmienne doświadczenia i perspektywy zawodowe” (Wspólnoty Europejskie 2009, s. 32, 53). Zatem innowacyjność, gdy przynosi nowe
wartości w dotychczasowej wiedzy, w teorii, ujęciu metodologicznym i wdrożeniowym, można by określić mianem rewolucyjnego mechanizmu rozwoju nauki
lub co najmniej nowego paradygmatu trwałego rozwoju (por. Chojnicki 2000,
Kukliński 2005, Rainko 2011, Maik 2012). Według metodologii OECD nakłady
na działalność innowacyjną obejmują wydatki na: działalność badawczo-rozwojową, zakup gotowej technologii, środki trwałe konieczne do wdrożenia innowacji
(w tym: maszyny, urządzenia techniczne, budynki, budowle, grunty), szkolenia,
marketing oraz prace wdrożeniowe (Li, Kozhikode 2009). Innowacje polegają na
reorientacji gospodarki opartej na pracy w gospodarkę będącą efektem wykorzystania wiedzy i zacieśnienia powiązań pomiędzy elementami systemu innowacji,
a więc między nauką, techniką, edukacją, przedsiębiorstwami, rynkiem, administracją (rządową i samorządową), organizacjami pozarządowymi itp. W szerszym
wymiarze kreatywnością i innowacyjnością obszarów wiejskich zajmuje się Europejska Sieć na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Unii Europejskiej (Wspólnoty
Europejskie 2009).
O wdrażaniu innowacyjności w rolnictwie (na obszarach wiejskich) decydują też samorządowe władze lokalne i regionalne, instytucje otoczenia biznesu,
ośrodki postępu naukowego i technologicznego. Rolnictwo jest także działem
biznesowym, a innowacyjność dotyczy zarówno nowoczesnych rozwiązań technologicznych, technicznych, jak i menedżerskich i organizacyjnych oraz zasobów
o charakterze materialnym, a tym bardziej niematerialnym. Jak słusznie zauważają Tamowicz i Szultka (2005, s. 127), „rola innowacji we współczesnej gospodarce
15
uzasadnia określenie jej mianem wiedzochłonnej, w odróżnieniu od poprzedniego modelu gospodarki pochłaniającego zasoby”. Innowacyjność to połączenie lokalnych tradycji i dotychczasowych metod działania z wiedzą dostosowaną do
nowoczesnego konsumenta i rynku.
Efektem innowacji są klastry, czyli geograficzne skupiska wyspecjalizowanych,
konkurujących ze sobą i współpracujących przedsiębiorstw oraz instytucji otoczenia (np. uczelnie, szkoły, stowarzyszenia branżowe), z którymi wchodzą one
w silne interakcje. Klastry powstają niemal we wszystkich sektorach gospodarki, zwłaszcza w przemyśle, usługach, rolnictwie (Wolak-Sikorska 1993, Wojnicka i in. 2001, Wojnicka 2002, Szymoniuk 2005, Ciok, Dobrowolska-Kaniewska
2009). W rolnictwie mogą to być np.: przedsiębiorstwa sadownicze, ogrodnicze,
hodowli trzody chlewnej, drobiu, przemysłu spożywczego itp), platformy technologiczne służące przygotowaniu programów badawczo-rozwojowych, integracji kluczowych partnerów gospodarczych i badawczych, mobilizacji środków
finansowych itp. (np. w województwie pomorskim wśród 22 platform technologicznych są takie, jak: platforma technologiczna żywności, środowiska, procesów produkcji) oraz systemy innowacyjne o wymiarze geograficznym, czyli np.
Grójecko-Warecki Rejon Sadowniczy, Żuławski Region Hodowlany, Bursztynowy
Szlak Dziedzictwa Kulturowego na Podkarpaciu, Nowosądecki Rejon Sadowniczy,
podmiejskie strefy żywicielskie itp. Ważnym elementem innowacyjności w badaniach jest konieczność zastosowania wyników w praktyce (aplikacja, charakter
utylitarny). Nie mniej istotnym aspektem innowacji jest jej rozprzestrzenianie
się (dyfuzja innowacji) do innych regionów, krajów, na inne kontynenty. Duże
znaczenie ma również zdolność adaptacyjna innowacji we wszystkich trzech wymiarach (teoretycznym, metodycznym i aplikacyjnym). Tradycyjne czynniki produkcji: ziemia, praca i kapitał, wciąż istotne dla rozwoju gospodarczego, coraz
silniej są związane z wiedzą, która staje się źródłem bogactwa i najważniejszym
czynnikiem produkcji. Innowacje oparte na wiedzy sprzyjają tworzeniu nowych
form aktywności produkcyjnej, usługowej i organizacyjnej, a nawet są warunkiem
przetrwania (Ciok, Dobrowolska-Kamieńska 2009). W procesie innowacji rolnictwa i obszarów wiejskich mogą wystąpić też bariery, takie jak: rozdrobniona
struktura agrarna, niski poziom wiedzy rolniczej i ogólnej, niewystarczające ilości środków produkcyjnych, zwłaszcza nowoczesnych, brak jasnej sytuacji co do
przyszłości gospodarstw domowych itp. (Wójcicki 2000, 2011).
Wśród szczegółowych propozycji problemowych, które są, moim zdaniem,
próbą włączenia się geografii rolnictwa (i szerzej obszarów wiejskich) w nurt badań innowacyjnych i zarazem wypracowania aktualnych i ważkich celów badawczych, można wymienić następujące kierunki i zadania, z których część jest już
realizowana co najmniej od 2004 r.:
1. Rozszerzenie pola badawczego geografii rolnictwa m.in. przez powiązanie
teoretyczno-metodyczne z innymi branżami, strukturami, sieciami, występującymi na obszarach wiejskich, z wykorzystaniem nowych narzędzi i metod
badawczych (np. teledetekcji, informatyzacji, GIS-u, Internetu itp.), ujęć jakościowych w miejsce dominacji ujęć ilościowych i rozproszenia problematyki
badawczej, które z trudem poddają się systematyzacji, rozpoznanie mechani-
16
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Jan Falkowski
zmów w zespołach interdyscyplinarnych celem określenia mocnych i słabych
stron geografii rolnictwa i obszarów wiejskich. Istnieje pilna potrzeba realizacji dużych programów badawczych (interdyscyplinarnych, interregionalnych),
kończących się określonymi syntezami.
Konstruowanie nowych modeli analityczno-opisowych, wzorców kompleksowych, syntetycznych i systemowych rolnictwa (i innych działów gospodarki
obszarów wiejskich), w warstwie teoretycznej, metodologicznej i empirycznej, jako wynik wpływu transformacji, integracji, innowacji, globalizacji, np.:
nowoczesne kartowanie użytkowania ziemi, nowe ujęcie typologii i regionalizacji (rolnictwa i obszarów wiejskich), sugestie do urzędów statystycznych
o organizowanie i dostarczanie wiarygodnych materiałów źródłowych zarówno w sensie ilościowym, jak i jakościowym.
Metody i formy optymalnego kształtowania krajobrazu/regionu multisensorycznego (rolniczego, wiejskiego), w warunkach ekologizacji środowiska (czyli zwiększenia różnorodności biologicznej, „zielonego otoczenia”, ekstensywnych form produkcji rolnej, ochrony bioklimatu, czystości wód i najlepszych
gleb, rozwiązywania konfliktów funkcjonalno-przestrzennych) i nowoczesnego planowania oraz zarządzania przestrzenią.
Badanie możliwości wykorzystania ekoenergetyki (bioenergetyki) na obszarach wiejskich i w rolnictwie w postaci energii z biomasy (np. upraw zbożowych, rzepaku, ziemniaków, miskantu olbrzymiego, wierzby i topoli) oraz
pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych, np. słonecznej, wiatrowej, wodnej, geotermalnej itp., m.in. przez zwiększenie nakładów na OZE (odnawialne
źródła energii).
Badanie poprawy jakości życia, a także zdolności wzrostu intelektualnego kapitału ludzkiego i społecznego (szkolenia, warsztaty, coaching, telepraca, upowszechnienie dostępu do łączności szerokopasmowej i wykorzystanie ICT) oraz
mobilności zawodowej w rolnictwie (wskaźniki: młodości demograficznej, wieku produkcyjnego i poprodukcyjnego), badanie pozostałych procesów społeczno-demograficznych, np. procesu starzenia się społeczności wiejskiej (zwłaszcza rolniczej), zahamowanie nadmiernego odpływu migracyjnego (zmniejszenie
stopy bezrobocia) oraz możliwości wykorzystania innowacji w sferze opieki medycznej i innych form zabezpieczenia społecznego ludności wiejskiej.
Ocena zdolności wykorzystania kapitału lokalnego (własnego, samorządowego), regionalnego i krajowego oraz obcego (np. UE) w rolnictwie, biotechnologii, energetyce, infrastrukturze, usługach i przetwórstwie oraz ochronie
i kształtowaniu środowiska.
Wpływ działań innowacyjnych na wielość, elastyczność i zmienność specjalizacji produkcyjnych i przetwórczych w rolnictwie oraz pozostałych działach
gospodarki na obszarach wiejskich.
Ogólnohumanistyczne i marketingowe wykorzystanie wartości kulturowych
środowiska rolniczego (obszarów wiejskich), a więc historii, sztuki, tradycji,
dziedzictwa kulturowego wsi, zróżnicowanych krajobrazów wiejskich itp.
Zróżnicowanie regionalne poziomu wykorzystania technik informacyjno-telekomunikacyjnych (pełny dostęp do ICT) w rolnictwie (elektroniczna księgo-
17
wość, edukacja, bankowość, marketing itp.) oraz innych działach gospodarki na obszarach wiejskich w sferze usług produkcyjnych i handlowych (np.
w handlu elektronicznym, logistyce zaopatrzenia i zbytu itp.).
10.Alternatywne źródła dochodów gospodarstw na obszarach wiejskich, np. zagospodarowanie pozarolnicze ziemi, usługi informatyczne, logistyczne, doradcze (np. prawno-finansowe), handlowe i pozostałe usługi produkcyjne i nieprodukcyjne (np.: administracja, edukacja, ochrona zdrowia i opieka socjalna,
hotelarstwo, gastronomia, transport, obsługa nieruchomości), budownictwo,
mieszkalnictwo, gospodarka komunalna, przemysł, wytwarzanie energii, przetwórstwo, rzemiosło, agroturystyka, rekreacja, leśnictwo, łowiectwo, rybactwo
i rybołówstwo śródlądowe, ochrona środowiska, kształtowanie krajobrazu itp.
11.Współczesne i perspektywiczne konsekwencje innowacji w rolnictwie i na obszarach wiejskich (problemy, progi, bariery) – ocena w wymiarze europejskim,
krajowym i regionalnym, pozwalająca na jeszcze aktywniejsze włączenie się
geografów rolnictwa i obszarów wiejskich do geografii światowej i zrealizowanie wielu programów międzynarodowych.
12.Geografia klastrów innowacyjności w systemie struktury przestrzennej rolnictwa (obszarów wiejskich) jako wynik innowacji w trzech płaszczyznach: teoretycznej, metodycznej i aplikacyjnej, warunkująca atrakcyjność lokalizacyjną
danego obszaru (regionu), także dla potencjalnych inwestorów krajowych
i zagranicznych.
13.Nowa organizacja badań naukowych, integrujących najpierw subdyscypliny
(np. połączenie geografii rolnictwa i geografii obszarów wiejskich), następnie kilka ośrodków naukowych w celu zrealizowania ważnych projektów lub
programów naukowo-badawczych wraz z coraz silniejszym włączeniem się
w nurt badań krajów UE i Europy Środkowo-Wschodniej i jeszcze szerzej geografii międzynarodowej.
Strategia innowacji w rolnictwie danego regionu (kraju) wymaga określonego
wsparcia finansowego z funduszy lokalnych, regionalnych i budżetu państwa, ale
także ze środków UE, w tym: w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Funduszu Spójności (FS) oraz Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS). Powoduje to, że dany region rozwija się w znacznym stopniu dzięki
integracji z Unią Europejską. Istnieją też liczne organizacje międzynarodowe, które wspierają badania innowacyjne w rolnictwie i dla obszarów wiejskich, takie
jak np.: Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa ONZ, Bank Światowy, Amerykański Bank Rozwoju, Stały Komitet ds. Badań Naukowych w Dziedzinie Rolnictwa (SCAR) itp. W efekcie jest szansa, że rolnictwo jako jeden z najważniejszych
działów gospodarki Polski może skutecznie poprawić poziom wskaźnika innowacyjności Polski (European Commission Innovation... 2006, European Innovation
Scoreboard 2008), zarówno w skali Unii Europejskiej (w 2008 r. 5 miejsce od
końca wśród 27 państw UE – por. ryc. 1), jaki w stosunku do grupy 8 najbardziej
wpływowych państw świata (G8).
Dziś takie czynniki, jak: niska produktywność, niski poziom zatrudnienia,
małe wydatki na badania i rozwój, skutecznie zaniżają wspomniany wskaźnik
innowacyjności. Dlatego niezbędne jest poszukiwanie nowych lub adaptowanie
18
Jan Falkowski
Ryc. 1. Poziom wskaźnika innowacyjności w 27 państwach Unii Europejskiej (2008)
Źródło: Wspólnoty Europejskie (2009, s. 53).
istniejących dobrych wzorców współpracy pomiędzy różnego typu podmiotami
działającymi w poszczególnych regionach kraju i poza jego granicami. Wszystkie
regiony (zwłaszcza rolnicze, które dominują w strukturze przestrzennej kraju)
stają zatem w obliczu konieczności restrukturyzacji, modernizacji i wspierania ciągłych innowacji w różnych sferach gospodarki rolnej (Pietrzyk 2004, Błasiak 2005,
Bąkowski i in. 2007, Churski 2008). Wydaje się, że w polskiej rzeczywistości przestrzennej obszarów wiejskich co najmniej do 2030 r. obok tzw. wsi tradycyjnych
rozwijać się będą wsie nowoczesne, a najczęściej wsie tradycyjne z formami (organizacjami) nowoczesnymi, gdyż tradycyjne nie oznacza zacofane, biedne i słabo
zorganizowane, a jedynie mające większy szacunek do środowiska i przeszłości,
w różnej formie i treści, szczególnie kulturowej (tradycje i obyczaje), społecznej,
osadniczej, gospodarczej i przyrodniczo-krajobrazowej (kontynuacja brytyjskiej
wizji „sielanki wiejskiej” – rural idyll – por. Bański 2009, s. 5).
Perspektywy dalszego rozwoju geografii rolnictwa
W najbliższych latach rozwój geografii rolnictwa w zakresie geografii obszarów
wiejskich (geografii wsi) powinien koncentrować się, moim zdaniem, na trzech
zasadniczych kwestiach:
1. dalszym doskonaleniu pola badawczego w sensie teoretycznym, metodycznym, jak i aplikacyjnym,
2. istotnym wkładzie wyników badań geograficzno-rolniczych do systemu nauk
geograficznych i gospodarki przestrzennej w kraju i za granicą,
3. ewolucji organizacyjnej w kierunku połączenia badań geograficzno-rolniczych
i obszarów wiejskich, zwłaszcza w strukturze wyższych uczelni.
19
Wynikiem uogólnień teoretycznych powinno być dążenie do zastąpienia
niezwykle zróżnicowanych koncepcji teoretycznych (szczególnie w formie tradycyjnej) kilkoma najbardziej charakterystycznymi, takimi jak: orientacja strukturalistyczna, humanistyczna i postmodernistyczna. Specjalizacja w geografii
społeczno-ekonomicznej poszerzyła stan wiedzy o wielu zjawiskach i procesach
zachodzących w środowisku geograficznym i gospodarce, przyniosła bujny rozkwit wielu subdyscyplin tej dziedziny nauk geograficznych, ale jednocześnie przyczyniła się do jej dezintegracji, a zdaniem części geografów nawet do „zachwiana
podstaw jej egzystencji” (Suliborski 2008, s. 85). Nowe paradygmaty (hipotezy
i teorie) powinny wnieść nowe możliwości interpretacyjne, a tym samym poznawcze. W sensie metodologicznym powinny powstać nowe modele i wzorce
metodyczne w zakresie: użytkowania ziemi, organizacji przestrzennej rolnictwa,
rolnictwa podmiejskiego, rolnictwa ekologicznego, agroturystyki, rolniczych obszarów problemowych (konfliktowych), krajobrazów rolniczych, ochrony rolniczego środowiska przyrodniczego, typologii i regionalizacji rolnictwa oraz obszarów wiejskich. Aplikacyjność badań geograficzno-rolniczych powinna sprawić,
aby uzyskane wyniki teoretyczno-metodyczne stały się istotnym wkładem w planach zagospodarowania przestrzennego i strategiach rozwoju lokalnego, regionalnego i ogólnokrajowego oraz stworzyły przesłanki dla wyraźnie określonego
miejsca struktury przestrzennej rolnictwa polskiego w planach społeczno-gospodarczych UE, a zwłaszcza Europy Środkowo-Wschodniej (Bański 2001, 2013a,
Falkowski 2001, 2004, Głębocki 2005, 2013).
Istotny wkład geografii rolnictwa do nauk geograficznych stanowią syntezy
i opracowania monograficzne, np. regionalne, krajowe i w skali całego świata.
Przykładem mogą być podręczniki akademickie (Kostrowicki 1973, Stola i Szczęsny 1976, 1982, Olszewski 1985, Falkowski, Kostrowicki 2001, Bański 2007),
„Atlas rolniczy Polski” (Bański 2011), opracowania monograficzne, np. „Zróżnicowanie przestrzenne rolnictwa” pod red. B. Głębockiego (wyd. GUS, 2014),
oraz mapy użytkowania ziemi i mapy krajobrazów rolniczych w skali 1:25000
z lat 50 i 60. ub. wieku, wykonane w Zakładzie Geografii Rolnictwa IGiPZ PAN
w Warszawie oraz kilku ośrodkach uniwersyteckich kraju, których opracowania
zaniechano później, wobec trudności finansowych i organizacyjnych. W związku
z potrzebami aplikacyjnymi (dla planów zagospodarowania przestrzennego oraz
strategii rozwoju), a jednocześnie nowymi możliwościami technicznymi (m.in.
zdjęciami satelitarnymi, teledetekcją, programami komputerowymi) warto, moim
zdaniem, powrócić do opracowywania tych map.
Rolnictwo jako dział gospodarki zajmuje ponad 60% terytorium Polski (użytki
rolne stanowią 51%) i około 70% powierzchni obszarów wiejskich, daje zatrudnienie ponad połowie ludności wiejskiej oraz włącza w orbitę swojej współpracy
(infrastruktura techniczna, usługi itp.) prawie całe spektrum zagadnień społecznych i ekonomicznych obszarów wiejskich. Dlatego uzasadnionym podejściem
przez wiele lat była geografia rolnictwa jako odrębny dział geografii społeczno-ekonomicznej (podobnie jak w ujęciu branżowym tej części nauk geograficznych
jak: geografia przemysłu, geografia komunikacji, geografia turyzmu, geografia religii itp. Gillmor (2004) uważa, że od drugiej połowy XX w. geografia rolnictwa
20
Jan Falkowski
stała się odrębną subdyscypliną geografii. Jako nauka geograficzno-ekonomiczna
przez kilkadziesiąt lat wypracowała zarówno własne pole badawcze, metodykę,
jak i określone efekty w postaci wspomnianych wyżej syntez oraz kierunków
dalszych badań (Jasiulewicz 1998, Kulikowski 2004, Stasiak 2004, Czapiewski,
Kulikowski 2005, Falkowski 2008). Kontynuowane są syntetyczne opracowania
z geografii rolnictwa w literaturze zagranicznej (m.in.: Ilbery 1985, 1998, Pacione
1986, Bowler 1992, Sick 1997, Shafi 2000, Tarrant 2000, Grigg 2003, Majid 2004,
Robinson 2004, Singh, Dhillon 2004, Singh 2004, Hanif 2005, Rumney 2005,
Husain 2009, Ilieva 2012, Arbesman 2013, Laingen, Harrington 2013).
Od lat 60. ub. wieku ukazuje się coraz więcej opracowań z zakresu geografii
rolnictwa i obszarów wiejskich. Są badania i konferencje naukowe oraz liczne
opracowania łączące dwa filary geografii społeczno-ekonomicznej – wieś i rolnictwo (np. Choudhury, Singh 2000, Gillmor 2004; Mehta Press wydaje „Journal
of Agricultural and Rural Geography” – Aims and Scope; konferencja w 2007 r.
w Indianapolis – „Agricultural and Rural Geography”, w tym panel L.M.B. Harrington nt. „Zastosowanie geografii rolnictwa i obszarów wiejskich – 30 lat, spojrzenie wstecz”). W Unii Europejskiej działa Dyrekcja Generalna ds. Rolnictwa
i Rozwoju Obszarów Wiejskich. Również w Polsce opracowuje się wiele dokumentów, zwłaszcza programów, planów, strategii i sprawozdań traktujących rolnictwo i obszary wiejskie łącznie, a jedno z najważniejszych ministerstw RP to
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
W ostatnich latach w Polsce (co potwierdzają liczne publikacje) wzrosło
w sposób zasadniczy zainteresowanie problematyką badawczą geografii obszarów wiejskich (por. Bański 2002, 2006, 2013 i Wójcik 2012 oraz ukazujące się
od 1994 r. Studia Obszarów Wiejskich). Liczne przykłady opracowań monograficznych z tego zakresu są też w literaturze zagranicznej (Clout 1972, Bonnamour 1973, Clark 1982, Pacione 1984, Gilg 1985, Halfacree 1997, Woods 2005
i in., publikacje zamieszczane m.in. w kwartalniku „Journal of Rural Studies”).
Bański (2011) uważa, że współczesna geografia wsi jest w pełni wykształconą
dyscypliną badawczą podejmującą problemy zróżnicowania przestrzeni wiejskiej
oraz zachodzących w niej procesów i zjawisk społeczno-ekonomicznych. Obszary
wiejskie są traktowane jako skomplikowany system powiązań elementów przyrodniczych, społecznych i ekonomicznych, jako miejsce pracy i życia człowieka
(Bański 2012). Podobny pogląd wyraża Wójcik w monografii „Geografia wsi. Studium zmiany podstaw teoretyczno-metodologicznych” (2012). W polskich opracowaniach podkreśla się, że obszary wiejskie stanowią dziś niezwykle złożony
organizm funkcjonalno-przestrzenny – są nie tylko obszarami sukcesu, ale też
licznych niepowodzeń, trudności i barier rozwoju (Górz, Guzik 2003, Falkowski
2005a, Głębocki, Kaczmarek 2005, Głębocki, Kacprzak 2006).
Na obecnym etapie rozwoju nauk geograficznych w trosce o jedność formy
i treści, a tym samym o zachowanie podmiotowości środowiska i człowieka oraz
jego działalności gospodarczej wydaje się, że należy rozważyć pogląd o stopniowym odchodzeniu od ujęć specjalistycznych (branżowych – ekonomicznych,
takich jak: rolnictwo, przemysł, turystyka itd.) w kierunku bardziej kompleksowych studiów miasta i wsi, w tym przypadku studiów z zakresu geografii
21
obszarów wiejskich (geografii wsi). Pozwoli to (konkretnie w polskich warunkach, gdzie rolnictwo staje się jedną z funkcji w wielofunkcyjnym systemie obszarów wiejskich) na dokonanie nowych teoretyczno-metodycznych badań syntetyzujących dotychczasowy stan wiedzy oraz podjęcie nowych zagadnień, np.:
społecznych, polityki organizacji i zarządzania obszarami wiejskimi, krajobrazu
życia wiejskiego, przemian kulturowych wywołanych mas mediami oraz wpływu
telekomunikacji (Internet, łączność komórkowa itp.).
Ważnym innowacyjnym otwarciem problematyki badawczej w dziedzinie geografii rolnictwa stało się zbiorowe opracowanie Zakładu Geografii Wsi i Rozwoju
Lokalnego IGiPZ PAN w Warszawie, wykonane w 2012 r., a dotyczące diagnozy
i oceny wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych jako elementu modernizacji i wielofunkcyjności rolnictwa, na przykładzie województwa mazowieckiego (Czapiewski i in. 2012). Opracowanie to, moim zdaniem, otwiera
nowy rozdział w badaniach geograficzno-rolniczych (oraz obszarów wiejskich),
nie tylko ze względu na podjętą innowacyjną problematykę, ale także na nowatorski wkład geografów do planów, projektów i programów rozwoju obszarów wiejskich oraz strategii ich rozwoju do 2030 r. w skali regionalnej, krajowej i w niedalekiej przyszłości także międzynarodowej. Potrzeby i możliwości włączenia
wyników badań geograficznych w planowy rozwój przestrzeni wiejskiej wykazały m.in. referaty XXVIII Seminarium Geografii Wsi (Ełk 2012), opublikowane
w t. 29 Studiów Obszarów Wiejskich. Poszczególne seminaria oraz Studia Obszarów Wiejskich sprzyjają wymianie myśli geograficznej i prezentacji wyników
badań. Są ponadto wyrazem pewnej konsolidacji środowiska naukowego, przede
wszystkim geografów, ale też przedstawicieli innych dyscyplin (oraz praktyki zarządzania i planowania) – zajmujących się szeroko rozumianą problematyką obszarów wiejskich.
Wyniki badań naukowych, uwzględniające rezultaty wybranych kompleksowych badań tradycyjnych oraz wpływu innowacji na wiele aspektów przyrodniczych, społecznych, ekonomicznych i kulturowych w strukturze przestrzennej
rolnictwa (i szerzej obszarów wiejskich), dają szansę na szersze zainteresowanie
tymi problemami nauki europejskiej i światowej. Tym samym polscy geografowie
mogą wnieść większy wkład niż dotychczas w sferę zarówno osiągnięć teoretyczno-metodycznych, jak i aplikacyjnych tej dziedziny wiedzy, nie tylko w formie
publikacji, ale także aktywniejszego udziału we wspólnych opracowaniach międzynarodowych, geograficznych oraz interdyscyplinarnych (np. w zakresie gospodarki przestrzennej, ochrony środowiska, studiów lokalnych i regionalnych).
Umożliwi to poprawę kondycji badawczej nauk geograficznych, związanej m.in.
z potrzebą jednoczenia subdyscyplin nauk geograficznych, zwłaszcza w dziedzinie geografii społeczno-ekonomicznej, która w ostatnich latach, podobnie jak cała
polska geografia, niewątpliwie przeżywa kryzys (Falkowski 2000, 2005, Liszewski i in. 2008, Bański 2010).
22
Jan Falkowski
Literatura
Arbesman S. 2013. The Geography of American Agriculture. US Department of Agriculture.
Bański J. 2001. Polskie rolnictwo na tle rolnictwa Unii Europejskiej – ocena dystansu. [W:] J. Bański
(red.), Wieś i rolnictwo u progu Unii Europejskiej. Studia Obszarów Wiejskich, 1: 29–42.
Bański J. 2002. Geografia wsi – nowa dyscyplina badawcza polskiej geografii. Przegl. Geogr., 74, 3:
367–379.
Bański J. (red.) 2004. Polska przestrzeń wiejska: procesy i perspektywy. Studia Obszarów Wiejskich,
6.
Bański J. 2005. Przestrzenny wymiar współczesnych procesów na wsi. Studia Obszarów Wiejskich, 9.
Bański J. 2006. Geografia polskiej wsi. PWE, Warszawa.
Bański J. 2007. Geografia rolnictwa Polski. PWE, Warszawa.
Bański J. 2009. Typy obszarów funkcjonalnych w Polsce. Ekspertyza dla MRR. IGiPZ PAN, Warszawa.
Bański J. 2010. Stan krytyczny polskiej geografii – krytyka stanu. Przegl. Geogr., 82, 4: 319–333.
Bański J. (red.) 2011. Atlas rolnictwa Polski. IGiPZ PAN, Warszawa.
Bański J. 2011. Wieś w badaniach geograficznych – ewolucja badań i przegląd koncepcji obszaru wiejskiego. [W:] M. Halamska (red.), Wieś jako przedmiot badań naukowych na początku XXI wieku.
EUROREG, Wyd. Nauk. SCHOLAR, Warszawa: 29–44.
Bański J. 2013. O przyszłość polskiej wsi. [W:] J. Bański (red.), Polska wieś w perspektywie długookresowej – ujęcie regionalne. Studia Obszarów Wiejskich, 31: 9–24.
Bański J. (red.) 2013a. Polska wieś w perspektywie długookresowej – ujęcie regionalne. Studia Obszarów Wiejskich, 31.
Bąkowski A., Gorzelak G., Olechnicka A., Płoszaj A. 2007. Regionalne strategie innowacji w Polsce.
Studia Regionalne i Lokalne, 1, 27: 88–111.
Błasiak W. 2005. Innowacyjność jako warunek rozwoju regionalnego i układów lokalnych. Formy
i instrumenty innowacyjności w rozwoju regionalnym i lokalnym. Instytut Studiów i Projektów
Rozwoju, Będzin.
Bonnamour J. 1973. Geographie rurale, methodes et perspectives. Masson, Paris.
Bowler I.R. (red.) 1992. The Geography of Agriculture in Developed Market Economies. Longman,
Harlow.
Chojnicki Z. 2000. Filozofia nauki, orientacje, koncepcje, krytyki. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
Choudhury R.C., Singh R.P. 2000. Rural Prosperity and Agriculture. Proceedings and Keynote Papers,
New Delhi.
Churski P. 2008. Czynniki rozwoju regionalnego i polityka regionalna w Polsce w okresie integracji
z Unią Europejską. Wyd. Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Ciok S., Dobrowolska-Kaniewska H. 2009. Polityka innowacyjna a potencjał innowacyjny. Przykład
Dolnego Śląska. Rozprawy Naukowe IGiRR, 7. Wrocław.
Clark G. 1982. Developments in rural geography. Area, 14: 249–254.
Clout H.D. 1972. Rural Geography. An Introductory Survey. Pergamon Press, Oxford.
Cymerman R., Falkowski J., Hopfer A. 1992. Krajobrazy wiejskie (klasyfikacja i kształtowanie). Wyd.
AR-T, Olsztyn.
Czapiewski K., Kulikowski R. (red.) 2005. Dorobek naukowy geografii rolnictwa w Polsce. Studia
Obszarów Wiejskich, 7.
Czapiewski K.Ł., Kulikowski R., Bański J., Bednarek-Szczepańska M., Mazur M., Ferenc M. 2012. Wykorzystanie ICT w rolnictwie Mazowsza – ujęcie przestrzenne. Studia Obszarów Wiejskich, 30.
European Commission Innovation in the national strategic reference frameworks. 2006. Working
document of the Directorate General for Regional Policy, Brussels.
European Innovation Scoreboard. 2008. Brussels.
Falkowski J. 1993. Przekształcenia funkcjonalno-strukturalne i przestrzenne obszarów wiejskich Polski (ujęcie diagnostyczno-modelowe). Wyd. UMK, Toruń.
Falkowski J. 2000. Refleksje nad stanem obecnym i przyszłością geografii. [W:] B. Kortus, A. Jackowski, K. Krzemień (red.), Nauki geograficzne w poszukiwaniu prawdy o ziemi i człowieku. T. V.
Wyd. IG UJ, Kraków, s. 169–176.
Falkowski J. 2001. Rolnictwo polskie w Unii Europejskiej (2005–2020) – scenariusz pesymistyczny
– optymistyczny – realistyczny. [W:] J. Bański (red.), Wieś i rolnictwo u progu Unii Europejskiej.
Studia Obszarów Wiejskich, 1: 53–70.
23
Falkowski J. 2004. Miejsce obszarów wiejskich Polski w polityce regionalnej Unii Europejskiej. [W:]
J. Parysek (red.), Rozwój regionalny i lokalny w Polsce w latach 1989–2003. Bogucki Wyd. Nauk.,
Poznań, s. 305–315.
Falkowski J. 2005. Geografia jako nauka o Ziemi, czyli o systemie relacji człowiek–środowisko–przestrzeń. [W:] J. Jania, A. Jankowski (red.), Wpływ rozwoju nauk geograficznych... Wyd. UŚ, Sosnowiec, s. 65–70.
Falkowski J. 2005a. Sukcesy i niepowodzenia w rozwoju obszarów wiejskich w latach 1989–2004.
[W:] B. Głębocki, U. Kaczmarek (red.), Obszary sukcesu na polskiej wsi. Studia Obszarów Wiejskich, 8: 21–39.
Falkowski J. 2008. Stan i perspektywy rozwoju geografii ekonomicznej w Polsce. Geografia rolnictwa.
[W]: S. Liszewski, J. Łoboda, W. Maik (red.), Stan i perspektywy rozwoju geografii w Polsce. KNG
PAN, Wyd. Uczelniane WSG, Bydgoszcz, s. 143–149.
Falkowski J. 2009. Przekształcenia funkcjonalno-przestrzenne obszarów wiejskich w strefach podmiejskich obszarów metropolitalnych Polski. [W:] T. Komornicki, R. Kulikowski (red.), Miejsce
obszarów wiejskich w zagospodarowaniu przestrzennym, Studia Obszarów Wiejskich, 18: 49–69.
Falkowski J., Kostrowicki J. 2001 (2005, wznowienie). Geografia rolnictwa świata. WN PWN, Warszawa.
Gilg A. 1985. An introduction to rural geography. Edward Arnold, Baltimore.
Gillmor D.A. 2004. Agricultural and rural geography. [W:] Encyclopaedia of Life Support Systems
(EOLESS) UNESCO, Eoless, Oxford.
Głębocki B. (red.) 1998. Przestrzenna transformacja struktury agrarnej a wielofunkcyjny rozwój wsi
w Polsce. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
Głębocki B. (red.) 2005. Struktura przestrzenna rolnictwa Polski u progu XXI wieku. Bogucki Wyd.
Nauk., Poznań.
Głębocki B. (red.) 2014. Zróżnicowanie przestrzenne rolnictwa. Wyd. GUS, Warszawa.
Głębocki B., Kaczmarek U. (red.) 2005. Obszary sukcesu na polskiej wsi. Studia Obszarów Wiejskich,
8.
Głębocki B., Kacprzak E. (red.) 2006. Przemiany struktury przestrzennej rolnictwa – sukcesy i niepowodzenia. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
Górz B., Guzik C. 2003. Współczesne przeobrażenia i przyszłość wsi polskiej. Kraków.
Grigg D.B. 2003. The introduce of agricultural geography. Routledge.
Guzik R. 2004. Przestrzenne zróżnicowanie potencjału innowacyjnego w Polsce. [W:] M. Górzyński,
R. Woodward (red.), Innowacyjność polskiej gospodarki. Zeszyty Innowacyjne, 2: 33–36.
Halfacree K.H. 1997. British rural geography: a perspective on the last decade. [W:] A.L. Ontiveros,
F.M. Hernando, (red.) From traditional contryside to postproductivism: recent trends in rural
geography in Britain and Spain. Asociacionde Geografos Espanoles, Murcia, s. 37–53.
Hanif M. 2005. Encyclopaedia of Agricultural Geography. Anmol Publications PVT.
Husain M. 2009. Systematic Agricultural Geography. Rawal Publication, Jaipur, New Delhi, s. 217
(reprint).
Ilbery B. 1985. Agricultural Geography: A Social and Economic Analysis. Oxford University Press,
Oxford.
Ilbery B. (red.) 1998. The Geography of Rural Change. Addison, Wesley, Longman, Harlow.
Ilieva M. 2012. Socialno-ikonomiczeskaja transformacija w Bulgarija. Wyd. TepApt., Sofia.
Jasiulewicz M. 1998. Przekształcenia strukturalne i przestrzenne obszarów wiejskich i Pomorza Środkowego w okresie transformacji systemowej. Wyd. Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, Koszalin.
Jezierska-Thole, Kozłowski L. (red.) 2008. Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejskowiejskiego w Polsce. Wyd. Naukowe UMK, Toruń.
Komornicki T., Kulikowski R. (red.) 2009. Miejsce obszarów wiejskich w zagospodarowaniu przestrzennym. Studia Obszarów Wiejskich, 18.
Kostrowicki J. 1973. Zarys geografii rolnictwa. PWN, Warszawa.
Kukliński A. 2005. Gospodarka oparta na wiedzy (GOW) jako nowy paradygmat trwałego rozwoju.
Warszawa–Nowy Sącz.
Kukliński A., Pawłowska K. (red.) 1998. Innowacja – edukacja – rozwój regionalny. Wyd. Wyższa
Szkoła Biznesu – National-Louis University, Nowy Sącz.
24
Jan Falkowski
Kulikowski R. 2004. Struktura przestrzenna rolnictwa Polski w świetle wyników PSR 2002. [W:]
A. Stasiak (red.), Wieś polska w świetle wyników NSP 2002 r. i PSR 2002 r. Aspekty społeczne,
ekonomiczne i przestrzenne. Biuletyn KPZK PAN, 213: 40–65.
Kurowska K., Gwiaździńska-Goraj M. (red.) 2012. Planowanie rozwoju przestrzeni wiejskiej. Studia
Obszarów Wiejskich, 29.
Laingen C.R., Harrington L.M.B. 2013. Agricultural Geography. Oxford Bibliographies in Geography.
Oxford University Press, Oxford.
Li L., Kozhikode R.K. 2009. Developing new innovation models: Shifts in the innovation landscapes
in emerging economies and implications for global R&D management. Journal of International
Management, 15: 323–339.
Liszewski S., Łoboda J., Maik W. (red.) 2008. Stan i perspektywy rozwoju geografii w Polsce. KNG
PAN, Wyd. Uczelniane WSG, Bydgoszcz.
Maik W. 2012. Podstawy teoretyczno-metodologiczne studiów geograficzno-miejskich. Wyd. Uczelniane WSG, Bydgoszcz.
Olszewski T. 1985. Geografia rolnictwa Polski. PWE, Warszawa.
Pacione M. 1984. Rural geography. Harper and Row, London.
Pacione M. 1986. Progress in Agricultural Geography. Croom Helm.
Parteka T., Kasprzak P. (red.) 2008. Innowacyjność – co to jest? Pomorskie Studia Regionalne, Gdańsk.
Pietrzyk I. 2004. Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich. Wyd.
Naukowe PWN, Warszawa.
Rainko S. 2011. Dwa paradygmaty. PIW, Warszawa.
Robinson G.M. 2004. Geographies of Agriculture. Globalization, Restructuring and Sustainability.
Bussines & Economic, Prentice Hall.
Rudnicki R. 2010. Zróżnicowanie przestrzenne wykorzystania funduszy Unii Europejskiej przez gospodarstwa rolne w Polsce w latach 2004–2006. Studia i Prace z Geografii i Geologii 17, Bogucki
Wyd. Naukowe, Poznań.
Rudnicki R. (red.) 2010a. Fundusze Unii Europejskiej jako czynnik modernizacji rolnictwa polskiego.
Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań.
Rumney T.A. 2005. The study of agricultural geography. Scarecrow Press Inc., Lanham.
Rydz E. 1998. Restrukturyzacja i przekształcenia własnościowe w polskim rolnictwie (na przykładzie
Pomorza Środkowego, Przegl. Regionalny, 2: 107–121.
Rydz E. 2006. Przemiany struktur społeczno-gospodarczych w okresie transformacji systemowej na
Pomorzu Środkowym. Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk.
Rydz E., Rudnicki R. (red.) 2009. Procesy przekształceń przestrzeni wiejskiej. Studia Obszarów Wiejskich, 17.
Schumpeter J.A. 1960. Teoria rozwoju gospodarczego. PWN, Warszawa.
Shafi M. 2000. Agricultural Geography of South Asia. McMillan, Delhi.
Sick W.D. 1997. Agrargeographie. Westermann, Braunschweig.
Singh J., Dhillon S.S. 2004. Agricultural Geography. Tata McGraw Hill Publishing Co. Ltd., New
Delhi.
Singh K.N. 2004. Agricultural Geography in India. New Delhi.
Stasiak A. (red.) 2004. Wieś polska w świetle wyników NSP 2002 r. i PSR 2002 r. (aspekty społeczne,
ekonomiczne i przestrzenne). Biuletyn KPZK PAN, 213, Warszawa.
Stola W. 1987. Klasyfikacja funkcjonalna obszarów wiejskich Polski. Próba metodyczna. Prace habilitacyjne IGiPZ PAN, Warszawa.
Stola W., Szczęsny R. 1976 (1982 II wyd.). Geografia rolnictwa Polski. WSiP, Warszawa.
Suliborski A. 2008. O znaczeniu syntezy naukowej w geografii. [W:] S. Liszewski, J. Łoboda, W. Maik
(red.), Stan i perspektywy rozwoju geografii w Polsce. Wyd. WSG, Bydgoszcz, s. 79–90.
Szulc H. 1995. Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce. Prace Geogr., 163, IGiPZ PAN. Continuo,
Warszawa.
Szymoniuk B. 2005. Podwyższanie konkurencyjności regionu rolniczego: klaster „Dolina Ekologicznej
Żywności”. [W:] Z. Olesiński, A. Predygier (red.), Kreowanie konkurencyjności regionu. Grona
przemysłowe w regionie. Wyd. Akademii Świętokrzyskiej, Kielce, s. 25–33.
Świadek A. 2008. Determinanty aktywności innowacyjnej w regionalnych systemach przemysłowych
w Polsce. Rozprawy i Studia, 15/385. Uniwersytet Szczeciński, Szczecin.
25
Tamowicz P., Szultka S. 2005. Innowacyjna gospodarka – na przekór stereotypom. Niebieskie Księgi
PFSL, IBnGR, Gdańsk.
Taylor Z. 2008. Stan i perspektywy rozwoju geografii ekonomicznej w Polsce. Geografia komunikacji.
[W:] S. Liszewski, J. Łoboda, W. Maik (red.), Stan i perspektywy rozwoju geografii w Polsce. Wyd.
Uczelniane WSG, Bydgoszcz, s. 156–165.
Tarrant J.R. 2000. Agricultural Geography. A Halsted Press Book.
Wojnicka E. 2002. Rola klastrów innowacyjnych w Unii Europejskiej. Wspólnoty Europejskie, 5.
Wojnicka E., Rot P., Tamowicz P., Brodzki T. 2001. Regionalny system innowacyjny w województwie
pomorskim. IBNGR, Polska Regionów, 26. Gdańsk.
Wolak-Sikorska I. 1993. Dyfuzja innowacji rolniczych w wiejskiej społeczności lokalnej i jej społeczno
ekonomiczne uwarunkowania. Rozprawy Naukowe i Monografie SGGW, 168. Warszawa.
Woods M. 2005. Rural Geography. Processes, Responses and Experiences in Rural Restructuring.
SAGE Publications, London.
Wójcicki Z. 2000. Problemy modernizacji gospodarstw rolniczych. Problemy Inż. Roln., 3: 25–27.
Wójcik G. 2011. Znaczenie i uwarunkowania innowacyjności obszarów wiejskich w Polsce. Wiadomoś
ci Zootechniczne, XLIX, 1: 161–168.
Wójcik M. 2012. Geografia wsi. Studium zmiany podstaw teoretyczno-metodologicznych. Wyd. UŁ,
Łódź.
Wójcik M. 2013. Geografia wsi w Polsce. Ewolucja koncepcji i problemów badawczych. [W:] M. Wójcik (red.), Koncepcje i problemy badawcze w geografii wsi. Acta Univ. Lodziensis, Folia Geographica Socio-Oeconomica, 13: 3–17.
Wspólnoty Europejskie. 2009. Przegląd Obszarów Wiejskich UE 2, Luxemburg, s. 32 i 53.
Traditional and innovation lines of polish agricultural geography
studies. Agricultural geography and rural geography – together
or divided?
Abstract: The aim of this article is to identify the current state of research in the field of agriculture
geography, i.e. to make a distinction between 5 major periods of research (from the 30’s of the last
century up to 2013) in 12 geographical Polish scientific centers. Among the traditional 15 lines of
research were distinguished: land use, typology and regionalization of agriculture, organization and
spatial structure of agriculture, suburban agriculture, agricultural problem areas, organic farming,
agriculture in spatial planning, Poland’s and world agriculture. In the article were also distinguished
13 innovative directions in the geography of agriculture and rural areas, such as new methods and
techniques of scientific research, multisensory landscape architecture, opportunities of eco-power industry, forms and methods to improve the quality of life and growth of human and social capital, the
use of ICT (information and communication techniques), alternative sources of household income,
geography of innovation clusters, a new organization of geographical research. Since the beginning of
the 60s of the last century a division in the research in the socio-economic geography of Poland has
become noticeable: 1 – geographical and agricultural , 2 – geographical and agricultural and rural areas, 3 – rural areas geography (rural geography). At the same time for the benefit of the integration of
geographical sciences, especially of economic geography, adopt a combination agricultural geography
and rural areas in one sub-discipline – geography of rural areas (rural geography) ist peculiar.
Key words: centres of agricultural geography, traditional and innovative direction, rural geography
Wiesław Maik
Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy
Turystyka jako czynnik przekształceń
obszarów wiejskich – systemowe ujęcie
problemu badawczego
Zarys treści: W artykule podjęto próbę ujęcia systemowego w badaniach roli turystyki
jako czynnika przekształceń obszarów wiejskich. Podstawą konceptualizacji jest system
składający się z czterech powiązanych ze sobą podsystemów charakteryzujących turystykę
jako czynnik rozwoju społeczno-ekonomicznego, przemian społeczno-kulturowych, przekształceń środowiska geograficznego i przestrzeni. System ten stanowi pewien schemat
pojęciowy, który umożliwia kompleksowe badanie przekształceń obszarów wiejskich pod
wpływem turystyki.
Słowa kluczowe: turystyka, obszary wiejskie, rozwój społeczno-ekonomiczny, ujęcie systemowe
Wprowadzenie
Podstawę niniejszych rozważań stanowią dwa założenia. Pierwsze dotyczy identyfikacji obszarów wiejskich. Tradycyjne ujęcie oparte jest na kryterium funkcjonalnym, które za podstawę rozróżnienia wsi i miast przyjmuje strukturę zawodową
ludności lub charakter miejsc pracy. Zakłada się, że o odrębności wsi i terenów
wiejskich decyduje rodzaj zajęć miejscowej ludności i ich związek z uprawą roślin
i chowem zwierząt gospodarskich.
W wyniku przemian społeczno-gospodarczych obszarów wiejskich kryterium
to straciło swą przydatność. Istotnym czynnikiem zmian jest rozwój funkcji nierolniczych, który ma charakter trwały i nieodwracalny (Liszewski, Maik 2000).
Rezultatem tego procesu jest zacieranie się podziału osadnictwa na dwie przeciw
stawne pod względem funkcjonalnym kategorie jednostek osadniczych: miasto
– skupienie ludności i działalności nierolniczej oraz wieś – osiedle o funkcjach
związanych z rolnictwem. Między tymi biegunami wykształciło się wiele typów
osiedli różniących się występowaniem i nasileniem cech uznawanych za specyficznie miejskie i wiejskie. Poszczególne typy można uznać za kolejne etapy przekształceń funkcjonalnych obszarów wiejskich, tworzące charakterystyczną drogę
28
Wiesław Maik
ewolucji według schematu: wieś rolnicza–wieś wielofunkcyjna–osiedle nierolnicze. W rezultacie tych przemian funkcjonalne kryterium identyfikacji obszarów
wiejskich musi być zastąpione kryterium administracyjnym, a współczesne pojęcie tych terenów oznacza obszary leżące poza granicami administracyjnymi miast.
Drugie założenie odnosi się do charakteru współczesnej turystyki. Warto tutaj
uwzględnić dwie kwestie. Po pierwsze, turystyka należy obecnie do dynamicznie
rozwijających się rodzajów działalności ludzkiej. Następuje przy tym nieustanny
wzrost wpływu turystyki na życie człowieka zarówno w wymiarze jednostkowym
– turystyka jako zaspokojenie potrzeb człowieka, składnik współczesnego stylu
życia, podstawa egzystencji itp., jak i globalnym – turystyka jako ważny czynnik
rozwoju i przemian współczesnego świata. Po drugie, turystyka jest zjawiskiem
wieloaspektowym, obejmuje wiele dziedzin życia społeczno-ekonomicznego. Jest
równocześnie zjawiskiem psychologicznym, społecznym, ekonomicznym, przestrzennym i kulturowym (Przecławski 1977).
Ujęcie systemowe problemu badawczego
W niniejszym opracowaniu za podstawę charakterystyki problemu wpływu turystyki na przemiany obszarów wiejskich przyjęto ujęcie systemowe. Rozpatrywany system obejmuje cztery główne, powiązane ze sobą płaszczyzny problemowe
(ryc. 1). Są to:
a) turystyka jako czynnik i rezultat rozwoju społeczno-ekonomicznego w wymiarze globalnym, regionalnym i lokalnym,
b) turystyka jako czynnik i rezultat przemian społeczno-kulturowych,
c) turystyka jako czynnik przekształceń środowiska geograficznego (przyrodniczego),
d) turystyka jako czynnik przekształceń przestrzeni.
System ten stanowi pewien schemat, który umożliwia kompleksowe badanie
problematyki przekształceń obszarów wiejskich pod wpływem turystyki. Rozpatrując ten schemat pojęciowy, warto zwrócić uwagę na kilka kwestii.
Po pierwsze, uwzględnia on wieloaspektowy charakter zjawiska turystyki,
który powinien mieć swoje odzwierciedlenie w praktyce badawczej. W tym przypadku oznacza to, że nie można analizować roli turystyki w procesie przekształceń obszarów wiejskich bez uwzględnienia jej wpływu na przemiany środowiska
geograficznego, przestrzeni, gospodarki, układów społeczno-kulturowych.
Po drugie, prezentowany system składa się z czterech podsystemów. Każdy
z nich tworzą różne elementy i relacje, które występują na różnych poziomach
złożoności. Ujęcie to pozwala w całościowy sposób identyfikować i analizować
relacje zachodzące wewnątrz tego systemu, a więc oddziaływania między jego
elementami oraz z otoczeniem, czyli środowiskiem systemu. Przymiotnik społeczny oznacza, że zdarzenia i procesy zachodzące w społeczeństwie (lub społeczności lokalnej) mają charakter społeczny, a także że kreatywnym składnikiem
tego systemu są ludzie jako podmioty działające w określonych strukturach i środowiskach społecznych.
Turystyka jako czynnik przekształceń obszarów wiejskich – systemowe ujęcie problemu
29
Ryc. 1. Społeczno-poznawczy system charakteryzujący wpływ turystyki na przekształcenia
obszarów wiejskich
Źródło: opracowanie własne.
Po trzecie, schemat ten stwarza szeroką podstawę zintegrowanego opisu
i wyjaśniania mechanizmów przemian pod wpływem turystyki. Wielozmienny
charakter rozpatrywanej rzeczywistości i złożona struktura wewnętrznych i zewnętrznych związków sprawiają, że podejście systemowe pozwala pełniej i bardziej adekwatnie poznać struktury i procesy zachodzące w tej całości.
Po czwarte, konceptualizacja ta zwraca uwagę na dynamiczną i istotną rolę
turystyki w procesie przemian obszarów wiejskich. Stanowi ona niezwykle ważny czynnik zmian społecznych, kulturowo-cywilizacyjnych, ekonomicznych,
przestrzennych i środowiskowych. Kluczowym elementem w tym systemie jest
pojęcie rozwoju społeczno-ekonomicznego, wokół którego ogniskuje się problematyka zmian w całej rozpatrywanej sferze. Owa kategoria pojęciowa opiera się
na pojęciu zmiany, która jest określana jako przejście z jednego stanu rzeczy do
innego (por. Sztompka 2002, Chojnicki 2008). Tym samym rozwój definiuje się
jako ciąg zmian, które cechują takie własności, jak: nieodwracalność, monotoniczność, odniesienie do pojęcia struktury, ukierunkowanie. Odnosząc rozwój do
określonej skali przestrzennej, mówimy o rozwoju regionalnym lub lokalnym.
Po piąte, podejście systemowe zakłada, że problematyka zmian zachodzących
w ramach poszczególnych podsystemów powinna być rozpatrywana w kontekście
zmian w trzech pozostałych podsystemach oraz przy uwzględnieniu relacji z otoczeniem. Elementy otoczenia oznaczają, że procesy te odbywają się w ramach
określonego społeczeństwa (społeczności), układu kulturowo-cywilizacyjnego,
gospodarki, przestrzeni i środowiska geograficznego. Tego rodzaju podejście całościowe ułatwia włączenie do rozważań aksjologicznych aspektów rozwoju – nie
30
Wiesław Maik
tylko wartości ekonomicznych, lecz także społecznych, kulturalnych, ekologicznych i politycznych. Wartości społeczne dotyczą egzystencji i kondycji zbiorowoś
ci ludzi, wartości kulturalne – sfery inwencyjnej, edukacyjnej i zaspokajania potrzeb w tej dziedzinie, wartości ekologiczne – postawy wobec stanu przyrody
(por. Chojnicki 2008).
Aspekt funkcjonalny prezentowanej koncepcji badawczej,
czyli czemu służy ta konceptualizacja
Określenie funkcji prezentowanej koncepcji zależy od odpowiedzi, jakiego rodzaju wiedzę powinny kreować dyscypliny zajmujące się problemami turystyki
i przekształceń obszarów wiejskich. Na gruncie wiedzy empirycznej koncepcja ta
może pełnić trzy podstawowe funkcje:
1. Poznawcze, warunkujące postęp badawczy poprzez wykrywanie i ustalanie
faktów oraz ich wyjaśnianie.
2. Praktyczne, służące usprawnianiu działalności praktycznej, głównie na drodze
planowania i monitorowania obszarów wiejskich, konstruowania projektów
lub strategii rozwojowych.
3. Edukacyjne, głównie poprzez uświadamianie złożoności procesów rozwoju
turystyki i przemian obszarów wiejskich oraz niebezpieczeństw związanych
z jednostronną analizą tych procesów.
Celem funkcji poznawczej jest budowa zintegrowanej wiedzy o przemianach
obszarów wiejskich pod wpływem rozwoju turystyki. Prezentowany schemat pojęciowy może pełnić rolę ogólnej konceptualizacji badanych procesów integrującej pole studiów w tym zakresie w ujęciu interdyscyplinarnym. Termin konceptualizacja pojmowany jest tutaj w dwojakim znaczeniu: 1) jako uporządkowany
schemat pojęciowy ułatwiający zrozumienie badanej rzeczywistości i 2) jako podstawa formułowania problemów badawczych o charakterze interdyscyplinarnym
łączących badania nad turystyką i przemianami obszarów wiejskich. W zakresie
turystyki potrzebę badań interdyscyplinarnych postuluje Liszewski (2010). Jego
zdaniem studia tego rodzaju powinny dać odpowiedź na dwa pytania: 1) jakie
są potrzeby w zakresie poszukiwania praw i prawidłowości rządzących rozwojem współczesnej turystyki? i 2) w jakim zakresie nauka powinna włączyć się
w monitorowanie determinant i stymulatorów, a w konsekwencji prognozowanie
dalszego rozwoju turystyki? Pytania te wiążą dwa składniki funkcji poznawczej
nauki: wyjaśnianie i prognozowanie. Wyjaśnianie pojmuje się jako odpowiedź na
pytanie „dlaczego jest tak?” lub „dlaczego pewien fakt zaszedł?” oraz „z jakiego
powodu?” (Chojnicki 2011). Z kolei prognozowanie polega na przewidywaniu
przyszłych stanów rzeczy lub zdarzeń. Jest to niezbędne w przypadku procesów
o dużej dynamice zmian, ponieważ informuje to nas o możliwości wystąpienia
zdarzeń niepożądanych.
Realizacja funkcji praktycznych odbywa się poprzez rozwiązywanie problemów
dających odpowiedź typu: „jak działać, aby osiągnąć to a to?” (Chojnicki 2011).
31
Obecny wzrost zapotrzebowania praktyki na wiedzę naukową w tym zakresie jest
splotem pewnego zbioru uwarunkowań i czynników związanych z dynamicznymi
przekształceniami obszarów wiejskich pod wpływem rozwoju turystyki. Stanowi
to wielkie wyzwanie zarówno dla władz różnego szczebla, jak i społeczności lokalnych ze względu na nasilanie się negatywnych zjawisk na obszarach wiejskich.
Społeczna użyteczność wiedzy o przemianach obszarów wiejskich pod wpływem turystyki obejmuje także szeroko pojętą edukację, zapoznającą społeczności
lokalne z wielowymiarowym oddziaływaniem turystyki na przemiany obszarów
wiejskich, zarówno w aspekcie korzyści, jak i zagrożeń. Podstawą działań edukacyjnych mogą stać się koncepcje turystyki zrównoważonej (por. Kowalczyk 2010)
i wielofunkcyjnych obszarów wiejskich (Kostrowicki 1976). Ważnym celem edukacji powinno być z jednej strony promowanie wiedzy na temat specyfiki i roli
współczesnej turystyki w przemianach obszarów wiejskich, a także negatywnego
wpływu na środowisko przyrodnicze i społeczno-kulturowe w regionach wzmożonego ruchu turystycznego, z drugiej strony zaś kształtowanie odpowiednich
postaw ekologicznych i obywatelskich wobec problemów związanych z rozwojem
turystyki i przemianami obszarów wiejskich oraz starań w zakresie poszanowania tradycji regionalnych i lokalnych.
Wybrane problemy badawcze
Nie podejmując się w tym opracowaniu zarysowania wyczerpującej listy ważnych
problemów badawczych dotyczących wpływu turystyki na przemiany obszarów
wiejskich, warto zasygnalizować te z nich, które wydają się autorowi istotne dla
rozwoju kompleksowych studiów interdyscyplinarnych w tej dziedzinie.
Jednym z nich jest problem kształtowania przestrzeni turystycznej jako czynnika przemian obszarów wiejskich.
Według Liszewskiego (1995) przestrzeń turystyczna jest wyróżniającą się
funkcjonalnie częścią przestrzeni geograficznej, na którą składają się elementy
środowiska naturalnego, trwałe efekty działalności ludzkiej w tym środowisku
oraz środowisko człowieka w rozumieniu społecznym. Ze względu na dynamiczny rozwój turystyki we współczesnym świecie i jej zwiększającą się rolę w życiu
człowieka przestrzeń turystyczna na obszarach wiejskich stale się poszerza poprzez zajmowanie nowych obszarów rolniczych na potrzeby turystyki. Jej rozwój
ma często charakter ewolucyjny. Wskazują na to przykłady opisywane w pracach
Dziegieć (1995), Kowalczyka (2000) i Włodarczyka (2009).
Wpływ turystyki na przeobrażenia przestrzeni wiejskiej zaznacza się naj
wyraźniej na terenach o wysokich walorach wypoczynkowych oraz na obszarach
podmiejskich (zwykle w ramach obszarów metropolitalnych). Zmiany te przejawiają się w dwojakiej postaci: 1) przeobrażeń morfologicznych, funkcjonalnych
i społecznych w istniejących jednostkach osadniczych o genezie rolniczej, rybackiej i mieszkaniowej oraz 2) tworzeniu się nowych jednostek na „surowym korzeniu”, związanych ściśle z funkcją turystyczną.
32
Wiesław Maik
Dynamiczne przeobrażenia przestrzeni wiejskiej na atrakcyjnych turystycznie
terenach nadmorskich doczekały się wielu opracowań analitycznych i modelowych (por. m.in. Pearce 1995, Smith 1992, Dziegieć 1995, Rydz 2006, Włodarczyk
2009). Rezultatem wielu badań są próby konstrukcji modeli wiejskiej przestrzeni
turystycznej, przedstawiających proces przemian, części składowe, wewnętrzną
organizację funkcjonalną i lokalizację poszczególnych elementów (por. Włodarczyk 2009).
Warto podkreślić, że dotychczasowe studia tego problemu skupiały się przede
wszystkim na przemianach struktury osadniczej rozpatrywanych w kategoriach
kontinuum wiejsko-miejskiego oraz procesu urbanizacji terenów wiejskich. Prezentowany schemat pojęciowy zakłada przeformułowanie tradycyjnych problemów badawczych poprzez wzięcie pod uwagę różnorodnych aspektów, czynników i skutków przemian rozpatrywanych obszarów. Dla przykładu niezbędne
jest uwzględnienie w większym stopniu problematyki rozwoju społeczno-ekonomicznego, przemian i skutków społecznych oraz środowiskowych. Interesującym
problemem może stać się analiza pojemności turystycznej rozważanej w trzech
kategoriach:
1. Pojemności ekologicznej – analiza zmierzać powinna do określenia, w jakim
stopniu dany obszar może „wchłonąć” różne skutki rozwoju turystyki i związanej z nią infrastruktury bez utraty atrakcyjności walorów przyrodniczych.
2. Pojemności kulturowej i społecznej – badanie powinno mieć na celu okreś
lenie poziomu granicznego, po przekroczeniu którego rozwój turystyki ma
szkodliwy wpływ na społeczność lokalną.
3. Pojemności psychologicznej – celem badania powinno być określenie poziomu granicznego, po którego przekroczeniu podstawowe wartości poszukiwane przez turystów – estetyczne, rekreacyjne, możliwość odpoczynku w ciszy
i inne – zostają zdegradowane wskutek nadmiernego rozwoju turystyki.
Ekspansja turystyczna na tereny wiejskie rodzi i nasila także inne problemy
istotne dla społeczności lokalnych, takie jak:
1. Spory dotyczące lokalizacji obiektów turystycznych na obszarach chronionych
i terenach rolniczych.
2. Konflikty społeczne i funkcjonalne między inwestorami a społecznością lokalną.
3. Zjawisko „zawłaszczania” cennych terenów przez działalność turystyczną.
Warto rozwinąć studia w tych dziedzinach.
Rozwinięcia wymaga też problematyka rozwoju społeczno-ekonomicznego
na obszarach wiejskich generowanego przez turystykę. Kwestia ta powinna być
rozpatrywana w kontekście innych przemian: kulturowo-cywilizacyjnych, środowiskowych i przestrzennych. Owa kompleksowa analiza jest ważnym kryterium
oceny aksjologicznej rozwoju społeczno-ekonomicznego. Warto pamiętać, że na
zmiany te składają się procesy rozwojowe spowodowane przez czynniki egzoi endogeniczne, które wyznaczają przebieg i kierunek rozwoju. Należy także
zauważyć, że procesy społeczno-ekonomiczne „nie występują w izolacji od innych procesów i są zwykle poprzedzane lub są następstwami innych procesów”
(Chojnicki 2008). Czynniki rozwoju społeczno-ekonomicznego różnicują się
33
w zależności od układu uwarunkowań, w którym dokonują się zmiany społeczno-ekonomiczne. Należy zatem rozważać we współczesnych przemianach społeczno-ekonomicznych obszarów wiejskich rolę sfery instytucjonalnej otoczenia
biznesu, innowacyjność, klimat społeczny, inwestycje zagraniczne.
Ważną kwestią jest uwzględnienie aksjologicznych aspektów rozwoju społeczno-ekonomicznego obszarów wiejskich. Istotnym rozróżnieniem w analizach jest
podział na wartości jednostkowe i publiczne. Te pierwsze dotyczą sytuacji życiowej ludzi (np. wartości biologiczne, zdrowie psychiczne, dobre samopoczucie),
te drugie odnoszą się do działalności w sferze publicznej i są wyrazem dążeń
zbiorowości ludzi i grup społecznych (Chojnicki 2008). Jest rzeczą oczywistą, że
w analizie problematyki rozwoju społeczno-ekonomicznego należy uwzględnić
zarówno wartości jednostkowe, jak i publiczne.
Zakończenie
Podsumowując te rozważania, należy podkreślić, że badania wpływu turystyki na
przemiany obszarów wiejskich wymagają zastosowania nowych ujęć i narzędzi
badawczych pozwalających identyfikować oraz wyjaśniać zachodzące w tej dziedzinie zmiany i rozwiązywać rodzące się konflikty społeczne, przestrzenne i ekologiczne.
Postęp poznawczy w studiach rozpatrywanego problemu jest uwarunkowany
na drodze rozwoju:
1. Składnika faktograficznego poprzez obserwacje (badania terenowe), zastosowanie nowoczesnych metod i narzędzi (zdjęcia lotnicze, teledetekcja satelitarna, globalne systemy pozycjonowania, systemy informacji geograficznej).
2. Składnika teoretycznego, służącego wyjaśnianiu i przewidywaniu – niestety
przedteoretyczny charakter nauk o turystyce ogranicza możliwości wyjaśniania i przewidywania badanych problemów.
3. Składnika metodologicznego – poprzez adaptację nowych modeli i orientacji
filozoficzno-metodologicznych.
Ważnym zagadnieniem jest rozwój funkcji praktycznych. Studia rozpatrywanego problemu powinny dostarczać wiedzy, która posłuży do usprawnienia działalności praktycznej, m.in. planowania, zagospodarowania przestrzeni.
Literatura
Chojnicki Z. 2008. Rozwój społeczno-ekonomiczny i jego aspekty aksjologiczne. [W:] J. Parysek, T.
Stryjakiewicz (red.), Region społeczno-ekonomiczny i rozwój regionalny. Bogucki Wydawnictwo
Naukowe, Poznań, s. 21–36.
Chojnicki Z. 2011. Model empiryczno-naukowy geografii. [W:] A. Kostrzewski, W. Maik, R. Brudnicki
(red.), Geografia wobec problemów współczesności. Funkcje poznawcze i praktyczne geografii.
Wydawnictwo Uczelniane WSG, Bydgoszcz, s. 9–34.
Dziegieć E. 1995. Urbanizacja turystyczna terenów wiejskich. Turyzm 5: 5–56.
Kostrowicki J. 1976. Obszary wiejskie jako przestrzeń wielofunkcyjna. Przegląd Geograficzny, 48, 4.
34
Wiesław Maik
Kowalczyk A. 2000. Geografia turyzmu. PWN, Warszawa.
Kowalczyk A. (red.) 2010. Turystyka zrównoważona. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Liszewski S. 1995. Przestrzeń turystyczna. Turyzm, 5, 2: 87–103.
Liszewski S. 2010. Nauka czy nauki o turystyce (artykuł dyskusyjny). Turyzm, 20, 2: 37–46.
Liszewski S., Maik W. 2000. Osadnictwo. Wydawnictwo Kurpisz, Poznań.
Pearce D. 1995. Tourism today: a geographical analysis. L’Espace Geographique, 10.
Przecławski K. 1977. Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki. ALBIS, Kraków.
Rydz E. 2006. Przemiany struktur społeczno-gospodarczych w okresie transformacji systemowej na
Pomorzu Środkowym. Akademia Pomorska w Słupsku, Słupsk.
Smith R.A. 1992. Beach resort evolution. Implications for planning. Annals of Tourism Research, 19,
3: 304–322.
Sztompka P. 2002. Socjologia. Analiza społeczeństwa. Znak, Kraków.
Włodarczyk 2009. Przestrzeń turystyczna. Istota, koncepcje, determinanty rozwoju. Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Tourism as a factor of transformation of rural areas: a systemic
approach to the research problem
Abstract: This article presents a systemic approach employed to examine the role of tourism as
a factor of transformation of rural areas. The conceptualisation rests on a system composed of four
interconnected subsystems characterising tourism as a factor of socio-economic development, socio-cultural changes, and the transformation of the geographical environment and space. The system
offers a notional scheme that allows a comprehensive study of countryside transformation under the
influence of tourism.
Key words: tourism, rural areas, socio-economic development, systemic approach
Wioletta Kamińska
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Geografii
Kapitał ludzki a spójność ekonomiczna
obszarów wiejskich w Polsce
Zarys treści: Celem pracy jest próba określenia relacji między kapitałem ludzkim rozumianym jako zasób wiedzy społeczeństwa a stopniem spójności ekonomicznej obszarów
wiejskich w Polsce. Dla określenia spójności ekonomicznej skonstruowano syntetyczny
miernik w oparciu o 9 mierników cząstkowych obrazujących sytuację finansową, gospodarczą i infrastrukturalną obszarów wiejskich. Jako miernik kapitału ludzkiego przyjęto
odsetek ludności z wykształceniem co najmniej średnim. Analizę przeprowadzono na poziomie powiatów. Wykazała ona, że istnieje co najwyżej umiarkowana zależność między
badanymi cechami. Współczynnik korelacji liczony dla całej zbiorowości jednostek przestrzennych wyniósł zaledwie 0,173, a determinacji 0,03. Natomiast współczynnik korelacji liczony dla zbiorowości jednostek przestrzennych pomniejszonej o powiaty drastycznie odbiegające od zauważonych tendencji wynosił 0,404, a determinacji 0,163. Oznacza
to, że o poziomie spójności ekonomicznej w głównym stopniu decydowały inne czynniki.
Słowa kluczowe: spójność ekonomiczna, wykształcenie, obszary wiejskie
Wstęp
Członkostwo Polski w Unii Europejskiej wywołało wiele konsekwencji natury
gospodarczej, społecznej i politycznej. Jedną z nich była konieczność prowadzenia polityki spójności, która polega na wyrównaniu dysproporcji regionalnych.
Polityka ta realizowana jest poprzez działania na rzecz wzrostu gospodarczego,
zwiększenia konkurencyjności regionów oraz zatrudnienia i opiera się na trzech
filarach: spójności ekonomicznej, społecznej i terytorialnej (Kamińska, Mularczyk 2014). Zmniejszanie dysparytetów regionalnych było możliwe głównie
dzięki funduszom strukturalnym, które Polska otrzymywała od 2004 r. Właśnie
zakończyła się perspektywa finansowania na lata 2007–2013, toteż w literaturze
pojawiły się próby ewaluacji wydatkowanych środków unijnych (Wpływ wspólnej polityki… 2011, Zaleski i in. 2010, Kamińska, Mularczyk 2014, Kołodziejczyk 2014). Wyniki tych badań sugerują, że w zakresie spójności terytorialnej
i społecznej widoczna jest tendencja do konwergencji, natomiast w przypadku
spójności ekonomicznej mamy do czynienia ze wzrostem różnic regionalnych.
36
Wioletta Kamińska
W wielu badaniach podkreśla się także, że stopień spójności ekonomicznej
może być uzależniony od kapitału ludzkiego (Klimczak 2002, Jabłoński 2005,
Roszkowska 2006, Kamińska, Mularczyk 2014, Kołodziejczyk 2014). Toteż miasta, gdzie kapitał ludzki jest wysokiej jakości, rozwijają się szybciej aniżeli obszary wiejskie, gdzie poziom kapitału ludzkiego jest niższy.
W świetle powyższych uwag w niniejszym artykule podjęto próbę określenia
relacji między kapitałem ludzkim a stopniem spójności ekonomicznej obszarów
wiejskich w Polsce. Przeprowadzono tteż typologię tych obszarów ze względu
na powyższe relacje. W pracy kapitał ludzki rozumiany jest jako zasób wiedzy
społeczeństwa (The Well-being… 2001), natomiast spójność ekonomiczną
analizowano w powiązaniu z poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego danego obszaru wynikającym ze stanu i struktury gospodarki, poziomu rozwoju
infrastruktury oraz sytuacji finansowej podmiotów gospodarczych. Zmniejszanie różnic w układzie wewnątrzregionalnym w ramach tych aspektów rozwoju
społeczno-gospodarczego interpretowano jako wzrost spójności ekonomicznej
(por. Churski 2009). W postępowaniu badawczym zmierzano do odpowiedzi na
następujące pytania:
1. Czy istnieje statystyczna zależność między odsetkiem ludności z wykształceniem co najmniej średnim a syntetycznym wskaźnikiem spójności ekonomicznej?
2. W jakim stopniu zmienność odsetka ludności z wykształceniem co najmniej
średnim wpływa na zmienność wskaźnika spójności ekonomicznej?
3. Jakie są typy obszarów wiejskich ze względu na zależność między badanymi
zmiennymi?
4. Jakie są prawidłowości w rozmieszczeniu poszczególnych typów obszarów
wiejskich (powiatów)?
Zakres czasowy pracy obejmuje lata 2004–2011. Przyjęcie takiego horyzontu
czasowego było związane ze wstąpieniem Polski do UE w roku 2004. Uznano, że
było to jednocześnie początkiem nowego etapu kształtowania się polityki regionalnej, w tym wprowadzania instrumentów polityki spójności. Należy podkreś
lić, że w okresie tym Polska była beneficjentem środków europejskich w ramach
Regionalnego Programu Operacyjnego, Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki,
Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (Rudnicki 2010). Napływające fundusze zostały zainwestowane
i wykorzystane w analizowanym czasie. W związku z tym przyjęto, że ośmioletni
okres jest wystarczający do ustalenia tendencji zmian w rozwoju ekonomicznym
wsi (Kamińska, Mularczyk 2014). Badaniem objęto obszary wiejskie według powiatów.
Metody badań
W pracy przyjęto, że poziom kapitału ludzkiego można mierzyć odsetkiem ludności z wykształceniem co najmniej średnim w ogólnej liczbie ludności dorosłej.
Udział osób o najwyższym poziomie wykształcenia jest powszechnie przyjmowa-
Kapitał ludzki a spójność ekonomiczna obszarów wiejskich w Polsce
37
ny jako podstawowy miernik kapitału ludzkiego (Chojnicki, Czyż 2003, López-Rodriguez i in. 2007, Lopez-Bazo, Moreno 2008, Kamińska 2010a, 2013). Poziom
wykształcenia wynika z samej definicji kapitału ludzkiego i jest jego najbardziej
precyzyjną z dostępnych miar, mimo że pomija aspekty jakościowe edukacji.
Spójność ekonomiczną obszarów wiejskich natomiast oceniono na podstawie
syntetycznego wskaźnika zmian, który był sumą trzech cząstkowych obrazujących sytuację finansową, gospodarczą i infrastrukturalną powiatów (por. Swianiewicz 2007, Churski 2009).
Jako miernik sytuacji finansowej przyjęto wzrost dochodów własnych gmin
na jednego mieszkańca. Jest to najczęściej stosowana miara rozwoju zamożności
jednostek administracyjnych (Hryniewicz 2000, Sobala-Gwosdz 2003, Kamińska
2013), a jej wady zostały opisane w literaturze. Swianiewicz (2007) stwierdził,
że dochody własne gmin stosunkowo słabo mierzą poziom zamożności obszarów
wiejskich ze względu na to, że rolnicy nie płacą podatku PIT. Dodatkowo wskaźnik ten tylko do pewnego stopnia odnosi się do bazy podatkowej. Rzeczywiste dochody zależą od indywidualnej polityki prowadzonej przez gminy, np. w zakresie
ulg i zwolnień z podatku.
Jako mierniki sytuacji gospodarczej wykorzystano: wzrost/spadek liczby podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON, wzrost dochodów z podatku od
osób prawnych (CIT) na 1 mieszkańca oraz spadek stopy bezrobocia (liczony
jako udział bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym). Mając na
uwadze powszechność stosowania wymienionych mierników (Chojnicki, Czyż
2003, Ślusarz 2005, Kacprzak 2010, Kamińska 2013), należy zwrócić uwagę na
ich słabe strony. Liczba podmiotów gospodarczych w systemie REGON może
być zawyżona z powodu braku obowiązku wyrejestrowywania podmiotów, których działalność została zawieszona lub które zostały zlikwidowane. Nadto liczba
podmiotów może być zniekształcona ze względu na zjawisko samozatrudnienia,
które nierzadko jest wymuszane poprzez potencjalnych pracodawców/kooperantów (Kamińska 1999, 2006). Dlatego w niniejszym badaniu uwzględniono również dochody z podatku od osób prawnych (CIT) na 1 mieszkańca. Wskaźnik ten
pokazuje rzeczywistą (nie tylko zarejestrowaną) aktywność gospodarczą na terenach wiejskich. Z kolei stopa bezrobocia może być zaniżona z uwagi na występowanie bezrobocia ukrytego (które związane jest z rozdrobnieniem gospodarstw
rolnych) oraz zatrudniania w szarej strefie.
Dla opisania sytuacji infrastrukturalnej obszarów wiejskich wykorzystano:
wzrost/spadek odsetka ludności korzystającej z kanalizacji oraz sieci gazowej,
wzrost powierzchni użytkowej mieszkań, wzrost długości dróg gminnych o nawierzchni twardej oraz zmiany liczby mieszkańców korzystających z oczyszczalni ścieków. Wskaźniki rozwoju sieci kanalizacji sanitarnej i związanej z ochroną
środowiska należą do powszechnie wykorzystywanych miar sytuacji infrastrukturalnej (Sobala-Gwosdz 2003, Baran, Grzebyk 2011, Kamińska 2013). Świadczą one nie tylko o możliwościach finansowych samorządów lokalnych, ale także
o inwencji i potrzebach mieszkańców. Inwestycje w urządzenia sanitarne podnoszą atrakcyjność lokalizacyjną i osiedleńczą jednostek osadniczych. Jednak zainwestowanie w ten rodzaj infrastruktury w dużej mierze uzależnione jest od
38
Wioletta Kamińska
stopnia rozproszenia sieci osadniczej i ukształtowania powierzchni (Kamińska
2010b), a przyjęte miary nie uwzględniają tych warunków. Zmiany powierzchni
użytkowej mieszkań wzięto pod uwagę, aby podkreślić znaczenie inwestycji prowadzonych nie tylko przez samorządy ale także przez osoby prywatne. Długość
dróg gminnych o nawierzchni twardej wskazuje na działalność inwestycyjną samorządów lokalnych, na wysokość absorbcji środków unijnych oraz na stopień
atrakcyjności inwestycyjnej jednostek osadniczych.
Wszystkie przyjęte cechy mają charakter dynamiczny, a zatem analizowano
wzrost/spadek danej cechy w badanym okresie. Uwzględniono stan na rok 2004
i 2011. W pierwszym etapie konstrukcji wskaźnika syntetycznego wszystkie cechy poddano procedurze standaryzacji według wzoru:
X `=
X 2011 − X 2004
X 2004
gdzie:
X’ – cecha standaryzowana,
X2011 – wartość cechy w 2011 r.,
X2004 – wartość cechy w 2004 r.,
X2004 – średnia wartość cechy w 2004 r.
Podobną procedurę zastosował Swianiewicz (2007), analizując stan spójności
ekonomicznej i społecznej Polski wschodniej. Jak wskazał cytowany autor metoda ta pozwala na uniknięcie sytuacji, w której na końcowy wynik wpływa niewielki nawet postęp przy bardzo niskim stanie wyjściowym. W kolejnym etapie
wyliczono cząstkowe wskaźniki sytuacji finansowej, gospodarczej i infrastrukturalnej obszarów wiejskich. Stanowią one sumę przekształconych cech przyjętych
do analizy.
Do zbadania zależności między kapitałem ludzkim a spójnością ekonomiczną
obszarów wiejskich wykorzystano współczynnik korelacji Pearsona. Natomiast
dla określenia, w jakim stopniu zmienność kapitału ludzkiego wpływa na zmienność spójności ekonomicznej, wyliczono współczynnik determinacji. Obydwa
współczynniki (korelacji i determinacji) wyliczono dla wszystkich jednostek
przestrzennych (314 powiatów) oraz dla zbiorowości pomniejszonej o jednostki drastycznie odbiegające od istniejącej tendencji (σ>3). Przyjęto bowiem, że
takie powiaty mogą oddziaływać deformująco na otrzymane wyniki. Należy jednak pamiętać, że istnieją one w rzeczywistości i wpływają na relacje między badanymi zmiennymi. Toteż całkowite ich pomijanie w analizie także zniekształca
ostateczne wyniki. Warto przy tym podkreślić, że to właśnie powiaty o najwyższych wskaźnikach spójności ekonomicznej osiągnęły realny sukces gospodarczy
i mogą (powinny) być wzorcem do naśladowania.
W pracy wykorzystano ponadto współczynnik zmienności oraz iloraz lokalizacji.
39
Spójność ekonomiczna a kapitał ludzki – stan badań
w Polsce
Pojęcie spójności ekonomicznej wykorzystywane jest zazwyczaj w dwóch kontekstach: tradycyjnym i nowoczesnym. W pierwszym z nich spójność utożsamiana jest z procesem bezwarunkowej konwergencji, a więc zmniejszaniem różnic
w poziomie rozwoju gospodarczego regionów. Kontekst nowoczesny zaś wiąże
spójność z funkcjonalnym i harmonijnym rozwojem regionów w oparciu o endogeniczny potencjał (Gąska i in. 2009).
W polskiej literaturze przedmiotu rzadko podejmowana była problematyka zależności między spójnością ekonomiczną a kapitałem ludzkim. Zazwyczaj
były to dwie oddzielne grupy prac; w pierwszej eksponowano różnice regionalne
w rozwoju gospodarczym – ich wzrost lub spadek, w drugiej analizowano zależności między kapitałem ludzkim a wybranymi aspektami życia społeczno-gospodarczego.
Autorzy podejmujący problematykę kohezji zwykle koncentrowali się na ewaluacji polityki spójności prowadzonej albo w kraju, albo w poszczególnych jego
regionach (Gorzelak 2007, Swianiewicz 2007, Zaleski i in. 2010, Kołodziejczyk
2014), a ich wyniki często zależały od przyjętych mierników i od skali badań (lokalna, regionalna, krajowa).
Wielu autorów podkreślało pozytywny wpływ działań kohezyjnych na zmniejszanie dysparytetów regionalnych. Zwracano przy tym uwagę na wzmocnienie
potencjału endogenicznego (Wpływ wspólnej polityki… 2011), rozwój infrastruktury technicznej i społecznej (Kamińska, Mularczyk 2014, Kołodziejczyk
2014), poprawę warunków życia ludności (Zaleski i in. 2010) oraz wzrost innowacyjności, zwłaszcza w ośrodkach miejskich (Celińska-Janowicz i in. 2010).
W literaturze są również przykłady prac, w których autorzy wskazywali na
wzrost dysproporcji rozwojowych pomiędzy poszczególnymi regionami kraju. Na
przykład Gorzelak (2007) stwierdził, że różnica między poziomem rozwoju Polski wschodniej a resztą kraju mierzona wartością PKB na jednego mieszkańca
na początku XXI w. powiększyła się. Swianiewicz (2007) z kolei zauważył, że
większość wskaźników opisujących spójność ekonomiczną Polski wschodniej na
poziomie powiatów i gmin kształtowała się poniżej średniej dla kraju.
Kołodziejczyk (2014) dostrzegła wyraźne różnice pod względem poziomu
spójności gospodarczej w trzech typach gmin: miejskich, miejsko-wiejskich
i wiejskich, przy czym dwa pierwsze typy jednostek administracyjnych wykazały
wyższy poziom aniżeli ostatni. Cytowana autorka stwierdziła, że w latach 2005–
2012 nastąpił wzrost zróżnicowania między typami gmin, a także między rodzajami gmin wewnątrz województw. Powiększanie się zróżnicowania oznaczało
zmniejszenie się stopnia lokalnej spójności.
Natomiast badania Kamińskiej i Mularczyka (2014) wykazały, że mimo prowadzonej w Polsce polityki spójności w latach 2004–2011 nie doszło do znaczącego zniwelowania różnic rozwojowych między obszarami wiejskimi Polski
wschodniej i zachodniej. Przyczyniło się do tego przede wszystkim tempo zmian
kondycji finansowej i zmian w poziomie przedsiębiorczości. Dynamika wzrostu
40
Wioletta Kamińska
dochodów własnych oraz budżetowych gmin w przeliczeniu na jednego mieszkańca była wyższa na obszarach wiejskich województw zachodnich niż wschodnich. W regionach zachodnich kraju występował dużo większy, w stosunku do
województw wschodnich, odsetek gmin charakteryzujących się ponadprzeciętnym wzrostem przedsiębiorczości i spadkiem stopy bezrobocia. Jedynie dynamika zmian infrastrukturalnych wpływała na niwelowanie różnic. Wysokie tempo
zmian infrastrukturalnych na obszarach wiejskich województw wschodnich było
skutkiem dobrego wykorzystania funduszy pomocowych UE.
Z kolei badania nad kapitałem ludzkim w Polsce były prowadzone od końca ubiegłego stulecia. Poszczególne prace dotyczyły przede wszystkim aspektów
empirycznych i były skoncentrowane głównie na pomiarze jego poziomu (zasobów) (Swianiewicz i in. 2008, Janc 2009, Kamińska 2010a, 2011, Zioło 2010).
Rzadko autorzy studiów podejmowali dyskusję na temat wpływu kapitału ludzkiego na rozwój społeczno-gospodarczy (Czapiński 2008), przyjmując raczej taką
zależność za oczywistą.
Spośród nielicznych prac należy wymienić te, w których wykazano pozytywną
korelację między wykształceniem a: efektami produkcyjnymi gospodarstw rolnych (Gałczyńska, Kulikowski 1986, Kulikowski 2001, Wawrzyniak 2001), poziomem rozwoju obszarów wiejskich (Janc, Czapiewski 2005, Kamińska 2013),
sytuacją ekonomiczną gospodarstw rolnych (Gołębiewska, Klepacki 2004), poziomem i jakością życia ludności (Stawicka, Wołoszyn 2007), możliwościami absorbcji innowacji w gospodarstwach rolnych (Gałczyńska 1998) oraz pozyskiwaniem funduszy z UE (Bański, Stola 2002, Ciok, Rabczyk 2006).
Kapitał ludzki na obszarach wiejskich w Polsce –
przestrzenne zróżnicowanie
W 2011 r. na obszarach wiejskich Polski osoby z wykształceniem co najmniej
średnim stanowiły ponad 1/3 (37%) dorosłej ludności. W stosunku do 2002 r.
odsetek ten powiększył się o 11,1 pp. Był to wzrost spektakularny zważywszy
na to, że w analizowanym okresie liczba ludności utrzymywała się prawie na
niezmienionym poziomie (spadek o 0,8%). Nadal jednak mieliśmy do czynienia
z niedoborem osób z tym poziomem wykształcenia w stosunku do liczby mieszkańców. Iloraz lokalizacji1 wyniósł 0,71.
W poszczególnych powiatach odsetek mieszkańców legitymujących się posiadaniem co najmniej średniego wykształcenia wahał się od 24,3% do 65,6% (tab.
1, ryc. 1). Najbardziej niekorzystną strukturę wykształcenia zanotowano w 45
powiatach, skupiających blisko 1/10 mieszkańców polskiej wsi. Prawie wszystkie
1
Iloraz lokalizacji liczony był jako stosunek odsetka ludności wsi z wykształceniem co najmniej
średnim do odsetka mieszkańców wsi. Wartość powyżej 1 świadczy o nadreprezentacji osób z danym poziomem wykształcenia w stosunku do potencjału demograficznego; wartość mniejsza od 1
oznacza niedobór tej grupy osób, natomiast jeśli iloraz równa się 1, mamy do czynienia z równowagą obydwu cech.
41
Ryc. 1. Odsetek osób z wykształceniem co najmniej średnim w ogólnej liczbie ludności
dorosłej na obszarach wiejskich Polski w 2011 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL, GUS.
były skoncentrowane w czterech województwach: warmińsko-mazurskim, podlaskim, zachodniopomorskim i kujawsko-pomorskim, a więc na obszarach rolniczych, o dużym udziale (do 1989 r.) wielkoobszarowego rolnictwa uspołecznionego. Stosunkowo niski udział osób najlepiej wyedukowanych (31,1–37%) wystąpił
także w kolejnych 167 powiatach (53,2%), na których terenie mieszkała ponad
połowa ludności wiejskiej. Obszary te znajdowały się w całym kraju, najczęściej
z dala od największych miast poszczególnych regionów. Łącznie wymienione jednostki przestrzenne stanowiły 2/3 ich ogólnej liczby. Na ich terenie udział ludności o najwyższych formalnych kwalifikacjach kształtował się poniżej średniej.
Wioletta Kamińska
42
Tabela 1. Zróżnicowanie odsetka osób z wykształceniem co najmniej średnim na obszarach
wiejskich w Polsce w 2011 r.
Liczba
Odsetek osób
z wykształceniem co najmniej średnim
31,0 i mniej
Odsetek
osób z wykształludności ceniem co najpowiatów
powiatów ludności
[tys.]
mniej średnim
[tys.]
osób z wy- Iloraz
kształce- lokaliniem co
zacji
najmniej
średnim
45
1407,2
324,9
14,3
9,3
7,0
0,75
31,1–37,0
167
7622,4
2124,1
53,2
50,5
45,5
0,90
37,1–43,0
75
4227,6
1369,2
23,9
28,0
29,3
1,05
43,1–49,0
16
1144,6
426,7
5,1
7,6
9,1
1,21
49,1 i więcej
11
704,2
426,7
3,5
4,7
9,1
1,96
314
15105,9
4671,6
100,0
100,0
100,0
1,00
razem
Źródło: obliczenia własne na podstawie BDL.
W stosunku do potencjału demograficznego mieliśmy do czynienie z niedoborem
tej grupy osób – iloraz lokalizacji poniżej 1.
Na pozostałych obszarach wiejskich analizowany wskaźnik przyjmował wartości ponadprzeciętne. Takich powiatów było 102, na ich terenie mieszkało 40%
ludności wiejskiej oraz blisko połowa wszystkich mieszkańców wsi, którzy ukończyli co najmniej szkołę średnią. Najkorzystniejszą strukturę wykształcenia miały
obszary położone w sąsiedztwie aglomeracji, wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych oraz o dobrze rozwiniętym przemyśle (tereny wchodzące w skład
największych okręgów przemysłowych PRL).
Rozkład przestrzenny analizowanego wskaźnika można objaśniać w świetle
koncepcji rdzeń–peryferia. Wysokie wartości przyjmuje on w powiatach położonych w sąsiedztwie wielkich miast, przy czym maksimum osiąga wokół dużych
ośrodków miejskich centralnej i zachodniej Polski (Warszawa, Poznań, Wrocław,
Szczecin). W miarę oddalania się od aglomeracji analizowany wskaźnik obniża
się, osiągając wartości minimalne na peryferiach poszczególnych województw2.
Spójność ekonomiczna wiejskich obszarów w Polsce –
wskaźnik syntetyczny
Syntetyczny wskaźnik spójności ekonomicznej na obszarach wiejskich Polski
wahał się od 0,399 do 58,525, przy średniej 3,933. Wskaźnik zmienności (V)
wyniósł 101,5% (tab. 2), co oznacza wysoką dyspersję. W strukturze tego wskaźnika największe znaczenie miały mierniki obrazujące spójność infrastrukturalną, a najmniejsze opisujące sytuację finansową obszarów wiejskich. Stanowiły
one kolejno 47,3% i 21,2% ogólnej wartości syntetycznego wskaźnika spójności ekonomicznej. Największą zmiennością przestrzenną odznaczał się wskaźnik
2
Szerzej na ten temat: Kamińska 2014a, b.
43
Tabela 2. Wartości i podstawowe charakterystyki statystyczne wskaźników spójności: finansowej, gospodarczej i infrastrukturalnej na obszarach wiejskich Polski
Wskaźnik spójności
Wartość
średnia
minimalna maksymalna
Mediana
Współczynnik
zmienności V [%]
Finansowej
0,831
–0,509
3,494
0,759
47,7
Gospodarczej
1,239
–1,954
53,020
0,675
291,3
Infrastrukturalnej
1,860
–0,294
5,320
1,670
51,2
Syntetyczny wskaźnik ogółem
3,933
0,399
58,525
3,305
101,5
Źródło: obliczenia własne
spójności gospodarczej odzwierciedlający poziom przedsiębiorczości, wpływy
z podatku dochodowego od osób prawnych oraz stopę bezrobocia. Wskaźnik
zmienności wyniósł ponad 290%. Mierniki spójności finansowej i infrastrukturalnej nie wykazywały tak silnego zróżnicowania w przestrzeni – ich zmienność
wynosiła 47–51%. W przypadku infrastruktury było to związane z wykorzystaniem środków unijnych, zwłaszcza z programu Polska Wschodnia, dzięki którym
różnice regionalne uległy zmniejszeniu. Natomiast w przypadku finansów oznaczało to, że władze lokalne prowadziły mało zróżnicowaną politykę dotyczącą
wpływów budżetowych.
Przyjmując jako kryterium wartość syntetycznego wskaźnika spójności ekonomicznej, wyróżniono cztery klasy powiatów (obszarów wiejskich) (tab. 3, ryc. 2).
Pierwsza klasa o niskiej spójności (wskaźnik poniżej średniej dla obszarów
wiejskich) obejmowała aż 203 powiaty (ok. 65%), skupiające prawie 60% ludności wiejskiej kraju (tab. 3). Zlokalizowane one były głównie we wschodnich
regionach kraju (tab. 4, ryc. 2). W pięciu województwach tworzących w nomenklaturze unijnej Polskę wschodnią (warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie,
podkarpackie i świętokrzyskie) takich powiatów było 62, co stanowiło ponad
30% ogólnej liczby jednostek przestrzennych z klasy pierwszej. W województwie
podlaskim wszystkie powiaty zaliczono do tej grupy, w lubelskim 85% jednostek
przestrzennych, a w warmińsko-mazurskim 84% (tab. 4).
Z pozostałych regionów kraju dużą koncentracją powiatów o niskiej spójności
ekonomicznej (powyżej 70%) odznaczały się województwa łódzkie, kujawsko-pomorskie oraz śląskie. Natomiast najmniej jednostek przestrzennych zaliczonych do klasy pierwszej zlokalizowanych było w województwie opolskim, w którym średnio co czwarty powiat znajdował się w tej grupie.
Generalizując, można stwierdzić, że w grupie tej znalazły się: po pierwsze powiaty o przewadze funkcji rolniczych (Bański, Stola 2002), dominacji (do 1989 r.)
wielkoobszarowych uspołecznionych gospodarstw rolnych (Zgliński 2000) oraz
rozproszonej wiejskiej sieci osadniczej (Brol 1996, Kamińska 2010b), po drugie
jednostki przestrzenne położone peryferyjnie w obrębie województw.
Na obszarach tych najlepiej przedstawiała się sytuacja infrastrukturalna,
a najgorzej gospodarcza. Przeciętne wskaźniki spójności kształtowały się: 1,462
(infrastruktura) i 0,495 (gospodarka). Potwierdziło to duże znaczenie unijnych
środków na budowę dróg, sieci kanalizacyjnej, gazowej oraz oczyszczalni ścieków
Wioletta Kamińska
44
Tabela 3. Przestrzenne zróżnicowanie syntetycznego wskaźnika spójności ekonomicznej
na obszarach wiejskich Polski
Średni syntetyczny
Przykłady powiawskaźnik
tów w grupie (3
infra- o najwyższych i 3
powia- ludno- powia- ludno- finan- gospostruk- o najniższych wartów
ści
tów
ści
sowy darczy
turalny tościach w grupie)
myszkowski,
nowodworski,
0,000–3,933
203
8957,3
64,6
59,1 0,721
0,495 1,462 sokólski, kamień(niska)
ski, leszczyński,
mrągowski
szczycieński, kutnowski, będziński,
3,934–7,925
99
5431,3
31,6
35,8 0,966
1,366 2,569
(przeciętna)
oławski, opatowski, krakowski
gdański, lubiński,
7,926–11,916
poznański, wro6
558,9
1,9
3,7 1,289
4,360 3,455
cławski, piaseczyń(wysoka)
ski, pruszkowski
kozienicki, staszowski, zgorze11,917 i więcej
6
205,1
1,9
1,4 1,888 21,206 2,164 lecki, mikołowski,
(bardzo wysoka)
bełchatowski,
polkowicki
razem
314 15152,6 100,0 100,0 0,831
1,239 1,860
×
Syntetyczny
wskaźnik spójności ekonomicznej (klasa
spójności)
Liczba
Odsetek
Źródło: obliczenia własne.
w rejonach peryferyjnych i typowo rolniczych. Mimo to rozwój przedsiębiorczości i stan rynku pracy na tych terenach był nadal niekorzystny.
Druga klasa obejmująca obszary o przeciętnej spójności ekonomicznej (średnia plus odchylenie standardowe) liczyła 99 powiatów, tj. prawie 1/3 ich ogólnej
liczby (tab. 3). Większość zlokalizowana była w Polsce południowej i północno-zachodniej (ryc. 2). Tylko w pięciu województwach: pomorskim, zachodnio
pomorskim, opolskim, dolnośląskim i wielkopolskim skupionych było ponad
40% ogółu takich jednostek przestrzennych (tab. 4). Także w województwie podkarpackim, zwłaszcza w jego północnej części, zanotowano dużą koncentrację
powiatów odznaczających się przeciętnym poziomem spójności ekonomicznej.
Generalnie w tej grupie znalazły się obszary:
1. Dołączone do Polski po II wojnie światowej, które zawsze odznaczały się ponadprzeciętnym stopniem zainwestowania w infrastrukturę techniczną (por.
Węcławowicz i in. 2006).
2. Położone w sąsiedztwie aglomeracji miejsko-przemysłowych, o dobrze wykształconych funkcjach pozarolniczych (por. Dyba, Stryjakiewicz 2012).
3. Położone w rejonach wielkoobszarowych gospodarstw rolnych odznaczających
się dużą towarowością rolnictwa i/lub rozwiniętymi funkcjami turystycznymi
(por. Zgliński 2000, Kulikowski 2013).
4. Położone w rejonach rozdrobnionego rolnictwa, ale odznaczających się gęstą
siecią osadniczą (por. Komornicki i in. 2012).
45
Tabela 4. Poziom spójności ekonomicznej w powiatach Polski według województw
Województwo
Liczba powiatów (odsetek powiatów w ogólnej ich
liczbie w województwie) o poziomie spójności ekonomicznej:
bardzo
niskim
średnim
wysokim
wysokim
Razem
Łódzkie
17 (81,0)
3 (14,3)
0
1 (4,8)
21
Mazowieckie
25 (67,6)
9 (24,3)
2 (5,4)
1 (2,7)
37
Małopolskie
13(68,4)
6 (31,6)
0
0
19
Śląskie
12 (70,6)
4 (23,5)
0
1 (5,9)
17
Lubelskie
17 (85,0)
3 (15,0)
0
0
20
8(38,1)
13 (61,9)
0
0
21
Podkarpackie
Podlaskie
14 (100)
0 (0)
0
0
14
Świętokrzyskie
7 (53,8)
5 (38,5)
0
1 (7,7)
13
Lubuskie
8 (66,7)
4(33,3)
0
0
12
16 (51,6)
14 (45,2)
1 (3,2)
0
31
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Dolnośląskie
Opolskie
Kujawsko-pomorskie
Pomorskie
Warmińsko-mazurskie
Razem
9 (50,0)
9 (50,0)
0
0
18
17 (65,4)
5 (19,2)
2 (7,7)
2 (7,7)
26
3 (27,3)
8 (72,7)
0
0
11
15 (78,9)
4 (21,1)
0
0
19
6 (37,5)
9 (56,3)
1 (6,3)
0
16
16 (84,2)
3 (15,8)
0
0
19
203 (64,6)
99 (31,5)
6 (1,9)
6 (1,9)
314
Źródło: obliczenia własne.
Na ogólny wynik syntetycznego wskaźnika spójności ekonomicznej na tych
obszarach największy wpływ miał stan infrastruktury i gospodarki. Wskaźnik
spójności infrastrukturalnej wyniósł 2,6 i był prawie dwukrotnie wyższy aniżeli
w powiatach należących do klasy pierwszej, a wskaźnik spójności gospodarczej
równał się 1,5 i był prawie 3-krotnie wyższy aniżeli w klasie poprzedniej.
Do trzeciej klasy zaliczono obszary o wysokim poziomie spójności ekonomicznej. Liczyła ona tylko 6 powiatów, które skupiały prawie 4% ludności wiejskiej.
Należało tu 5 powiatów związanych z wielkimi miastami: gdański, poznański,
wrocławski, piaseczyński, pruszkowski) oraz powiat lubiński, z dobrze rozwiniętymi funkcjami przemysłowymi. Na jego terenie zlokalizowana jest m.in. górnicza spółka KGHM Polska Miedź oraz Zakłady Górnicze i Huta Miedzi Cedynia.
We wszystkich wymienionych jednostkach przestrzennych ponadprzeciętnie kształtowały się mierniki opisujące sytuację gospodarczą. Wskaźnik spójności gospodarczej wynosił 4,360 i był 9-krotnie wyższy aniżeli w klasie pierwszej i 3-krotnie wyższy niż w klasie drugiej. Ponadprzeciętnie kształtowały się
także mierniki infrastrukturalne. Wskaźnik spójności infrastrukturalnej wynosił
46
Wioletta Kamińska
Ryc. 2. Przestrzenne zróżnicowanie syntetycznego wskaźnika spójności ekonomicznej na
obszarach wiejskich w Polsce
3,455 i był wyższy prawie 2,5-krotnie aniżeli w klasie pierwszej i blisko o 50%
niż w klasie drugiej. Natomiast wskaźnik spójności finansowej wyniósł 1,289
i również kształtował się powyżej analogicznego wskaźnika obliczonego dla klasy
pierwszej i drugiej, ale przewaga ta nie była już tak spektakularna jak w przypadku infrastruktury i gospodarki.
Do ostatniej, czwartej grupy, zaliczono obszary o bardzo wysokiej spójności
ekonomicznej (wskaźnik spójności 11,917 i więcej). W jej skład weszło 6 powiatów (kozienicki, staszowski, zgorzelecki, mikołowski, bełchatowski, polkowicki)
skupiających łącznie około 1,5% ludności wiejskiej kraju. Były to obszary o dobrze rozwiniętych funkcjach przemysłowych, w których funkcjonował przynajmniej 1 zakład o znaczeniu ponadregionalnym. W powiecie kozienickim była to
47
elektrownia Kozienice w Świerżach Górnych, w powiecie staszowskim elektrownia Połaniec i Zakłady Chemiczne Siarki Siarkopol w Grzybowie i Osieku. Z kolei
w powiecie zgorzeleckim ze względu na pokłady węgla brunatnego dominującą
gałęzią gospodarki był przemysł wydobywczy i energetyczny. Podstawowe znaczenie miały kopalnia węgla brunatnego i elektrownia Turów. W obrębie powiatu mikołowskiego rozwinął się przemysł wydobywczy, energetyczny i hutniczy.
Zlokalizowanych było tam 10 obszarów górniczych, w tym węgiel wydobywano
w kopalniach: Bielszowice, Bolesław Śmiały, Budryk, Halemba. W Łaziskach Górnych funkcjonowała elektrownia.
Na terenie powiatu bełchatowskiego dominował przemysł wydobywczy, energetyczny, gumowy i produkcja materiałów budowlanych. Największe zakłady
przemysłowe to: Kopalnia Węgla Brunatnego Bełchatów S.A., oraz elektrownia
Bełchatów, która była liderem pod względem przychodów w powiecie i drugim
pod względem wielkości pracodawcą. Znaczenie elektrowni dla powiatu wynikało z dużego bezpośredniego jej wpływu na lokalny i regionalny rynek pracy
(zatrudnienie wynosiło ok. 4700 osób) oraz z faktu, że była dużym zleceniodawcą
dla wielu firm w regionie (Strategia rozwoju... 2005).
Natomiast w powiecie polkowickim gospodarka powiatu związana była z przemysłem wydobywczym. KGHM Polska Miedź S.A. był jednym z największych na
świecie producentów miedzi, soli i srebra. Na obszarze powiatu funkcjonowały
także fabryki międzynarodowych koncernów, takich jak: Volkswagen, Royal Europa, Sitech.
Zależność między kapitałem ludzkim a spójnością
ekonomiczną obszarów wiejskich w Polsce
Badania wykazały, że istnieje co najwyżej umiarkowana zależność statystyczna
pomiędzy kapitałem ludzkim a spójnością ekonomiczną obszarów wiejskich.
Współczynnik korelacji (liczony dla wszystkich powiatów) wyniósł 0,173,
a współczynnik determinacji 0,030 (tab. 5, ryc. 3). Na bardzo niskim poziomie
Tabela 5. Współczynniki korelacji R i determinacji R2 między kapitałem ludzkim a wskaźnikiem spójności ekonomicznej
Wyszczególnienie
Odsetek osób
z wykształceniem co
najmniej
średnim
Wskaźnik spójności
Syntetyczny
wskaźnik spójności finan- gospo- infrastrukekonomicznej
sowej darczej turalnej
R (dla całej zbiorowości)
0,173
0,264
0,080
0,310
R (dla całej zbiorowości)
0,030
0,070
0,006
0,096
0,404
0,293
0,215
0,327
0,163
0,085
0,046
0,106
2
R (dla zbiorowości pomniejszonej o jednostki o danych >3σ)
R2 (dla zbiorowości pomniejszonej o jednostki o danych >3σ)
Źródło: Obliczenia własne.
48
Wioletta Kamińska
Ryc. 3. Zależność między odsetkiem osób z wykształceniem co najmniej średnim a syntetycznym wskaźnikiem spójności ekonomicznej
kształtowały się także obydwa współczynniki liczone pomiędzy poziomem wykształcenia a spójnością finansową, gospodarczą i infrastrukturalną obszarów
wiejskich. Powyższe współczynniki poprawiają się w sytuacji, gdy liczono je z pominięciem powiatów znacznie odbiegających od istniejących tendencji (wskaźnik
spójności >3σ). Ale i wówczas współczynnik korelacji wynosi 0,404, co wskazuje
na umiarkowaną zależność, a współczynnik determinacji 0,163. A zatem można
stwierdzić, że to nie poziom formalnych kwalifikacji decydował w głównej mierze
o sytuacji gospodarczej powiatów, ale inne czynniki stymulowały ich rozwój.
Tylko w około 17% jednostek przestrzennych ponadprzeciętnemu odsetkowi
osób z wykształceniem co najmniej średnim odpowiadał ponadprzeciętny wskaźnik spójności ekonomicznej (tab. 6, ryc. 4). W tej grupie znalazły się powiaty:
1. Położone w strefie podmiejskiej dużych miast (np. poznański, krakowski,
gdański, piaseczyński, pruszkowski, kielecki, częstochowski, toruński).
Tabela 6. Relacje między kapitałem ludzkim a poziomem spójności ekonomicznej
Wyszczególnienie
Ponadprzeciętny odsetek osób z wykształceniem co najmniej średnim/
ponadprzeciętny wskaźnik spójności ekonomicznej
Niższy od średniej odsetek osób z wykształceniem co najmniej średnim/
niższy od średniej wskaźnik spójności ekonomicznej
Ponadprzeciętny odsetek osób z wykształceniem co najmniej średnim/
niższy od średniej wskaźnik spójności ekonomicznej
Niższy od średniej odsetek osób z wykształceniem co najmniej średnim/
ponadprzeciętny wskaźnik spójności ekonomicznej
Razem
Liczba
Odsetek
powiatów powiatów
52
16,6
126
40,1
77
24,5
59
18,8
314
100,0
49
2. Z ugruntowaną pozycją dobrze rozwiniętego pozarolniczego rynku pracy
opartego na bazie surowcowej i/lub lokalizacji przynajmniej jednego zakładu
przemysłowego o znaczeniu ponadregionalnym (np. mikołowski, bełchatowski, lubiński, gliwicki, wielicki, policki).
3. Położone na obszarach atrakcyjnych turystycznie, „modnych” turystycznie,
głównie nadmorskich i górskich (np. pucki, koszaliński, leski).
Relatywnie najwięcej powiatów z tej grupy zlokalizowanych było w województwie podkarpackim (prawie, co 3 jednostka przestrzenna) (tab. 7). W województwach podlaskim i warmińsko-mazurskim nie było ani jednego powiatu charakteryzującego się ponadprzeciętnymi wartościami obydwu zmiennych.
Na uwagę zasługuje województwo wielkopolskie, na którego terenie tylko jeden
powiat (poznański) spełniał przyjęte kryteria. Jak wykazują badania (Kacprzak
2010, Kamińska 2014a, b) w województwie tym (na obszarach wiejskich) wystąpiła zdecydowana nadreprezentacja osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym w stosunku do potencjału demograficznego. Ludność wiejska przez cały
okres centralnego sterowania bardziej preferowała zdobycie konkretnego zawodu
aniżeli podnoszenie akademickich kwalifikacji. Stąd z jednej strony obszary te
Ryc. 4. Zależność między kapitałem ludzkim a spójnością ekonomiczną obszarów wiejskich w Polsce.
Osie przecinają się w punkcie o współrzędnych: 3,3 (OY) i 37% (OX). Są to wartości średnie w zakresie badanych wskaźników dla obszarów wiejskich.
Wioletta Kamińska
50
Tabela 7. Liczba powiatów w poszczególnych grupach według województw
Województwo
Liczba powiatów (odsetek powiatów w stosunku do ich
liczby w województwach) odznaczających się:
ww/wse
nw/nse
ww/nse
razem
nw/wse
Łódzkie
2 (9,5)
10 (47,6)
7 (33,3)
2 (9,5)
21
Mazowieckie
8 (21,6)
16 (43,2)
9 (24,3)
4 (10,8)
37
Małopolskie
4 (21,1)
6 (31,6)
7 (26,8)
2 (10,5)
19
Śląskie
5 (29,4)
1 (5,9)
11 (64,7)
0 (0,0)
17
Lubelskie
3 (15,0)
8 (40,0)
9 (45,0)
0 (0,0)
20
Podkarpackie
7 (33,3)
0 (0,0)
8 (38,1)
6 (28,6)
21
Podlaskie
0 (0,0)
11 (78,6)
3 (21,4)
0 (0,0)
14
Świętokrzyskie
2 (15,4)
3 (23,1)
4 (30,8)
4 (30,8)
13
Lubuskie
3(25,0)
6 (50,0)
2 (16,7)
1 (8,3)
12
Wielkopolskie
1 (3,2)
15 (48,4)
1 (3,2)
14 (45,2)
31
Zachodniopomorskie
3 (16,7)
7 (38,9)
2 (11,1)
6 (33,3)
18
Dolnośląskie
7 (26,9)
7 (26,9)
10 (38,5)
2 (7,7)
26
Opolskie
3 (27,3)
2 (18,2)
1 (9,1)
5 (45,5)
11
Kujawsko-pomorskie
2 (10,5)
14 (73,7)
1 (5,3)
2 (10,5)
19
Pomorskie
2 (12,5)
5 (31,3)
1 (6,3)
8 (50,0)
16
0 (0,0)
15 (78,9)
1 (5,3)
3 (15,8)
19
Razem
52 (16,6)
126 (40,1)
77 (24,5)
59 (18,8)
314
Objaśnienia: ww/wse – ponadprzeciętny odsetek osób z wykształceniem co najmniej średnim/ponadprzeciętny wskaźnik spójności ekonomicznej; nw/nse niższy od średniej odsetek osób z wykształceniem co najmniej średnim/niższy od średniej wskaźnik spójności; ww/nse ponadprzeciętny
odsetek osób z wykształceniem co najmniej średnim/niższy od średniej wskaźnik spójności ekonomicznej; nw/wse – niższy od średniej odsetek osób z wykształceniem co najmniej średnim/
ponadprzeciętny wskaźnik spójności ekonomicznej.
odznaczają się wysokim stopniem spójności, z drugiej zaś niskim odsetkiem osób
z wykształceniem co najmniej średnim.
W 40% powiatów niski (poniżej średniej dla obszarów wiejskich) odsetek osób
z przyjętym poziomem edukacji korespondował z niskim wskaźnikiem spójności
gospodarczej. Była to najliczniejsza grupa powiatów i obejmowała obszary rozciągające się niemalże równoleżnikowo: północne części województw wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego, północne i wschodnie rejony województwa mazowieckiego oraz prawie w całości województwa warmińsko-mazurskie i podlaskie.
Relatywnie najwięcej powiatów o niekorzystnym poziomie obydwu zmiennych znajdowało się w województwach: warmińsko-mazurskim (prawie 80%
ich ogólnej liczby), podlaskim (ok. 80%), kujawsko-pomorskim (ok. 74%) i lubuskim (50%). A zatem ich rozmieszczenie nawiązywało do położenia obszarów, o znacznym udziale użytków rolnych gospodarstw uspołecznionych (por.
51
Zgliński 2000). W województwie podkarpackim żaden z powiatów nie należał do
tej grupy. Natomiast najmniej jednostek przestrzennych cechujących się niskim
poziomem zarówno spójności ekonomicznej, jak i wykształcenia ludności było
w woj. śląskim (ok. 6%).
W co czwartym powiecie korzystnej strukturze wykształcenia (ponadprzeciętny odsetek osób z wykształceniem co najmniej średnim) odpowiadał niski poziom spójności ekonomicznej.
Skoncentrowane one były głównie na południu kraju oraz między Łodzią
a Warszawą.
W tej grupie znalazły się powiaty:
1. O dobrze rozwiniętych funkcjach przemysłowych – na tych terenach pozarolnicze zatrudnienie wymagało podwyższenia kwalifikacji ludności (np. bieruńsko-lędziński, olkuski, łódzki wschodni, bialski, myszkowski, pabianicki,
wałbrzyski, oświęcimski, chrzanowski, skarżyski). Wymienione jednostki
przestrzenne w okresie centralnego sterowania wchodziły w skład największych okręgów przemysłowych i już w 2002 r. odznaczały się ponadprzeciętnym udziałem ludności z wykształceniem średnim i wyższym w ogólnej liczbie ludności dorosłej (por. Kamińska 2014a, b).
2. Położone w sąsiedztwie dużych i średnich miast – dostępność do szkół średnich i wyższych ułatwiała podnoszenie formalnych kwalifikacji (np.: przemyski, nowosądecki, grójecki, wodzisławski).
3. Na terenie których funkcjonowały szkoły wyższe (najczęściej powstałe po
1990 r. państwowe wyższe szkoły zawodowe) (np. jarosławski, sanocki, zamojski, krośnieński).
4. Położone na terenach górskich – gdzie rozwój infrastruktury, ze względu na
ukształtowanie powierzchni lub/i duże rozproszenie sieci osadniczej, był
opóźniony w stosunku do innych regionów kraju (żywiecki, cieszyński, bocheński, legnicki, dzierżoniowski, kłodzki, makowski, sanocki, bieszczadzki).
Relatywnie najwięcej takich jednostek znajdowało się w województwach: śląskim, dolnośląskim i podkarpackim, a najmniej w wielkopolskim, kujawsko-pomorskim, pomorskim, opolskim i warmińsko-mazurskim.
W prawie co 5 powiecie pomimo niekorzystnej struktury wykształcenia ludności odnotowano wysoki wskaźnik spójności ekonomicznej. W układzie przestrzennym zidentyfikowano 3 ich skupiska: na Pomorzu, w Wielkopolsce oraz
na granicy województw podkarpackiego i świętokrzyskiego. Północno-zachodnie
obszary (tzw. ziemie odzyskane po II wojnie światowej), jak już wspomniano, zawsze były lepiej wyposażone w infrastrukturę techniczną aniżeli inne regiony Polski (Węcławowicz i in. 2006). Dodatkowo położenie nadmorskie, a w przypadku
województwa zachodniopomorskiego i przygraniczne stanowiło czynnik rozwoju
zarówno drobnej przedsiębiorczości, jak i lokalizacji kapitału zagranicznego. Te
uwarunkowania wpłynęły na ponadprzeciętne kształtowanie się mierników opisujących wszystkie 3 aspekty syntetycznego wskaźnika spójności ekonomicznej.
W przypadku województwa wielkopolskiego sytuacja jest nieco odmienna. Wysoka spójność ekonomiczna ma swoje uwarunkowania historyczne i współczesne.
Przynależność do zaboru pruskiego i wynikająca z tego kultura przedsiębiorczości
52
Wioletta Kamińska
oraz dobry stan zainwestowania w infrastrukturę techniczną, położenie przy zachodniej granicy (dobre połączenia komunikacyjne), napływ kapitału zagranicznego, wysokie wskaźniki przedsiębiorczości uplasowały obszary wiejskie Wielkopolski wśród liderów pod względem spójności ekonomicznej. Z drugiej strony
pragmatyka ludności wiejskiej powodowała wybieranie takiej ścieżki edukacji,
która zapewniała konkretny zawód, a więc często zasadniczych szkół zawodowych. Odbijało się to na niższym (od przeciętnego dla obszarów wiejskich) odsetku osób z wykształceniem co najmniej średnim. Z kolei położenie obszarów
z analizowanej grupy na Podkarpaciu nawiązywało do Centralnego Okręgu Przemysłowego, co z jednej strony miało związek z ponadprzeciętnym wskaźnikiem
spójności, a z drugiej były to rejony odpływu ludności zwykle młodej i dobrze
wyedukowanej (Baran, Kopacz-Wyrwał 2014), co ukształtowało niekorzystną
strukturę ludności według wykształcenia.
Należy podkreślić, że w tej grupie znaleźli się także liderzy, czyli powiaty,
w których zanotowano najwyższe wskaźniki spójności (powyżej 11,917): pol
kowicki, zgorzelecki, staszowski, kozienicki. Dominująca funkcja przemysłowa
wpłynęła na spójność ekonomiczną, ale rozwijające się na tym terenie gałęzie
przemysłu (wydobywczy, hutniczy, energetyczny) nie były wrażliwe na wysoko
wykształconą kadrę, co miało wpływ na strukturę ludności według wykształcenia.
Wnioski
Przeprowadzona analiza pozwala stwierdzić, że istnieje co najwyżej umiarkowana statystyczna zależność między poziomem kapitału ludzkiego mierzonym odsetkiem ludności z wykształceniem co najmniej średnim a poziomem spójności
ekonomicznej obszarów wiejskich. Współczynnik korelacji liczony dla całej zbiorowości jednostek przestrzennych wyniósł 0,173, a determinacji 0,03. Oznacza
to, że zmienność (wariancja) spójności ekonomicznej tylko w 3% była wyjaśniana zmiennością kapitału ludzkiego, w 97% innymi czynnikami. Bardzo niskie
współczynniki korelacji i determinacji stwierdzono też między kapitałem ludzkim a wskaźnikami spójności infrastrukturalnej, finansowej oraz gospodarczej.
Badania przeprowadzone wśród zbiorowości powiatów pomniejszonej o jednostki drastycznie odbiegające od zauważonych tendencji (dane>3σ) wskazują na
wzrost współczynnika korelacji do 0,404, a współczynnika determinacji do 0,163,
co oznacza, że zmienność spójności ekonomicznej tylko w 16% była wyjaśniana
zmiennością kapitału ludzkiego, a w 84% innymi czynnikami.
Ponadprzeciętne wartości obydwu zmiennych zanotowano niemalże wyłącznie
na obszarach o wysokiej rencie położenia – w sąsiedztwie miast wojewódzkich
(z wyjątkiem Białegostoku i Olsztyna). Powiązania funkcjonalne dużych ośrodków z ich wiejskim zapleczem dawały gwarancję dobrego rozwoju gospodarczego,
infrastrukturalnego i finansowego obszarów wiejskich. Oczywiście nie wszystkie
powiaty sąsiadujące z aglomeracjami osiągnęły jednakowo spektakularny sukces.
Do grupy liderów zaliczały się te, które były najlepiej skomunikowane z miastami.
Można postawić tezę, że dobra dostępność komunikacyjna nie była czynnikiem
53
„wypychającym” ludność (w tym najlepiej wykształconą), a wręcz przeciwnie –
była faktorem „przyciągającym” imigrantów. Powiaty o ponadprzeciętnych wartościach syntetycznego miernika spójności i korzystnej strukturze wykształcenia
mieszkańców zwykle położone były w pierwszym pierścieniu okalającym największe miasta kraju. Były to obszary o dobrze rozwiniętych funkcjach pozarolniczych
(Bański, Stola 2002), wysokich wskaźnikach przedsiębiorczości (Kamińska 2006),
ponadprzeciętnym poziomie rozwoju infrastruktury technicznej (Węcławowicz
i in. 2006), dodatnim saldzie migracji (Rosner 2010) oraz wysokim odsetku osób
o najwyższych kwalifikacjach (Kamińska 2014a). Wszystkie te cechy sprzyjają zarówno spójności ekonomicznej, jak i akumulacji kapitału ludzkiego. Trudno jednak
stwierdzić, która z nich była pierwotna, a która wtórna. Oddziaływały one synergicznie na poszczególne powiaty sprzyjając osiąganiu sukcesów gospodarczych.
Niekorzystną sytuację pod względem badanych cech zaobserwowano głównie
na obszarach Polski północnej i wschodniej (podlaskie, warmińsko-mazurskie,
północna część kujawsko-pomorskiego i wielkopolskiego). Były to tereny typowo
rolnicze, słabo zaludnione, odznaczające się odpływem migracyjnym. Wymienione cechy nie sprzyjają ani spójności ekonomicznej, ani korzystnej strukturze według wykształcenia.
Z kolei niską spójność i ponadprzeciętny odsetek osób wysoko wykształconych odnotowano głównie na obszarach Polski południowej. Taka sytuacja była
wypadkową dwóch czynników. Po pierwsze wysoki stopień uprzemysłowienia,
gęsta sieć miast umożliwiały podnoszenie kwalifikacji mieszkańców. Po drugie
ukształtowanie powierzchni nie sprzyjało szybkiemu rozwojowi infrastruktury
technicznej (por. Makieła 1998). Dodatkowo duży odsetek obszarów chronionych ograniczał rozwój przedsiębiorczości na niektórych terenach.
Natomiast niekorzystne wykształcenie ludności i wysoka spójność ekonomiczna charakteryzuje obszary, których rozwój związany był z bazą surowcową –
głównie z przemysłem wydobywczym (węgiel kamienny, brunatny, miedź, siarka)
oraz energetyką i hutnictwem. Wpływ tego typu zakładów na lokalny i regionalny
rynek pracy oraz na budżety samorządów lokalnych był na tyle duży, że klasyfikowały się one w czołówce najbogatszych jednostek przestrzennych w kraju. Jak
dotąd nie miało to jeszcze odzwierciedlenia w wykształceniu ludności.
Jak wynika z powyższych badań, na obecnym poziomie rozwoju i w konkretnych warunkach przyrodniczych, społecznych, gospodarczych i kulturowych polskich obszarów wiejskich poziom wykształcenia jest nisko (lub umiarkowanie
– w przypadku usunięcia „danych odstających”) skorelowany z ich spójnością
ekonomiczną. Z całą pewnością wyniki zależą od przyjętych cech. Można się,
na przykład, spierać, czy dla obszarów wiejskich lepszym miernikiem kapitału
ludzkiego nie byłby udział osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Ale
i w takim przypadku współczynniki korelacji i determinacji były na niskim poziomie (0,192 i 0,04).
Powyższe uwagi skłaniają do refleksji, że obszary wiejskie położone atrakcyjnie będą nadal rozwijać się szybciej od innych. Nawet takie, na których infrastruktura nie nadąża za innymi aspektami rozwoju społeczno-gospodarczego.
Przy odpowiednim poziomie kapitału ludzkiego wykorzystają one inne szanse
54
Wioletta Kamińska
wypływające z procesów globalizacji i integracji (np. rozwój turystyki). Obszary,
na których gospodarka oparta jest na ciężkim, szkodliwym dla środowiska naturalnego przemyśle, powinny dziś zainwestować zgromadzone pieniądze w przemysły wysokiej techniki i w kapitał ludzki. Tereny peryferyjne zaś nie poradzą
sobie same. Nawet prowadzona od 2004 r. polityka spójności nie wpłynęła w znaczącym stopniu na zmniejszanie się różnic wewnątrz- i międzyregionalnych.
Literatura
Bański J., Stola W. 2002. Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej obszarów wiejskich. Studia Obszarów Wiejskich, 3.
Baran E., Kopacz-Wyrwał I. 2014. Poziom życia a procesy depopulacji na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski. [W:] W. Kamińska, K. Heffner (red.), Polityka spójności UE a rozwój
obszarów wiejskich: stare problemy i nowe wyzwania. Studia KPZK PAN, CLIV:125–147.
Baran E., Grzebyk B. 2011. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich Podkarpacia. Stan i perspektywy. Prace Naukowe Wydziału Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego, seria: Monografie i Opracowania, 13.
Brol R. 1996. Procesy urbanizacji wsi polskiej. Monografie i Opracowania. Wyd. AE, Wrocław.
Celińska-Janowicz D., Kozak M., Miszczuk A., Płoszaj A., Smętkowski M., Tucholska A., Wojnar K.
2010. Ocena wpływu polityki spójności na rozwój miast polskich (w ramach ewaluacji ex post
NPR 2004–2006). EUROREG i Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa.
Chojnicki Z., Czyż T. 2003. Polska na ścieżce rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. Podejście regionalne. Przegląd Geograficzny, 71,1: 23–39.
Churski P. (red.) 2009. Spójność i konkurencyjność regionu wielkopolskiego. Raport końcowy z realizacji zadania publicznego o charakterze naukowo-badawczym w postaci badania naukowego, w
zakresie wdrażania funduszy strukturalnych na poziomie Narodowej Strategii Spójności (Program Operacyjny Pomoc Techniczna, Umowa z Ministerstwem Rozwoju Regionalnego DKS/DEF-VIII/POPT/04/275 /09.). Publikacja elektroniczna. Poznań.
Ciok S., Rabczyk A. 2006. An Evolution of the Implementation of Polish-German Cross-border Cooperation within INTERREG IIIA. Conference Paper presented at Towards Sustainable Border
Region – Analysis, Strategies and Approaches for Transboundary Spatial Development.
Czapiński J. 2008. Kapitał ludzki i kapitał społeczny a dobrobyt: polski paradoks. Zarządzanie Publiczne, UE, Kraków, 4: 5–28
Dyba W.M., Stryjakiewicz T. 2012. Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego gmin
województwa wielkopolskiego w świetle realizacji polityki intraregionalnej. Biuletyn Instytutu
Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej UAM, seria: Rozwój Regionalny
i Polityka Regionalna, 19.
Gałczyńska B. 1998. Zróżnicowanie przestrzenne poziomu wykształcenia ludności rolniczej w Polsce.
[W:] Gospodarka przestrzenna obszarów wiejskich Polski. XV Ogólnopolskie Seminarium Geograficzno-Rolnicze, Białystok–Toruń.
Gałczyńska B., Kulikowski R. 1986. Poziom wykształcenia zatrudnionych w rolnictwie a efekty produkcyjne. Przegląd Geograficzny, 58: 783–794.
Gąska J., Kozłowski W., Koloch G., Lis M., Regulski A., Skrok Ł. 2009. Spójność wewnętrzna a konkurencyjność regionu łódzkiego. Diagnoza strategiczna. Raport z badań. Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa.
Gołębiewska B., Klepacki B. 2004. Wykształcenie rolników jako forma różnicująca sytuację gospodarstw rolniczych. [W:] M.G. Woźniak (red.), Kapitał ludzki i intelektualny jako czynnik wzrostu
gospodarczego i ograniczania nierówności społecznych. Wyd. Mittel, Rzeszów, s. 457–465.
Gorzelak G. 2007. Strategiczne kierunki rozwoju Polski Wschodniej, Ekspertyza przygotowana na
potrzeby „Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020”. MRR,
Warszawa.
55
Hryniewicz J.T. 2000. Endo- i egzogenne czynniki rozwoju gospodarczego gmin i regionów. Studia
Regionalne i Lokalne, 2(2): 53–77.
Jabłoński Ł. 2005. Kapitał ludzki a tempo wzrostu polskiej gospodarki, [W:] Nierówności społeczne
a wzrost gospodarczy: kapitał ludzki i intelektualny. 1. 6. Wyd. URz., Rzeszów.
Janc K. 2009. Zróżnicowanie kapitału ludzkiego i społecznego w Polsce. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego UWr, 8. Wrocław.
Janc K., Czapiewski K.Ł. 2005. Wykształcenie czynnikiem wspierającym rozwój gospodarczy obszarów wiejskich. [W:] B. Głębocki, U. Kaczmarek (red.), Obszary sukcesu na polskiej wsi. Studia
Obszarów Wiejskich, 8: 69–84.
Kacprzak E. 2010. Przestrzenne zróżnicowanie kapitału ludzkiego i społecznego na obszarach wiejskich woj. wielkopolskiego. [W:] W. Kamińska, K. Heffner (red.), Kapitał ludzki i społeczny
w procesie rozwoju obszarów wiejskich. Studia KPZK PAN, CXXVI: 161–180.
Kamińska W. 1999. Rozwój działalności gospodarczej sektora prywatnego na obszarze wschodniego
pogranicza w Polsce w latach 1988–1997. [W:] R. Horodeński, M. Rościszewski (red.), Wschodnia Strefa Działalności Gospodarczej. Wydawnictwo WSE, Białystok, s. 205–227.
Kamińska W. 2006. Pozarolnicza indywidualna działalność gospodarcza w Polsce w latach 1988–2003.
Prace Geograficzne 203, IGiPZ PAN, Warszawa.
Kamińska W. 2010a. Przestrzenne zróżnicowanie kapitału ludzkiego i społecznego na obszarach wiejskich województwa świętokrzyskiego. [W:] W. Kamińska, K. Heffner (red.), Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich. Studia KPZK PAN, Warszawa, CXXVI: 120–143.
Kamińska W. 2010b. Urbanizacja obszarów wiejskich województwa świętokrzyskiego. IG UJK, Kielce.
Kamińska W. 2011. Kapitał ludzki i społeczny na obszarach wiejskich w Polsce. Przykład województwa świętokrzyskiego. IG UJK, Kielce.
Kamińska W. 2013. Rural areas in Poland: Educational attainment vs. level of economic development.
Quaestiones Geographicae, 32(4): 63–79.
Kamińska W. 2014a. Przemiany struktury i poziomu wykształcenia ludności wiejskiej w Polsce w latach 2002–2011. [W:] W. Kamińska, K. Heffner (red.), Polityka spójności UE a rozwój obszarów
wiejskich: stare problemy i nowe wyzwania. Studia KPZK PAN, CLIV: 93–123.
Kamińska W. 2014b. Structural Transformation of Education Level in Rural Poland – A Spatial Approach. [W:] W. Kamińska, K. Heffner (red.), Rural Development and EU Cohesion Policy. Studia
Regionalia KPZK PAN, 39: 95–115.
Kamińska W., Mularczyk M. 2014. Assessment of the Economic Cohesion of Rural Areas in Poland.
A Dynamic and Spatial Approach. [W:] W. Kamińska, K. Heffner (red.), Rural Development and
EU Cohesion Policy, Studia Regionalia KPZK PAN, 39: 41–67.
Klimczak K. 2002. Inwestycje w kapitał ludzki i społeczny a wzrost gospodarczy Polski. Sytuacja gospodarcza Polski. SKNNE Ekspert, Łódź.
Kołodziejczyk D. 2014. Territorial perspective on the economic and social cohesion of gminas in Poland. [W:] Kamińska W., Heffner K. (red.), Rural Development and EU Cohesion Policy, Studia
Regionalia KPZK PAN, 39.
Komornicki T., Śleszyński P., Siłka P. 2012. Charakterystyka systemu osadniczego województwa podkarpackiego z identyfikacją biegunów wzrostu oraz wyróżnieniem obszarów funkcjonalnych na
poziomie regionalnym i lokalnym. Ekspertyza wykonana w ramach prac nad aktualizacją i uzupełnieniem Strategii Rozwoju Województwa Podkarpackiego 2007–2020. IGiPZ PAN, Warszawa.
Kulikowski R. 2001. Problemy społeczne wsi i rolnictwa w Polsce, [W:] J. Bański, E. Rydz (red.),
Społeczne problemy wsi. Studia Obszarów Wiejskich, 2: 9–17.
Kulikowski R. 2013. Produkcja i towarowość rolnictwa w Polsce. Przemiany i zróżnicowanie przestrzenne po II wojnie światowej. IGiPZ PAN, Warszawa.
Lopez-Bazo E., Moreno R. 2008. Does human capital stimulate investment in physical capital? Evidence from a coast system framework. Economic Modeling, 25: 1295–1305.
López-Rodriguez J., Faiña J.A., Lopez-Rodriguez J. 2007. Human capital accumulation and geography:
empirical evidence from the European Union. Regional Studies, 41(2): 217–234.
Makieła Z. 1998. Infrastruktura techniczna w strukturze regionalnej Polski południowo-wschodniej.
Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Kraków.
Roszkowska S. 2006. Kapitał ludzki a wzrost gospodarczy w Polsce w ujęciu regionalnym. [W:] E.
Okoń-Horodyńska, K. Piech (red.), Unia Europejska w kontekście Strategii Lizbońskiej oraz gospodarki i społeczeństwa wiedzy w Polsce. Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa.
56
Wioletta Kamińska
Rosner A. 2010. Przestrzenne zróżnicowanie kapitału ludzkiego na obszarach wiejskich w Polsce.
[W:] W. Kamińska, K. Heffner (red.), Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów
wiejskich. Studia KPZK PAN, CXXVI: 49–65.
Rudnicki R. 2010. Zróżnicowanie przestrzenne wykorzystania funduszy Unii Europejskiej przez gospodarstwa rolne w Polsce w latach 2004–2006. Studia i Prace z Geografii i Geologii, 17. Bogucki
Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Sobala-Gwosdz A. 2003. Zróżnicowanie poziomu rozwoju gmin przygranicznych województwa podkarpackiego. [W:] J. Runge (red.), Granice, obszary przygraniczne, euroregiony. UŚ, Katowice, s.
249–262.
Stawicka E., Wołoszyn J. 2007. Wiedza rolników jako determinanta w rozwoju gospodarstw rolnych.
[W:] K. Piech, E. Skrzypek (red.), Wiedza w gospodarce, społeczeństwie, przedsiębiorstwach:
pomiary, charakterystyka, zarządzanie. Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa, s. 260–273.
Strategia rozwoju powiatu bełchatowskiego na lata 2005–2015, 2005. Poznań
Swianiewicz P. 2007. Strategiczna analiza stanu spójności ekonomicznej i społecznej przeprowadzona
na poziomie obszarów Nuts 4 i Nuts 5. Ekspertyza przygotowana na potrzeby aktualizacji „Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020”. MRR, Warszawa.
Swianiewicz P., Herbst J., Lackowska M., Mielczarek A. 2008. Szafarze darów europejskich. Kapitał
społeczny a realizacja polityki regionalnej w polskich województwach. Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa.
Ślusarz G. 2005. Studium społeczno-ekonomicznych uwarunkowań rozwoju obszarów wiejskich
w świetle zagrożenia marginalizacją na przykładzie województwa podkarpackiego. Prace Naukowe Wydziału Ekonomii URz, Monografie i Opracowania, 1. Wyd. URz, Rzeszów.
The Well-being of nations. The role of human and social capital. 2001. Centre for Educational Research and Innovation. OECD, Paris.
Wawrzyniak B.M. 2001. Luka edukacyjna barierą procesu integracji polskiej wsi i rolnictwa Unii Europejskiej. Wieś i Rolnictwo, 3(112): 142–159.
Węcławowicz G., Bański J., Degórski M., Komornicki T., Korcelli P., Śleszyński P. 2006. Przestrzenne
zagospodarowanie Polski na początku XXI wieku. Monografie, 6. IGiPZ PAN, Warszawa.
Wpływ wspólnej polityki rolnej i polityki spójności na rozwój obszarów wiejskich. Raport końcowy.
2011. Fundeco Inicjatywa Dobrych Praktyk, Warszawa.
Zaleski J., Kudełko J., Mogiła Z., Tomaszewski P., Zembaty M. 2010, Efekty realizacji Polityki Spójności Unii Europejskiej w województwie dolnośląskim, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu
Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Dolnośląskiego na lata 2007–2013 przy użyciu modelu regionalnego HERMIN. Wrocławska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Wrocław.
Zgliński W. 2000. Szanse rozwoju wielofunkcyjnego na obszarach postpegeerowskich. [W:] A. Stasiak
(red.), Możliwości wielofunkcyjnego rozwoju wsi polskiej w kontekście integracji z Unią Europejską. Studia KPZK PAN, CX: 181–204.
Zioło Z. 2010, Rola zasobów intelektualnych, kapitału ludzkiego i społecznego w procesach rozwoju
obszarów wiejskich. [W:] W. Kamińska, K. Heffner (red.), Kapitał ludzki i społeczny w procesie
rozwoju obszarów wiejskich. Studia KPZK PAN, CXXVI: 9–20.
Human capital vs. economic cohesion of rural areas in Poland
Abstract: The aim of this study was to determine the relationship between human capital understood
as the knowledge of society and the degree of economic cohesion of rural areas in Poland. Synthetic
index based on the 9 measures showing the financial, economic and infrastructure situations in rural areas was constructed to examine the economic cohesion. As a measure of human capital, a proportion of
the population with at least secondary education was adopted. The analysis was performed at the level
of counties. The study showed that there is a weak or moderate relationship between the studied traits.
The coefficient correlation calculated for all counties was only 0.173, and the coefficient of determination was 0.03. In contrast, the correlation coefficient calculated for the number of spatial units reduced
by the districts drastically differ from the observed trend was 0.404, and the coefficient of determination
was 0.163. This means that the level of economic coherence determine other factors.
Key words: economic cohesion, education, rural areas
Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Instytut Geografii
Teraźniejszość i przyszłość małych gospodarstw
Zarys treści: Małe gospodarstwa zanikają w wielu regionach świata. Wciąż jednak pełnią
istotną rolę w gospodarce zarówno krajów wysoko rozwiniętych, jak i rozwijających się.
W artykule na wybranych przykładach przedstawiono rolę i funkcje małych gospodarstw
rolnych. Szczególną uwagę zwrócono na Polskę i województwo małopolskie. Przedyskutowano przyczyny i skutki przestrzenne ich rozmieszczenia w tym regionie oraz dalsze
perspektywy ich obecności jako trwałego elementu gospodarki terenów wiejskich Małopolski.
Słowa kluczowe: małe gospodarstwa, rolnictwo, funkcje, samozaopatrzenie, województwo małopolskie
Wprowadzenie
Widoczny w ostatnim czasie wzrost zainteresowania środowisk naukowych, gospodarczych i politycznych drobnymi gospodarstwami uzasadniać można zarówno ich powszechną obecnością w strukturach rolnictwa wielu krajów i regionów,
jak i dużą trwałością oraz znaczącą rolą ekonomiczną i pozaekonomiczną (Nagayets 2005, Structural development... 2011, Ascione i in. 2012, Zegar 2012a, Czudec 2013, Małe gospodarstwa… 2013, Structure and dynamics... 2013, Wilkin
2013). Według Zegara (2012a, b) w skali całego globu liczbę takich gospodarstw
szacować można na ponad 500 mln. W Europie jest ich ponad 11 mln (wg powierzchni do 5 ha), przy czym dominują w kilku krajach postkomunistycznych,
takich zwłaszcza jak Rumunia, Bułgaria, Węgry i Polska. W kontekście podanych
liczb istotne wydaje się zwrócenie uwagi na trudności w zaklasyfikowaniu gospodarstw do grupy „drobnych” (małych) ze względu na możliwe do zastosowania kryteria (Structural development... 2011, Drygas, Musiał 2013, Wilkin
2013). O ile w krajach Unii Europejskiej czy Japonii można do takiej klasyfikacji wykorzystać kilka informacji (powierzchnia, wielkość i wartość produkcji,
zatrudnienie, udział w źródłach utrzymania), to w większości regionów świata
dostępne są tylko dane o powierzchni gospodarstw. To kryterium wyodrębniania
drobnych gospodarstw nie pozwala jednakże na ocenę ich wielu funkcji, w tym
przede wszystkim ekonomicznej roli w gospodarce państw i regionów. Różna jest
58
bowiem produktywność tych samych powierzchni rolniczych ze względu na położenie w określonych strefach klimatycznych, istniejący „ustrój rolny” czy też
miejsce rolnictwa w lokalnej gospodarce.
We współczesnym świecie drobne gospodarstwa rolne reprezentują wiele różnych grup genetycznych i historycznych. Często, jak np. w Indiach, trwają one
od pokoleń lub, jak w Chinach, są efektem współczesnych reform ustrojowych
przeprowadzanych w ramach ewolucji komunistycznej gospodarki w kierunku
systemu rynkowego. Liczącą się w Europie grupę tworzą małe gospodarstwa powstałe we wspomnianych państwach postkomunistycznych, po likwidacji istniejących tam kołchozów i sowchozów (Rumunia, Bułgaria, Albania – Alexandri,
Luca 2012). Do jeszcze innej kategorii zaliczyć można gospodarstwa państw Europy Południowej – Włoch, Grecji i Portugalii, które także istnieją tu od dawna,
a ich mała powierzchnia pozwala na uzyskiwanie znacznych dochodów dzięki
uprzywilejowaniu klimatycznemu i nastawieniu produkcji na uprawę winorośli,
oliwek, cytrusów i warzyw. Specyficzną grupę tworzą małe gospodarstwa w wysoko rozwiniętych państwach Europy Zachodniej, gdzie ich funkcje ekonomiczne
zostały już dawno zmarginalizowane (Sawicka 2013), a uzasadnieniem istnienia
są różne przyczyny pozaekonomiczne.
Trudno w tym schematycznie sporządzonym grupowaniu umieścić małe gospodarstwa rolne występujące w Polsce (Dzun 2013). Dawne i obecne uwarunkowania ich istnienia oraz funkcje są bowiem dość różne od uwarunkowań dla
takich gospodarstw w pozostałej części Europy. Od ponad 150 lat pozostają one
niezmiennie trwałym elementem naszego rolnictwa, a w wielu regionach kraju
tworzą dominujące jego struktury. Jest interesujące, że spadek udziału rolnictwa
w źródłach utrzymania ludności, jaki obserwujemy od końca II wojny światowej,
nie osłabił wyraźniej ich obecności w gospodarce lokalnej większości wsi i małych miast, szczególnie na południu i południowym wschodzie Polski. Można też
stwierdzić, że w społecznościach rolniczych tych obszarów skłonność do dzielenia rodzinnych gospodarstw była zawsze silniejsza od przekazywania ich w całości jednemu właścicielowi. Dlatego, nawet po zmianach systemowych w roku
1989, odnotowano w Małopolsce czy na Podkarpaciu, w wyniku tego dzielenia,
znaczny wzrost liczby drobnych gospodarstw. Istnieje zatem potrzeba określenia ich przyszłości nie tylko w systemie rolnictwa, ale całej gospodarki wiejskiej,
a w szczególności spodziewanej roli w lokalnych łańcuchach żywnościowych
i w spełnianiu ważnych funkcji pozaprodukcyjnych. Chodzi tu zwłaszcza o określenie zdolności małych gospodarstw do podejmowania nowych funkcji związanych nie tylko z działalnością produkcyjną (wytwarzanie żywności metodami
ekologicznymi, usługi agroturystyczne), ale także z innymi zadaniami nie dotyczącymi działalności produkcyjnej (np. usługi transportowe). Ewolucja polityki
rolnej Unii zmierza wyraźnie do zachowania tych gospodarstw ze względu na ich
rolę w ochronie krajobrazu czy w pielęgnowania tradycji i dorobku kulturowego
wsi (Wilkin 2013).
59
Małe gospodarstwa w Europie i w Polsce
Rolnictwo europejskie podlegało w ostatnich dziesięcioleciach głębokim przemianom strukturalnym i techniczno-organizacyjnym, które w części państw naszego kontynentu wiązały się z koncepcjami wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej, a w wielu innych z przemianami ustrojowymi po upadku komunizmu.
Dla gospodarek postkomunistycznych jednym z ważnych celów przeprowadzanych zmian ustrojowych rolnictwa było tworzenie małych gospodarstw i dążenie
do stabilizacji rynku żywnościowego oraz zabezpieczenia socjalnego milionów
mieszkańców (Alexandri, Luca 2012). Ponadto, chociaż w ograniczonym zakresie, udało się w ten sposób zapewnić zajęcie ludności zwalnianej z przedsiębiorstw uspołecznionych, które po prywatyzacji racjonalizowały zatrudnienie,
by poprawić wydajność pracy i uzyskać wyższą konkurencyjność na rynkach europejskich i światowych.
W polityce rolnej krajów europejskich, w tym szczególnie należących do Unii,
brak było wcześniej preferencji dla drobnych gospodarstw, a stosowane narzędzia wspierania rolnictwa i ogólne cele jego rozwoju sprzyjały koncentracji ziemi
i redukcji liczby jej użytkowników. Historia stosunków agrarnych Europy w ciągu
ostatnich lat pokazuje wyraźny spadek liczby gospodarstw prawie we wszystkich
państwach Unii, zarówno obecnych w tej organizacji od dawna, jak i nowych,
a także tych o przewadze rolnictwa wielkoobszarowego (Dania, Irlandia, Holandia, Finlandia) oraz opartego na małych gospodarstwach (Włochy, Portugalia,
Rumunia, Węgry, Słowacja, częściowo Hiszpania). W tabeli poniżej zestawiono
dane za lata 2000–2010 dla kilku krajów pokazujące zmiany w liczbie gospodarstw rolnych ogółem oraz drobnych o powierzchni do 5 ha.
W kontekście dokonujących się zmian trzeba odnotować postępującą bardzo szybko w zjednoczonej Europie redukcję małych gospodarstw. Ich liczba
Tabela 1. Zmiany w liczbie gospodarstw w wybranych krajach Unii Europejskiej w latach
2000–2010
2000
Kraj
Belgia
Dania
RFN
Włochy
Grecja
Hiszpania
Litwa*
Węgry
Rumunia*
l. gosp.
ogółem
(tys.)
61,7
57,8
472,0
2153,7
817,1
1287,4
252,9
966,9
4485,1
do 5 ha
(tys.)
19,0
2,0
117,6
1687,0
627,2
740,5
132,4
876,7
3856,7
Zmiana liczby gosp.
w latach 2000–2010
2010
udział
gosp. do
5 ha (%)
30,8
3,4
24,9
78,3
76,8
57,3
52,8
90,7
85,9
l. gosp.
ogółem
(tys.)
42,8
42,1
259,3
1620,8
723,0
989,8
199,9
576,8
3859,0
Objaśnienia: * – dla Litwy rok 2005, dla Rumunii 2002.
Źródło: Eurostat oraz Alexandri, Luca (2012).
do 5 ha
(tys.)
8,7
1,5
25,9
1177,0
551,0
503,1
117,1
458,8
3459,0
udział
gosp. do
5 ha (%)
20,4
3,5
9,8
72,6
76,2
50,8
59,1
79,5
89,6
ogółem
(tys.)
do 5 ha
(tys.)
–30,7
–27,2
–36,7
–24,8
–11,6
–23,2
–21,4
–40,4
–19,1
–54,2
–26,5
–120,4
–30,3
–18,7
–32,9
–11,6
–47,3
–10,3
60
zmniejszała się często, w omawianym 10-leciu (2000–2010), w skali znacznie
większej niż gospodarstw ogółem. W krajach położonych na zachodzie Europy
małe gospodarstwa wypadały z rolnictwa jeszcze w XX w., a w okresie pierwszego dziesięciolecia kolejnego wieku zostały zupełnie zmarginalizowane.
Te redukcje liczby małych gospodarstw sprzyjające produkcyjności rolnictwa
niosą natomiast wiele zagrożeń nie tylko dla gruntów rolniczych i przyrody, ale
także dla środowiska kulturowego i społecznego obszarów wiejskich. Wydaje się
to mieć podstawowe znaczenie dla kształtowania obecnego kierunku Wspólnej
Polityki Rolnej UE w stosunku do obecności małych gospodarstw w rolnictwie
naszego kontynentu (Zegar 2012a, b).
Sprawa jest istotna, bo, jak wyżej wspomniano, w Europie ciągle istnieją
kraje z dużą liczbą takich gospodarstw, które dostarczają znaczącą część globalnej produkcji. Dotyczy to szczególnie wspomnianych wcześniej nowych państw
Unii, gdzie udziały gospodarstw do 5 ha przekraczają nawet 60–80% (Rumunia,
Polska, Bułgaria, Węgry). Także w państwach Europy Południowej liczba takich
gospodarstw i ich odsetki w rolnictwie są wysokie i wynoszą od 50% do ponad
70% (Włochy, Grecja, Cypr, Portugalia). Zarówno więc w tych krajach, jak i w pozostałych bardzo aktualny pozostaje problem ich miejsca w wielu sferach społeczno-gospodarczych, związanych zarówno z produkcją rolniczą i jednocześnie
rolą w zachowaniu dziedzictwa kulturowego, a także kształtowaniem krajobrazu
i ochroną zasobów przyrodniczych środowiska rolniczego.
W tym zakresie ważne miejsce w Europie przypada małym gospodarstwom
Polski – nie tylko ze względu na znaczną ich liczbę, ale też trwałą obecność w naszym rolnictwie – które „oparły się” kolektywizacji, dzięki czemu nie uległy całkowitemu zniszczeniu ich funkcje pozaprodukcyjne, tak istotne we współczesnym
okresie rozwoju Europy. Dla obecnego stanu tych gospodarstw bardzo interesująca jest przede wszystkim ich powojenna historia, związana zwłaszcza z okresem
socjalistycznym. Szczególnie w latach 40. XX w., w wyniku przeprowadzonej reformy rolnej, nastąpił spory wzrost ich liczby, głównie na obszarach tzw. głodu
ziemi (południowo-wschodnia Polska). W 1950 r. gospodarstw o powierzchni do
5 ha było w Polsce nieco ponad 1800 tys., a udział wśród ogółu przekraczał 57%.
W dziesięcioleciu 1950–60 miał miejsce bardzo duży wzrost ich liczby o blisko
460 tys. (do 2270 tys.), a także udziału do poziomu 63,2%. Ich istnienie nie napotykało wtedy na większe „ideologiczne” ograniczenia wynikające z politycznych
koncepcji polskiego rolnictwa (kolektywizacja, likwidacja tzw. „kułactwa”). Można też ten wzrost rozdrobnienia wiązać z dzieleniem gospodarstw w celu uniknięcia świadczeń na rzecz państwa w ramach „obowiązkowych dostaw” mleka,
zboża, ziemniaków, żywca, których wysokość wzrastała wraz z wielkością obszarową gospodarstwa. Ponadto w tym właśnie okresie zaczął się umacniać w Polsce
segment rolnictwa obejmujący tzw. gospodarstwa chłoporobotnicze funkcjonujące powszechnie w strefach podmiejskich. W późniejszych latach tendencje do
podziałów rodzinnych osłabły i w roku 1970 liczba małych gospodarstw obniżyła
się do poziomu 2100 tys., a udział w całym rolnictwie do około 62%. Nadal spełniały one istotną rolę w socjalnym zaopatrzeniu znacznej części polskiego społeczeństwa, zwłaszcza wspomnianych wcześniej rodzin gospodarstw należących do
61
chłoporobotników. W tym zakresie rola małych gospodarstw zmieniła się dopiero
po upadku komunizmu w roku 1989. Od tego czasu warunki ich funkcjonowania
w krajowych łańcuchach żywnościowych uległy zdecydowanemu ograniczeniu.
Przede wszystkim pojawiło się wiele trudności w ich produkcyjnej działalności
oraz funkcjonowaniu na rynku rolnym. Reakcją na zmieniającą się w tym zakresie
sytuację było m.in. masowe ugorowanie ziemi widoczne szczególnie w południowo-wschodniej części kraju (województwa podkarpackie, małopolskie, śląskie
– Głębocki 1998). W tych okolicznościach zastanawiać może spory wzrost liczby
bardzo małych gospodarstw w latach 90. XX w. – ich liczba przekroczyła w 2002 r.
2120 tys., a udział – 72% i był najwyższy w powojennej historii kraju. Zmiany
te były konsekwencją zarówno masowych zwolnień z pracy pozarolniczej mieszkańców gospodarstw rolnych, którzy po powrocie na wieś otrzymywali w spadku
kawałek rodzinnej ziemi (nierzadko była to działka budowlana), jak i uregulowań
prawnych w obrocie ziemią i przywrócenia należytej rangi rencie gruntowej oraz
przeprowadzanych regulacji własnościowych. Struktura obszarowa rolniczych
gospodarstw wykazywała wówczas w Polsce silne tendencje do spolaryzowania,
czemu sprzyjała przeprowadzona likwidacja Państwowych Gospodarstw Rolnych,
połączona ze sprzedażą ziemi i tworzeniem na tych terenach dużych gospodarstw
rolnych oraz powiększaniem już istniejących. W analizach polskiego rolnictwa
z tego okresu zwracano także uwagę na inny kierunek polaryzacji gospodarstw,
związany z ich sytuacją ekonomiczną, wynikającą głównie z posiadanego obszaru
ziemi. Hunek (2001) opisywał zaawansowany już w latach 90. proces podziału
istniejących gospodarstw rolnych na trzy segmenty – pierwszy złożony z rolnictwa socjalnego, który obejmował około 70% ogółu gospodarstw, wytwarzających
prawie wyłącznie na samozaopatrzenie, pozbawionych perspektyw, drugi (20%
ogółu), o niskiej towarowości, ale z szansami na rozwój oraz trzeci (10% ogółu), około 290 tys. jednostek, konkurencyjnych w stosunku do rolnictwa Europy
Zachodniej, które miały 40% ziemi, ale dawały 70% produkcji towarowej Polski.
Te kierunki ewolucji polskiego rolnictwa, związane głównie z jego urynkowieniem, zostały wyraźnie wzmocnione po naszym wstąpieniu do Unii Europejskiej i po przyjęciu zasad Wspólnej Polityki Rolnej. Na znaczącej pomocy unijnej
skorzystały przede wszystkim duże gospodarstwa, natomiast drobne podlegały
dalszej marginalizacji i były bądź likwidowane, bądź rezygnowały z produkcji.
W okresie 2002–2010 ogólna liczebność gospodarstw zmniejszyła się w całym
kraju o ponad 22% (z 2933 tys. do 2278 tys.), przy czym główny udział w tym
spadku (83,5%) miały gospodarstwa drobne o powierzchni do 5 ha. Z kolei
w grupie tej największej redukcji uległy gospodarstwa najmniejsze do 1 ha, których liczebność zmniejszyła się o ponad 27%, gdy pozostałych o powierzchni 1–5
ha – o niecałe 25%. Mimo tych zmian udział małych gospodarstw w polskim
rolnictwie wynosił w roku 2010 około 69% i należał nadal do najwyższych w Europie. Wyższy jest tylko w Rumunii, na Węgrzech i w Grecji, ale pod względem
ogólnej ich liczby znajdujemy się na drugim miejscu w Europie, po wspomnianej
wcześniej Rumunii.
62
Małe gospodarstwa w Małopolsce
W cechach struktury agrarnej polskiego rolnictwa, a zwłaszcza w obecności
na terenie kraju małych gospodarstw, widać wyraźny wpływ kilku czynników,
szczególnie uwarunkowań historycznych i położenia w istniejących układach
przestrzennych gospodarki. Z tego względu w wielu regionach Polski, obejmujących dawną Galicję i część ziem zaboru rosyjskiego, do dziś utrzymuje się duże
rozdrobnienie gospodarstw, z wysokim udziałem takich właśnie jednostek. Na
Podkarpaciu, w regionie śląskim i świętokrzyskim oraz w Małopolsce stanowią
one trzon rodzimego rolnictwa (Czudec 2013), a największe ich nagromadzenie
cechuje strefy podmiejskie i obszary dobrze skomunikowane z metropoliami.
W roku 2010 istniało w regionie małopolskim około 117,5 tys. bardzo małych
gospodarstw o powierzchni do 1 ha, a kolejna grupa 1–5 ha liczyła ponad 72,6
tys. Łączny ich udział w ogólnej liczbie gospodarstw (294 tys.) był bardzo wysoki
i wynosił 84,6%. Gospodarstwa te są znaczącym elementem całej zbiorowości
małych gospodarstw Polski, gdyż stanowiły w tym czasie około 16% ich ogólnej
liczby, natomiast najmniejsze, o powierzchni do 1 ha – blisko 20%. Dla ich przyszłości ważne są obserwowane w ostatnich latach tendencje ilościowe i zmiany
w funkcjach społeczno-gospodarczych (Jóźwiak 2006). Liczebność małych gospodarstw zmniejsza się w Małopolsce w sposób podobny jak w całym kraju,
a zmiany prowadzą jednoznacznie do koncentracji ziemi w mniejszej liczbie gospodarstw. W okresie 2002–2010 ubyło ich ogółem ponad 90 tys., z czego aż 84
tys. (ponad 90%) stanowiły gospodarstwa do 5 ha, wśród których najwięcej było
najmniejszych, o powierzchni do 1 ha (ponad 35 tys.). Trzeba jednakże odnotować, że spadek ich liczebności było wolniejszy (ubyło ich 23,9%) niż gospodarstw
o większej powierzchni 1–5 ha (ubytek wynosił 26,5%), szczególnie w ostatnich
trzech latach poprzedzających spis rolny w 2010 r., o których można powiedzieć,
że cechowały się wyraźnym wyhamowaniem likwidacji najdrobniejszych jednostek (w okresie 2007–2010 liczba gospodarstw do 1 ha spadła o niecałe 4%, gdy
w latach 2002–2007 o prawie 20%). Ma to zapewne związek z obecnością takich
gospodarstw w postaci działek budowlanych, działek rekreacyjnych czy też pól
położonych na terenach turystycznych (Podhale, dolina Popradu, dolina Raby),
gdzie ziemię można wykorzystywać pod różną działalność rekreacyjno-sportową.
Dlatego ich liczba spada wolniej niż innych grup zaliczonych do kategorii drobnych gospodarstw.
Gospodarstwa najmniejsze, o powierzchni do 1 ha (ryc. 1), są w Małopolsce
skoncentrowane głównie w zachodniej części regionu i wzdłuż dróg biegnących
od Śląska, przez Kraków w kierunku Bochni, Brzeska i Tarnowa (stanowią tu
z reguły od 60 do prawie 90% ogółu gospodarstw rolnych). Wysokie udziały mają
też w kilku gminach górskich Podhala (Zakopane, Kościelisko, Szaflary) i Beskidu
Sądeckiego (Piwniczna Krynica, Muszyna) oraz położonych na południe od Krakowa, w kierunku Myślenic i Zakopanego (ryc. 1). Poza wymienionymi obszarami udziały gospodarstw do 1 ha są zdecydowanie niższe, szczególnie na Wyżynie
Małopolskiej i Pogórzu Karpackim (z reguły poniżej 20%). Druga grupa gospodarstw zaliczanych do małych, które w tej pracy analizujemy, o powierzchni 1–5
63
ha, jest najliczniej reprezentowana w strefach rolniczych regionu, a więc na Pogórzu Karpackim, gdzie miejscami jej udział przekracza 70% ogółu gospodarstw,
oraz na północy regionu (ryc. 2).
Obecność małych gospodarstw oceniana jest najczęściej ze względu na ich
istotną rolę w bilansach żywnościowych i w dochodach budżetowych rolniczych
rodzin. Trzeba stwierdzić, że na tle całego rolnictwa Małopolski ich działalność
produkcyjna, w tym najmniejszych do 1 ha, wypada bardzo słabo. W 2010 r.
w posiadaniu tych ostatnich znajdowało się 47,5 tys. ha użytków rolnych, z czego
w dobrej kulturze rolnej utrzymywanych było około 70% ogółu, gdy w całym
regionie odsetek ten przekraczał 90%. Bardzo niewielka część (mniej niż 25%)
tych gospodarstw prowadzi uprawę ziemi na powierzchni niecałych 11 tys. ha, co
stanowiło zaledwie 3,8% całości zasiewów w regionie. W gospodarstwach większych, 1–2 ha oraz 2–5 ha, odsetki gospodarstw uprawiających grunty są wyższe
(wynoszą 59% oraz 75%), niemniej i w ich przypadku można mówić o wysokim
stopniu niewykorzystania potencjału gruntów rolniczych. Jako cechę korzystną
w prowadzonych przez najmniejsze gospodarstwa uprawach polowych można
wymienić stosunkowo dobrą ich strukturę, cechującą się niskim udziałem zbóż
wynoszącym około 58%, a podwyższonym udziałem ziemniaków, który przekraczał 26%. W ich produkcji nie miały jednakże znaczącego udziału warzywa, których uprawą zajmowało się zaledwie 3% ogółu gospodarstw tej grupy i niecałe
13% uprawiających ziemię.
W gospodarstwach 1–5 ha wykorzystanie posiadanych gruntów ornych cechowało się dominacją zbóż, których udział wzrastał od 68% w gospodarstwach 1–2
ha do 74,3% w grupie 3–5 ha. Były to więc wskaźniki wyższe niż w gospodarstwach największych o powierzchni ponad 20 ha, gdzie zboża zajmowały około
69%. Zróżnicowane w obrębie analizowanych gospodarstw były też udziały ziemniaków i zmieniały się od około 17% w grupie 1–2 ha do niecałych 12% w gospodarstwach 3–5 ha. Gdy idzie o ważną w regionie Małopolski grupę upraw –
warzywa gruntowe – to zaskakiwać może mały ich udział w gospodarstwach 1–2
Ryc. 1. Gospodarstwa do 1 ha w ogólnej
liczbie gospodarstw rolnych w gminach
województwa małopolskiego w 2010 r.
Ryc. 2. Gospodarstwa 1–5 ha w ogólnej
liczbie gospodarstw rolnych w gminach
województwa małopolskiego w 2010 r.
64
ha oraz 2–3 ha. Uprawy prowadzi bowiem 5–9% wszystkich istniejących w tych
grupach gospodarstw, a ich powierzchnie stanowią w pierwszej grupie tylko 3,2%
całości upraw, w kolejnej zaś około 3,8%. Natomiast bazą produkcyjną tych roślin
są gospodarstwa większe – 3–5 ha, a zwłaszcza 5–10 ha oraz 10–15 ha, w których
warzywa zajmują odpowiednio 7,9% oraz 8,5% powierzchni upraw.
Bardzo duży regres odnotowano na terenie Małopolski w ostatnich latach
w chowie zwierząt. Regres w pogłowiu bydła, trzody czy owiec pojawił się już
w latach 90. XX w. i, jak się wydaje, ma cechy procesu nieodwracalnego, bo warunki prowadzenia chowu, związane z jego skalą oraz wymogami przemysłu
i konsumentów, są niezmiernie trudne dla małych gospodarstw (Górz 2006).
W ciągu ostatnich 8 lat (2002–2010) odnotowano głębokie spadki liczebności
wszystkich gatunków zwierząt, a największy krów mlecznych – o około 38%
(spadek pogłowia bydła wyniósł prawie 30%). A właśnie znaczne pogłowie bydła
mlecznego do lat 90. XX w. czyniło ten region jednym z najważniejszych regionów mlecznych kraju. Obecnie województwo małopolskie wymienia się w grupie
obszarów o bardzo niskiej intensywności chowu bydła. Wysoki stan pogłowia
łączono tu dawniej z rozdrobnieniem gospodarstw i znacznym udziałem użytków
zielonych. Dziś dominacja małych gospodarstw okazała się główną przyczyną
ogromnego regresu w chowie i niewykorzystania łąk i pastwisk (ok. 250 tys. ha).
Po roku 1990 z chowu zwierząt rezygnowały różne grupy rolników, głównie jednak gospodarujący na małych powierzchniach. W 2010 r. tylko 46% wszystkich
gospodarstw Małopolski utrzymywało zwierzęta, w tym najwięcej hodowało drób
(prawie 37% ogółu gospodarstw), a następnie bydło (prawie 27%) oraz trzodę
chlewną (14,5%). Inne gatunki występowały w gospodarstwach sporadycznie
(owce 2,1%, kozy 2,7%, konie 5,7%).
Podobnie jak w przypadku produkcji polowej, również w chowie zwierząt najniższą aktywność wykazywały najmniejsze gospodarstwa. W grupie do 1 ha bydło
utrzymywało zaledwie 5,3% wszystkich gospodarstw, a w następnej 1–2 ha około
20%. Natomiast w kolejnej grupie 2–3 ha udział był znacznie wyższy i wynosił ponad 42% ogółu gospodarstw. Udział najmniejszych gospodarstw w pogłowiu bydła był niewielki. Łącznie dwie pierwsze ich grupy (do 1 ha oraz 1–2 ha)
skupiały niewiele ponad 12% całego pogłowia, ponieważ w większości miały po
jednej sztuce (blisko 2/3 ogółu hodujących bydło). Natomiast połowa całego pogłowia bydła Małopolski znajduje się w gospodarstwach większych, powyżej 5 ha,
które utrzymują z reguły od 7 do ponad 20 sztuk.
Niewielkie zainteresowanie wykazują rolnicy regionu małopolskiego chowem trzody chlewnej. Ta dziedzina produkcji kurczy się tutaj bardzo szybko
i w latach 2002–2010 pogłowie trzody spadło o około 34%, a liczba gospodarstw zajmujących się chowem o ponad połowę. Prawie całkowicie zniknęła
trzoda z gospodarstw najmniejszych, bowiem utrzymywało ją tylko 2,5% ogółu.
Niewiele więcej jest gospodarstw z grupy 1–2 ha (8,4% ogółu), a w następnej
2–5 ha to niecałe 22%. W małych gospodarstwach, które tu analizujemy, liczebność stad trzody była bardzo mała i obejmowała przeważnie od 1 do 2 sztuk (np.
w gospodarstwach do 1 ha prawie 60% hodujących miało po 1 sztuce). Do silnie regresywnych dziedzin chowu należało też w ostatnim czasie w Małopolsce
65
drobiarstwo. Ma ono tutaj przede wszystkim charakter przydomowy, a w gospodarstwach hodujących drób zdecydowaną przewagę zyskał chów niewielkich
ilości kur, gęsi, czy indyków, obejmujący do 50 sztuk. Dotyczy to przede wszystkim właścicieli małych gospodarstw do 1 ha i pozostałych do 5 ha powierzchni
użytków rolnych. Wprawdzie w Małopolsce najczęściej chowem zajmują się te
właśnie gospodarstwa (do 1 ha oraz 1–2 ha drób ma odpowiednio 25,6% oraz
18% ich ogólnej liczby), to jednak przeważająca ich część nie utrzymuje drobiu
w ogóle. Świadczy to o całkowitym zerwaniu z rolnictwem większości najmniejszych gospodarstw w regionie.
Perspektywy – przyszłość małych gospodarstw
W prowadzonej dyskusji nad obecnym stanem i perspektywami drobnych gospodarstw rolnych odnotować trzeba szereg ważnych głosów podejmujących problematykę ich przyszłości, w tym głównie analiz dotyczących naszego kraju. Nie ulega bowiem wątpliwości, że jeszcze przez długi okres będą one stanowić w wielu
regionach Polski i Europy znaczącą zbiorowość gospodarstw rolnych ze sporymi
zasobami ziemi, pracy i majątku produkcyjnego (głównie budynków gospodarczych). W tym kontekście dążyć trzeba do wypracowania odpowiedniej polityki ich funkcjonowania w gospodarce rynkowej i do określenia zasad wspierania
obecności małych gospodarstw zarówno funduszami krajowymi, jak i pochodzącymi z Unii Europejskiej. Problemem jest jednakże brak możliwości zdefiniowania jednej dla wszystkich krajów, a co ważniejsze dla całej polskiej przestrzeni
wiejskiej, koncepcji dalszego istnienia małych gospodarstw. Pełnią one bowiem
odmienne funkcje w poszczególnych regionach, a, jak dowodzą badania, ich rola
różnicuje się także na poziomie małych jednostek przestrzennych, co wymaga
bardzo wnikliwego prognozowania ich miejsca w strukturach społeczno-gospodarczych poszczególnych obszarów. Wystarczy tutaj wspomnieć, że np. w Rumuni stanowią one podstawę rolnictwa, a ich głównym zadaniem jest ochrona
przed ubóstwem znacznej części mieszkańców kraju oraz łagodzenie skutków
transformacji systemowych. Z kolei w Niemczech, gdzie jest ich już mało, są
postrzegane jako miejsca rekreacji i wypoczynku, a rzadziej jako źródło pozyskiwania produktów rolniczych (Sawicka 2013). W Polsce sytuacja jest przestrzennie bardzo zróżnicowana, co wynika z odmiennych w poszczególnych częściach
kraju warunków funkcjonowania drobnych gospodarstw w sferze społeczno-gospodarczej.
W Małopolsce, jak to wcześniej stwierdzono, rolnictwo ogranicza produkcję
i w coraz mniejszym stopniu pokrywa potrzeby żywnościowe mieszkańców tego
regionu (tab. 2).
O ile produkcja zbóż nie należała tutaj w latach poprzedzających reformy rynkowe do wysokich, to ziemniaków, warzyw, mleka czy jaj była na tyle znacząca,
że wystarczała na pokrycie potrzeb żywieniowych mieszkańców regionu. Jednak
w ostatnich latach sytuacja drastycznie się pogarsza, szczególnie w przypadku
mleka, którego produkcja w przeliczeniu na mieszkańca znacznie odbiega od
66
Tabela 2. Podstawowe produkty żywnościowe wytwarzane w rolnictwie Polski i woj. małopolskiego w przeliczeniu na 1 mieszkańca w latach 2001–2002 i 2010
Nazwa
produktu
Zboża
Ziemniaki
Warzywa
Owoce
Mięso
Mleko
Jaja
Produkcja w roku
Jednostka
kg
kg
kg
kg
kg
l
szt.
2001–2002
woj. małopolskie
246
360
145
48
42
218
172
Polska
612
522
118
66
85
311
233
2010
woj. małopolskie
194
158
130
27
36
107
153
Polska
713
214
110
58
97
312
291
Źródło: Roczniki statystyczne Polski i woj. małopolskiego 2002, 2011.
przeciętnych wskaźników krajowych. Istnieje więc potrzeba podjęcia skutecznych
działań, których celem byłoby zahamowanie tych regresywnych trendów produkcyjnych i włączenie małych gospodarstw Małopolski w postępujące w naszym kraju procesy modernizacyjne sektora rolnego. Chcemy w związku z tym wskazać na
kilka koniecznych przedsięwzięć, które mogą zapoczątkować zmiany pozwalające
lepiej wykorzystać potencjał produkcyjny małych gospodarstw w tym regionie.
Sprawą podstawową dla przyszłości drobnego rolnictwa, nie tylko tutaj, ale
w całym kraju, jest chęć i możliwość prowadzenia produkcji rolnej oraz szansa
skorzystania z postępu techniczno-organizacyjnego i wejścia do grupy jednostek
rozwojowych i towarowych (Wilkin 2013). Potrzebne są różne działania, w tym
takie, które umożliwią przepływ ziemi od tych właścicieli gospodarstw, którzy
rezygnują z produkcji, do innych – pragnących powiększyć posiadany areał ziemi. Kolejne działania powinny obejmować m.in. zachęty do podejmowania produkcji specjalizowanej (kwiaty, warzywa pod osłonami, produkty ekologiczne)
albo skłonić gospodarstwa do organizowania grup producenckich (np. w chowie
owiec, bydła) oraz do rozwoju przetwórstwa rolnego opartego na recepturze produktów regionalnych.
Ale przyszłość drobnych gospodarstw jest już od wielu lat postrzegana nie tylko w kontekście ich udziału w wytwarzaniu żywności. Unia Europejska wskazuje
też na inne możliwości ich funkcjonowania, związane ze zdolnością do rozwijania pozarolniczej przedsiębiorczości, do zachowania wartości życia wiejskiego czy
ochrony środowiska przyrodniczego (Musiał, Drygas 2013). Jednak także i w tej
dziedzinie zachowania drobnych gospodarstw oceniane są krytycznie (Halamska
2013). Wprawdzie wskazywane są często ich starania o środowisko przyrodnicze
oraz o umacnianie więzi społecznych na poziomie lokalnym, jednak te opinie
wynikają bardziej z zadawnionych stereotypów dotyczących małych gospodarstw
(„małe jest dobre”) niż z istniejącej rzeczywistości. Na dowód podaje się, że w Polsce drobne gospodarstwa mają niekorzystną strukturę produkcji rolniczej (bardzo
niski chów zwierząt, dominacja zbóż) nie pozwalającą na zgodne z wymogami
agrotechniki zmianowanie roślin uprawnych i stosowanie nawożenia organicznego, minimalny udział poplonów, bardzo niskie zużycie nawozów mineralnych.
67
Halamska (2013) zwraca też uwagę, że właściciele małych gospodarstw, rzadziej
niż większych, angażują się w życie publiczne wsi. Podkreśla się również, że trudno o jednoznaczną ocenę istotnego ich wkładu w ochronę tradycyjnych wartości
życia wiejskiego i wiejskiej kultury.
Nie ulega natomiast wątpliwości, że podstawową rolą małych gospodarstw
w naszym kraju, a w szczególności w jego regionach południowych i południowo-wschodnich, jest ochrona gospodarki przed wzrostem bezrobocia i znaczący
udział w zabezpieczaniu rodzin przed skrajnym ubóstwem. W analizowanym tutaj województwie małopolskim w roku 2010 nakłady pracy w rolnictwie, w przeliczeniu na jednostki AWU, wynosiły 227 tys., a na 100 ha użytków rolnych 34
jednostki (Powszechny Spis Rolny 2010). Jeśli przyjąć zapotrzebowanie na pracę
w tym regionie na poziomie średniej krajowej (13,5 AWU/100 ha), to oszacowane w ten sposób nadwyżki pracy wyniosą ponad 137 tys. osób. Ta wielkość
pokazuje z jednej strony, jak mało efektywne w wykorzystaniu siły roboczej jest
tutejsze rolnictwo, a z drugiej jak istotną rolę spełnia ono w ograniczaniu problemów bezrobocia regionu (por. także Lelito, Załuska 1992, Zagórski 2011).
Jak wspomniano, perspektywy kształtowania zarówno produkcyjnych, jak
i pozaprodukcyjnych funkcji drobnych gospodarstw są w Małopolsce przestrzennie zróżnicowane. Można je analizować przede wszystkim w kontekście położenia
geograficznego, a następnie usytuowania w przestrzeni społeczno-ekonomicznej
regionu i ukształtowanej struktury rolnictwa (obszarowej, produkcyjnej, funkcjonalnej). Dużą część przestrzeni województwa zajmują obszary z wysokim udziałem gospodarstw nie prowadzących działalności rolniczej w ogóle lub w bardzo
ograniczonej skali (ryc. 3, 4). Dotyczy to szczególnie dwóch dosyć różnych jego
części. Pierwsza obejmuje strefę największego rozdrobnienia, ciągnącą się różnej
szerokości pasem od województwa śląskiego w kierunku wschodnim (poprzez
Kraków), ku granicy z województwem podkarpackim. Tutaj własnością rolników
Ryc. 3. Gospodarstwa rolne o powierzchni do 1 ha nie prowadzące działalności
rolniczej w ich ogólnej liczbie w gminach województwa małopolskiego
w 2010 r.
Ryc. 4. Gospodarstwa rolne o powierzchni powyżej 1 ha nie prowadzące działalności rolniczej w ich ogólnej liczbie
w gminach województwa małopolskiego w 2010 r.
68
są bardzo małe działki, z przeznaczeniem pod budownictwo (zwłaszcza powiat
wielicki i częściowo myślenicki) lub użytkowanych jako ogrody przydomowe oraz
działki rekreacyjne (dolina Raby strefą „drugich domów” dla mieszkańców Krakowa). Drugi obszar niskiej aktywności produkcyjnej gospodarstw obejmuje tereny
bardzo atrakcyjne dla turystyki (Skalne Podhale, wyższe części Beskidów), gdzie
po roku 1990 zanotowano znaczny rozwój nowoczesnych obiektów turystycznych (m.in. baseny termalne, stacje narciarskie, modernizacje wyciągów). Tutaj
obok małych gospodarstw obecne są też gospodarstwa większe, jeszcze niedawno uprawiające ziemię (Górz 2006). Teraz znaczna jej część jest wyłączona nie
tylko z produkcji, ale także z utrzymywania w dobrej kulturze rolnej. Szczególnie Podhale jest terenem silnie wylesionym, więc, jak się wydaje, część gruntów
najsłabszych można zalesić, a pozostałe wykorzystać pod pastwiska i trwałe łąki.
Tutaj oraz w wielu gminach beskidzkich gospodarstwa większe mogą podjąć na
znaczniejszą niż dotąd skalę chów bydła (szczególnie opasów – porównaj Guzik
2002) i owiec, a także rozwijać produkcję regionalnych wyrobów (m.in. oscypków). Wszędzie na terenach górskich konieczne jest dalsze aktywizowanie wsi
w sferze agroturystyki oraz zainteresowanie gospodarstw produkcją ekologiczną,
którą można łączyć z usługami turystycznymi (żywienie i sprzedaż turystom produktów ekologicznych).
Inne perspektywy rozwoju dotyczą rolnictwa obejmującego północną Małopolskę, mającą najlepsze warunki do uprawy roślin (powiaty miechowski, proszowicki, dąbrowski, częściowo tarnowski). Kluczową sprawą jest tu tworzenie
wydajnych gospodarstw, o większym obszarze (takie już tutaj są), co wymaga
różnych działań, w tym takich, które będą sprzyjały koncentracji ziemi i ją ułatwiały. W związku z tym potrzebne jest głównie przyśpieszenie komasacji gruntów (planuje się w najbliższych latach komasację pól w powiecie dąbrowskim na
obszarze ponad 18 tys. ha). Na tym terenie (szczególnie w powiecie miechowskim) występuje dodatkowy problem związany z utrzymującą się od lat 50. XX w.
depopulacją i wysokimi odsetkami ludzi starych, co obecnie najbardziej ogranicza
unowocześnianie gospodarstw i ich produkcyjną intensyfikację.
Kolejnym obszarem Małopolski z odrębnymi problemami małych gospodarstw
jest Pogórze Karpackie wraz z północnymi fragmentami Beskidów. Cechuje się
bardzo dużymi nadwyżkami siły roboczej, na co wskazuje wysoka gęstość jednostek AWU na 100 ha wynosząca od 43 do ponad 48. Region ten ma relatywnie
niskie wskaźniki udziału gospodarstw nie prowadzących działalności rolniczej,
ale spada skala produkcji (szczególnie w chowie bydła) i ograniczana jest uprawa roślin intensywnych (ziemniaków, warzyw, roślin pastewnych). Coraz więcej
znajdujących się tu gospodarstw ogranicza swoją działalność do samozaopatrzenia. Na terenach tych najdłużej będzie się utrzymywać rozdrobnienie rolnictwa,
ponieważ relatywnie szybko wzrasta tu liczba mieszkańców wsi i rośnie gęstość
zaludnienia oraz utrzymują się tendencje do dzielenia rodzinnych gospodarstw.
Równocześnie wolno rozwija się pozarolny rynek pracy. Trzeba w związku z tym
przyjąć strategię ich produkcyjnej aktywizacji obliczoną na dłuższy czas, opartą
na intensywnym wykorzystaniu ziemi i pracochłonnych kierunkach produkcji.
Możliwym sposobem osiągnięcia takiego rozwoju drobnego rolnictwa mogłoby
69
być (jak to proponują niektórzy autorzy – Drygas, Musiał 2013, Wilkin 2013)
łączenie skierowanego do nich wsparcia finansowego, technicznego i organizacyjnego z osiąganymi rezultatami produkcyjnymi. W regionie Pogórza i Beskidów
wciąż żywe są tradycje sadownicze i uprawy krzewów jagodowych, istniejące od
okresu międzywojennego dzięki współpracy z zakładami przetwórstwa owocowo-warzywnego (np. Tymbark). Po roku 1990 te lokalne powiązania producentów
z przemysłem zanikły (m.in. upadek zakładów Expol w Nowym Sączu, sprzedaż
zakładów w Tymbarku) lub zostały znacznie ograniczone. Pojawiają się jednak
nowe inicjatywy ze strony samych rolników (Milczarek-Andrzejewska 2012), bo
oto w 2013 r. został oddany do użytku duży zakład zlokalizowany w rejonie sadowniczym, nieopodal Nowego Sącza, jako inwestycja grupy producenckiej 77
sądeckich rolników (może przerabiać na dobę 400 ton jabłek i 200 ton owoców
miękkich). Jak się wydaje, takie przedsięwzięcia, wspierane funduszami budżetowymi państwa i pochodzącymi z Unii, to skuteczny sposób na ożywienie produkcyjne małych gospodarstw. Wymuszają one nie tylko intensywniejsze wykorzystania ziemi i zasobów pracy, ale także nowe i skuteczniejsze na rynku formy
organizacyjne działalności rolniczej – w grupach producenckich.
Zakończenie
Małe gospodarstwa są realnie funkcjonującym segmentem rolnictwa europejskiego, ale w różnym stopniu uczestniczą w produkcji rolniczej i w dostarczaniu dóbr publicznych związanych ze środowiskiem przyrodniczym, kształtowaniem kultury ludowej i ochroną dziedzictwa narodowego. W Polsce ich obecność
i działalność spotyka się najczęściej z krytyką, ponieważ są nieżywotne ekonomicznie i słabo uczestniczą w realizacji zadań społecznych, ekonomicznych, kulturowych i środowiskowych (Czudec 2013, Halamska 2013). Badania pokazują,
że w otwartej gospodarce rynkowej większość z nich traci zdolność nawet do
uczestnictwa w lokalnych łańcuchach żywnościowych i w znikomym stopniu jest
związana z krajowym systemem wytwarzania żywności. Zdaniem wielu autorów
sytuacja małych gospodarstw wymaga innowacyjnej polityki krajowej, niezależnej
od Wspólnej Polityki Rolnej (m.in. Drygas, Musiał 2013, Wilkin 2013), i przede
wszystkim odważnych decyzji politycznych. Powinny one w pierwszym rzędzie
dotyczyć wprowadzenia do naszego ustawodawstwa adekwatnego do rzeczywistości pojęcia gospodarstwa rolnego jako określonego podmiotu gospodarczego
i powiązania różnych świadczeń na rzecz rolnika ze zdefiniowanymi funkcjami
produkcyjnymi i pozaprodukcyjnymi gospodarstw rolnych. Z ich zbiorowości
powinny być wyłączone obiekty małe, poniżej 1 ha, gdyż większość z nich nie
dysponuje odpowiednimi zasobami ziemi czy środków technicznych, by mogła
produkować żywność lub spełniać inne kryteria gospodarstwa rolnego. Zdaniem
autorów niniejszego opracowania pozostałym gospodarstwom trzeba pomagać
w różny sposób, zależnie od ich sytuacji – bądź to poprzez umożliwienie zbytu
posiadanej ziemi na rzecz innych użytkowników, bądź w intensyfikacji działalności, jeśli ją prowadzą i chcą być nadal aktywne. Ważnym składnikiem szeroko po-
70
jętej pomocy powinny być ułatwienia w angażowaniu się takich gospodarstw we
współtworzenie krótkich łańcuchów dostarczania żywności. Wciąż duże nadzieje
pokładają piszący te słowa w wyzwoleniu aktywności gospodarczej poprzez tworzenie prawnych podstaw umożliwiających przetwórstwo płodów rolnych w obrębie rodzinnych gospodarstw.
Jednak oceniając wolę polityczną obecnie rządzących do przeprowadzenia
zmian, można stwierdzić, że oczekiwanych decyzji wobec małych gospodarstw
w najbliższym czasie nie będzie. Można raczej liczyć na powolny ich ubytek związany z procesami naturalnymi. W województwie małopolskim większość użytkowników (ok. 2/3) gospodarstw ma bowiem ponad 45 lat i takie gospodarstwa
będą zapewne w pierwszej kolejności wypadać z ewidencji. Równocześnie model
gospodarstwa domowego łączącego pracę na roli z pozarolniczą (dawnego gospodarstwa chłopsko-robotniczego) nie cieszy się popularnością wśród młodych
mieszkańców wsi (Michalska 2012). Dyskutowanych w tej pracy problemów
drobnych gospodarstw nie pomoże też rozwiązać zapowiadana na najbliższe lata
polityka rolna Unii Europejskiej. Proponowane wobec tych gospodarstw rozwiązania, jak pisze Wilkin (2013), będą łatwo dostępne, uproszczone i nieefektywne.
Nie poprawią wykorzystania zasobów produkcyjnych małych gospodarstw i nie
wspomogą ich pozaprodukcyjnych funkcji, ponieważ polegają głównie na wspieraniu dochodów i nie wymuszają efektywnych dla gospodarki i społeczeństwa
zachowań rolników. Pomoc ta (Carfì, Bucca 2012) jest coraz bardziej zorientowana na oczekiwane przez mieszkańców Europy możliwości małych gospodarstw
w zachowaniu wiejskich tradycji, wiejskiej kultury, zaludnieniu terenów peryferyjnych i podtrzymywaniu więzi międzyludzkich, słabnących obecnie także na
poziomie społeczności lokalnych.
Literatura
Alexandri C., Luca L. 2012. The role of small farms in Romania and their future in the face of challenges of the CAP post 2013. “Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych”, 1: 13–30.
Ascione E., Henke R., Vanni F. 2012. Small farms in Italy: public support, diversification and economic
sustainability. Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych, 1: 31–42.
Carfì S., Bucca M. 2012. The present and future of small farmers in the European Union: Italy’s scenario. Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych, 1: 61–70.
Drygas M., Musiał W. 2013. Dylematy procesu delimitacji drobnych gospodarstw rolnych. Wieś i Rolnictwo, 2: 55–74.
Czudec A. 2013. Ekonomiczne, środowiskowe i społeczne funkcje drobnych gospodarstw rolnych.
Wieś i Rolnictwo, 2: 90–105.
Dzun W. 2013. Drobne gospodarstwa w rolnictwie polskim. Próba definicji i charakterystyki. Wieś
i Rolnictwo, 2: 9–27.
Głębocki B. 1998. Przemiany struktury agrarnej polskiego rolnictwa w latach 1990–1996. [W:] B. Głębocki (red.), Przestrzenne transformacje struktury agrarnej a wielofunkcyjny rozwój wsi. Bogucki
Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 9–75.
Górz B. 2006. Rolnictwo Polski południowo-wschodniej (uwarunkowania rozwoju i współczesny
stan). [W:] B. Głębocki (red.), Rolnictwo Polski u progu XXI wieku. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s. 311–356.
71
Guzik C. 2002. Turystyka na obrzeżu Tatrzańskiego Parku Narodowego (na przykładzie Białki i Bukowiny Tatrzańskiej. [W:] J. Partyka (red.), Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Instytut
Ochrony Przyrody PAN, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, s. 621–640.
Halamska M. 2013. Quasi-chłopi w przestrzeni społecznej polskiej wsi. Wieś i Rolnictwo, 2: 28–42.
Hunek T. 2001, Ekonomia polityczna rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce. Wieś i Rolnictwo, 2: 41–67.
Jóźwiak W. 2006. Funkcjonowanie i role społeczne najmniejszych gospodarstw rolnych. Wieś i Rolnictwo, 2: 29–40.
Lelito E., Załuska S. 1992. Rolnictwo. Struktura agrarna, utajone bezrobocie w Makroregionie Południowo-Wschodnim. CUP, Biuro Planowania Regionalnego w Krakowie, Kraków.
Małe gospodarstwa rolne szansą rozwoju rynku lokalnego. 2013. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Komisję Rolnictwa i Rozwoju wsi, 23.04.2013. Kancelaria Senatu, Warszawa.
Michalska S. 2012. Społeczny wymiar funkcjonowania drobnych gospodarstw rolnych. Problemy
Drobnych Gospodarstw Rolnych, 1: 85–94.
Milczarek-Andrzejewska D. 2012. Drobne gospodarstwa rolne we współczesnych łańcuchach żywnoś
ciowych. Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych, 1: 95–114.
Nagayets O. 2005. Small farms: Current status and key trends. Information brief. Future of Small
Farms Research Workshop. Wye, 26–29 June. IFPRI, Washington DC (http://pdf.usaid.gov/pdf_
docs/PNADO609.pdf; data dostępu: 15.01.2014).
Sawicka Z. 2013. Strategia rozwoju gospodarstw dwuzawodowych w regionie Bawarii – studium przypadku. Wieś i Rolnictwo, 2: 106–123.
Structural development in EU agriculture. 2011. EU Agricultural Economic Briefs, 3 (http://ec.europa.eu/agriculture/rural-area-economics/briefs/pdf/03_en.pdf; data dostępu: 15.01.2014).
Structure and dynamics of EU farms: changes, trends and Policy relevance. 2013. EU Agricultural
Economic Briefs, 9 (http://ec.europa.eu/agriculture/rural-area-economics/briefs/pdf/09_en.pdf;
data dostępu: 15.01.2014).
Wilkin J. 2013. Aksjologia i prakseologia polityki wobec drobnych gospodarstw. Wieś i Rolnictwo, 2:
43–54.
Zagórski M. 2011. WPR 2013 „Plus” – przyszłość drobnych gospodarstw. Wieś i Rolnictwo, 3: 37–48.
Zegar J.S. 2012a. Rola drobnych gospodarstw rolnych w procesie społecznie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych, 1: 129–148.
Zegar J.S. 2012b. Gospodarstwa rodzinne wobec wyzwań wyżywienia i ochrony środowiska – ujęcie
globalne. Wieś i Rolnictwo, 4: 53–74.
Present and Future of small farms
Abstract: Small farms disappear in many regions of the world. Still, they play an important role in the
economy of both developed countries and developing ones. The article presents selected examples of
the role and function of small farms. Particular attention was given to Poland and Malopolska (Lesser
Poland) Province. The causes and effects of the spatial distribution in the region and further prospects
of their presence as a permanent element of the economy in rural areas of Malopolska were discussed.
Key words: small farms, agriculture, functions, self sufficiency, Malopolska, Lesser Poland
University of Nicolas Copernicus, Toruń
Changes in land use structure of agricultural
holdings in Kujavia-Pomerania voivodeship
in light of comparative analysis of National
Agricultural Censuses of 2002 and 20101
Abstract: The study presents the results of the spatial analysis of the total area of agricultural holdings as of 2010 and the changes in these figures as recorded in 2002 and
2010, whereby the agricultural acreage (including: arable lands, permanent crops and
permanent grassland) and lands excluded from agricultural activities (including: forests,
forestlands and other lands) are treated separately. It has been demonstrated that only
in Kujavia-Pomerania region increased the total area of agricultural holdings, the agricultural acreage became slightly smaller (by 21 thousand ha) and the area of unutilised
agricultural lands – in particular forests – enlarged (by 65.4 thousand ha in the case of
forests and other land). The changes varied substantially across the regions as a result
of both natural and historical conditions, on the one part, and the Common Agricultural
Policy mechanisms, on the other part.
Key words: land use, agricultural holdings, Kujavia-Pomerania voivodeship
Introduction
The matters related to land use comprise an important field of geographical and
agricultural studies. Initiated by J.W. Powell in the USA at the end of the 19th
century, it was developed by L.D. Stamp in the UK (Falkowski, Kostrowicki 2001,
pp. 17–18). In Poland it fell within the scope of scientific research carried out predominantly by Uhorczak (1963), Kostrowicki (1960), and Kulikowski (1969). At
present it is further explored by such Polish researchers as: Bański (1997, 1998)
and Głębocki (2007, in co-operation with Świderski). Their studies they include
not only the presentation of regional differences in relation to a particular land
use form, but also the impact assessment of natural, historical, urban (and any
other relevant) conditions.
1
Artykuł zrealizowany w ramach grantu badawczego NCN, Nr rejestr. 2011/03/B/HS4/04952.
74
To a large extent, the contemporary changes in agriculture, including those
in the land use structure of the agricultural holdings, are related to the mechanisms of the Common Agricultural Policy (CAP), which applies also to a notable
improvement in the financial condition of the agricultural holdings and to the
implementation of several aid programmes. As indicated by Rudnicki (2013, pp.
71–92), the agricultural holdings received approximately PLN 93 bilion in the period of 2002–2010. These funds had a considerable influence on the land use due
to both the area payment schemes (including the Single Area Payment Scheme
and the Complementary National Direct Payments for lands in good agricultural
condition) and a series of measures within the Rural Development Programme
(RDP), in particular those related to afforestation. In order to assess the changes in the land use structure which happened in such conditions, a comparative
analysis of the two most recent National Agricultural Censuses (2002 and 2010)
was employed.
At that point it should be noted that due to the requirement imposed on the
Polish agricultural statistics to comply with the Eurostat standards, the results
of the National Agricultural Census of 2010 – the first to be concluded after the
Polish accession to the EU – are presented according to another methodology.
Unlike in the National Agricultural Census of 2002, that of 2010 treats the agricultural acreage in good agricultural condition as a separate category of land use
(cf Charakterystyka… 2012 and Użytkowanie… 2002).
For the purposes of this analysis the census data aggregated by holding headquarters only were used. Particular lands were ascribed to that administrative
unit which encompassed the location of farm facilities and the land area or, if
there were no building structures, they were attributed to the gmina (commune)
whose boundaries enclosed the largest part of the land area.
On account of a different availability of and access to the statistical data, the
author of the study concentrated on the assessment of transformations in the
land use structure of agricultural holdings taking into consideration the division
into agricultural acreage and unutilised agricultural lands, which are further divided into two categories: forests and forestlands; and other lands. The intraregional diversities were analysed on the level of poviats, whereby both natural and
man-made conditions were investigated.
As far the former conditions are concerned, by means of the agricultural production area quality index (Polish: WjRpp – cf Waloryzacja… 2000) and on the basis of the RDP application criteria for the aid for farmers in Less Favoured Areas
(LFA), the following division was developed:
1. Unfavourable conditions (below 52 points by WjRpp, lowland areas);
2. Moderate conditions (52–72 points by WjRpp, lowland areas );
3. Favourable conditions (over 72 points by WjRpp, areas excluded from the aid
allocated for the LFA).
When it comes to the man-made conditions, the following two factors were
differentiated:
– historical, i.e. division of poviats according to their location:
Changes in land use structure of agricultural holdings in Kujavia-Pomerania voivodeship 75
1. Territories of the Polish-Lithuanian Commonwealth acquired by the Kingdom
of Prussia during the partitions of Poland and which remained within the Polish borders in the interwar period;
2. Territories of the Polish-Lithuanian Commonwealth acquired by the Russian
Empire during the partitions of Poland and which remained within the Polish
borders in the interwar period (signatures as in Table 1).
The other elements of the analysis, which comprise a detailed characterization
of the land use structure of agricultural lands, forests and forestlands, were presented at the poviats level only.
Land use structure in general
The land use structure was determined on the basis of the total area of lands used
by agricultural holdings, which fell into two categories: agricultural acreage and
unutilised agricultural land.
The comparative analysis of the National Agricultural Censuses of 2002 and
2010 evinced that within the period under analysis the total area of agricultural holdings in Poland decreased dramatically: by 1,255 thousand ha. On average, the indicator of change in the agricultural holding areas for the period of
2002–2010 equalled 94 points (benchmark: 2002 = 100 points). Only in KujaviaPomerania voivodeship the total area of farms increased by 48.4 thousand. ha.
which accounted for 104 points (cf Table 1). Taking poviats into consideration,
a large increase in the total agricultural holding area was noted in the poviats:
Świecie-poviat (159 points), Inowrocław-poviat (127 points), Włocławek land
poviat (112 points); which may be related to the take-over of lands previously
belonging to the state farms (it may be an outcome of the SAPS implementation).
What is noteworthy at that point is that only the data by GUS relating to the
holding headquarters were analysed. The comparative study for the period at issue showed particularly pronounced differences between selected entities at the
poviat level, which applied both to a very high growth in the total area of agricultural holdings (with the highest growth recorded in the poviat of Świecie in the
Kujavia-Pomerania voivodeship (47 thousand ha). Such big differences prove that
the organizational changes related to the designation of a particular agricultural
holding to a given gmina (or poviat, or region) has an increasing impact on the
formation of the land use structure. Detailed information on such agricultural
holdings is not published by GUS in compliance with the obligation on the part
of GUS to keep statistical confidentiality.
Despite the figures confirming the slowly increasing trend of the total
area of agricultural holdings, these areas still comprise the most important segment of the land development in the Kujavia-Pomerania voivodship; agricultural holdings constituted 57.8% of the total area of Poland
(2010) and near 70% in the Kujavia-Pomerania voivodship. Large differences were recorded at the level of poviats below 50%: Bydgoszcz land
poviat (43.7%) and Tuchola-poviat 43.6%), and above 80% in the poviats:
76
Table 1. Selected assessment elements related to changes in the area and land use structure of agricultural holdings in Kujavia-Pomerania voivodeship in period 2002–2010
Including
Total area of agricultural
holdings (TA)
Specification
thousand
[ha]
KujaviaPomerania
1257.1
Aleksandrów
Kujawski
Brodnica
Bydgoszcz*
Chełmno
Golub-Dobrzyń
Grudziądz*
Inowrocław
Lipno
Mogilno
Nakło
Radziejów
Rypin
Sępolno
Świecie
Toruń*
Tuchola
Wąbrzeźno
Włocławek* Żnin
WjRpp
historical
agricultural
acreage
changes
[%]
changes
in period
of
in period
[%]
2002–2010 TA 2002–2010
TA
(2002=100 as of (2002=100
points)
2010
points)
69.9
104
85.6
98
by poviats
94.0
99
38.4
80.8
99
67.2
69
42.2
46.3
64.6
43.7
80.0
75.5
84
101
97
95
91.4
89.2
94.0
91.6
60.5 77.1
122.4 99.9
67.6 66.6
45.1 66.8
73.1 65.2
53.1 87.5
41.8 71.4
49.7 62.9
126.1 85.5
71 52.7
46.9 43.6
43.2 85.9
121 77.4
73.2 74.3
102
127
94
94
96
99
98
97
159
100
92
99
112
88
92.7
95.3
85.8
94.1
90.5
93.4
85.9
90.4
53.7
88.7
84.6
92.5
75.9
87.0
forests and foreother lands
stlands
[%]
changes
[%]
changes
of
in period
of
in period
TA 2002–2010 TA 2002–2010
as of (2002=100 as of (2002=100
2010
points)
2010
points)
5.2
202
9.2
139
1.8
108
4.3
102
94
99
98
94
3.3
3.4
1.3
2.6
108
115
103
112
5.3
7.4
4.7
5.8
29
122
93
116
101
133
90
94
96
98
92
96
94
96
91
98
95
2.3
1.4
6.4
1.9
2.6
1.4
5.9
3.4
25.0
3.2
10.4
2.1
1.9
130
201
110
152
114
142
127
120
1058
115
95
147
135
5.1
3.3
7.9
4.0
6.9
5.2
8.2
6.2
21.3
8.1
5.0
5.4
22.2
110
49
132
93
95
107
170
116
628
172
92
110
274
1.7
75
11.3
87
5.3
8.6
1.4
107
310
152
14.8
10.6
4.3
148
169
86
88
by natural conditions*
101
79.9
96
104
80.8
93
104
94.3
105
by man-made conditions*
1
2
3
280.9
513.1
463.1
X
X
X
1
883.6
X
104
86.0
100
6.0
236
8.0
117
2
373.5
X
102
84.7
95
3.3
115
12.0
197
Conditions: natural: 1 – unfavourable conditions (below 52 points by WjRpp); 2 – moderate conditions (52–72 points by WjRpp); 3 – favourable conditions (over 72 points by WjRpp); historical: 1
– territories of the Polish–Lithuanian Commonwealth acquired by the Kingdom of Prussia during
the partitions of Poland and which remained within the Polish borders in the interwar period;
2 – territories of the Polish–Lithuanian Commonwealth acquired by the Russian Empire during
the partitions of Poland and which remained within the Polish borders in the interwar period.
Source: own work on the basis of data by GUS [Central Statistical Office] (PSR 2002 [2002 NAC] and
PSR 2010 [2010 NAC] by holding headquarters).
Fig. 1. Total area of agricultural holdings by holding headquarters in proportion to the
total area of poviats (as of 2010)
Source: own work on the basis of BDL GUS [Local Data Bank by Central Statistical Office].
Inowrocław-poviat, Radziejów-poviat, Wąbrzeźno-poviat, Aleksandrów Kujawski poviat and Chełmno-poviat. (cf Fig. 1).
Apart from the changes in the total area of agricultural holdings, the period
of 2002–2010 saw changes in the land use. These applied mostly to the relation
between agricultural acreage and unutilised agricultural lands.
Agricultural acreage
According to the National Agricultural Censuses of 2002 and 2010, the agricultural acreage decreased by 21.9 thousand ha.The period under analysis saw the
indicator of change in agricultural acreage at the level of 92 points (benchmark:
2002 = 100 points) and 98 points in Kujavia-Pomerania voivodship. As far as the
analysis of poviats is concerned, the scale of differences stretched from below 90
points only in the Żnin-poviat to over 100 points in two poviats: Grudziądz and
Inowrocław, cf Fig. 2).
Taking into account the natural conditions (WjRpp), the analysis of changes in
agricultural acreage demonstrated a positive trend for the acreage in the poviats
characterised by favourable natural conditions – 105 points (with the figure for
the poviats with less-favourable natural conditions being 93–96 points; cf Table 1).
As a result of the above-described changes in 2010, the share of agricultural
acreage in the total area of agricultural holdings amounted to 85.6% A low share
78
Fig. 2. Changes in agricultural acreage of agricultural holdings in period 2002–2010
(benchmark: 2002 = 100 points)
Source: own work on the basis of data by GUS [Central Statistical Office] (PSR 2002 [2002 NAC] and
PSR 2010 [2010 NAC]) .
of agricultural acreage (below 75%) in the total area of a poviat was noted only in
one poviat – świecki, which is located in the areas less-favoured by natural conditions. On the other hand, the agricultural acreage predominated in the land use
structure of agricultural holdings (above 90%) in 10 poviats which, as a rule, were
situated in the areas with favourable natural conditions, e.g.: Inowrocław-poviat,
Mogilno-poviat, Aleksandrów Kujawski-poviat, Chełmno-poviat; cf Fig. 3).
The impact of natural conditions on the territorial differences in the said indicator was confirmed by a large share of agricultural acreage in the areas with
favourable natural conditions (94,3%), especially when set beside the areas with
unfavourable natural conditions (79.9%). However, the latter figure points to
the fact that too much land in the areas with unfavourable natural conditions in
Poland was dedicated to agricultural acreage.
The analysis also involved the issues of the agricultural land use. None the
less, due to the introduction of lands in good agricultural condition (which comply with the required minimum of environmental protection standards) into the
agricultural statistics (Rozporządzenie… 2004), particular types of agricultural
acreage are incomparable with the results of the National Agricultural Census
of 2002 (PSR 2002 [2002 NAC]). Therefore, the analysis of that matter encompassed the data on intraregional differences presented in 2010 NAC (cf Table 2).
The inability to compare the area of arable lands, orchards, meadows and pastures as given in the National Agricultural Census of 2002 (which presents the
Fig. 3. Agricultural acreage in proportion to the total area of agricultural holdings (as of
2010)
Source: own work on the basis of data by GUS [Central Statistical Office] (PSR 2010 [2010 NAC]).
area by the above-mentioned land use forms) with the figures as of 2010 (which
apply exclusively to the lands in good agricultural condition) can be deemed
a significant barrier to the analysis of spatial structure of agriculture.
Another fact to be highlighted at that point is that the EU funds can be granted only to those agricultural holdings which are run in compliance with the principles of the Good Agricultural Practice, which means that their management
standards abide by the principles governing: the rational management of waste,
protection of water and soil, preservation of valuable habitats and species living in agricultural areas, and preservation of the natural beauty of the landscape
(Kodeks…. 2004).
In general, the agricultural acreage in good agricultural condition comprised
94.2% of the total agricultural acreage in Poland and in Kujavia-Pomerania
voivodship 98.5% in 2010. The proportion varied across the poviats: 96.7% in
the Bydgoszcz land poviat, 97% in the Lipno-poviat, and approximately 100% in
the Inowrocław-poviat (cf Table 2).
On the basis of 2010 NAC, the agricultural acreage in good agricultural condition lies at the foundation of the differentiation and the analysis of particular
forms of agricultural land use. The most significant position in the structure was
taken by the arable lands (on average 85.6% in the Kujavia-Pomerania voivodship: from 78.7% in the Rypin-poviat to 94.6% in the Mogilno-poviat). These
were predominantly sown areas involving the entirety of the crops which were
both sown and planted in the agricultural holding – they constituted 98.5% of all
80
arable lands in the studied region (from 96.7% in the toruński poviat, to 99.5%
in the żniński poviat). Within the arable lands two other land use forms were
differentiated, as specified below.
Kitchen gardens – areas usually located around holding headquarters with
crops first and foremost dedicated to the self-supply of the household run by the
person using the agricultural holding, which are accounted in the NAC under
‘other crops’ and in 2010 NAC are treated separately as a result of the adjustment
of GUS agricultural statistics to the EU classification (Eurostat);
Fallow lands – arable lands not used for the purposes of production (including
green manure), but maintained in good agricultural condition and in compliance
with the environment protection rules; their area comprised 1.4% of arable lands
in voivodship and 4.1% of arable lands in the whole country (cf Table 2).
What is to be emphasised here is that, according to the data in 2002 NAC,
the area of unutilised agricultural lands was by far larger (2.2 mln ha) and its
subsequent decrease was related to the Polish accession to the EU and to the
implementation of the direct payment scheme (Bański 2007, pp. 150–152).
According to the data presented in 2010 NAC, the agricultural holdings in
good agricultural condition were further divided into permanent crops in other
words: the total area of planted fruit trees, fruit shrubs, fruit arboreta, ornamental tree and shrub cultivations, forest nurseries for commercial purposes, and
other permanent cultivations (e.g. wicker). That form of land use was dominated
by orchards, which made up 90% (mean average) of all permanent crops in Kujavia-Pomerania voivodship (from 47.4% in the Toruń land poviat to 100% in the
Rypin poviat; cf Table 2).
The category of ‘agricultural acreage in good agricultural condition’ used in
2010 NAC also entailed permanent grasslands, i.e. the lands permanently (for
at least five years) overgrown with grasses, including the subcategories of lands
dedicated for mowing (pastures) and lands not dedicated for mowing (meadows).
The green lands constituted 22.5% of all arable lands in Poland, and in the Kujavia-Pomerania voivodship 13.3%. The proportion varied across the poviats: from
5.2% in the Radziejów poviat to approx. 30% in the Inowrocław poviat (32.2%).
The green land structure was characterised by a high intraregional diversification:
with the domination of meadows in the Inowrocław poviat (96.5%) and with
a large share of pastures (49.3%) in the Golub Dobrzyń-poviat (cf Table 1).
Forms of non-agricultural land use
With the above-described decline in the area of agricultural acreage, the period 2002–2010 saw a pronounced increase (by 64.2 thousand ha) in the area of
non-agricultural lands in agricultural holdings, i.e. forests, bodies of water, etc;
there were 116.8 thousand ha in 2002 and 181 thousand ha in 2010. With reference to this category of land use, the average value of the indicator of change for
Kujavia-Pomerania voivodship was 155 points, it was the second figure calculated
after the Lower Silesia voivodship (180 points), cf Table 1.
Table 2. Agricultural land use structure (by agricultural acreage in good agricultural condition)
Including [%]
Agricultural
acreage in good agricultural condition
[thousand ha]
Specification
thousand
ha
KujaviaPomerania
permanent
crops
arable lands
including
% of total
total
area of
agricultural acreage
(AA)
permanent grassland
including
includtotal ing or- total
sown kitchen fallow
mead- paschards
areas gardens lands*
ows tures
1059.6
98.5
85.6
98.5
0.2
1.4
1.1
90.0
13.3 82.0
18.0
Aleksandrów
Kujawski
35.7
99.1
91.2
by poviats
98.9
0.2
1.0
1.5
98.5
7.3 89.9
10.1
Brodnica
59.8
97.3
88.4
98.4
0.1
1.5
1.8
97.5
9.8 65.9
34.1
Bydgoszcz*
59.2
96.7
83.8
96.8
0.3
2.9
2.9
91.5
13.4 82.9
17.1
Chełmno
39.3
99.3
90.4
98.9
0.2
0.9
0.6
88.5
9.0 68.8
31.2
GolubDobrzyń
41.8
98.5
92.0
98.9
0.1
1.0
0.5
95.8
7.6 50.7
49.3
Grudziądz*
55.3
98.5
90.0
99.1
0.1
0.8
0.8
95.9
9.1 70.2
29.8
Inowrocław
116.1
99.6
66.6
99.4
0.1
0.5
1.1
93.5
32.2 96.5
3.5
Lipno
56.2
97.0
83.7
97.0
0.3
2.7
0.9
92.6
15.4 65.2
34.8
Mogilno
42.0
98.9
94.6
99.4
0.1
0.5
0.4
92.3
5.0 83.9
16.1
Nakło
65.7
99.3
80.5
99.2
0.1
0.7
0.9
99.6
18.6 87.2
12.8
Radziejów
48.9
98.5
94.2
99.3
0.1
0.6
0.6
68.8
5.2 87.3
12.7
Rypin
35.1
97.6
78.7
97.1
0.2
2.7
0.8 100.0
20.5 70.2
29.8
Sępolno
44.4
98.8
87.5
99.1
0.1
0.7
0.4
67.7
12.2 75.1
24.9
Świecie
66.5
98.3
87.3
98.6
0.1
1.3
0.8
93.5
11.9 77.5
22.5
Toruń*
62.0
98.6
88.7
96.7
0.2
3.1
1.2
47.4
10.1 69.0
31.0
Tuchola
38.6
97.4
83.5
98.4
0.2
1.4
0.5
84.7
16.1 84.7
15.3
Wąbrzeźno
39.7
99.5
90.1
99.1
0.1
0.8
0.9
90.9
8.9 73.4
26.6
Włocławek*
89.8
98.1
88.8
97.6
0.1
2.2
2.1
93.7
9.1 85.7
14.3
Żnin
63.3
99.3
91.2
99.5
0.1
0.4
0.4
94.2
8.5 84.5
15.5
Source: own work on the basis of data by GUS [Central Statistical Office] (PSR 2010 [2010 NAC]).
As far as the poviats are concerned, on the one end of the scale there were the
figures of below 120 points (only in Tuchola-poviat) and, on the other end, there
were values exceeding 150 points (Świecie-poviat and Inowrocław-poviat; cf Fig.
4). Generally, the differences were related to the natural conditions (cf Table 1)
as the indicator of change for the poviats with favourable natural conditions (86
points) and for those with unfavourable natural conditions (above 140 points).
82
That was a positive phenomenon. When it comes to the historical units, this
phenomenon was observed only within the territories of the Polish–Lithuanian
Commonwealth acquired by the Russian Empire during the partitions of Poland
(which is attributed to a high employment rate in agriculture and a big agrarian
fragmentation – the factors restricting the non-agricultural development of lands
belonging to agricultural holdings).
In 2010 the non-agricultural acreage comprised (on average) 14.4% of
the total area of agricultural holdings in voivodship. The percentages differed
across the poviats (with 5.9% in the Mogilno-poviat and 6% in the Inowrocławpoviat and Chełmno-poviat, up to 46.3% in the Świecie-poviat, cf Fig. 5). The
analysis of the geographical layout evinced that the natural conditions played
an important role here: the share of non-agricultural acreage amounted to 4.3%
of the area of poviats with favourable natural conditions and to 14.8% of the
area of poviats with unfavourable natural conditions. The historical factor analysis
showed a particularly large share of non-agricultural acreage (affected by natural
conditions as well) in the total area of agricultural holdings in the poviats lying
within the boundaries of the territories of the Polish-Lithuanian Commonwealth
acquired by the Russian Empire during the partitions of voivodship.
Fig. 4. Changes in non-agricultural acreage of agricultural holdings in period 2002–2010
(benchmark: 2002 = 100 points)
Source: as in Fig. 2.
Fig. 5. Proportion of non-agricultural acreage in the total area of agricultural holdings (as
of 2010)
Forms of non-agricultural land use in agricultural
holdings
When the sustainable agriculture is developing and when the production is no
longer a dominating function in agriculture, the variety of non-agricultural land use
forms is gaining in significance. Therefore, the analysis involved two forms of land
use: forests and forestlands (treated as one group); and other lands (cf Table 3).
Forests and forestlands
The category of ‘Forests and forestlands’ involves the areas covered with forest
plants (afforested) or partly devoid of them (not afforested), as well as the lands
related to the forestry. It encompasses the forest nurseries established in forestlands and used for the self-supply of an agricultural holding (i.e. not for commercial purposes) and the cultivations of fast-growing trees and shrubs within
agricultural acreage.
The comparative analysis of the National Agricultural Censuses of 2002 and
2010 evinced that the period at issue was characterised by a nationwide tendency for the areas of forests within agricultural holdings to grow; there were 32.1
thousand ha more forests. The phenomenon was observed in the majority of
poviats. The biggest rise was noted in the poviats: Świecie and Inowrocław. There
84
Table 3. Selected elements for the assessment of changes in non-agricultural acreage of
agricultural holdings and in its structure in Kujavia-Pomerania voivodship in period
2002–2010 (by holding headquarters).
Including
Forests
and forestlands in
agriculturSpecification
al holdings
[thousand
ha] as of
2010
KujaviaPomerania
Other
lands in
[ %] of [%] of
agriculchanges
total
unutural
in acreage
area of tilised
in period holdings
agricul- agricul2002–2010 [thoutural
tural
(2002=100 sand ha]
holdings lands
as of
points)
(2010) (2010)
2010
65194
5.2
36.0
678
1.8
29.3
197
Including
[%]of
[%]of
total
unuchanges
area of tilised
in period
agricul- agricul- 2002–2010
tural
tural (2002=100
holdings lands
points)
(2010) (2010)
115.8
9.2
64.0
139
1.6
4.3
70.7
102
by poviats
Aleksandrów
Kujawski
108
Brodnica
2207
3.3
38.3
108
3.6
5.3
61.7
29
Bydgoszcz*
2353
3.4
31.7
115
5.1
7.4
68.3
122
Chełmno
558
1.3
22.0
103
2.0
4.7
78.0
93
GolubDobrzyń
1184
2.6
30.5
112
2.7
5.8
69.5
116
Grudziądz*
1380
2.3
31.1
130
3.1
5.1
68.9
110
Inowrocław
1774
1.4
30.7
201
4.0
3.3
69.3
49
Lipno
4312
6.4
44.8
110
5.3
7.9
55.2
132
Mogilno
Nakło
Radziejów
846
1.9
31.7
152
1.8
4.0
68.3
93
1888
2.6
27.3
114
5.0
6.9
72.7
95
722
1.4
20.6
142
2.8
5.2
79.4
107
Rypin
2456
5.9
41.8
127
3.4
8.2
58.2
170
Sępolno
1710
3.4
35.8
120
3.1
6.2
64.2
116
Świecie
31554
25.0
54.0
1058
26.9
21.3
46.0
628
Toruń*
2304
3.2
28.7
115
5.7
8.1
71.3
172
Tuchola
4858
10.4
67.4
95
2.4
5.0
32.6
92
Wąbrzeźno
892
2.1
27.7
147
2.3
5.4
72.3
110
Włocławek*
2295
1.9
7.9
135
26.8
22.2
92.1
274
Żnin
1224
1.7
12.9
75
8.3
11.3
87.1
87
Source: sources and legend as in Table 1.
were only two poviats where the area of forests and forestlands dwindled, i.e.
poviats: Żnin and Tuchola.
The indicator of change in the forest area of agricultural holdings for the period
of 2002–2010 was at the average level of 108 points for Poland (benchmark: 2002
= 100 points), and in Kujavia-Pomerania voivodship 197 points, (cf Table 3).
The changes in the area of forests within agricultural holdings were also related to the historical factors. It was reflected, in a small increase in the forest
area within the territories of the Polish-Lithuanian Commonwealth acquired by
the Russian Empire during the partitions of voivodship (115 points) and, on the
other hand, in the increase in the said area within the territories of the Polish–
Lithuanian Commonwealth acquired by the Kingdom of Prussia during the partitions of Poland, which applies both to the territories remaining within the Polish
borders in the interwar period (236 points) (cf Table 1, Fig. 6).
In 2010 the area of forests and forestlands made the average of 5.2% of the total area of agricultural holdings. The share varied largely across the poviats (from
1.4% in the Inowrocław-poviat and Radziejów-poviat, to 25% in the Świeciepoviat; cf Table 1). A high figure of the marker (i.e. low WjRpp) was calculated for
the Lake District of Kaszuby (belonging to the territories of the Polish-Lithuanian Commonwealth acquired by the Kingdom of Prussia during the partitions of
Poland), which points that the above-mentioned territorial characteristics were
affected by the natural conditions as well. Such a relation was also supported by
different proportions of forest areas to the area of the agricultural holdings in
the poviats with unfavourable (5.3%), moderate (8.6%) and favourable natural
conditions (1.4%); cf Table 1, Fig. 7).
The analysis of data published in 2010 NAC demonstrated that forests and
forestlands were important features of the agricultural holdings in Poland, by
reason of both their natural impacts (improvement of biodiversity in ecosystems)
and their economic significance (income of agricultural holdings derived from silviculture and afforestation within the Common Agricultural Policy – CAP). As far
Fig. 6. Changes in forest area and forestland area of agricultural holdings in period 2002–
2010 (benchmark: 2002 = 100 points)
86
as the natural importance of forestlands for agricultural holdings is concerned, it
suffices to look at their share in the total area of forests. The Polish average was
13.9% and in Kujavia-Pomerania voivodship 15.2 %.
While the economic significance of forests and forestlands becomes clear
upon the study of the number of the agricultural holdings where these lands
were in use (19.1 thousand holdings, with the largest sum of 2.5 thousand in
the Lipno-poviat). What emerged due to 2010 NAC was that as many as 21.5%
of all agricultural holdings of Kujavia-Pomerania voivodship used forests and
forestlands. The proportions differed across the poviats: with about 9% in the
Inowrocław-poviat and Mogilno-poviat, to above 35% in Lipno-poviat and Tuchola-poviat; cf Table 4).
To a large extent, the increase in the forest area of agricultural holdings was an
effect of the CAP instrument operating within the Rural Development Programme
(RDP) which was dedicated for supporting the afforestation of agricultural holdings. In that light, the afforestation comes as an important factor in the processes
of improving the natural conditions of agricultural acreage (i.e. increasing the
forest area through the afforestation of lands used within agricultural holdings)
within the RDP for 2004–2006 (which applies mostly to the low-soil-quality
lands) and of other lands within the RDP for 2007–2013 (i.e. afforestation of
abandoned agricultural lands or other types of set-asides). The measure is particularly significant for the Polish agriculture which is characterised by an excessive use of lands with low agricultural usefulness and lands exposed to such risks
Fig. 7. The proportion of forest area and forestland area in the total area of agricultural
holdings (as of 2010)
Table 4. Forests and forestlands in agricultural holdings and afforestation within the RDP
– selected elements
Forests and forestlands in agricultural
holdings (2010)
area
number of holdings
Specification
[%] of
thoutotal area
sand ha
of forests
KujaviaPomerania
thousand
[%] of
total agricultural
holdings
21.5
65194
15.2
19069
678
19.3
583
Brodnica
2207
9.6
Bydgoszcz*
2353
3.7
Chełmno
558
GolubDobrzyń
Afforestation within RDP
(2004–2010)
afforestation area
number
of applications
[%] of
[%] of foragriculturthousand ests within thoual holdings
ha
agricultur- sand
with
al holdings
forests
2933.70
4.5
3454
18.1
15.7
35.19
5.19
52
8.92
1414
28.0
60.02
2.72
118
8.35
1012
14.0
63.10
2.68
77
7.61
15.3
396
13.7
41.83
7.49
25
6.31
1184
9.5
869
21.7
42.05
3.55
134
15.42
Grudziądz*
1380
11.6
830
20.2
56.11
4.07
213
25.66
Inowrocław
1774
13.9
480
9.2
85.06
4.79
99
20.63
Lipno
4312
18.8
2514
36.4
53.81
1.25
561
22.32
846
7.6
412
9.9
43.30
5.12
152
36.89
1888
7.2
779
23.3
63.86
3.38
222
28.50
722
24.8
606
13.2
48.76
6.75
149
24.59
Rypin
2456
20.7
1416
31.0
34.04
1.39
220
15.54
Sępolno
1710
8.7
873
34.7
44.27
2.59
157
17.98
Świecie
31554
58.6
1322
24.2
64.64
0.20
101
7.64
Toruń*
2304
5.0
1180
19.5
62.33
2.70
190
16.10
Tuchola
4858
9.1
1428
39.5
40.11
0.83
111
7.77
Wąbrzeźno
892
21.2
515
20.9
38.43
4.31
221
42.91
Włocławek*
2295
7.7
1790
19.4
91.08
3.97
510
28.49
Żnin
1224
7.2
650
18.2
62.89
5.14
142
21.85
by poviats
Aleksandrów
Kujawski
Mogilno
Nakło
Radziejów
Source: own work on the basis of BDL GUS [Local Data Bank by Central Statistical Office] and data
published by ARiMR [Agency for Restructuring and Modernisation of Agriculture].
as erosion or water contamination. When undertaken in these conditions, the
afforestation has positive influence on the sustainable growth of agriculture and
rural areas. It applies both to the natural environment (larger forest cover leads
to the creation of conditions favourable for ecosystems and biological diversity)
and to the socio-economic growth of the rural areas (through the provision of
additional workplaces and sources of income; Polna 2006, Rudnicki 2010).
88
The afforestation within the RDP was in compliance with the Krajowy Program Zwiększenia Lesistości (KPZL) [National Afforestation Programme] and was
undertaken on the lands which did not belong to the Treasury but which were
farmers’ private property, whereby the minimum afforestation area amounted to
0.3 ha (RDP, 2004–2006) and 0.5 ha (RDP, 2007–2013) and the minimum width
of wood cover was to equal 20 m (with exception of the plots adjacent to the forest). Only the indigenous species of trees and shrubs (following the subcategorization of the major species, minor species and biocoenotic species) may be used
for afforestation; what is more, the saplings must be traceable to a licensed seed
bank. In the process of choosing the species for planting the following was taken into consideration: classification of agricultural lands and the physiography,
according to the Regulation of the Council of Ministers on detailed conditions
of and procedures for granting financial aid for the afforestation of agricultural
lands within the Rural Development Programme (The Journal of Laws of 2004,
No. 187, item 1929).
1. The financial aid for farmers undertaking the afforestation of their lands within the RDP stemmed from the EU funds in 80% (from the state funds in
20%) and involved three stages: 1. The support for afforestation, whereby the
amount of support depended on the structure of tree stands (i.e. the share of
deciduous and coniferous species), the use of fencing to protect the cultivation against animals, the landform (the slopes of a gradient higher than 12° raise the afforestation costs by 40% in relation to the afforestation costs incurred through activities on lands with a favourable landform configuration). The
payments were in the form of lump sums and covered 80% of costs related to
afforestation and protection against animals (beneficiary’s own contribution
was 20%). The one-off payments were calculated for each hectare of lands under afforestation and were available for farmers upon the start of cultivation.
At present (PDR, 2007–2013) the financial aid for afforestation of agricultural
acreage starts with EUR 1,065.6 per hectare (cultivation of deciduous trees
in the areas with a favourable landform configuration where the miccorhized
seedlings with a covered root system are used) and reaches EUR 1,603.6 per
hectare (cultivation of coniferous trees on slopes with a gradient higher than
12° where the miccorhized seedlings with a covered root system are used).
2. The annual allowance to cover maintenance costs paid in the first five years
of cultivation. It is to compensate for the costs of maintenance involving,
apart from fighting the pathogens and weeds hampering the growth of seedlings, first and foremost the so-called preliminary thinning, i.e. practices of
removing some of the seedlings from the silviculture with a view to forming
a desirable species structure and to facilitating their growth. The amounts of
the allowance do not depend on the tree stand species; what matters is the
use of tree protection measures against animals, such as: repellents (RDP,
2007–2013: EUR 48.7 per hectare), pickets (RDP, 2007–2013: EUR 179.3 per
hectare) and sheep wool (RDP, 2007–2013: EUR 71.7 per hectare) as well as
whether the afforestation is undertaken on lands with a favourable or unfavourable landform configuration, whereby the cultivations on lands with unfa-
vourable conditions (reclaimed lands) and grown in the system of natural rotation are treated separately (the differences in payments for the afforestation
of agricultural lands amounted to: at least EUR 248.5 per hectare of land with
unfavourable configuration or up to EUR 348.4 per hectare of land on the
slopes with the gradient higher than 12°).
3. The annual premium per hectare to cover loss of income resulting from afforestation (RDP, 2007–2013) paid for the period of fifteen years counting from
the first year of cultivation (RDP, 2004–2006: paid for the period of twenty
years). The amount of the premium, under the RDP for 2004–2006, depended
on the proportion of income from agricultural activities in the total income
of a particular agricultural holding: when below 20%, the premium amounted
to PLN 360 per hectare in 2004; and when above 20%, the premium reached
PLN 1,400 per hectare in 2004. Whereas under the RDP for 2007–2013 the
premium was granted to the farmers whose income from agricultural activities did not surpass 25% of their income in total: PLN 1,580 (EUR 404.7) per
hectare annually (cf Kołodziejczak, Rudnicki 2012).
In general, the analysed measure covering the period of 2004–2010 allocated
PLN 734 mln for afforestation, which was tantamount to 3.5 thousand applications being processed (with 25 in the chełmiński poviat and with 561 in the
lipnowski poviat) and to 2.9 thousand ha being afforested (from 34 ha in the poviats: rypiński and aleksandrowski to 91 ha in the włocławski poviat; cf Table 4).
The importance of the financial aid from the EU funds is demonstrated by
the fact that the afforestation undertaken within the RDP made as many as 60%
of the increment of forests and forestland areas in agricultural holdings in the
period of 2002–2010. Although this CAP instrument has been effective for a relatively short time, as early as in 2010 the area under afforestation within the
RDP comprised 4.5% of the total area of forests and forestlands in agricultural holdings in Kujavia-Pomerania voivodship. The share varied in the following
manner: from 0.2% in the Świecie-poviat, through 6% in the Radziejów-poviat
and up to 7.5% in the Chełmno-poviat. Therefore, it can be acknowledged that
the RDP measure under analysis was highly popular with farmers, particularly in
those poviats where the number of processed afforestation-related applications
exceeded 20% of all agricultural holdings utilizing forests and forestlands, i.e. in
the Wąbrzeźno-poviat (42.9%), the Mogilno-poviat (36.9%, and the Nakło-poviat and Włocławek land poviat (28%); cf Table 4).
Forests constitute a significant form of non-agricultural land use in agricultural holdings. On average, their share in the total non-agricultural acreage in
Poland amounted to 36% (2010). The proportions varied across the poviats: with
7.9% in the Włocławek land poviat and 12.9% in the Żnin-poviat to 54% in the
Świecie-poviat and 67% in the Tuchola-poviat (cf Fig. 8). Upon the analysis of
these figures in relation to geographical layout, it has become evident that the
historical factors were very strong. On the one hand, forests and forestlands had
a non-negligible share in the total non-agricultural acreage of agricultural holdings situated in the poviats in the Polish-Lithuanian Commonwealth acquired by
the Kongdom of Prussia: 42.7% mostly the territories of the Polish-Lithuanian
90
Fig. 8. Proportion of forests and forestlands in the non-agricultural acreage of agricultural
holdings (as of 2010)
Commonwealth acquired by the Russian Empire during the partitions of voivodship (21.6%).
To a large extent, the territorial differences, as described above, resulted from
the agrarian reform executed by virtue of the Decree of Polski Komitet Wyzwolenia
Narodowego [Polish Committee of National Liberation] dated 6 September 1944.
The aim of the reform was to assign some lands to individual agricultural holdings; however, in the north and west of Poland (the so-called Regained Territories) these lands comprised first and foremost non-agricultural acreage; whereas
the forests and forestlands were usually taken over by the State to enrich the
resources of the just-created body of State Forests. The lands which were not in
the focus of the said reform maintained a high, historically-determined share of
forests in the total area of agricultural holdings.
Other lands
The analysis of changes in the land use structure of agricultural holdings in Poland also involved the category of ‘other lands’. It includes the lands occupied
by building structures, yards, decorative squares and gardens, parks, areas of
landlocked bodies of water, field drains, areas overgrown with natural wicker,
swamps, other uncategorized areas (e.g. peat-bogs, gravel pits), wastelands and
areas dedicated for sports and recreation (e.g. golf courses). Moreover, this category encompasses the area of unutilised agricultural lands if these are not to
become part of agricultural acreage again (e.g. agricultural lands dedicated for
road or supermarket construction).
In general, the period of 2002–2004 saw an increase in the share of the
above-mentioned lands in the agricultural holdings in Kujavia-Pomerania voivodship by nearly 32 thousand ha (from 83.3 thousand ha in 2002 to 115.8 thousand ha in 2010). However, the intraregional analysis of changes in the area of
the ‘other lands’ evinced that, national average was 104 points and 139 points
in voivodship. A decrease was in seven poviats: (e.g. Brodnica-poviat 29 points,
Inowrocław-poviat 49 points) and increase in 12 poviats; the highest increase
was observed in Świecie poviat (628 points) and in Włocławek land poviat (274
points; cf Fig. 9).
As far as the contributing factors are concerned, the highest rate of growth in
the area of the ‘other lands’ was in the poviats characterised by moderate and unfavourable natural conditions, which is a positive phenomenon. When it comes
to the historical determinants, a decline in the area of the ‘other lands’ was noted
only in the territories which were added to Poland after World War II. Being part
of the mechanisms operating in the previous political and economic system, they
were dominated by the state agriculture. During the transformation period these
lands were only partially used for agricultural purposes (there were large areas
of fallow lands and set-asides). That negative trend was reversed upon the Polish
accession to the EU and the implementation of direct subsidies.
Fig. 9. Changes in the area of the ‘other lands’ in agricultural holdings in period 2002–
2010 (benchmark: 2002 = 100 points)
92
Fig. 10. Proportion of area occupied by bodies of water and ‘other lands’ in the total area
of agricultural holdings (as of 2010)
According to the data published in 2010 NAC, the ‘other lands’ comprised 9.2%
of the total area of agricultural holdings in Kujavia-Pomerania voivodeship. The
values differed in particular voivodships: starting with 3.3% in the Inowrocław-poviat and 4.3% in the Aleksandrów Kujawski-poviat; reaching the record of above
20% in the Świecie-poviat and Włocławek land poviat (cf Table 3; cf Fig. 10).
The analysis of the above-mentioned indicator demonstrated a significant role
of the historical ones (high results in the territories of the Polish-Lithuanian
Commonwealth acquired by the Russian Empire during the partitions of Poland,
i.e. 12%, which is also a feature of agricultural holdings situated in the mountains; and in the so-called Regained Territories, i.e. 8%, which is characteristic of
agricultural holdings located in lake districts).
Summary
The analysis demonstrated that the period of 2004–2010, mostly related to the
first years of the Polish membership in the EU and to the inclusion of the Polish agricultural holdings into the Common Agricultural Policy, saw substantial
changes in the land use structure, which applied to both their rates and their
directions. The period was characterised by a considerable increase in the area of
agricultural acreage only in Kujavia-Pomerania and Lower Silesia voivodships. It
has also transpired that the area of unutilised agricultural lands was on the rise,
which applied particularly to forests and forestlands. That phenomenon, on the
other hand, can be considered positive, as it contributes to the biological diversity of rural areas.
The changes in the land use structure of the agricultural holdings varied immensely across the regions, which was related to the impacts of natural and historical factors as well as to the mechanisms of the Common Agricultural Policy.
Literature
Bański J. 1997. Przemiany rolniczego użytkowania ziemi w Polsce w latach 1975–1988. Prace Geograficzne, 168.
Bański J. 1998. Gospodarka ziemią w Polsce w okresie restrukturyzacji. IGiPZ PAN, 117. Warszawa.
Bański J. 2007. Geografia rolnictwa Polski. PWE, Warszawa.
Charakterystyka gospodarstw rolnych 2012. Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa.
Falkowski J., Kostrowicki J. 2001. Geografia rolnictwa świata. PWN, Warszawa.
Głębocki B., Świderski A. 2007. Zasoby użytków rolnych w Polsce i ich wykorzystanie. Studia Obszarów Wiejskich, 12: 41–59.
Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. 2004. MRiRW-MŚ, Warszawa.
Kołodziejczak A., Rudnicki R. 2012. Instrumenty Wspólnej Polityki Rolnej ukierunkowane na poprawę środowiska przyrodniczego a planowanie przestrzenne rolnictwa. Acta Scientiarum Polonorum, Administratio Locorum, 11(2): 117–133.
Kostrowicki J. 1960. Problematyka geograficzno-rolnicza szczegółowego zdjęcia użytkowania ziemi
Polski. Przegląd Geograficzny, 32.
Kulikowski R. 1969. Zmiany w kierunkach użytkowania gruntów ornych w Polsce w latach 1958–
1965. Przegląd Geograficzny, 41, 2.
Polna M. 2006. Zalesiania gruntów rolnych i nieużytków w Polsce – dynamika i znaczenie środowiskowe. [In:] Rozwój regionalny i wielofunkcyjny obszarów wiejskich. Acta Agraria et Silvestria,
XLVI/1: 195–204.
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie minimalnych norm 2004 (7 kwietnia)
(Dz.U. z 2004 r., nr 65, poz. 600).
Rudnicki R. 2010. Zróżnicowanie przestrzenne wykorzystania funduszy Unii Europejskiej przez gospodarstwa rolne w Polsce. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Rudnicki R. 2013. Zróżnicowanie przestrzenne absorpcji funduszy Unii Europejskiej w rolnictwie
polskim jako problem badawczy i aplikacyjny. [In:] M. Wójcik (ed.), Koncepcje i problemy badawcze w geografii wsi. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Sociooeconomica, 13:
71–92.
Uhorczak F. 1963. Użytkowanie ziemi i rolnictwo. [In:] J. Barbag (ed.), Geografia powszechna. T. II.
PWN, Warszawa.
Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich. 2003. Powszechny
Spis Rolny 2002. GUS, Warszawa.
Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski. 2000. IUNiG, Puławy.
Zmiany struktury użytkowania ziemi w gospodarstwach rolnych
województwa kujawsko-pomorskiego w świetle wyników spisów
powszechnych rolnictwa z lat 2002 i 2010
Zarys treści: Artykuł dotyczy wyników analizy przestrzennej stanu (2010 r.) oraz zmian (lata 2002–
2010) ogólnej powierzchni gospodarstw rolnych, z wydzieleniem użytków rolnych (w tym: grunty
orne, uprawy trwałe, trwałe użytki zielone) i gruntów nie użytkowanych rolniczo (w tym: lasy i grunty leśne oraz grunty pozostałe). Wykazano, że tylko w województwie kujawsko-pomorskim na tle
94
kraju zwiększyła się ogólna powierzchnia gospodarstw rolnych; nieznacznie zmalała powierzchnia
gruntów ornych (ubyło 21 tys. ha); równocześnie odnotowano wzrost areału gruntów nie użytkowanych rolniczo, w tym głównie lasów (przybyło 65,4 tys. ha lasów). Przemiany te były silnie zróżnicowane przestrzennie, uwarunkowane przyrodniczo, historycznie, a także są efektem oddziaływania
instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej.
Słowa kluczowe: użytkowanie ziemi, gospodarstwa rolne, województwo kujawsko-pomorskie
Roman Kulikowski
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa
Produktywność i towarowość rolnictwa
w Polsce
Zarys treści: W artykule przedstawiono analizę przestrzenną cech produkcyjnych rolnictwa w Polsce. Podstawą pracy są materiały statystyczne Bazy Danych Lokalnych GUS
dotyczące wartości produkcji globalnej i towarowej rolnictwa na rok 2011. Wykorzystano
także wyniki wieloletnich badań tej problematyki prowadzonych przez autora. Obok analizy zróżnicowania przestrzennego produktywności ziemi i produktywności pracy artykuł
zawiera opis zmian i zróżnicowania terytorialnego stopnia i poziomu towarowości rolnictwa z próbą interpretacji omawianych zagadnień.
Słowa kluczowe: produktywność ziemi, produktywność pracy, stopień towarowości, poziom towarowości, zróżnicowanie przestrzenne
Wstęp
Obok cech społeczno-własnościowych, organizacyjno-technicznych i strukturalnych produktywność i towarowość stanowi jedną z głównych grup cech rolnictwa. Z tego powodu od wielu lat produkcja rolna, jej przemiany oraz struktura
i zróżnicowanie przestrzenne jest przedmiotem zainteresowania badaczy różnych
dyscyplin naukowych, w tym zwłaszcza ekonomistów rolnych i geografów rolnictwa. Badania takie obok realizacji cech poznawczych sprzyjają poszukiwaniu dróg
dochodzenia do racjonalizacji przestrzennych struktur tego działu gospodarki narodowej (Kamiński 1993).
Szeroki zakres problematyki dotyczącej produktywności i towarowości rolnictwa w Polsce w różnych okresach analizowali w swoich pracach geografowie
(Kulikowski, Szyrmer 1978, Kulikowski 1982, 2009, 2013. Szczęsny 1992) i ekonomiści rolni (Dąbrowski 1977, Budzyński 1990). Obszernego i aktualnego omówienia prac ekonomistów rolnych i geografów zajmujących się badaniem produktywności i towarowości rolnictwa w Polsce dokonał autor tego opracowania
w dwóch pracach – w monografii „Syntetyczne metody badań produktywności
i towarowości rolnictwa. Zastosowania w badaniach geograficznych w Polsce”
Roman Kulikowski
96
i w monografii „Produkcja i towarowość rolnictwa w Polsce – przemiany i zróżnicowania przestrzenne po II wojnie światowej” (Kulikowski 2003, 2013).
Grupa cech produkcyjnych rolnictwa określanych w oparciu o wielkość lub
wartość produkcji globalnej to: produktywność ziemi, produktywność pracy,
a wartość produkcji towarowej służy najczęściej określaniu poziomu i stopnia
towarowości. Przez produktywność ziemi rozumie się wielkość lub wartość produkcji rolnej przypadającej na jednostkę powierzchni użytków rolnych, a przez
produktywność pracy wielkość lub wartość produkcji rolnej przypadającej na 1
osobę zatrudnioną w rolnictwie. Pojęcia te czasem błędnie określane są też terminem produkcyjności. Przez produkcyjność rozumie się jednak najczęściej wydajność jednostkową, np. wysokość plonów z 1 ha, mleczność krów, nieśność kur
itp.1
W badaniach przestrzennych przez towarowość rolnictwa rozumiane są jego
cechy określane w oparciu o wielkość lub wartość produkcji towarowej na jednostkę powierzchni użytków rolnych oraz procentowy udział produkcji towarowej w produkcji globalnej. Wielkość lub wartość produkcji towarowej rolnictwa
na 1 ha użytków rolnych określana jest pojęciem poziom towarowości, a procentowy udział produkcji towarowej w produkcji globalnej oznacza tzw. stopień
towarowości rolnictwa. Czasem podejmowane są również badania zróżnicowania przestrzennego tzw. stopnia specjalizacji rolnictwa, który stosunkowo łatwy
jest do określenia dla pojedynczych gospodarstw, trudniej określić go jednak dla
gmin, powiatów i województw.
Produktywność ziemi
W 2011 r. ogólna wartość produkcji globalnej rolnictwa wynosiła 100,7 mld zł
i według cen stałych w porównaniu do 2000 r. zwiększyła się o 16,2%. W 56,3%
była to produkcja roślinna. Zdecydowanie najwięcej produkcji globalnej rolnictwa dostarczały dwa województwa: wielkopolskie – 17,4% i mazowieckie 15,5%.
Najmniej tej produkcji pochodziło z województw: lubuskiego – 2,2%, podkarpackiego – 2,7% i śląskiego – 2,8%.
Wartość produkcji globalnej rolnictwa w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych2 w 2011 r. wynosiła 6519 zł/1 ha UR. Najwyższe wartości tego wskaźnika
notowane były w województwach: wielkopolskim – 11 343 zł/1 ha UR, kujawsko-pomorskim, łódzkim i mazowieckim – po około 7500 zł. W przypadku Wielkopolski i Kujaw wysoki poziom tego wskaźnika wiązał się z wysokim poziomem
kultury rolnej i dużym udziałem rolników z wykształceniem ponadpodstawowym
oraz wysoką specjalizacją produkcji rolnej w chowie trzody chlewnej. Wysoki
poziom produktywności ziemi województwo łódzkie zawdzięcza głównie gospodarstwom położonym na dobrych glebach w rejonie Kutna, Łęczycy i Łowicza
1
2
Więcej na ten temat patrz Kulikowski (2003, s. 18–28 i ryc. 5 i 6 na s. 38–39).
W obliczeniach produktywności ziemi przyjęto zgodnie z metodologią EUROSTAT-u powierzchnię użytków rolnych w dobrej kulturze.
Produktywność i towarowość rolnictwa w Polsce
97
i w strefie podmiejskiej Łodzi oraz terenom sadowniczym w okolicach Rawy Mazowieckiej i Białej Rawskiej. W przypadku województwa mazowieckiego wysoki poziom tej cechy związany był z występowaniem gospodarstw sadowniczych
w okolicach Grójca, Warki, Tarczyna i Góry Kalwarii oraz gospodarstw warzywniczych w strefie podmiejskiej na zachód od Warszawy, a także gospodarstw specjalizujących się w chowie bydła mlecznego w północnej części województwa.
Niskie wartości produktywności ziemi notowane były w województwie podkarpackim – 3940 zł oraz w zachodniej części kraju – województwa lubuskie i zachodniopomorskie – po około 4500 zł. Pierwsze z tych województw charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem gospodarstw, niskim poziomem kultury rolnej
i produkcją zorientowaną głównie na samozaopatrzenie. W przypadku dwóch pozostałych województw przyczyną względnie niskiego poziomu tej cechy może być
niezbyt intensywne wykorzystanie dzierżawionych gruntów popegeerowskich.
Wskaźnik ten określony w stosunku do całkowitej powierzchni użytków rolnych w kraju był w 2011 r. znacznie niższy i wynosił 5343 zł. Jego przestrzenne
zróżnicowanie ilustruje rycina 1.
Do zróżnicowania wskaźnika produktywności ziemi w znacznym stopniu
nawiązuje też zróżnicowanie przestrzenne miernika ekonomicznej wielkości
gospodarstw rolnych ESU. Miernik ten jest sumą standardowych nadwyżek
bezpośrednich wszystkich działalności występujących w gospodarstwie rolnym
Ryc. 1. Wartość produkcji globalnej rolnictwa na 1 ha użytków rolnych w 2011 r.
Źródło: opracowanie M. Mazur na podstawie Lokalnej Bazy Danych GUS.
98
Roman Kulikowski
(1 ESU = 1200 euro). W 2007 r. najwięcej gospodarstw o wielkości ekonomicznej powyżej 50 ESU było w województwie wielkopolskim – 4268, najmniej
w świętokrzyskim – 246.
Produktywność pracy
Obok produktywności ziemi jedną z ważnych cech syntetycznych rolnictwa jest
wielkość lub wartość produkcji rolnej przypadająca na 1 osobę zatrudnioną w rolnictwie. Cecha ta określana terminem produktywności lub wydajności pracy (Kostrowicki 1972, Wiatrak 1980). Produktywność pracy jest więc wskaźnikiem odzwierciedlającym stosunek efektów produkcyjnych do wielkości nakładów pracy
ludzkiej w rolnictwie.
Cecha ta rzadziej stosowana jest w badaniach przestrzennych z uwagi na trudność precyzyjnego określenia zasobów pracy w rolnictwie według gmin i powiatów, a nawet województw.
Według danych BDL GUS przeciętna dla Polski wartość produktywności pracy
w przeliczeniu na 1 osobę zatrudnioną w rolnictwie w 2011 r. wynosiła 34,8 tys.
zł. Najwyższe jej wartości notowano w województwach: warmińsko-mazurskim
Ryc. 2. Wartość produkcji globalnej przypadająca na 1 osobę zatrudnioną w rolnictwie,
2011 r.
Źródło: jak ryc. 1
99
Ryc. 3. Produkcja globalna rolnictwa w tys. zł na 1 osobę czynną zawodowo w rolnictwie
(rolnictwo indywidualne 1990 r.)
Źródło: Kulikowski 2003, ryc. 17, s. 56.
– 65,6 tys. zł i zachodniopomorskim – 64,2 tys. zł, najniższe zaś w podkarpackim
– 8,6 tys. zł i małopolskim – 13,5 tys. zł. Niski poziom tej cechy rolnictwa charakteryzował też inne województwa południowo-wschodniej części kraju. Jej przestrzenne zróżnicowanie nawiązuje z jednej strony do zróżnicowania wielkości
gospodarstw i liczby ludności zatrudnionej w rolnictwie, z drugiej, w mniejszym
jednak stopniu, do bezwzględnej wielkości produkcji rolnej w poszczególnych
województwach.
Według autorów raportu o stanie wsi „Polska wieś 2002” w 1999 r. na 1 osobę
pełnozatrudnioną wartość produkcji globalnej była ponad sześć razy niższa niż
w działach pozarolniczych. Według tego samego źródła wartość produktywności
pracy w rolnictwie w tym roku stanowiła zaledwie 15,2% poziomu tego wskaźnika dla całej gospodarki narodowej. Stosunek produktywności pracy w rolnictwie
do produktywności w całej gospodarce był najkorzystniejszy w województwach
lubuskim, warmińsko-mazurskim (po ok. 30%) i wielkopolskim (27%).
100
Roman Kulikowski
Przestrzenne zróżnicowanie produktywności pracy w układzie powiatów dla
lat 1960, 1965 i 1970 (Kulikowski, Szyrmer 1978, s. 49–51) wskazywało, że zróżnicowanie wysokości tego wskaźnika wyraźnie nawiązywało do przebiegu historycznych granic naszego kraju, a najwyższy poziom tej cechy występował na terenach byłych zaborów rosyjskiego i austriackiego.
Badania późniejsze z 1990 r. (ryc. 3) pokazują już stopniowe zacieranie się
tych granic. Badania wcześniejsze i obecne uzasadniają jednak wniosek potwierdzający dużą trwałość obrazu przestrzennego zróżnicowania tej cechy polegającą na jej wysokim poziomie w zachodniej i północnej części kraju, niskim zaś
w części południowo-wschodniej i środkowej.
Towarowość rolnictwa
Obok cech produkcyjnych rolnictwa, określanych w oparciu o wielkość lub wartość produkcji globalnej lub końcowej w relacji do zasobów ziemi pracy i kapitału
(nakładów na produkcję rolniczą), przedmiotem analiz ekonomicznych i przestrzennych są też cechy produkcyjne rolnictwa określane wartością produkcji
rolniczej zbywanej poza gospodarstwo, czyli produkcją towarową. Do cech tych
należą: stopień towarowości, poziom towarowości oraz stopień i poziom specjalizacji rolnictwa. Interesujące, zwłaszcza z metodycznego punktu widzenia, są prace na ten temat Szyrmera (1980) i Kulikowskiego (2003). Pierwszy z tych autorów dokonał sformalizowanego opisu szacunków produkcji towarowej rolnictwa
dla jednostek przestrzennych (gmin i powiatów) oraz zaproponował uproszczoną
metodę określania stopnia specjalizacji (Szyrmer 1975), drugi prowadził badania
stopnia i poziomu towarowości rolnictwa, wykorzystując dane dla gmin w skali całego kraju. Opracował też nową w polskiej i światowej literaturze metodę
określania tzw. poziomu specjalizacji rolnictwa3. Stopień i poziom specjalizacji
rolnictwa, łatwy do określenia dla poszczególnych gospodarstw rolnych, rzadko
był przedmiotem badania przez geografów z uwagi na dużą pracochłonność szacunków wielkości i szczegółowej struktury produkcji towarowej dla mniejszych
jednostek przestrzennych.
W badaniach GUS (PSR 2002) towarowość rolnictwa w Polsce ilustrowano
też odsetkiem gospodarstw rolnych produkujących głównie na rynek (ryc. 4)
oraz udziałem gospodarstw o wartości produkcji towarowej wynoszącej ponad
100 tys. zł (ryc. 5). Wysoki udział obu tych kategorii gospodarstw pokrywa się
z terenami o wysokim poziomie kultury rolnej (Wielkopolska, Kujawy), dobrymi glebami (Wyżyna Lubelska i Miechowska, część Opolszczyzny) oraz ze specjalizacją rolnictwa w chowie bydła mlecznego (Podlasie i północne Mazowsze),
sadownictwem (grupa gmin na południe od Warszawy), a także z nielicznymi
gminami wyspecjalizowanymi w produkcji warzywniczej, położonymi w strefach
podmiejskich większych aglomeracji miejskich. Rozmieszczenie drugiej z tych
kategorii gospodarstw nawiązywało też do występowania gospodarstw dużych.
3
Szerzej na ten temat por. Kulikowski (2003, s. 97–102).
101
Ryc. 4. Udział indywidualnych gospodarstw rolnych produkujących głównie na rynek w
2002 r.
Źródło: Atlas rolnictwa Polski. 2010. Warszawa.
Duży ich udział występował w Polsce zachodniej i północnej, mały w centralnej,
a zwłaszcza w rozdrobnionym rolnictwie południowo-wschodniej części kraju.
Spośród 1,4 mln gospodarstw, które w roku spisowym 2002 sprzedawały swoje produkty rolne, aż 62% ich liczby stanowiły jednak gospodarstwa, w których
wartość produkcji towarowej wynosiła poniżej 10 tys. zł. Ciekawe jest też to,
że wartość produkcji towarowej ponad 100 tys. zł osiągnęły 1154 gospodarstwa
o powierzchni poniżej 1 ha. Były to gospodarstwa prowadzące produkcję rolniczą
pod osłonami.
102
Roman Kulikowski
Ryc. 5. Udział gospodarstw rolnych o rocznej wartości produkcji towarowej powyżej 100
tys. zł w ogólnej liczbie gospodarstw w 2002 r.
Źródło: Atlas Rolnictwa Polski. 2010. Warszawa.
Stopień towarowości
Stopień towarowości rolnictwa rozumiany jest jako procentowy udział produkcji towarowej w produkcji globalnej. Według niektórych autorów (np. Szyrmer
1980) określenie tego wskaźnika byłoby właściwsze w oparciu o porównanie produkcji towarowej i produkcji końcowej rolnictwa. Szacunki wielkości tej ostatniej
są jednak trudniejsze. Przestrzenne zróżnicowanie stopnia towarowości rolnictwa w 2011 r. ilustruje rycina 7.
W pierwszych latach po wojnie i okupacji rolnictwo indywidualne w Polsce
miało w znacznym stopniu charakter samozaopatrzeniowy. Stopień jego towarowości wzrastał z 37,1% w 1950 r. do 41,8% w 1960 r. i nieco ponad 60% w latach
80., po czym zmniejszył się w okresie transformacji gospodarki Polskiej do 50%
103
Ryc. 6. Procentowy udział produkcji towarowej w produkcji globalnej rolnictwa w 2011 r.
Źródło: jak ryc. 1.
w 1995 r. Spadek ten nastąpił głównie w rezultacie likwidacji rolnictwa państwowego, w którego przypadku wskaźnik ten był z reguły wyższy, a także z powodu
pogorszenia się makroekonomicznych warunków dla rolnictwa i spadku opłacalności produkcji rolnej w tym okresie.
Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej nastąpił dynamiczny wzrost eksportu produktów rolnych z Polski do krajów Europy Zachodniej i napływ unijnych
środków pomocowych (dopłaty bezpośrednie, wsparcie z tytułu gospodarowania
w trudnych warunkach), które spowodowały ponowny wzrost produkcji towarowej rolnictwa, której udział w produkcji globalnej wzrósł do 71% w 2011 r.
Bardzo wysokim stopniem towarowości rolnictwa charakteryzowały się województwa pomorskie i wielkopolskie (76–79%) o dużych przeciętnych rozmiarach gospodarstw, z których część powstała lub powiększyła swoje rozmiary po
likwidacji gospodarstw państwowych na początku lat 90. Najniższy poziom tego
wskaźnika charakteryzował województwa podkarpackie (56,8%) i małopolskie
(60,4%), cechujące się dużym rozdrobnieniem gospodarstw. W 2002 r. w bardzo licznych gminach tych województw ponad 30% gospodarstw o powierzchni
ponad 1 ha UR produkowało wyłącznie na własne potrzeby (Kulikowski 2005).
104
Roman Kulikowski
Ryc. 7. Poziom towarowości rolnictwa. Wartość produkcji towarowej rolnictwa w zł/1 ha
użytków rolnych w 2011 r.
Źródło: jak ryc. 1.
Poziom towarowości rolnictwa
Podobnie jak w przypadku stopnia towarowości, szczegółowy obraz zróżnicowania poziomu towarowości w 2002 r. w skali gmin (Kulikowski 2013, ryc. 52) wykazuje dużą jego zależność od poziomu kultury rolnej i specjalizacji rolnictwa. Poza
obszarami Wielkopolski i Kujaw, charakteryzującymi się stosunkowo wysokim
udziałem kierowników gospodarstw z wykształceniem zawodowym rolniczym
i wysoką specjalizacją w chowie trzody chlewnej. Wysoki poziom tej cechy charakteryzuje też zachodnie Podlasie wyspecjalizowane w chowie bydła mlecznego
i wschodnią część Wyżyny Lubelskiej specjalizującą się w produkcji roślin przemysłowych. Wysoki poziom tej cechy w tym roku stwierdzono także w licznych gminach o korzystnych dla rolnictwa warunkach glebowych na wyżynach: Lubelskiej,
Sandomierskiej i Miechowskiej oraz na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie.
Z porównania zróżnicowania przestrzennego poziomu towarowości rolnictwa
w latach 1970 i 2002 r.(Kulikowski 2013, ryc. 51, s. 113 i ryc. 52, s. 114) wynika,
że w tym drugim roku nastąpiło relatywne zmniejszenie się tego wskaźnika w zachodniej części kraju. Wiąże się to prawdopodobnie ze wspomnianą wcześniej
likwidacją gospodarstw państwowych, które odznaczały się wyższym poziomem
105
tej cechy rolnictwa. Grunty po tych gospodarstwach, dzierżawione przez rolników indywidualnych, nie były jeszcze zbyt intensywnie zagospodarowane.
Według danych BDL GUS w 2011 r. przeciętna dla kraju wartość produkcji
towarowej rolnictwa na 1 ha UR wynosiła 3,9 tys. zł. Najwyższą wartością tego
wskaźnika charakteryzowało się rolnictwo województw: wielkopolskiego (5,2
tys. zł) oraz kujawsko-pomorskiego i łódzkiego. Najniższe wartości tej cechy rolnictwa notowano w tym samym roku w województwach podkarpackim (1,8 tys.
zł), zachodniopomorskim (2,5 tys. zł) i dolnośląskim.
Zakończenie
Powszechny Spis Rolny 2010 nie obejmował szacunków dotyczących produkcji
globalnej i towarowej rolnictwa dla gmin. Z konieczności analizę cech produkcyjnych rolnictwa przeprowadzono w tej pracy w układzie województw, co dla analiz
geograficznych jest dużym uproszczeniem.
Analiza produktywności ziemi wykazała, że wysokie wartości produkcji globalnej rolnictwa na jednostkę powierzchni użytków rolnych wiążą się bardziej
z terenami o wysokim poziomie kultury rolnej, wysokiej specjalizacji rolnictwa
(np. Wielkopolska i zachodnie Podlasie), mniej zaś z występowaniem korzystnych warunków glebowych. Niski poziom tego wskaźnika charakteryzuje tereny
zachodniej i północnej Polski, o dużych przeciętnych rozmiarach gospodarstw
i niezbyt intensywnym zagospodarowaniu gruntów dzierżawionych po byłych gospodarstwach państwowych.
Od bardzo wielu lat obraz zróżnicowania przestrzennego produktywności
pracy nie ulega dużym zmianom (por. Kulikowski 2013, ryc. 45, 46). Wysoki
poziom tej cechy w Polsce zachodniej i północnej nawiązuje do różnicowania
struktury wielkościowej gospodarstw i małej liczby zatrudnionych w rolnictwie
na jednostkę powierzchni UR, niski w Polsce południowo-wschodniej pokrywa
się z obszarami o dużym rozdrobnieniu gospodarstw i wyższym udziale ludności
zatrudnionej w rolnictwie, zamieszkującej tereny wiejskie.
Od przystąpienia Polski do Unii Europejskiej (2004 r.) nastąpił duży wzrost
eksportu produktów rolnych do krajów Europy Zachodniej, w których uważane
są one za pochodzące z produkcji w czystym środowisku. Spowodowało to duży
wzrost wartości eksportu produktów rolnych, a także znaczny wzrost stopnia
towarowości rolnictwa w naszym kraju. Przestrzenne zróżnicowanie tej cechy,
podobnie jak w przypadku zróżnicowania produktywności pracy, wiąże się dość
wyraźnie ze zróżnicowaniem struktury obszarowej gospodarstw.
O ile wysoki udział gospodarstw o dużej wartości produkcji towarowej rolnictwa (ryc. 6) odpowiada rozmieszczeniu dużych gospodarstw rolnych, to zróżnicowanie przestrzenne poziomu towarowości rolnictwa (wartości produkcji towarowej na 1 ha) wiąże się bardziej z poziomem kultury rolnej i specjalizacją
gospodarstw (por. Kulikowski 2013, s. 112–115 i ryc. 52).
106
Roman Kulikowski
Literatura
Budzyński F. 1990. Zróżnicowanie nakładów a produktywność ziemi w Polsce i w wybranych krajach
zachodnioeuropejskich. Wydawnictwo SGGW-AR, Warszawa.
Dąbrowski P. 1977. Przestrzenne zróżnicowania produkcji towarowej rolnictwa w Polsce (1960–
1979). Studia KPZK PAN, 56.
Kulikowski R. 1980. Przestrzenne zróżnicowanie produkcji rolniczej w Polsce. Biuletyn informacyjny
IGiPZ PAN, 31.
Kulikowski R. 1982. Przestrzenne zróżnicowania produkcji rolniczej w Polsce. Przegląd Geograficzny,
54, 4: 475–497,
Kulikowski R. 2003. Syntetyczne metody badań produktywności i towarowości rolnictwa. Zastosowania w badaniach geograficznych w Polsce. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 187.
Kulikowski R. 2005. Działalność i źródła dochodu indywidualnych gospodarstw rolnych w Polsce –
aspekty przestrzenne. Przegląd Geograficzny, 77, 4: 527–549.
Kulikowski R. 2009. Zmiany i przestrzenne zróżnicowanie produkcji rolnej w Polsce. Studia Obszarów Wiejskich, 17: 141–155.
Kulikowski R. 2013. Produkcja i towarowość rolnictwa w Polsce. Przemiany i zróżnicowania przestrzenne po II wojnie światowej. Prace Geograficzne, 241.
Kulikowski R., Szyrmer J. 1978. Produktywność, towarowość i struktura produkcji rolnej. [W:] J.
Kostrowicki (red.), Przemiany struktury przestrzennej rolnictwa Polski 1950–1970. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 127: 360–427.
Szczęsny R. 1992. Produktywność ziemi w rolnictwie indywidualnym w Polsce, przestrzenne zróżnicowanie i przemiany w latach 1938–1988. Zeszyty IGiPZ PAN, 7: 1–25.
Szyrmer J. 1980. Przemiany struktury przestrzennej produkcji towarowej rolnictwa indywidualnego
w latach 1960–1070. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 134.
Productivity and commercialization of Polish agriculture
Abstract: The statistical data of this study has been taken from Local Base Bank of Central Statistical Office and Statistical Yearbook of Agriculture 2012. The aims of research described here were
to investigate spatial differentiation across the country productivity and commercialization of Polish
agriculture. The results of these study showed significant differentiation of land productivity (chapter
2, fig. 1) and labour productivity (chapter 3, fig. 2 and 3). The chapter 4 is devoted to investigate the
commercialization of agriculture (see fig. 4 and 5) with additional attention to analyze of degree of
commercialization (fig. 6) and the level of commercialization (fig. 7).
Key words: Land productivity, Labor productivity, degree of commercialization, level of commercialization, spatial diversification
Adam Mickiewicz University, Institute of Socio-Economic Geography and Spatial
Management, Poznań, Poland
Intensity of agricultural production
organisation in Poland
Abstract: This article presents changes in the intensity of agricultural production organisation that have taken place after Poland’s accession to the European Union. The research
was conducted at the scale of poviats on the basis of data from Agricultural Censuses taken
in the years 2002 and 2010. What largely determined changes in the intensity of agricultural production organisation were organisational-economic rather than natural conditions.
The changes further increased the polarisation of crop and animal production in the country. The range of those changes was considerable, especially in animal production.
Key words: crop production, animal production, intensity, agriculture, Poland
Introduction
Poland’s accession to the European Union in 2004 and adoption of its Common
Agricultural Policy has brought about fundamental changes in the country’s agriculture, both in economic and spatial terms. The level and structure of agricultural production depends on natural conditions, but the changes observed over
the years 2002–2010 were largely due to financial intervention. The Common
Agricultural Policy puts more emphasis on sustainable agriculture, innovations,
market studies, and a system of support for all developing agricultural holdings.
The switching of agricultural development to technologies favourable to the
conservation of natural features and improvement of the environment by the application of good farming practices has translated into regional differences in the
use of productive potential. By adjusting production to natural and organisational-technical conditions as well as choosing a technology the intensity of which
is suited to its situation, a farm has the possibility to improve its efficiency and
attain a specified level of income (Krasowicz et al. 2007).
Each region has its own specific features and pursues its own strategy of agricultural development expressed in the relations between the intensity of organisation and the intensity of farming. The intensity of farming is defined as labour
and capital inputs; the intensity of agricultural production organisation, as labour
108
and capital inputs per unit area; it is an index of the development of agricultural
space. Poland’s short membership of the EU and inclusion in the Community’s
financial support for agriculture through direct payments and a variety of programmes for the years 2004–2006 and 2007–2013, has brought about changes
in the level of intensity of agricultural production organisation in some voivodeships, in both crop and animal production.
This paper seeks to determine regional differences in the intensity of agricultural production organisation and the changes that have occurred in it since
Poland’s accession to the EU. The intensity was assumed to follow from the
structure of farmland use and from stocking rates of animals.
The intensity of agricultural production organisation, by voivodeship and by
poviat, was established on the basis of Agricultural Census data from the years
2002 and 2010. 2002 was not only the reference year for the study of changes in
intensity, but also of the adjustment of Polish agriculture to a market economy.
To analyse the intensity of agricultural production organisation, use was made
of the point method designed by Kopeć (1987) that relies on labour-intensity
determinants for individual groups of crops and animals. The intensity of agricultural production organisation is the sum of the intensities of crop and animal production organisation. The intensity of crop production organisation is
established on the basis of the proportion of field crops, orchards, meadows and
pastures in the structure of farmland and their respective labour-intensity determinants. The intensity of animal production organisation is calculated on the
basis of stocking rates of individual groups of animals converted into livestock
units and their respective labour-intensity determinants.
The level of the intensity of agricultural production organisation is expressed
using the following intervals of values of the coefficient:
–– extensive: under 200 points,
–– weakly intensive: 200–250 points,
–– moderately intensive: 250–300 points,
–– very intensive: 300–350 points,
–– highly intensive: over 350 points.
To determine the intensity of crop and animal production organisation, the
same scale was adopted, but the limits of the coefficient were smaller by half. In
spite of some methodological reservations, this has so far been the only synthetic
measure applicable in this type of research on spatial differences in agriculture.
Studies of the intensity of agricultural production organisation relying on the
method worked out by Kopeć have been made by many geographers and agricultural economists, including Uliszak (1988), Jędryczka (Kacprzak) (1998), Krasowicz
and Nieściór (2004), Kopiński (2009), Polna (2009) and Kołodziejczak (2010).
Intensity of crop production organisation
A characteristic feature of the production of crops in Poland is regional differences in their structure, intensity of organisation, yield volume, and proportion of
Intensity of agricultural production organisation in Poland
109
cash crops produced. While the crop structure is controlled primarily by natural
conditions, the changes observed in this respect over the study period were mostly induced by factors related to the EU’s Common Agricultural Policy. After
2004 there were significant changes in the basic proportions of crops grown on
arable land. Between 2002 and 2010, the total crop area dwindled from 10.8 to
10.4 million ha, or by 3.1%, which was largely due to a substantial drop in the
number of farms engaged in crop production. Farmers preferred those lines of
crop production that required small financial inputs and were included in the EU
payment schemes. The effect on the crop structure and farming systems adopted
was especially readily visible in the least favoured areas. The expansion of the
area under rape was primarily due to the size structure of farms (it is hard to
organise the production of rape on small farms correctly), and to a drop in the
area of fallow land, which was sown to rape intended for energy-related purposes.
This situation had no significant influence on the organisation of crop production: its level was weakly intensive in 2002 and remained so in 2010. What had
a stabilising effect on the coefficient of the intensity of crop production organisation was the high proportion of cereals in the crop structure, oscillating around
70% over the entire study period (Kopiński 2009).
In 2002, the values of the coefficient defining the level of crop production
varied between 87.4 points in Warmia-Mazuria and Lubuska Land to 137.5
points in Kujavia-Pomerania (Table 1). Lubuska Land, Subcarpathia, Podlasie,
Warmia-Mazuria and West Pomerania were voivodeships where the level was
extensive and cereals were grown at a large scale, while in Kujavia-Pomerania,
Table 1. Intensity of crop production organisation in Poland in 2002 and 2010
Year
Voivodeship
coefficient
Lower Silesia
115.53
Kujavia-Pomerania 137.46
125.25
Lublin
87.48
Lubuska Land
116.85
Łódź
Małopolska
117.95
115.99
Mazovia
131.18
Opole
99.81
Subcarpathia
Podlasie
99.64
Pomerania
105.30
100.24
Silesia
Świętokrzyska Land 126.52
Warmia-Mazuria
87.41
130.88
Wielkopolska
95.41
West Pomerania
Poland
113.71
2002
level
Changes
in coefficient
weakly intensive
moderately intensive
weakly intensive
weakly intensive
weakly intensive
weakly intensive
weakly intensive
extensive
extensive
weakly intensive
extensive
weakly intensive
extensive
weakly intensive
weakly intensive
weakly intensive
+
–
–
+
+
+
–
+
–
–
+
–
–
+
–
+
–
2010
level
weakly intensive
extensive
weakly intensive
weakly intensive
weakly intensive
extensive
extensive
weakly intensive
weakly intensive
extensive
extensive
weakly intensive
coefficient
122.97
133.24
115.85
100.53
117.58
118.60
112.51
138.47
91.26
87.19
107.81
98.35
121.37
88.22
123.08
110.98
112.35
+ growth
– decline
Source: own calculations on the basis of the Central Statistical Office data.
110
Opole, Wielkopolska, Lublin and Świętokrzyska Land the level of organisation
of crop production was moderate. By 2010 the situation had improved: in half
the voivodeships the coefficient of intensity had increased, with Lubuska Land
and West Pomerania moving from an extensive to a weakly intensive level. This
growth in intensification in those voivodeships was recorded primarily on large
farms and was caused by a variety of factors. An important role among them was
played by mineral and organic fertilisation as well as mechanisation, because
farm owners used the financial support obtained to buy tractors and farming
machines, and often devoted direct payments to the purchase of fertilisers or
pest control products. A drop in the level of intensity from moderate to weak was
recorded in the voivodeships of Lublin, Świętokrzyska Land and Wielkopolska,
while in Silesia it declined from weakly intensive to extensive.
Over the study period, there were changes in the level of organisation of crop
production at the scale of poviats. In 2002 this coefficient ranged from 57.3 points
in Ustrzyki Dolne poviat (Subcarpathia) to 206.7 points in Sandomierz poviat
(Świętokrzyska Land); and in 2010, from 56.3 points in Skarżysko-Kamienna
poviat (Świętokrzyska Land) to 235.3 points in Proszowice poviat (Małopol
ska). The organisation of crop production was highly intensive in the poviats
of Sandomierz, Kazimierza Wielka (Świętokrzyska Land), Grójec (Mazovia) and
Proszowice (Małopolska), engaged in wide-scale orcharding (Fig. 1). In the poviats of Western Warsaw (Mazovia) and Łęczyca (Łódź), where field vegetables
predominate, a drop in the level was recorded, from highly to very intensive.
Fig. 1. Intensity of crop production organisation in Poland in 2002 and 2010
111
In the voivodeships of Podlasie and Subcarpathia, there was an increase in the
number of poviats at an extensive level of organisation of crop production. This
was due to their large resources of fallow land and to a high concentration of
technologically similar crops supplying material for animal fodder and for industry. In most poviats of Lubuska Land, West Pomerania and Pomerania, their level
of organisation of crop production turned from extensive to weakly intensive.
In those poviats it is still relatively easy to switch to ecological ways of farming
(Kołodziejczak 2010). A rise in the value of the coefficient of intensity, and thus
a change from a weakly to a moderately intensive level, was recorded in the po
viats of Wielkopolska and Opole voivodeships. This was due to a larger acreage
of rape cultivation, which led to a crop monoculture and to greater intensification
through inputs of industrial origin.
In the opinion of Głębocki (2007), changes in field-crop production do not
always go in a desired direction, with individual farms often looking after shortterm interests of their own. An example is the predominance of cereals (because
of the ease and low costs of cultivation) over the remaining crops, of practically
secondary significance. A decline in the numbers of cattle and sheep caused a loss
of interest in the production of meadows and pastures as the cheapest source of
forage; a smaller role is also played by fodder plants.
Intensity of animal production organisation
Since 2002, and especially after Poland’s accession to the EU and the introduction of limits on milk production, livestock numbers have stabilised, but one can
note polarisation and concentration of animal production over the study period.
The animal stocking rate is an important measure of the intensity of animal production organisation.
In 2002 the level of organisation of animal production in Poland was weakly
intensive and had not changed significantly by 2010, although the national value
of the coefficient fell by 4.8 points (Table 2).
In 2002 the regional values of the coefficient ranged from 41.98 points (West
Pomerania) to 172.67 points (Wielkopolska). Clearly dominant was the extensive
level of organisation of animal production because in some regions there was
a rise in the number of farms with no livestock, engaged exclusively in crop production. A weakly intensive level of animal production was found in Małopolska
and Łódź, Mazovia and Kujavia-Pomerania showed moderate intensity, while the
level was high in Wielkopolska and Podlasie, both specialising in dairy cattle and
Wielkopolska additionally in pig husbandry.
What accelerated the adjustment of sanitary and veterinary conditions in agricultural holdings to EU standards was the process of the concentration of the
husbandry of slaughter animals and dairy cattle, which caused small farms to give
up keeping a few cows.
In 2010, the level of organisation of animal production was still extensive
in Lower Silesia, Lublin, Lubuska Land, Opole, Subcarpathia, Pomerania and
112
Table 2. Intensity of animal production organisation in Poland in 2002 and 2010
Year
Voivodeship
coefficient
Lower Silesia
59.43
85.10
Lublin
53.54
Lubuska Land
124.18
Łódź
Małopolska
115.03
128.86
Mazovia
97.08
Opole
82.18
Subcarpathia
Podlasie
152.49
92.62
Pomerania
100.38
Silesia
Warmia-Mazuria
86.10
172.67
Wielkopolska
41.98
West Pomerania
Poland
105.88
2002
level
Changes
in coefficient
extensive
weakly intensive
extensive
extensive
extensive
extensive
extensive
highly intensive
extensive
extensive
extensive
extensive
extensive
weakly intensive
–
–
–
–
+
–
+
–
–
+
–
–
–
+
–
+
–
2010
level
extensive
extensive
extensive
weakly intensive
weakly intensive
extensive
extensive
very intensive
extensive
weakly intensive
extensive
extensive
very intensive
extensive
weakly intensive
coefficient
35.72
121.15
74.89
45.66
127.49
85.30
132.63
76.89
55.80
178.35
75.85
88.74
84.33
93.68
147.06
53.21
101.08
+ growth
– decline
Świętokrzyska Land, although their values of the coefficient fell. In three voivodeships the level had changed: in Kujavia-Pomerania from moderate to weakly intensive, and in Małopolska and Silesia from weakly intensive to extensive. Only
in five voivodeships was there an increase in the value of the coefficient, and only
two voivodeships changed their level of organisation of animal production: Łódź,
from weakly to moderately intensive, and Podlasie, from very to highly intensive.
In the poviat system, the organisation of animal production did not undergo
any major changes over the study period. In both 2002 and 2010 its level was
found to be extensive in nearly half of non-municipal poviats (46.1% and 48.7%,
respectively; Fig. 2). The coefficient ranged from 27.3 points in Łobez poviat
(West Pomerania) to 300.8 points in Krotoszyn (Wielkopolska). The level was
highly intensive in the poviats of southern Wielkopolska as well as in Golub-Dobrzyń, Brodnica (Kujavia-Pomerania) and Nowe Miasto (Warmia-Mazuria), which
resulted primarily from intensive pig husbandry. In Gostyń, Leszno and Kościan
poviats (Wielkopolska), located on the Leszno Upland, their highly intensive
level was due not only to the husbandry of pigs, but also of dairy cattle. The
same level was found in areas of the concentration of cattle husbandry: in Kolno,
Zambrów and Wysokie Mazowieckie poviats (Podlasie), which are extensive permanent grasslands in the valleys of the Narew and Biebrza and their tributaries;
in Mława and Żuromin located on the Kurpie Plain and Sierpc in the Sierpienica
valley (Mazovia); in Aleksandrów Kujawski and Radziejów (Kujavia-Pomerania);
as well as in Mikołów, Pszczyna (Silesia) and Zakopane (Małopolska) in the south
of Poland. An extensive level was registered in the poviats of West Pomerania,
113
Fig. 2. Intensity of animal production organisation in Poland in 2002 and 2010
Lubuska Land, Lower Silesia and those located in the central part of Warmia-Mazuria; it was caused by changes produced by the economic transformation. After
the liquidation of state-owned farms and their restructuring, the new users (usually tenant farmers) as a rule did not engage in animal production. In poviats located in the eastern parts of Lublin and Subcarpathia voivodeships the extensive
level of the organisation of agriculture was due to the fact that farmers had given
up more labour-intensive animal husbandry, while in poviats in the central and
southern parts of Mazovia this resignation stemmed from intensive vegetable
and fruit farming (Głębocki 2005).
In 2010 the coefficient of the organisation of animal production varied between 8.1 points in Oława poviat (Lower Silesia) and 310.9 points in Drawsko
Pomorskie (West Pomerania). Drawsko Pomorskie improved its level from extensive in 2002 to highly intensive in 2010 as a result of the development of
industrial pig production. Over the study period, there was a further concentration in terms of the lines of animal production. The poviats in the southern part
of Wielkopolska still showed a highly intensive level of organisation, not only
because of their greatest concentration of pigstock, but also a large proportion
of dairy cows. In poviats located on the border between Kujavia-Pomerania and
Mazovia and in the north-western part of Podlasie, a highly intensive level was
a result of the greatest concentration of cattle numbers, especially dairy cows.
Those poviats specialise in the commercial production of milk relying on their
potential of permanent grassland and a network of well-organised milk-processing facilities. In turn, there was a drop in the number of poviats in which animal
114
production was weakly or moderately intensive. This extensification process embraced the areas of central and southern Poland (Polna 2009).
In spite of the increase in the concentration of animal husbandry, its level is
not a threat to the natural environment. Controls checking compliance with environmental protection rules, primarily on pig farms, and measures taken by local
government authorities restrain an excessive concentration of pig production.
Intensity of agricultural production organisation
In the whole of Poland, the level of agricultural production organisation did not
undergo any significant change between 2002 and 2010; despite an increase
in the value of the intensity coefficient, it remained to be weakly intensive
(Table 3). It was found that there were smaller differences among voivodeships
in the intensity of crop production organisation than in that of animal production
organisation. In 2002 there was a clear predominance of a weakly intensive level.
Regions at an extensive level formed a compact belt extending from Lower Silesia through Lubuska Land, West Pomerania and Pomerania to Warmia-Mazuria,
with Subcarpathia in the south-east falling out of this pattern. Kujavia-Pomerania
and Podlasie displayed a moderately intensive level, and Wielkopolska, a very
intensive one.
In 2010, six voivodeships: Lubuska Land, Łódź, Mazovia, Podlasie, WarmiaMazuria and West Pomerania, registered coefficient values higher than in 2002.
Table 3. Intensity of agricultural production organisation in Poland in 2002 and 2010
Year
Voivodeship
coefficient
Lower Silesia
174.96
210.35
Lublin
141.02
Lubuska Land
241.03
Łódź
Małopolska
231.88
244.84
Mazovia
228.26
Opole
181.99
Subcarpathia
Podlasie
252.12
Pomerania
197.92
200.61
Silesia
Warmia-Mazuria
173.51
303.55
Wielkopolska
137.39
West Pomerania
Poland
219.59
2002
level
Changes
in coefficient
extensive
extensive
extensive
weakly intensive
weakly intensive
weakly intensive
weakly intensive
extensive
extensive
extensive
weakly intensive
extensive
extensive
weakly intensive
–
–
–
+
+
–
+
–
–
+
–
–
–
+
–
+
–
2010
level
extensive
weakly intensive
extensive
weakly intensive
weakly intensive
weakly intensive
weakly intensive
extensive
extensive
weakly intensive
weakly intensive
extensive
very intensive
extensive
weakly intensive
coefficient
158.08
254.39
190.74
146.19
245.08
203.90
245.14
215.37
147.06
265.53
183.66
187.08
205.70
181.90
270.14
164.20
213.43
+ growth
– decline
115
Only in three voivodeships the level fell, from weakly intensive to extensive
in Lublin and Silesia, and from very to moderately intensive in Wielkopolska.
Wielkopolska and Kujavia-Pomerania stood out for their highest intensity of agricultural production organisation and high intensity of farming, while Lubuska
Land, West Pomerania, Pomerania and Warmia-Mazuria displayed high intensity
of farming but an extensive model of its organisation. This favours the development of conventional (industrialised) agriculture. In Lublin, Świętokrzyska Land
and Małopolska, readily visible is the effect of their agrarian structure on the low
intensity of agricultural production organisation, which gives them the possibility of applying ecological methods of production. Podlasie and Mazovia followed
a model of an intensive organisation of production, especially animal, while engaged in extensive farming (Kołodziejczak 2010).
As in the organisation of crop and animal production in the whole of Poland,
there were also differences in the organisation of agricultural production by poviat (Fig. 3). In 2002 the coefficient of organisation ranged from 26.7 points
in Łobez (West Pomerania) to 441.7 points in Krotoszyn (Wielkopolska), and
in 2010, from 97.1 points in Skarżysko-Kamienna (Świętokrzyska Land) to
437 points in Gostyń (Wielkopolska). In 2002 more than one-third (34.8%) of
non-municipal poviats showed an extensive level of agricultural production organisation; in 2010 their proportion grew to 40%. What determined it was primarily the line and scale of animal production. Over the study period, in poviats
located in south-western Wielkopolska (Gostyń, Krotoszyn and Rawicz) as well
Fig. 3. Intensity of agricultural production organisation in Poland in 2002 and 2010
116
as Żuromin in Mazovia, the organisation of agriculture was highly intensive. In
the Wielkopolska poviats of Grodzisk, Kościan, Leszno, Ostrów and Wolsztyn the
level dropped from highly to very intensive. In 2010 the group of poviats showing a highly intensive level of organisation of agriculture was joined by Wysokie
Mazowieckie and Zambrów (Podlasie), Łowicz (Łódź) and Drawsko Pomorskie
(West Pomerania). This was due to their very intensive and highly intensive levels of animal production organisation.
As to crop production, the level of the intensity of agricultural production
organisation is often determined by the regions’ natural conditions which force
them to choose such sectors as horticulture, fruit farming or the cultivation of
rape, sugar beets and hop. Poviats contrasting in their intensity levels concentrated primarily in the central and north-eastern as well as eastern and southern
parts of Poland. An extensive level of the organisation of agriculture was found
in poviats located in the western voivodeships as well as a substantial part of
Subcarpathia and Warmia-Mazuria, i.e. in areas with predominantly large farms
where a common development was a simplification of agricultural production by
expanding the area of cereals and giving up animal production.
Summing up
The existing regional differences in agricultural production in terms of the intensity of its organisation reflect phenomena and changes that took place in Poland
over the years 2002–2010. They mostly resulted from organisational-economic determinants and natural conditions, and further enhanced the polarisation of crop
and animal production in the country. Their range was considerable, especially
in animal production. A highly intensive and a very intensive level in both, 2002
and 2010, was found in regions showing relatively higher animal stocking rates
(Wielkopolska, Kujavia-Pomerania, Łódź, Mazovia, Podlasie), while a decline in
livestock numbers was recorded in the poviats of south-eastern Poland with their
large proportion of small-sized and subsistence farms. Those major changes in
livestock numbers were also reflected in the level of organisation of crop production. Owing to changes in the feeding system of pigs, there was a serious fall in
the importance of potatoes as fodder and an increase in the demand for cereals
and maize, while the proportion of fodder plants grown on arable land was noted
in regions with large concentrations of dairy cattle husbandry. What significantly
influenced the level of organisation of crop production was the structure of industrial crops. A consequence of those changes was a great simplification of the crop
structure, and hence also of the intensity of crop production organisation. After
Poland’s accession to the EU, there was an increase in the area of land sown to rape
and common agrimony. The liquidation of sugar factories caused the share of sugar
beets to dwindle in the crop structure and their cultivation to concentrate on larger
commercial farms in the poviats of Kujavia-Pomerania, Wielkopolska and Opole.
In the future, one might expect a certain stabilisation of the scale of phenomena, which follows from the 2014–2020 perspective of financing agriculture in
117
Poland. The readily visible processes of concentration and polarisation in both,
crop and animal production can further deepen regional differences in the intensity of agricultural production organisation in the country.
Translated by Maria Kawińska
References
Głębocki B. 2005. Produkcja zwierzęca – rozwój i przestrzenne jej rozmieszczenie (Animal production – its development and spatial distribution). [In:] B. Głębocki (ed.), Struktura przestrzenna
rolnictwa Polski u progu XXI wieku. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, pp. 219–309.
Głębocki B. 2007. Rolnictwo (Agriculture). [In:] H. Rogacki (ed.), Geografia społeczno-gospodarcza
Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, pp. 185–271.
Jędryczka (Kacprzak) E. 1998. Intensywność organizacji produkcji roślinnej i kierunki użytkowania
gruntów ornych w Polsce w latach 1988–1996 (Intensity of crop production organisation and uses
of arable land in Poland in the years 1988–1996). [In:] J.J. Parysek, H. Rogacki (eds), Przemiany
społeczno-gospodarcze Polski lat dziewięćdziesiątych. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań,
pp. 91–97.
Kołodziejczak A. 2010. Modele rolnictwa a zróżnicowanie przestrzenne sposobów gospodarowania
w rolnictwie polskim (Models of agriculture and spatial differences in the farming systems in
Poland). Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Kopeć B. 1987. Intensywność organizacji w rolnictwie polskim w latach 1960–1980 (Intensity of
agricultural production organisation in Polish agriculture over the years 1960–1980). Rocz. Nauk
Rolniczych, G 84(1): 7–27.
Kopiński J. 2009. Regionalne zróżnicowanie intensywności organizacji produkcji rolniczej w Polsce
(Regional differences in the intensity of agricultural production organisation in Poland). Studia
i Raporty IUNG-PIB, 15: 37–49.
Krasowicz S., Nieściór E. 2004. Regionalne zróżnicowanie intensywności organizacji produkcji rolnej
w Polsce (Regional differences in the intensity of agricultural production organisation in Poland).
Acta Agraria et Silvestria, 43 (1): 131–141.
Krasowicz S., Kuś J., Jankowiak J. 2007. Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania funkcjonowania
gospodarstw rolniczych o różnych kierunkach produkcji w aspekcie rozwoju zrównoważonego
(Economic-organisational conditions of the operation of agricultural holdings engaged in different lines of production in terms of sustainable development). Studia i Raporty IUNG-PIB, 7:
55–76.
Polna M. 2009. Intensywność organizacji rolnictwa w Polsce w latach 1996–2002 (Intensity of agricultural production organisation in Poland in the years 1996–2002). Journal of Agribusiness and
Rural Development, 2(12): 157–165.
Uliszak R. 1988. Przemiany w poziomie intensywności rolnictwa Unii Europejskiej w latach 1975–
1993 (Changes in the level of the intensity of EU agriculture in the years 1975–1993). Prace
Geograficzne, XVII (198): 77–97.
Intensywność organizacji rolnictwa w Polsce
Zarys treści: W artykule przedstawiono zmiany, jakie zaszły w intensywności organizacji rolnictwa
po akcesji Polski do UE. Badania wykonano w skali powiatów na podstawie danych z Powszechnych
Spisów Rolnych przeprowadzonych w latach 2002 i 2010. O zmianach intensywności organizacji rolnictwa zadecydowały bardziej uwarunkowania organizacyjno-ekonomiczne niż warunki przyrodnicze.
Zmiany poziomu intensywności organizacji rolnictwa w badanym okresie pogłębiły proces polaryzacji
produkcji roślinnej i zwierzęcej w kraju. Zakres zmian w organizacji intensywności w produkcji rolnej
był znaczny, zwłaszcza w zakresie produkcji zwierzęcej.
Słowa kluczowe: produkcja roślinna, produkcja zwierzęca, intensywność, rolnictwo, Polska
Ewa Kacprzak
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej
Funkcjonowanie klastrów rolnożywnościowych na ekologicznym rynku
rolnym w Polsce
Zarys treści: W artykule oceniono poziom rozwoju ekologicznych klastrów rolno-spożywczych w kontekście potencjału polskiego rolnictwa ekologicznego, przetwórstwa ekologicznych płodów rolnych i dystrybucji żywności wyprodukowanej metodami ekologicznymi. Stwierdzono, że pomimo obserwowanego w Polsce w pierwszym dziesięcioleciu
XXI w. wzrostu zainteresowania klasteringiem i rosnącej liczby klastrów oraz intensywnego rozwoju rolnictwa ekologicznego, klastry rolno-żywnościowe skupiające podmioty
związane z produkcją żywności ekologicznej mają marginalne znaczenie. Na początku
2014 r. istniały jedynie dwa: klaster Dolina Ekologicznej Żywności oraz klaster Kujawsko-Pomorski Oddział Stowarzyszenia Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi „Ekoland”. Ocena funkcjonowania tych klastrów jednoznacznie wskazuje, że proces
budowy ekologicznych klastrów rolno-żywnościowych w Polsce dopiero się rozpoczyna
i obecnie klastering jedynie w bardzo niewielkim stopniu wykorzystuje potencjał polskiego rolnictwa ekologicznego.
Słowa kluczowe: klastry rolno-żywnościowe, rolnictwo ekologiczne, żywność ekologiczna
Wprowadzenie
Koncepcję klastrów zapoczątkował Porter (1998, 2001), który definiował klaster jako geograficzną koncentrację wzajemnie powiązanych firm (wyspecjalizowanych dostawców, jednostek usługowych, firm działających w pokrewnych
sektorach i związanych z nimi instytucji, np. uniwersytetów) reprezentujących
określone dziedziny, konkurujących i współpracujących ze sobą. Pojęcie to jest
nadal dyskutowane i funkcjonuje wiele definicji klastrów. Podobnie rzecz się ma
z polityką wpierania klastrów – jest bardzo różnorodna pod względem formy i zakresu. W ostatnich latach OECD rozwija koncepcję polityki rozwoju gospodarczego opartego na klastrach (cluster-based economic development policy). Zwraca uwagę, że klastry są ważnym źródłem innowacji i konkurencyjności również
na poziomie lokalnym. Pomagają one przedsiębiorstwom sprostać wyzwaniom
120
Ewa Kacprzak
międzynarodowej konkurencji, lecz aby tak było, niezbędna jest polityka wsparcia
tego typu inicjatyw dostosowana do lokalnych potrzeb (Potter, Miranda 2009).
Charakterystyczną cechą struktury branżowej polskich klastrów, podobnie jak
w wielu krajach europejskich, jest duża różnorodność. Funkcjonują zarówno klastry związane z działalnością wytwórczą, jak usługową. Reprezentują one sektor
tradycyjny oraz ten najbardziej nowoczesny. Do sektora tradycyjnego zalicza się
m.in. klastry rolno-żywnościowe, które tworzone są przez podmioty funkcjonujące w sektorze rolno-żywnościowym. Ten rodzaj klastrów stał się przedmiotem
badań ekonomistów (Figiel i in. 2011, 2012, 2013). W polskiej geografii rolnictwa klastry rolno-żywnościowe nie doczekały się jak dotąd żadnego syntetycznego opracowania.
Celem artykułu jest ocena poziomu rozwoju ekologicznych klastrów rolno-spożywczych w Polsce w odniesieniu do potencjału krajowego rolnictwa ekologicznego, przetwórstwa ekologicznych płodów rolnych oraz dystrybucji żywności
wyprodukowanej metodami ekologicznymi.
Obiektami badań szczegółowych były dwa klastry związane z rolnictwem ekologicznym: klaster Dolina Ekologicznej Żywności (woj. lubelskie) oraz klaster
Kujawsko-Pomorski Oddział Stowarzyszenia Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi „Ekoland” (woj. kujawsko-pomorskie). Analizując ich funkcjonowanie, zastosowano case study. Z metody tej często korzysta się, badając
klastry (m.in. Bergman, Feser 1999). Informacje zbierano za pomocą wywiadów
przeprowadzonych z przedstawicielami klastrów, tzw. koordynatorami klastrów.
W przypadku klastra Kujawsko-Pomorski Oddział Stowarzyszenia Producentów
Żywności Metodami Ekologicznymi „Ekoland” konieczne było przeprowadzenie
wywiadów z jego członkami oraz z przedstawicielem Zarządu Głównego Stowarzyszenia Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi „Ekoland”.
Wśród wykorzystanych materiałów istotne znaczenie miały również informacje uzyskane z Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości oraz zamieszczone
na stronach internetowych badanych klastrów. Oceniając potencjał polskiego rolnictwa ekologicznego oraz poziom rozwoju przetwórstwa i dystrybucji ekologicznych produktów rolnych, korzystano z materiałów Eurostatu, Forschungsinstitut
für biologischen Landbau, Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a także Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych.
Uwarunkowania rozwoju ekologicznych klastrów rolno-spożywczych
W Polsce istnieją długie tradycje niektórych form współpracy, np. spółdzielni,
jednak w warunkach gospodarki rynkowej ich znaczenie malało. Wraz z akcesją
do UE pojawiła się możliwość wykorzystania środków finansowych na budowę
klastrów, które mają na celu pobudzenie rozwoju gospodarczego.
Od kilku lat w Polsce obserwuje się systematyczny wzrost liczby klastrów i inicjatyw klastrowych. Ich rozmieszczenie jest silnie zróżnicowane przestrzennie
Funkcjonowanie klastrów rolno-żywnościowych na ekologicznym rynku rolnym w Polsce 121
(ryc. 1). Liderami są województwa: mazowieckie, wielkopolskie i małopolskie.
Najwięcej klastrów (po 15) funkcjonuje w województwach wielkopolskim i śląskim. Jednak zdaniem Kowalskiego (2013): „W wielu przypadkach, mimo odwoływania się do koncepcji klastra i stosowania tego słowa w swojej nazwie, realne
funkcjonowanie tych inicjatyw znacznie odbiega od założeń teoretycznego modelu zaproponowanego przez M.E. Portera i możemy mówić jedynie o próbach
formowania struktur klastrowych”.
Powstanie i dalszy rozwój klastra determinowany jest wieloma czynnikami.
Mikołajczak i in. (2009) wymienili wśród nich: uwarunkowania historyczne (tradycje w danej branży), geograficzne (położenie geograficzne, zasoby naturalne),
ekonomiczne (m.in. wiedza, doświadczenie, działalność naukowo-badawcza),
polityczne (wspieranie regionalnej specjalizacji). Zdaniem Figla i in. (2011) kluczowe uwarunkowania zainicjowania działalności i rozwoju klastrów rolno-żywnościowych w Polsce to uwarunkowania ekonomiczne (podażowe, popytowe,
strukturalne) oraz instytucjonalne (w tym polityka oparta na klastrach). Bariery rozwoju krajowych klastrów według Kowalskiego (2013) należy podzielić na:
kulturowe, ekonomiczno-finansowe, infrastrukturalne, prawne i strukturalno-organizacyjne. Zwraca on również uwagę na fakt, że uznawanie za najpoważniejszą barierę finansów jest błędem. Uważa, że dużo ważniejsze są „(…) bariery kulturowe, przede wszystkim niska skłonność do współpracy i zakorzeniona
w polskim społeczeństwie nieufność wobec współobywateli”.
Ryc. 1. Klastry i inicjatywy klastrowe w Polsce według województw w 2013 r.
Źródło: opracowano na podstawie danych PARP (http://www.pi.gov.pl/PARP/data/klastry/index.
html).
122
Ewa Kacprzak
Potencjał rolnictwa ekologicznego, przetwórstwa
i dystrybucji ekologicznych produktów rolnych
Podstawę dla rozwoju ekologicznych klastrów rolno-żywnościowych stanowi rolnictwo ekologiczne i jego otoczenie. W Polsce rolnictwo ekologiczne ma coraz
większe znaczenie. W latach 2003–2011 powierzchnia ekologicznych gruntów
rolnych zwiększyła się niemal dwunastokrotnie (roczne przybywało średnio ok.
80 tys. ha) i obecnie rolnictwo ekologiczne gospodaruje na 662 tys. ha – 6 miejsce
w Europie (ryc. 2). W efekcie ten rodzaj gruntów zajmuje w Polsce 4,1% wszystkich użytków rolnych. Warto podkreślić, że w 2011 r. Polska znalazła się w grupie państw cechujących się największym wzrostem powierzchni ekologicznych
gruntów rolnych – uplasowała się na 6 miejscu na świecie (The World of Organic
Agriculture – Statistics and Emerging Trends 2012). Wzrostowi powierzchni towarzyszył wzrost liczby ekologicznych producentów rolnych (ryc. 3). W latach
1997–2011 ich liczba zwiększyła się z 324 do ponad 23 tys. Średnia powierzchnia
gospodarstwa ekologicznego jest znacznie większa niż w przypadku gospodarstw
konwencjonalnych i wynosi 25,8 ha.
Polska to kraj, w którym potencjał rolnictwa ekologicznego jest mocno
zróżnicowany regionalnie. W trzech województwach (warmińsko-mazurskim
– 16,3%, zachodniopomorskim – 19,8%, podlaskim – 10,4%) znajduje się aż
46,5% powierzchni ekologicznych gruntów rolnych. Równocześnie ponad ¼
ekogospodarstw funkcjonuje w dwóch województwach: warmińsko-mazurskim
(12,9%) i zachodniopomorskim (13,1%). W strukturze ekologicznych użytków
rolnych w 2010 r. w Polsce 44,4% zajmowały grunty orne, duże znaczenie miały
Ryc. 2. Powierzchnia ekologicznych użytków rolnych w Polsce w latach 2003–2011
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Inspektoratu Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych.
też łąki i pastwiska (42,3%). Udział sadów wynosił 13,3%. Wśród roślin uprawnych na pierwszym miejscu pod względem zajmowanego areału znajdowały
się rośliny uprawiane na pasze (20,6% użytków rolnych), a na drugim zboża
(19,6%). Polscy ekologiczni producenci rolni częściej decydują się na prowadzenie produkcji roślinnej. W 2009 r. 63,3% producentów rolnych prowadziło
gospodarstwa zajmujące się wyłącznie produkcją roślinną. Z kolei 36,7% ekoproducentów rozwijało zarówno produkcją roślinną, jak i zwierzęcą. Niestety
nie jest możliwe określenie całkowitej skali produkcji ekologicznych produktów
rolnych. Oficjalne statystyki podają jedynie, że w 2010 r. wyprodukowano 376,3
hektolitra mleka krowiego, 37,8 ton przetworów z owoców i warzyw (Raport...
2011). Brak danych wynika z faktu, że krajowe przepisy nie obligują gospodarstwa do wykazywania produkcji.
Z roku na rok wzrasta wartość sprzedanych produktów ekologicznych na rynku krajowym (2010 r. – 57 mln euro). W Polsce popyt na ekologiczne artykuły
rolno-spożywcze jest jeszcze stosunkowo niewielki. W znacznej mierze jest on
determinowany przez ich cenę (wyższą od ceny produktów wyprodukowanych
przez rolnictwo konwencjonalne), ograniczoną dostępność oraz zbyt małą różnorodność asortymentową. W Polsce produkty ekologiczne są droższe od tych
wyprodukowanych metodami konwencjonalnymi – średnio o 20–30%. Badania
wykazały, że różnica bywa bardzo duża (szczególnie w przypadku mięsa) i cena
produktu ekologicznego jest wówczas nawet dwukrotnie wyższa od jego odpowiednika wyprodukowanego przez rolnictwo konwencjonalne. Mała dostępność
i jeszcze nieurozmaicony asortyment żywności ekologicznej to typowa cecha
rynków krajów Europy Środkowej i Wschodniej (Łuczka-Bakuła, Smoluk 2006).
Ryc. 3. Gospodarstwa ekologiczne w Polsce w latach 1997–2011
124
Ewa Kacprzak
W 2010 r. roczne wydatki przeciętnego Polaka na żywność wyprodukowaną metodami ekologicznymi wynosiły jedynie 1,5 euro na mieszkańca.
Przetwórstwo ekologicznych produktów rolnych znajduje się w Polsce w początkowej fazie rozwoju. Mimo że wzrasta liczba przetwórni, to nadal poziom
rozwoju polskiego przetwórstwa ekologicznego jest niski. W 2011 r. przetwórstwem ekologicznym zajmowało się 312 podmiotów (ryc. 4). Ich rozmieszczenie cechuje się bardzo silnym zróżnicowaniem przestrzennym. Zakłady koncentrują się w województwach mazowieckim, wielkopolskim i lubelskim (tab. 1).
Lokalizacja ekoprzetwórni ma zarówno charakter rynkowy (aglomeracje), jak
i surowcowy (Kacprzak 2011). Najczęściej przetwórnie ekologiczne zajmowały
się przetwarzaniem owoców i warzyw (32,4%), produkcją tzw. innych artykułów
rolno-spożywczych (32,1%) oraz produkcją związaną z przemiałem zbóż – 19,4%
(Raport... 2011).
W Polsce, podobnie jak we wszystkich krajach Europy Środkowo-Wschodniej,
system dystrybucji żywności ekologicznej dopiero jest budowany i znajduje się
w początkowej fazie rozwoju. Największe znaczenie ma sprzedaż bezpośrednia
(66%) i poprzez sklepy specjalizujące się w sprzedaży żywności ekologicznej
(27%), które zlokalizowane są w dużych miastach (Václavik, Szeremeta 2008,
Żakowska-Biemans 2008). Znaczenie sprzedaży bezpośredniej wzrosło i pojawiły
się jej nowe formy w momencie, gdy rozpowszechnił się Internet. Ekologiczne
produkty rolne można nabyć bezpośrednio od producenta m.in. w jego gospodarstwie, na okolicznościowych jarmarkach i kiermaszach, na targowiskach, poprzez stronę internetową gospodarstwa. Przybywa też gospodarstw stosujących
sprzedaż z dostawą bezpośrednio do domu „door to door”. Targowiska to jedna
Ryc. 4. Liczba przetwórni ekologicznych w Polsce w latach 2003–2011
z najstarszych form handlu. Jednak dopiero w 2010 r. powstał w Warszawie
Biobazar, czyli pierwszy targ z bogatą ofertą ekologicznych produktów rolnych.
Z czasem zaczęto realizować tego typu inwestycje w innych dużych ośrodkach
miejskich (np. w Poznaniu Tygiel, Zielony Rynek). Wśród nowych form sprzedaży bezpośredniej pojawiły się kooperatywy spożywcze. W Polsce działalność
kooperatyw ogranicza się do największych miast – Warszawy (3 kooperatywy),
Gdańska, Poznania, Łodzi, Katowic. Głównym celem ich działania jest wspólne kupowanie produktów bezpośrednio w ekologicznym gospodarstwie rolnym.
Drugim podstawowym kanałem zbytu żywności ekologicznej są sklepy specjalistyczne z żywnością ekologiczną (tzw. „zdrowej żywności” = żywność dla diabetyków, alergików, wegetarian, zwolenników ekologicznych metod produkcji
żywności). W 2009 r. funkcjonowało około 500 sklepów, które oferowały produkty ekologiczne (Zientek-Varga 2009). Ich lokalizacja jest typowo rynkowa –
zazwyczaj znajdują się w dużych miastach, m.in. w Warszawie 40–50, Poznaniu
15–20. Mankamenty działalności sklepów specjalistycznych to przede wszystkim
niski udział polskich produktów (szczególnie tych przetworzonych) oraz mała
Tabela 1. Potencjał przetwórstwa ekologicznego w Polsce według województw w latach
2004 i 2010
Powierzchnia
ekologicznych
UR na jedną przetwórnię
Przetwórnie ekologiczne
Województwa
2004
liczba
2010
%
liczba
2004
2010
%
ha/1 przetwórnię
Ekologiczne
gospodarstwa
rolne na jedną
przetwórnię
2006
2010
liczba/1 przetwórnię
Dolnośląskie
2
3,6
10
3,8
4394,5
4107,0
99,0
123,2
Kujawsko-pomorskie
6
10,9
13
4,9
286,6
585,2
14,8
25,2
Lubelskie
8
14,5
34
12,9
713,2
1042,7
49,4
57,6
Lubuskie
0
0,0
5
1,9
0,0
8062,3
0,0
169,2
Łódzkie
4
7,3
14
5,3
298,9
511,4
17,8
29,4
Małopolskie
2
3,6
23
8,7
3813,2
801,9
348,0
92,9
Mazowieckie
8
14,5
45
17,0
759,4
787,0
54,3
42,7
Opolskie
1
1,8
2
0,8
446,7
1051,6
26,0
37,5
Podkarpackie
3
5,5
22
8,3
3570,5
1480,6
143,3
96,9
Podlaskie
3
5,5
6
2,3
1287,8
7209,4
69,0
338,7
Pomorskie
0
0,0
12
4,5
0,0
1979,0
0,0
53,8
Śląskie
2
3,6
11
4,2
243,3
360,4
23,5
19,9
Świętokrzyskie
3
5,5
10
3,8
1664,9
1342,8
182,3
124,8
3
5,5
8
3,0
3165,5
10221,7
81,3
285,6
Wielkopolskie
4
7,3
33
12,5
1204,0
903,3
17,5
22,5
Zachodniopomorskie
6
10,9
16
6,1
2120,8
6747,5
29,3
150,9
55
100,0
264
100,0
1504,2
1985,1
68,4
78,1
Polska
126
Ewa Kacprzak
różnorodność produktów (najbardziej rozpowszechnione są produkty roślinne,
znacznie rzadziej oferowane jest mięso). Warto wspomnieć, że powstają pierwsze sieci sklepów oferujących produkty ekologiczne, np. Organic Farma Zdrowia
(33 sklepy stacjonarne, w tym 19 w Warszawie, sklep internetowy) czy też Vita
Natura (2 sklepy stacjonarne, sklep internetowy, hurtownia, przetwórstwo). Na
coraz większą skalę żywność ekologiczna wprowadzana jest także przez sklepy
konwencjonalne. Sklepy wielkopowierzchniowe zarówno polskich sieci, np. Piotr
i Paweł, niektóre sklepy PSS, jak i zagranicznych, np. Tesco, Auchan, Real, zrobiły to dopiero w XXI w. W 2002 r. żywność ekologiczna (głównie warzywa)
pojawiła się w sklepach Tesco. Jednak inicjatywa ta upadła. Powrócono do niej
dopiero w 2010 r. Natomiast w sklepach Piotr i Paweł żywność ekologiczna jest
sprzedawana od 2004 r. Współpraca z sieciami handlowymi jest trudna przede
wszystkim ze względu na konieczność stałego dostarczania towaru i zapewnienia
dużych jego partii. Większość polskich gospodarstw ekologicznych nie jest w stanie spełnić takich wymagań – ich produkcja jest zbyt mała. Warto zwrócić uwagę,
że w Polsce marginalne znaczenie ma wykorzystywanie produktów ekologicznych
w żywieniu zbiorowym (np. stołówki szkolne) czy gastronomii – ekorestauracje,
ekokawiarnie spotyka się sporadycznie. W Poznaniu, mieście liczącym ponad 500
tys. mieszkańców, działa jedna kawiarnia z ofertą ekologiczną. Hurtownie oraz
eksport to kanały zbytu najchętniej wykorzystywane przez rolników prowadzących duże ekologiczne gospodarstwa rolne. Niestety takich producentów nie ma
zbyt wielu. Stąd też eksport polskich produktów rolnictwa ekologicznego nie jest
znaczący. Warto dodać, że zmiany zachodzące w systemie dystrybucji ekologicznych produktów rolnych odzwierciedlają tendencje widoczne w krajach o wyższym poziomie rozwoju rynku żywności ekologicznej (Żakowska-Biemans 2008).
Choć system dystrybucji ekologicznych produktów rolnych w Polsce jest rozbudowywany, to niezbędna jest integracja poszczególnych ogniw rynku żywności
ekologicznej. Sprawne funkcjonowanie rynku ekologicznych produktów rolnych
utrudnia bardzo duże rozproszenie produkcji ekologicznej.
Poziom rozwoju ekologicznych klastrów rolno-żywnościowych
Mimo obserwowanego w Polsce wzrostu zainteresowania klasteringiem i rosnącej liczby klastrów (Hołub-Iwan, Małachowska 2008, Kładź, Kowalski 2010,
2013, Figiel i in. 2011, 2012, 2013, Klastry... 2012, Socińska 2012) oraz intensywnego rozwoju rolnictwa ekologicznego klastry rolno-żywnościowe skupiające podmioty związane z produkcją żywności ekologicznej mają marginalne znaczenie. Według danych Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości funkcjonują
jedynie: klaster Dolina Ekologicznej Żywności oraz klaster Kujawsko-Pomorski Oddział Stowarzyszenia Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi
„Ekoland” (Klastry... 2011a, b, 2012, http://www.pi.gov.pl/PARP/data/klastry/
index.html).
Sporadyczne są przypadki klastrów zrzeszających zarówno podmioty zaangażowane w promocję, produkcję i dystrybucję produktów tradycyjnych czy
też regionalnych, jak i żywności ekologicznej. Przykładem tego typu klastra jest
utworzony w 2013 r. na terenie województwa podkarpackiego klaster Podkarpackie Smaki. Jego głównym celem jest wspieranie współpracy w zakresie promocji i produkcji żywności opartej na tradycji (http://www.podkarpackiesmaki.pl/
pl/klaster-podkarpackie-smaki). Z tego względu klaster ten pominięto w dalszej
analizie.
Klaster Dolina Ekologicznej Żywności
Pierwszą w Polsce próbą integracji poszczególnych ogniw systemu dystrybucji
ekologicznych produktów rolnych w formie klastra – od gospodarstwa ekologicznego, poprzez organizacje i instytucje wspierające oraz kontrolujące rolniczą
działalność ekologiczną, przetwórstwo, handel, po szkolnictwo rolnicze i instytuty badawcze – było zorganizowanie klastra Dolina Ekologicznej Żywności. Podkreśla się (http://www.dolinaeko.pl), że zrzesza on „(…) różne podmioty działające na rzecz promowania i rozwoju żywności ekologicznej. Klaster ma charakter
otwarty i do jego struktur mogą przystąpić podmioty i organizacje wspierające
rozwój rolnictwa ekologicznego i produkcję ekologicznej żywności na terenie Polski wschodniej (z województw: lubelskiego, podkarpackiego, świętokrzyskiego,
warmińsko-mazurskiego oraz podlaskiego)”.
Klaster powstał w ramach projektu „Rozwój klastra Dolina Ekologicznej
Żywności” realizowanego w latach 2010–2013 z Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej 2007–2013 (oś priorytetowa I: Nowoczesna gospodarka,
działanie 1.4: Promocja i współpraca). Był on współfinansowany z Europejskiego
Funduszu Rozwoju Regionalnego (wartość projektu: 2 500 000 zł, w tym dofinansowanie 90% – 2 250 000 zł). Koordynatorem projektu był Instytut Uprawy,
Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. Przyjętym celem ogólnym było stworzenie na terenie Polski wschodniej ponadregionalnej platformy współpracy w zakresie rozwoju i promowania ekologicznych produktów żywnościowych. Jednak
za miejsce realizacji obrano dwa województwa: lubelskie i podkarpackie. Wśród
założonych celów szczegółowych znalazły się również (http://www.iung.pulawy.
pl/index.php?option=com_content&view=article&id=169&Itemid=90):
–– wsparcie rozwoju klastra Dolina Ekologicznej Żywności jako ponadregionalnej struktury współpracy;
–– rozwój współpracy klastrowej pomiędzy ośrodkami naukowymi, podmiotami
działającymi na rzecz innowacyjności oraz przedsiębiorcami zajmującymi się
produkcją, przetwórstwem i dystrybucją produktów ekologicznych;
–– podniesienie konkurencyjności i innowacyjności uczestników klastra poprzez
wprowadzanie nowych lub udoskonalonych produktów i usług;
–– zwiększenie skali produkcji ekologicznej oraz wzrost liczby miejsc pracy
w sektorze produktów ekologicznych (m.in. poprzez bliską współpracę sieciową i promowanie wspólnej oferty produktów i usług klastra);
128
Ewa Kacprzak
–– poprawa dostępu uczestników klastra do kompleksowej informacji i wiedzy
w zakresie produkcji, przetwórstwa i marketingu produktów ekologicznych
(m.in. poprzez uruchomienie tematycznego geoportalu i systemu usług teleinformatycznych);
–– zwiększenie popytu na produkty ekologiczne wśród potencjalnych konsumentów (m.in. poprzez działania uświadamiające i promocyjne).
W momencie uruchomienia klaster Dolina Ekologicznej Żywności skupiał 6
podmiotów (ryc. 5). Instytucją wspierającą był Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa. Stowarzyszenie „EkoLubelszczyzna” oraz Związek Stowarzyszeń
„Podkarpacka Izba Rolnictwa Ekologicznego’’ reprezentowały otoczenie biznesu,
a pozostałe podmioty uczestniczyły w projekcie (Bioavena Sp. z o.o., Bio Concept Bogusław Bednarz, JK Sp. z o.o., Ekologiczne P.P.H.U. Bio-Eko Marian Wojtowicz). Klaster rozrastał się i obecnie liczy 21 członków, w tym gospodarstwa
ekologicznie, przetwórnie ekologiczne, jednostki certyfikujące oraz organizacje
ekologiczne (ryc. 6).
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości określiła terytorialny zasięg oddziaływania rynkowego klastra jako regionalny, krajowy i globalny. Jednak koordynator klastra zwracał uwagę na działalność prowadzoną w skali lokalnej i regionalnej.
Ważny element działalności klastra stanowiły badania i analizy dotyczące produkcji, przetwarzania i marketingu produktów ekologicznych, które były wykonywane na potrzeby jego członków, a także wprowadzenie na rynek 13 nowych
produktów oraz zastosowanie 26 innowacyjnych metod produkcji i sprzedaży
ekologicznej żywności. Wśród najważniejszych efektów działań klastra Dolina
Ekologicznej Żywności wymienić należy nie tylko wzrost liczby członków klastra, stworzenie mocnych wewnętrznych powiązań kooperacyjnych czy też zbudowanie silnych relacji klastra z otoczeniem na poziomie lokalnym i regionalnym
(władze samorządowe), krajowym (MRiRW) i międzynarodowym (efekt udziału
w najważniejszych światowych targach ekologicznych), lecz również zbudowanie
rozpoznawalnej marki oraz zwiększenie skali produkcji firm współtworzących
Ryc. 5. Schemat klastra Dolina Ekologicznej Żywności w początkowej fazie rozwoju.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Klastry... (2011a), wywiadu z koordynatorem klastra oraz
materiałów umieszczonych na stronie http://www.dolinaeko.pl.
Ryc. 6. Schemat klastra Dolina Ekologicznej Żywności w 2013 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Klastry... (2011a), wywiadu z koordynatorem klastra oraz
materiałów umieszczonych na stronie http://www.dolinaeko.pl
klaster (http://www.dolinaeko.pl/news/627,podsumowanie_projektu_dolina_
ekologicznej_zywnosci). Warto podkreślić, że ważną częścią działalności klastra
było prowadzenie jego promocji (np. zorganizowanie biura klastra, opracowanie
profesjonalnych materiałów promocyjnych, uruchomienie strony internetowej
klastra), organizacja seminariów i konferencji oraz udział członków klastra w krajowych i zagranicznych targach związanych z ekologicznym rynkiem rolnym.
Po zakończeniu projektu „Rozwój klastra Dolina Ekologicznej Żywności”
w 2013 r. przed organizacją pojawiły się nowe wyzwania. Zmieniła się rola dotychczasowego koordynatora projektu. W marcu 2014 r. Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach zawarł porozumienie o współpracy z Wyższą
Szkołą Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie, na której terenie powstało
biuro Klastra Ekologicznej Żywności. Działania te miały na celu nie tylko zachowanie efektów uzyskanych w projekcie, lecz przede wszystkim zintensyfikowanie
działalności klastra, w tym szczególnie w zakresie poszerzenia oferty oraz promocji ekologicznej żywności.
Klaster Kujawsko-Pomorski Oddział Stowarzyszenia
Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi
“Ekoland”
Informacje znajdujące się na interaktywnej mapie klastrów funkcjonujących na
terenie Polski, która jest opracowana przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, oraz w przygotowanym przez nią katalogu (Klastry... 2011b) sugerowały,
130
Ewa Kacprzak
Ryc. 7. Schemat klastra Kujawsko-Pomorski Oddział Stowarzyszenia Producentów Żyw
ności Metodami Ekologicznymi „Ekoland”
Źródło: opracowanie własne na podstawie Klastry... (2011b).
że klaster Kujawsko-Pomorski Oddział Stowarzyszenia Producentów Żywności
Metodami Ekologicznymi „Ekoland” istnieje i prowadzi działalność. Tworzyło go
68 podmiotów, wśród których dominowały gospodarstwa ekologiczne – niemal
93%. Pozostali członkowie reprezentowali przetwórstwo ekologicznych produktów rolnych, zajmując się produkcją makaronów, przetwórstwem owoców i warzyw, przetwórstwem mięsa, wypiekiem pieczywa (ryc. 7). Deklarowany zakres
działania obejmował nie tylko teren województwa kujawsko-pomorskiego, gdzie
znajdowała się siedziba klastra w miejscowości Pokrzydowo i funkcjonowało 67
podmiotów, lecz także pozostałą część Polski. Klaster koncentrował się przede
wszystkim na promocji rolnictwa ekologicznego i pomocy rolnikom w rozwijaniu
produkcji metodami ekologicznymi.
Jednak badania wykazały, że inicjatywa ta upadła. Nie działa strona internetowa klastra, nie udało się też nawiązać kontaktu z koordynatorem. Z wywiadów
przeprowadzonych z osobami, które figurują we wspomnianym katalogu jako
członkowie klastra Kujawsko-Pomorski Oddział Stowarzyszenia Producentów
Żywności Metodami Ekologicznymi „Ekoland”, wynika, że jego działalność ograniczyła się do zorganizowania jednego seminarium, a później „wygasła”. Nikt nie
potrafił (lub może nie chciał) wskazać przyczyn takiego stanu rzeczy. Informacje
uzyskane w wywiadzie z przedstawicielem Zarządu Głównego Stowarzyszenia
Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi „Ekoland” wskazują, że do
upadku klastra mogły przyczynić się problemy z zarządzaniem stowarzyszeniem.
Twierdzono, że o powstaniu klastra zarząd główny nie został powiadomiony,
i podkreślano nielegalny charakter tej inicjatywy.
Podsumowanie
Proces budowy ekologicznych klastrów rolno-żywnościowych w Polsce dopiero
się rozpoczyna. Mimo obserwowanego w XXI w. intensywnego rozwoju polskiego rolnictwa ekologicznego tego typu inicjatywy mają charakter incydentalny.
Stwierdzono, że funkcjonowały zaledwie dwa ekologiczne klastry rolno-żywnoś
ciowe: klaster Dolina Ekologicznej Żywności oraz klaster Kujawsko-Pomorski
Oddział Stowarzyszenia Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi „Ekoland”. Analiza ich działalności wskazuje, że zbudowanie sprawnie funkcjonującego klastra nie jest łatwe. Wydaje się, że do sukcesu klastra Dolina Ekologicznej
Żywności wydatnie przyczyniło się duże zaangażowanie uczelni wyższej (Insty-
tutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach). Badania naukowe, ekspertyzy wykonywane na rzecz pozostałych partnerów klastrowych umożliwiły
wprowadzanie innowacji, czego skutkiem było udoskonalanie produktów i usług
oraz powstawanie nowych. Wśród szczególnie cennych efektów działalności tego
klastra, które powinny procentować w kolejnych latach, wskazać należy stworzenie silnych powiązań kooperacyjnych między jego członkami, współpracę
klastra z otoczeniem zewnętrznym i wypromowanie rozpoznawalnej w regionie
marki. Z pewnością klaster Dolina Ekologicznej Żywności jest cenną inicjatywą
i warto, aby znalazł on naśladowców, gdyż obecnie klastering jedynie w bardzo
niewielkim stopniu wykorzystuje potencjał polskiego rolnictwa ekologicznego.
Przypadek klastra Kujawsko-Pomorski Oddział Stowarzyszenia Producentów
Żywności Metodami Ekologicznymi „Ekoland” wskazuje, że część tego typu inicjatyw, mimo istnienia dobrych warunków rozwoju, jest nietrwała i kończy się
niepowodzeniem. Podobne sytuacje mają miejsce nie tylko wśród ekologicznych
klastrów rolno-spożywczych. W przedmowie do raportu z badań nad rozwojem
klastrów w Polsce J. Perenc stwierdził, że modelowych – rozwijających się, efektywnie działających – klastrów jest niewiele (Hołub-Iwan, Małachowska 2008).
Z kolei istnienie części klastrów jest ﬁkcją.
Ze względu na silne rozdrobnienie potencjału produkcyjnego polskiego rolnictwa ekologicznego i tworzenie sprawnie funkcjonującej dystrybucji żywności
ekologicznej należy dążyć do powstawania klastrów, które spajałyby ogniwa systemu dystrybucji z producentami. Niezbędne wydaje się wspieranie budowy klastrów koncentrujących się na eksporcie polskiej żywności ekologicznej.
Podziękowania
Dziękuję wszystkim, którzy wsparli prowadzone przeze mnie badania i pomogli
zebrać niezbędne materiały oraz informacje, przyczyniając się do powstania tej
publikacji. Szczególnie wdzięczna jestem za pomoc dr. Krzysztofowi Jończykowi
z Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, który kierował
projektem „Rozwój klastra Dolina Ekologicznej Żywności” i podzielił się cennymi spostrzeżeniami dotyczącymi funkcjonowania pierwszego w Polsce ekologicznego klastra rolno-żywnościowego.
Literatura
Bergman E.M., Feser E.J. 1999. Industrial and regional clusters: concepts and comparative aplications. Regional Research Institute, West Virginia University.
Figiel S., Kuberska D., Kufel J. 2011. Analiza uwarunkowań i stanu rozwoju klastrów rolno-żywnoś
ciowych w Polsce. Program Wieloletni 2011–2014, 15. IERiGŻ, Warszawa.
Figiel S., Kuberska D., Kufel J. 2012. Klastry i inicjatywy klastrowe w polskim sektorze rolno-żywnościowym. Program Wieloletni 2011–2014, 48. IERiGŻ, Warszawa.
Figiel S., Kuberska D., Kufel J. 2013. Rola klastrów w konkurencyjnym rozwoju sektora rolno-żywnościowego w Polsce. Program Wieloletni 2011–2014, 92. IERiGŻ, Warszawa.
132
Ewa Kacprzak
Hołub-Iwan J. (red.) 2012. Benchmarking klastrów w Polsce – edycja 2012. Raport ogólny. PARP.
Warszawa.
Hołub-Iwan J., Małachowska M. 2008. Rozwój klastrów w Polsce. Raport z badań. Szczecińska Fundacja Talent–Promocja–Postęp, Szczecin (http://www.ewaluacja.gov.pl/Wyniki/Documents/ig_023.
pdf; dostęp: 30.01.2014).
Kacprzak E. 2011. Development of ecological processing of agricultural products in Poland in the
years 2004–2010. Annals of The Polish Association of Agricultural and Agribusiness Economists,
XIII(6): 74–79.
Klastry polityka rozwoju gospodarczego oparta na klastrach. Ministerstwo Gospodarki (http://www.
mg.gov.pl/files/upload/11783/KLASTRY_PL_press.pdf; dostęp: 28.01.2014).
Klastry w Polsce. 2012. PARP, Warszawa.
Klastry w województwie lubelskim. 2011a. PARP, Warszawa.
Klastry w województwie kujawsko-pomorskim. 2011b. PARP, Warszawa.
Kładź K., Kowalski A.M. 2010. Stan rozwoju klastrów w Polsce. [W:] M.A. Weresa (red.), Polska
– raport o konkurencyjności 2010. Klastry przemysłowe a przewagi konkurencyjne. Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa.
Kowalski A.M. 2013. Znaczenie klastrów dla innowacyjności gospodarki w Polsce. Oficyna Wydawnicza SGH. Warszawa.
Łuczka-Bakuła W., Smoluk J. 2006. Rolnictwo ekologiczne w wybranych krajach Europy Środkowej
i Wschodniej. Ekonomia i Środowisko, 1(29): 204–212.
Mikołajczak B., Kurczewska A., Fila J. 2009. Klastry na świecie. Studia przypadków. Wydawnictwo
Difin, Warszawa.
Porter M.E. 1998. On Competition. HBS Press, Boston.
Porter M.E. 2001. Porter o konkurencji. PWN, Warszawa.
Potter J., Miranda G. 2009. Clusters, Innovation and Entrepreneurship. Local Economic and Employment Development (LEED). OECD.
Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2009–2010. 2011. GIJHRS, Warszawa.
Socińska J. 2012. Klastry jako czynnik zrównoważonego rozwoju na obszarach wiejskich. J. Agribus.
Rural Dev., 3(25): 251–259.
The World of Organic Agriculture – Statistics and Emerging Trends 2012. 2012. Research Institute
of Organic Agriculture (FiBL), Frick, and International Federation of Organic Agriculture Movements (IFOAM), Bonn (http://ec.europa.eu/agriculture/organic/organic-farming/what-organic/
the-market_en; dostęp: 25.01.2014).
Václavik T., Szeremeta A. 2008. Poland. [W:] S. Osch, B. Schaer, C. Strauch, C. Bauer (red.), Specialised Organic Retail Report Practical Compendium of the Organic Market in 27 European Countries. ORA, Vienna, EKOZEPT, Montpellier/Freising, Biovista, Ettlingen.
Zientek-Varga J. 2009. Ekorynek w Polsce – w stronę rozwoju. Fresh&Cool Market, 2: 18–25 (http://
www.fcmarket.pl/sezam/191825.pdf; dostęp: 29.01.2014).
Żakowska-Biemans S. 2008. Preferencje polskich konsumentów w odniesieniu do miejsc sprzedaży
żywności ekologicznej. Handel Wewnętrzny, 4/5: 88–95.
Strony internetowe
http://www.dolinaeko.pl/ (4.02.2014)
http://www.dolinaeko.pl/news/627,podsumowanie_projektu_dolina_ekologicznej_zywnosci
(4.02.2014)
http://www.clusterobservatory.eu/ (2.02.2014)
http://www.iung.pulawy.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=169&Itemid=90
(28.01.2014)
http://www.pi.gov.pl/PARP/data/klastry/index.html (29.01.2014)
http://www.podkarpackiesmaki.pl/pl/klaster-podkarpackie-smaki/
Operation of agri-food clusters on the ecological agricultural
market in Poland
Abstract: This paper seeks to assess the level of development of Polish ecological agri-food clusters
in terms of the country’s potential of organic farming, ecological processing of farm products, and the
distribution of food produced with the help of ecological methods. Despite the upsurge of interest in
clustering observed in Poland in the first decade of the 21st century as well as the growing number of
clusters and intensive development of organic farming, it was found that agri-food clusters embracing entities producing ecological food were still of marginal significance. At the start of 2014 there
were only two: the Ecological Food Valley Cluster and the Kujavia-Pomerania Cluster, a division of
Ekoland, the Association of Food Producers Using Ecological Methods. The assessment of the operation of those clusters shows unequivocally that the process of building ecological agri-food clusters
only just starts in Poland. Today clustering still utilises the potential of Polish organic farming to
a very small extent.
Key words: agri-food clusters, organic farming, ecological food
Świadomość i aktywność społeczna
w zakresie kształtowania i ochrony krajobrazu
kulturowego obszarów wiejskich
Zarys treści: W 2004 r. Polska ratyfikowała Europejską Konwencję Krajobrazową, jednak
po 10 latach w polskim prawie nadal brak odrębnych aktów prawnych odnoszących się
wyłącznie do krajobrazu. Wydaje się, że brak całościowego i przejrzystego systemu ochrony, norm i standardów projektowych poprawiających jakość współczesnego krajobrazu
kulturowego oraz ogólnopolskiej kampanii edukacyjno-promocyjnej w zakresie ochrony
jego zasobów może przekładać się na niski poziom świadomości i aktywności społecznej, zwłaszcza w odniesieniu do specyfiki dziedzictwa kulturowego wsi. Celem artykułu
jest określenie poziomu świadomości i aktywności społecznej w dziedzinie kształtowania
i ochrony krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich. Przeprowadzono badania ankietowe, którymi objęto mieszkańców wsi na terenie gmin wiejskich i miejsko-wiejskich
województwa wielkopolskiego. Dokonano również analizy projektów zgłoszonych do
konkursu „Pięknieje wielkopolska wieś” w celu określenia zróżnicowania przestrzennego
i kierunków aktywności społecznej w procesie kształtowania i ochrony krajobrazu kulturowego.
Słowa kluczowe: krajobraz kulturowy, świadomość krajobrazowa, kształtowanie i ochrona krajobrazu, aktywność społeczna, rozwój obszarów wiejskich
Wstęp
W ostatnich latach problematyka postrzegania środowiska (krajobrazu) wzbudza
zainteresowanie specjalistów z różnych dziedzin nauki – psychologii, fizjologii,
ekologii, geografii, socjologii, urbanistyki, architektury krajobrazu. Każda z tych
dyscyplin ujmuje istotę postrzegania odmiennie – z punktu widzenia swojej specjalności, co przyczynia się do powstania wielu teorii, technik i metod badających to interdyscyplinarne zjawisko (Bartkowski 1985, Libura 1990, Kowalczyk
1992, Krzymowska-Kostrowicka 1995, Pietrzak 1998). Krzymowska-Kostrowicka (1995) podkreśla, że człowiek widzi świat nie bezpośrednio, lecz przez
pryzmat kultury, której jest członkiem i którą współtworzy. Kultura wytworzyła
136
czynniki różnicujące charakter postrzegania, które w rzeczywistości umysłu łączą
i nakładają się wzajemnie, dając w efekcie spójny sposób oglądu, wartościowania
i pojmowania obserwowanych zjawisk lub rzeczy. Libura (1990) zwraca uwagę
na głęboką potrzebę więzi człowieka z przestrzenią, która wynika z osobistych
doświadczeń, egzystencjalnego i symbolicznego znaczenia miejsca. W sytuacji
ignorowania tej potrzeby dochodzi do zaniku miejsca, co może być szczególnym
zagrożeniem w odniesieniu do trwałości krajobrazu kulturowego, zwłaszcza obszarów wiejskich.
Krajobraz kulturowy jest odzwierciedleniem długotrwałych i wzajemnych interakcji między ludźmi a ich środowiskiem życia, stanowi swoisty zapis dziejów
kolejnych pokoleń zamieszkujących dany obszar oraz ich kultury użytkowania
przestrzeni (Bogdanowski 1976). W brzmieniu ustawy o ochronie zabytków
i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003 nr 162, poz. 1568) krajobraz kulturowy to
przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Na obszarach wiejskich
będą to: rozplanowanie wsi i zagród oraz rodzaje zabudowań, założenia rezydencjalno-parkowe i folwarczne, konstrukcje budowlane i detal architektoniczny
oraz układy i formy zieleni wysokiej. Jednak składowym elementem krajobrazu
kulturowego są także wartości niematerialne – dziedzictwo kulturowe w postaci: tradycji, zwyczajów i poglądów, technologii, umiejętności, wiary oraz symboli określających i często warunkujących specyfikę miejsca, obiektu i zachowań,
przekazywane jako ustna relacja przez ustępujące pokolenia (Duriasz-Bułhak
i in. 2001, Konopka 2001). Podstawowymi zagrożeniami dla wartości krajobrazu kulturowego są wszelkie przekształcenia zmieniające jego fizjonomię poprzez
likwidowanie lub zniekształcenie cech stanowiących o jego walorach, w tym stosowanie agresywnych rozwiązań funkcjonalnych, komunikacyjnych oraz przestrzennych. Kształtowanie krajobrazu kulturowego polega na świadomym działaniu, np.: zachowaniu, przekształcaniu, dodawaniu albo eliminowaniu obiektów
lub układów przestrzennych, zgodnie z obowiązującymi zasadami ochrony zabytków i przyrody. Natomiast jego ochrona jest funkcją działań wieloprzedmiotowych – architektury krajobrazu, planowania przestrzennego, urbanistyki, metod
rewaloryzacji zespołów miejskich, wiejskich i konserwacji obiektów architektonicznych (Problematyka ochrony… 2011). Zgodnie z zapisami Europejskiej Konwencji Krajobrazowej ochrona krajobrazu oznacza działania na rzecz zachowania i utrzymywania ważnych lub charakterystycznych cech krajobrazu tak, aby
ukierunkować i harmonizować zmiany, które wynikają z procesów społecznych,
gospodarczych i środowiskowych (Europejska… 2000).
W 2004 r. Polska ratyfikowała Europejską Konwencję Krajobrazową (Dz.U.
2006 nr 14, poz. 98), jednak po 10 latach w polskim prawie nadal brak odrębnych
aktów prawnych odnoszących się wyłącznie do krajobrazu. Wydaje się, że brak
całościowego i przejrzystego systemu ochrony, norm i standardów projektowych
poprawiających jakość współczesnego krajobrazu kulturowego oraz ogólnopolskiej kampanii edukacyjno-promocyjnej w zakresie potrzeby ochrony zarówno lokalnych, jak i regionalnych zasobów krajobrazu kulturowego może przekładać się
na niski poziom świadomości i aktywności społecznej, zwłaszcza w odniesieniu
Świadomość i aktywność społeczna w zakresie kształtowania i ochrony krajobrazu 137
do specyfiki dziedzictwa kulturowego obszarów wiejskich. Programem sprzyjającym zachowaniu tożsamości społeczności wiejskiej, dziedzictwa kulturowego
i specyfiki obszarów wiejskich jest program Odnowa i Rozwój Wsi. Był on realizowany w ramach osi 3 – Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej (PROW 2007–2013). Zdaniem Wilczyńskiego (2003)
odnowa wsi to proces, który uaktywnia osobiste zaangażowanie mieszkańców,
wypływające z odpowiedzialności za własną przyszłość. Daje możliwość samo
realizacji i poczucia uczestnictwa we wspólnocie i współtworzeniu, uaktywnia
bowiem podstawowy zasób, jakim dysponuje społeczeństwo – zaangażowanie ludzi. Mobilizuje siły i zasoby, tworzy warunki i pozytywne impulsy dla utrzymania
dotychczasowych oraz rozwoju nowych dziedzin gospodarowania. Odnowa wsi
jest zatem koncepcją rozwoju obszarów wiejskich w formie najlepiej odpowiadającej społeczności lokalnej i przez nią samą wybranej.
Głównym celem niniejszego opracowania było określenie poziomu świadomości społecznej, rozumianej jako wiedza i postrzeganie otaczającej rzeczywistoś
ci, w odniesieniu do dziedzictwa i krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich.
Zakłada się, że świadomość krajobrazowa ma istotny wpływ na rodzaj i jakość
aktywności społecznej w zakresie jego kształtowania i ochrony.
Realizacja głównego celu opracowania odbywała się w następujących etapach:
–– analiza poziomu społecznej świadomości krajobrazowej metodą wywiadu
kwestionariuszowego,
–– charakterystyka aktywności społecznej w zakresie kształtowania i ochrony
krajobrazu kulturowego poprzez analizę projektów zgłoszonych do konkursu „Pięknieje wielkopolska wieś” w ramach programu Wielkopolska Odnowa
Wsi.
Badania ankietowe przeprowadzono wśród mieszkańców wsi z gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa wielkopolskiego, zakładając, że poprzez
zestawienie szeregu indywidualnych opinii można uzyskać obraz opinii zbiorowej. Kwestionariusz ankiety składał się z 20 pytań (zamkniętych i otwartych)
i został podzielony na dwie części: pytania ogólne dotyczące percepcji krajobrazu
kulturowego i szczegółowe odnoszące się do krajobrazu danej gminy oraz działań podejmowanych przez władze samorządowe w zakresie jego kształtowania
i ochrony.
Analiza projektów zgłoszonych do konkursu „Pięknieje wielkopolska wieś”
miała na celu określenie zróżnicowania przestrzennego i kierunków aktywności
społecznej w procesie kształtowania i ochrony krajobrazu kulturowego.
Świadomość społeczna w zakresie kształtowania
i ochrony krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich
w świetle badania ankietowego
Europejska Konwencja Krajobrazowa zwraca uwagę na budowanie i podnoszenie
świadomości krajobrazowej społeczeństwa obywatelskiego, organizacji prywat-
138
nych i organów publicznych w zakresie wartości krajobrazów, ich roli i wprowadzanych w nich zmian. Jednak poza oficjalnym przekładem Europejskiej
Konwencji Krajobrazowej dotąd nie istnieje w Polsce dokument podkreślający
wagę świadomości krajobrazowej. Natomiast polskie prawo przewiduje udział
społeczeństwa w tworzeniu studiów uwarunkowań oraz miejscowych planów.
Różne dziedziny nauki w odmienny sposób definiują świadomość krajobrazu.
Psychologia opisuje świadomość jako percepcję i poznawczą reakcję na bodziec,
nie zakładając zrozumienia zjawiska lub zdarzenia. Potocznie można powiedzieć,
że jest się czegoś świadomym, jeżeli się wie, że coś istnieje i jest ważne. W Europejskiej Konwencji Krajobrazowej podkreśla się, że krajobraz jest ważną częścią jakości życia ludzi zamieszkujących wszędzie: na obszarach miejskich i na
wsi, na obszarach zdegradowanych, na obszarach o wysokiej jakości, uznawanych za charakteryzujące się wyjątkowym pięknem oraz na obszarach pospolitych. Świadomość bogactwa i różnorodności polskiego dziedzictwa wiejskiego
to podstawa umacniania poczucia tożsamości mieszkańców wsi i małych
miasteczek, to powód do zadowolenia i dumy z miejsca, w którym się żyje. To
także wkład Polski w europejską kulturę i gospodarkę oraz gwarancja zachowania
naszej tożsamości i regionalnej różnorodności w europejskiej wspólnocie (Konopka 2001).
W Wielkopolsce zachowały się liczne dowody ciągłości osadniczej od czasów
średniowiecznych. Przetrwały charakterystyczne formy rozplanowania osiedli
– wsie ulicowe, placowe, nieliczne owalnice, o zwartej i czytelnej w panoramie
sylwecie. Na osuszonych terenach w dolinach Warty, Noteci i Obry występują typowe formy osadnictwa olęderskiego – wsie o układzie rzędowym lub pojedyncze
siedliska rozproszone w płaskim krajobrazie, pociętym regularną siatką rowów
i zieleni śródpolnej. W wieku XIX dokonały się tu istotne przekształcenia związane z procesami społeczno-gospodarczymi i politycznymi: uwłaszczenie, separacja
gruntów, parcelacja, pruskie akcje kolonizacyjne (Raszeja 2002). Obecnie Wielkopolska to region o dużych zasobach ziem wykorzystywanych rolniczo – blisko
1,9 mln ha, tj. 2/3 powierzchni województwa, stanowią użytki rolne. Pomimo
przeciętnych warunków klimatycznych, glebowych i ubogich zasobów wodnych,
województwo wielkopolskie charakteryzuje wysoka wydajność produkcji rolnej,
co w głównej mierze jest zasługą tradycyjnie wysokiej kultury rolnej i poziomu
gospodarowania. Zdaniem Jałowieckiego (1996) województwo wielkopolskie
jest jednym z pięciu województw w kraju o najsilniejszej identyfikacji regionalnej
o podłożu etniczno-kulturowym i terytorialnym. W przypadku tego regionu można obserwować pewne poczucie tożsamości oparte przede wszystkim na więzi terytorialnej oraz na rzeczywistych lub mitycznych cechach zbiorowości tego regionu, która wyróżnia się wyższym poziomem cywilizacyjnym oraz pracowitością,
gospodarnością, zdolnością do krytycznego sposobu myślenia i powściągliwością
w wyrażaniu uczuć (Kwaśniewski 1986).
W badaniu ankietowym wzięło udział 310 osób, reprezentując 66 gmin.
Były to przede wszystkim osoby młode w wieku od 18 do 25 lat (54%), kobiety
(62%), z wyższym wykształceniem (56%), zamieszkujące badany teren od urodzenia (54%).
Pierwsza część pytań ankiety dotyczyła ogólnego postrzegania krajobrazu
i dziedzictwa kulturowego obszarów wiejskich. Osoby ankietowane krajobraz
kulturowy najczęściej kojarzyły z przestrzenią geograficzną wraz z zasobami
przyrodniczymi i ludzkimi (26%), utożsamiając go z walorami turystycznymi,
zabytkami oraz wydarzeniami kulturalnymi danego regionu (21%). Stosunkowo
najmniej respondentów krajobraz kulturowy definiowało jako przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, a więc z zasobami materialnymi i niematerialnymi (16%). Ponad 50% respondentów wśród potencjalnych
zasobów krajobrazu i dziedzictwa kulturowego obszarów wiejskich wymieniało:
zespoły pałacowo-parkowe i folwarczne, a także parki narodowe i krajobrazowe,
ponadto stroje ludowe, muzykę, taniec, gwarę oraz obyczaje świąteczne i tradycje
kulinarne. Rzadziej zasoby krajobrazu kulturowego dostrzegane były przez respondentów (poniżej 30%) w strukturze przestrzennej wsi, czyli w: rozplanowaniu wsi i zagród, zabudowie gospodarczej, płotach i bramach, sadach i przydomowych ogrodach, układach pól, zadrzewieniach i oczkach śródpolnych, kapliczkach
i krzyżach przydrożnych, cmentarzach. Ponadto nieliczni respondenci wymieniali
obiekty nie stanowiące materialnego dziedzictwa kulturowego, m.in.: ośrodki pomocy i opieki społecznej (4%), boiska i obiekty sportowe (12%), domy wczasowe
(13%) (ryc. 1).
Wśród najważniejszych działań podejmowanych na rzecz zachowania krajobrazu i dziedzictwa kulturowego obszarów wiejskich osoby ankietowane (powyżej
40%) najczęściej wymieniały: formy dotyczące ochrony środowiska przyrodniczego (np. pomnik przyrody, park krajobrazowy), działania w zakresie konserwacji
Ryc. 1. Potencjalne zasoby krajobrazu i dziedzictwa kulturowego obszarów wiejskich
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ankietowych.
140
zespołów pałacowo-parkowych, wpis do rejestru zabytków oraz utworzenie parku
etnograficznego. Niewielu respondentów (poniżej 20%) dostrzegało możliwość
zachowania zasobów krajobrazu kulturowego w: utworzeniu parku kulturowego,
wsi tematycznej, ekomuzeum czy organizowaniu festynów, wystaw i warsztatów
(ryc. 2).
Najczęściej osoby ankietowane (ok. 70%) jako najbardziej istotne zagrożenia dla krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich wskazywały: lokalizowanie
funkcji o terenochłonnym, wielkogabarytowym i wysokościowym charakterze
oraz dewastację i zanik tradycyjnych elementów krajobrazu rolniczego przez brak
opieki i remontów. Rzadziej (poniżej 30%) zagrożenia kojarzone były z: usuwaniem miedz, wycinaniem zadrzewień śródpolnych i przydrożnych, zasypywaniem
oczek wodnych, zanikiem sadów i deformacją kwiatowo-ziołowych ogrodów
przydomowych.
Zdecydowana większość respondentów (83%) twierdziła, że zasoby kraj
obrazu kulturowego przyczyniają się do wzrostu społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich. Podkreślano przede wszystkim ich wpływ na rozwój turystyki, jakość życia, wzmocnienie tożsamości lokalnej oraz więzi społecznych:
„Mieszkańcy świadomi swojego dziedzictwa kulturowego, przywiązani do historii miejsca tworzą wspólnotę wsi i potrafią pozytywnie wpływać na jej rozwój”
(cyt. ankieta). Niepokojący jest fakt, że część respondentów (17%) nie dostrze-
Ryc. 2. Znaczenie poszczególnych form i działań dla zachowania krajobrazu i dziedzictwa
kulturowego obszarów wiejskich
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ankietowych.
gała związku między zasobami krajobrazu kulturowego a rozwojem społeczno-gospodarczym lub postrzegała jego zasoby jako utrudnienie w rozwoju gminy.
Wysoki odsetek badanych (89%) był zdania, że decyzje planistyczne lokalnych
władz mają wpływ na jakość krajobrazu kulturowego, dostrzegano zarówno pozytywne, jak i negatywne ich oddziaływanie: „Decyzje planistyczne mogą zachować
i wyeksponować walory krajobrazu lub bezpowrotnie je zniszczyć” (cyt. ankieta).
W drugiej części ankiety skoncentrowano się na krajobrazie i dziedzictwie
kulturowym gminy, którą zamieszkiwali respondenci. Ponad połowa badanych
(55%) pozytywnie oceniła krajobraz kulturowy swojej gminy, 15% oceniło go
negatywnie, natomiast obojętny stosunek wyraziło 30% ankietowanych. Prawie
połowa respondentów (47%) dostrzegała pozytywne zmiany w swoim otoczeniu,
w uzasadnieniu odpowiedzi najczęściej wskazując na: modernizację infrastruktury i remonty budynków, opiekę nad zabytkami oraz większą dbałość o środowisko
naturalne i estetykę otoczenia. Natomiast 8% badanych było zdania, że krajobraz
kulturowy gminy uległ pogorszeniu, a jako przyczynę takiej sytuacji najczęściej
wymieniano: niekontrolowaną rozbudowę zabudowy letniskowej, brak rewitalizacji terenów dawnych PGR-ów, postępującą dewastację zespołów pałacowo-parkowych oraz wycinkę drzew.
Ponad połowa respondentów (68%) stwierdziła, że w zamieszkiwanej przez
nią gminie występują obiekty i tereny chronione w zakresie krajobrazu i dziedzictwa kultowego, najczęściej wymieniając: obiekty architektoniczne, tj. kościoły
i dwory, oraz układy zieleni, tj. parki i aleje. Niewielu ankietowanych dostrzegało
elementy małej architektury, tj. kapliczki i krzyże przydrożne. Znaczny odsetek
badanych (60%) nie zgłaszał potrzeby objęcia w ich otoczeniu ochroną innych niż
wymienione zasoby krajobrazu kulturowego, najczęściej uzasadniając to tym, że
podjęte działania są wystarczające.
Kolejne, szczegółowe pytania ankiety dotyczyły działań podejmowanych przez
władze samorządowe gminy w zakresie kształtowania ochrony i kształtowania
krajobrazu i dziedzictwa kulturowego zamieszkiwanej gminy, takich jak:
–– działania na rzecz ratowania i promowania lokalnych zasobów,
–– współpraca ze stowarzyszeniami i pozarządowymi organizacjami,
–– prowadzenie konsultacji społecznych,
–– opracowanie wytycznych do kształtowania zabudowy, małej architektury, zieleni z uwzględnieniem lokalnej specyfiki,
–– wprowadzenie systemu wsparcia, ulg, zachęt finansowych dla ratowania cennych obiektów i zachowania charakterystycznych cech krajobrazu.
Zdecydowana większość respondentów (60–80%) wykazywała brak wiedzy na
temat wyżej wymienionych inicjatyw podejmowanych przez władze samorządowe, jednocześnie wskazując na potrzebę takich działań. Najwięcej badanych osób
(30%) było zorientowanych w działaniach władz lokalnych w kwestii promocji
zasobów gminy, najczęściej wymieniano: informatory, przewodniki, wystawy,
konkursy, szkolenia, festyny, fora internetowe.
Wysoki odsetek ankietowanych (ok. 70%) nie wiedział, czy na terenie gminy
działają stowarzyszenia lub organizacje przyczyniające się do ratowania krajobrazu kulturowego oraz czy gmina jest objęta programem Odnowa Wsi.
142
Aktywność społeczna w zakresie kształtowania
i ochrony krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich
w kontekście konkursu „Pięknieje wielkopolska wieś”
Zapisy Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (EEK) zakładają społeczne potrzeby: pragnienia krajobrazów o wysokiej jakości oraz pełnienia aktywnej roli w ich
kształtowaniu. Potrzeba piękna jest jedną z ważniejszych potrzeb niematerialnych
w życiu człowieka. Ludzie odczuwają ją jednak w różnym stopniu, w zależności od
wrodzonego instynktu estetycznego oraz przebytej edukacji. Stopień wrażliwości
na piękno przejawia się z kolei w świadomym i konsekwentnym kształtowaniu
swojego otoczenia, a więc także całego środowiska wiejskiego, zgodnie z zasadami ładu i harmonii. Szczególnie istotną kwestią podczas zmiany tego otoczenia
jest uszanowanie wartościowego dorobku materialnego przeszłych pokoleń, czyli
dziedzictwa kulturowego, oraz naturalnego krajobrazu. Równocześnie analizując
zrealizowane na obszarze polskiej wsi inicjatywy, należy zawsze docenić zaangażowanie, zapał czy wysiłek lokalnych społeczności, które temu towarzyszyły
(Chilik 2011).
W założeniach odnowy wsi leży przeciwdziałanie utracie materialnych i niematerialnych wartości kulturowych oraz zanikowi tożsamości miejscowości i ich
mieszkańców, co powszechnie jest przyczyną „umiastowienia” wsi. Celem programu Wielkopolska Odnowa Wsi jest także zintegrowanie społeczności wiejskiej oraz pobudzenie aktywności mieszkańców sołectw poprzez stymulowanie
i wspomaganie oddolnych inicjatyw rozwojowych oraz stworzenie odpowiednich
mechanizmów i instrumentów wsparcia odnowy i rozwoju wsi. W ramach programu ogłaszane są konkursy na dofinansowanie projektów z zakresu odnowy
wsi, realizowanych w sołectwach lub dotyczące sołectw uczestniczących w programie. Główny konkurs programu nosi nazwę „Pięknieje wielkopolska wieś”,
a jego podstawowym celem jest aktywizacja mieszkańców obszarów wiejskich
na poziomie sołectwa w kierunku ich zaangażowania na rzecz rozwoju własnej
miejscowości oraz wsparcie niewielkich projektów inwestycyjnych (Wielkopolska Odnowa Wsi 2013).
W 2013 r. do III edycji konkursu „Pięknieje wielkopolska wieś” zgłoszono
173 projekty, które poddano ocenie formalnej w Departamencie Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Do oceny merytorycznej zakwalifikowano 156 projektów, z czego 59
zarekomendowano do finansowania (tab. 1). W budżecie województwa na rok
2013 zabezpieczono kwotę 1 500 000 zł na realizację projektów w ramach konkursu (Uchwała nr 3454/2013). Regulamin wyklucza składanie kilku projektów
dotyczących tego samego sołectwa, projekty zgłaszane do konkursu powinny być
zgodne ze strategią lub planem odnowy sołectwa, którego dotyczą. Przedsięwzięcia remontowe lub inwestycyjne mogą być realizowane wyłącznie w przestrzeni
lub obiektach publicznych. Poziom pomocy finansowej wynosi maksymalnie 80%
kosztów kwalifikowanych projektu, jednak nie więcej niż 30 000 zł dla pojedynczego projektu i nie więcej niż 100 tys. zł dla jednej gminy w ramach konkursu
(Uchwała nr 3227/2013).
Do III edycji konkursu zgłosiły się 83 gminy (173 sołectwa) województwa
wielkopolskiego, co stanowi 37% gmin regionu (ryc. 3). Szczególną aktywność
wykazały 64 gminy w południowej i wschodniej Wielkopolsce, w tym 22 gminy
przygraniczne. Najczęściej gminy składały po 1 lub 2 wnioski (0,6–1,2% wniosków zgłoszonych ogółem), odpowiednio 35 i 23 gminy, co stanowi 69% gmin
biorących udział w konkursie.
Ryc. 3. Udział gmin województwa wielkopolskiego w III edycji konkursu „Pięknieje wielkopolska wieś” według odsetka zgłoszonych wniosków ogółem
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego (http://www.umww.pl/).
144
Tabela 1. Wnioski złożone w ramach II i III edycji konkursu „Pięknieje wielkopolska wieś”
Edycja
Wnioski zgłoszone (ogółem)
II
III
liczba
355
173
w tym
zakwalifikowane
rekomendowane
liczba
% ogółem
liczba
% ogółem
355
100
80
22,5
156
90,2
59
34,1
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa
Wielkopolskiego (http://www.umww.pl/).
W celu określenia kierunków aktywności społecznej zgłoszone w konkursie
wnioski podzielono na 4 grupy projektów dotyczące (tab. 2):
A – zagospodarowania przestrzeni publicznej na wsi w zakresie rozwoju infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej oraz przedsięwzięć o charakterze ekologicznym lub poprawiających estetykę i bezpieczeństwo miejscowości,
B – tworzenia i zagospodarowania obiektów służących zachowaniu tradycji, integracji i aktywizacji mieszkańców,
C – odtwarzania dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego,
D – kultywowania tradycji społeczności lokalnych oraz tradycyjnych zawodów.
Tabela 2. Projekty zgłoszone w ramach II i III edycji konkursu „Pięknieje wielkopolska
wieś” według poszczególnych grup
Edycja
Projekty
ogółem
liczba
II
III
355
173
A
% ogóliczba
łem
279
78,6
119
68,8
w tym grupa projektów
B
C
% ogó% ogóliczba
liczba
łem
łem
38
10,7
33
9,3
40
23,1
10
5,8
D
% ogóliczba
łem
5
1,4
4
2,3
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Urzędu Marszałkowskiego Województwa
Wielkopolskiego (http://www.umww.pl/).
Zgłaszane zarówno w II, jak i w III edycji konkursu „Pięknieje wielkopolska wieś” projekty stanowiły podobny odsetek w poszczególnych kategoriach.
W przeważające mierze (79% i 69%) dotyczyły zagospodarowania przestrzeni
publicznej wsi, przede wszystkim obiektów związanych z turystyką i rekreacją,
np. boiska sportowe, siłownie zewnętrzne, place zabaw, miejsca rekreacji, wiaty grillowe, platformy widokowe. Kolejną grupę (11% i 23%) stanowiły obiekty
mogące sprzyjać zachowaniu tradycji, integracji i aktywizacji mieszkańców (np.
świetlice, domy kultury, amfiteatry). Jedynie nieliczne projekty (9% i 6%) miały
na celu odtwarzanie zasobów materialnego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego (np. renowacja parku, pomnika, cmentarza, miejsc kultu religijnego, odtworzenie alei spacerowej, tradycyjnego sadu, budowa pieca chlebowego i stworzenie
ekomuzeum) oraz kultywowanie tradycji społeczności lokalnych i tradycyjnych
zawodów (1% i 2%) poprzez np. zakup strojów czy instrumentów muzycznych.
Podsumowanie
Przeprowadzone badania dowodzą ubogiej wiedzy w zakresie krajobrazu i dziedzictwa kulturowego obszarów wiejskich, a co się z tym wiąże niskiej wrażliwości
i świadomości społecznej w zakresie potrzeb jego ochrony.
W świadomości mieszkańców obszarów wiejskich na pojęcie dziedzictwa
kulturowego składają się pojedyncze obiekty, a także ich zespoły (najczęściej
zabytki), a powinno ono obejmować całość przestrzeni wsi, którą tworzą powszechne w krajobrazie kulturowym elementy, takie jak: rozplanowanie zagród,
pól, zabudowa gospodarcza, płoty, bramy, zadrzewienia oraz sady. Świadczy to
o niedostrzeganiu i niedocenianiu roli otoczenia zabytku i znaczenia kontekstu krajobrazowego. Najczęściej krajobraz kojarzy się z elementami środowiska
przyrodniczego, tj. parkami krajobrazowymi, pomnikami przyrody. Podobny jest
również zakres postrzegania ochrony jego zasobów, co może dowodzić znacznej wrażliwości i świadomości ekologicznej ankietowanych. Zaobserwowano,
że respondenci posiadają ograniczoną wiedzę w kwestii możliwości zachowania
krajobrazu kulturowego, która sprowadza się najczęściej do procesu konserwacji obiektu lub wpisu do rejestru zabytków, a powinna być również dostrzegana
w tworzeniu np. parków kulturowych, wsi tematycznych, ekomuzeów lub organizowaniu festynów, wystaw, warsztatów. Te ostatnie, jako nowe formy utrwalania krajobrazu kulturowego, wymagają szczególnego upowszechniania, gdyż
promują rozwój obszarów wiejskich w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego
i integrację społeczności lokalnej. Z badania wynika, że choć zdecydowana większość ankietowanych postrzega walory krajobrazu kulturowego jako potencjalną
szansę wzrostu społeczno-gospodarczego, to jednak nie wykazuje wiedzy w zakresie inicjatyw podejmowanych przez władze samorządowe. Zjawisko to może
świadczyć o braku zainteresowania poprawą jakości życia społecznego i estetyki
wspólnego otoczenia lub o niewystarczających działaniach władz samorządowych
w dziedzinie promocji zasobów krajobrazu kulturowego i inicjatyw związanych
z jego zarządzaniem. Optymistyczny jest jednak fakt, że ankietowani zgłaszali
potrzebę podejmowania działań w tym zakresie, co może być istotne zarówno
dla powodzenia krajobrazowej kampanii edukacyjnej, jak i aktywizacji społecznej
na rzecz krajobrazu kulturowego.
Analiza projektów zgłoszonych do konkursu „Pięknieje wielkopolska wieś”
wykazała zróżnicowanie przestrzenne podejmowanych inicjatyw na rzecz poprawy jakości przestrzeni oraz tendencję do zagospodarowywania przestrzeni publicznej wsi w zakresie infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej i sportowej, co
może wynikać z niedoinwestowania obszarów wiejskich. Realizowanie projektów
bezpośrednio dotyczących odtwarzania dziedzictwa kulturowego i kultywowania
tradycji lokalnych powinno mieć fundamentalne znacznie w rozwoju obszarów
wiejskich przy możliwości pozyskiwania środków finansowych z różnych źródeł.
Wdrażanie Europejskiej Konwencji Krajobrazowej w odniesieniu do krajobrazu i dziedzictwa kulturowego powinno odbywać się poprzez poszukiwania
skutecznych metod i narzędzi jego ochrony, przy czym ochrona ta nie może
ograniczać się do „zamrażania” historycznych form – powinna mieć charakter
146
proaktywny. Nie wystarczy zachowanie zabytkowych obiektów, trzeba znaleźć dla
nich nowe funkcje, wypełnić historyczne formy żywą, współczesną treścią (Raszeja i in. 2010).
Wykorzystanie zasobów kulturowych powinno być priorytetem w promocji
regionu i intensyfikacji jego rozwoju, zwłaszcza obszarów wiejskich, poprzez
eksponowanie ekonomicznych skutków atrakcyjności krajobrazu. Szczególnie
istotne są działania powiązane z ochroną środowiska, inwestycje w otoczeniu
rolnictwa, ochrona tradycyjnych form gospodarowania, tożsamość jako element
„marketingu” regionalnego, skanseny in situ.
Ochrona ginącego piękna wsi musi łączyć rozwiązania administracyjne z budowaniem, przede wszystkim wśród społeczności wiejskiej, świadomości wartości zasobów dziedzictwa kulturowego, której często lokalnie brakuje. Zasadnicze
znaczenie dla kreowania społecznej świadomości krajobrazowej powinno mieć
tworzenie i upowszechnianie pozytywnych wzorów ochrony krajobrazu i dziedzictwa kulturowego, a także projektowania działań planistycznych i realizacyjnych. Szczególnie istotne w tym procesie mogą być: współpraca władz samorządowych z lokalnymi stowarzyszeniami, prowadzenie konsultacji społecznych,
opracowanie wzorników form architektonicznych, wprowadzenie ulg i zachęt
finansowych dla ratowania charakterystycznych cech krajobrazu, wyróżnienia
dla gmin za wprowadzanie projektów prokrajobrazowych. Odpowiedzialność za
jakość krajobrazu spoczywa także na inwestorach wykorzystujących środki publiczne i na mediach pokazujących przykłady „dobry praktyk”.
Badania wykazały, że nie wszystkie zasoby dziedzictwa kulturowego obszarów
wiejskich są powszechnie rozpoznawalne, a krajobraz kulturowy jest często utożsamiany z walorami środowiska przyrodniczego, jednocześnie rzadko jest dostrzegana specyfika jego ochrony. Dlatego konieczne jest poszerzenie systemu edukacji
prokrajobrazowej na wzór ogólnopolskiej kampanii przyrodniczo-ekologicznej,
prowadzonej już wśród najmłodszych. Istotne wydaje się również wprowadzenie
do programów nauczania na kierunkach studiów kształcących w zakresie szeroko
pojętego zarządzania przestrzenią (np. gospodarka przestrzenna) obowiązkowego
przedmiotu dotyczącego krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich. Zdaniem
Böhma (2008) wykształcenie fachowca w dziedzinie zarządzania krajobrazem kulturowym trwa kilka lat, zaś na budowę prokrajobrazowego obyczaju w społeczeństwie potrzeba kilku pokoleń, a czasu jest mało, gdyż walory krajobrazowe mają
ograniczoną odporność na działanie czynników degradujących.
Literatura
Bartkowski T. 1985. Nowy etap dyskusji nad pojęciem krajobrazu. Czasopismo Geograficzne, LVI(1):
73–79.
Bogdanowski J. 1976. Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu. Ossolineum, Wrocław,
Kraków.
Böhm A. 2008. Między mandatem a partycypacją społeczną. [W:] U. Myga-Piątek, K. Pawłowska
(red.), Zarządzanie krajobrazem kulturowym. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, PTG, 10:
515–524.
Chilik P. 2011. Aby na wsi było ładniej. Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa.
Duriasz-Bułhak J., Połomski K., Potok A. 2001. Rzecz o dziedzictwie na wsi. Fundacja Wspomagania
Wsi, Warszawa.
Europejska Konwencja Krajobrazowa, sporządzona we Florencji dnia 20 października 2000 r. (Dz.U.
2006 nr 14, poz. 98).
Jałowiecki B. 1996. Przestrzeń historyczna, regionalizm, regionalizacja. [W:] B. Jałowiecki (red.), Oblicza polskich regionów. Wydawnictwa Europejskiego Instytutu Rozwoju Regionalnego i Lokalnego, Warszawa, 17(50): 19–88.
Konopka M. 2001. Każde miejsce opowiada swoją historię czyli rzecz o dziedzictwie wiejskim. Fundacja Fundusz Współpracy Program AGROLINIA 2000, Poznań.
Kowalczyk A. 1992. Badanie spostrzegania krajobrazu multisensorycznego – podstawą kształtowania
obszarów rekreacyjnych. Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz.
Krzymowska-Kostrowicka A. 1997. Geoekologia turystyki i wypoczynku. PWN, Warszawa.
Kwaśniewski K. 1986. Mentalność wielkopolska. [W:] R. Domański, R. Kozarski (red.), Województwo poznańskie. Zagadnienia geograficzne i społeczno-gospodarcze, PWN, Warszawa–Poznań, s.
531–541.
Libura H. 1990. Percepcja przestrzeni miejskiej. Rozwój Regionalny – Rozwój Lokalny – Samorząd
Terytorialny, 31.
Pietrzak M. 1998. Syntezy krajobrazowe – założenia, problemy, zastosowania. Bogucki Wydawnictwo
Naukowe, Poznań.
Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków w studiach uwarunkowań i kierunków
zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Poradnik dla planistów i samorządów lokalnych. 2011. Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa.
Raszeja E. 2002. Procedury i instrumenty kształtowania krajobrazu na obszarach wiejskich Wielkopolski w aspekcie integracji z Unią Europejską. Studioteka Zarysy WAPP, Poznań.
Raszeja E., Wilkaniec A., Mezer E. 2010. Krajobraz i dziedzictwo kulturowe wsi w aglomeracji poznańskiej. Biblioteka Aglomeracji Poznańskiej, 3. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Uchwała nr 3227/2013 Zarządu Województwa Wielkopolskiego z dnia 4 kwietnia 2013 r. w sprawie:
ogłoszenia III edycji konkursu „Pięknieje wielkopolska wieś”.
Uchwała nr 3454/2013 Zarządu Województwa Wielkopolskiego z dnia 10 czerwca 2013 r. w sprawie:
przyjęcia listy rankingowej projektów w III edycji konkursu „Pięknieje wielkopolska wieś”.
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003 nr 162, poz.
1568).
Wielkopolska Odnowa Wsi 2013–2020. Załącznik do Uchwały nr XXXII/635/13 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 25 marca 2013 r.
Wilczyński R. 2003 Odnowa wsi perspektywą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Fundusz Współpracy – Program Agro-Info, Poznań.
Strony internetowe
http://www.umww.pl/departamenty_departament-rolnictwa-i-rozwoju-wsi_iii-edycja-konkursu-pieknieje-wielkopolska-wies (5.12.2013)
Social awareness and activity in the planning and protection
of the cultural landscape of rural areas
Abstract: In 2004 Poland ratified the European Landscape Convention, but after 10 years Polish law
still lacks separate acts referring exclusively to the landscape. It seems that the absence of a comprehensive and clear protection system, project norms and standards improving the quality of the
modern cultural landscape, and an all-Polish educational-promotional campaign for the protection
of its resources may translate into a low level of social awareness and activity, especially concerning
the specificity of the cultural heritage of the countryside. This article seeks to establish the level of
social awareness and activity in the planning and protection of the cultural landscape of rural areas. A
148
survey research was conducted among country people living in the rural and urban-rural communes
of Wielkopolska voivodeship. An analysis was also made of projects submitted for the competition
“Rural Wielkopolska Growing More Beautiful” to determine spatial differences in and directions of
social activity in the process of planning and protection of the cultural landscape.
Key words: cultural landscape, landscape awareness, planning and protection of landscape, social
activity, rural development
Wpływ inicjatyw Lokalnych Grup Działania
na rozwój społeczno-gospodarczy obszarów
wiejskich w województwie wielkopolskim
Abstrakt: Sukcesy na obszarach wiejskich są wynikiem budowania silnych kapitałów
społecznego i ludzkiego, które są ważnym czynnikiem rozwoju lokalnego. Umiejętność
oraz zdolność współpracy społeczności lokalnej pozwalają na realizację wielu projektów.
Lokalne Grupy Działania poprzez realizację działania „Małe projekty” inicjują aktywizację
mieszkańców. Działania te związane są z dbałością o krajobraz i dziedzictwo kulturowe
na wsi. W województwie wielkopolskim funkcjonuje 36 (w tym 31 z siedzibą w Wielkopolsce) Lokalnych Grup Działania.
Słowa kluczowe: Lokalna Grupa Działania, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich
2007–2013, LEADER, działanie „Małe projekty”
Wprowadzenie
Wpływ społeczności lokalnej na rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich jest większy dzięki wprowadzaniu wieloetapowego programu LEADER,
który pilotażowo był realizowany w Polsce w latach 2004–2006, a w pełni kontynuowany od 2007 r. w ramach osi 4 Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich
2007–2013. Głównym celem tego programu jest wsparcie finansowe innowacyjnych działań na rzecz rozwoju wsi poprzez decentralizację zarządzania zasobami
lokalnymi, walka z bezrobociem i aktywizacja mieszkańców, co skutkuje współpracą trzech sektorów: publicznego, prywatnego i społecznego. Koordynatorami
programów stają się Lokalne Grupy Działania (LGD), które powstają najczęściej
na spójnych terytorialnie obszarach kilku lub kilkunastu gmin.
Partnerstwa terytorialne w literaturze traktowane są często jako narzędzia
mające na celu rozwój społeczny i zwiększenie zaangażowania lokalnych społeczności w procesie zarządzania zasobami lokalnymi, co ma zwiększyć jego efektywność (Wasielewski 2009, Furmankiewicz, Królikowska 2010).
150
Wierzbicki (1973) traktowanie rozwoju lokalnego zwracającego szczególną
uwagę na zagadnienia społeczne określa jako „aktywizację społeczności lokalnych”.
W latach 2007–2013 funkcjonujące Lokalne Grupy Działania w Polsce objęły
swoim działaniem 96% gmin wiejskich (Ściański, Żak 2009), co według Furmankiewicza i Janca (2012) uniemożliwia porównywanie wskaźników gmin uczestniczących i nie uczestniczących w programie LEADER w tym okresie, dlatego
w powyższym artykule zbadano wpływ inicjatyw LGD na rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich poprzez realizację działania „Małe projekty”.
Celem artykułu jest przedstawienie zróżnicowania przestrzennego inicjatyw
LGD w Wielkopolsce, które prowadzą do rozwoju społeczno-gospodarczego
obszarów wiejskich, zwiększenia aktywności i integracji mieszkańców między
innymi poprzez poznawanie tradycji i dziedzictwa kulturowego oraz działania
prowadzące do integracji społeczności lokalnych. Widoczne to jest zwłaszcza
w realizacji działania „Małe projekty” 4 osi Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007–2013. Zakres czasowy badań dotyczy lat 2007–2012.
Powszechnie uważa się, że aktywność społeczna polskiej wsi jest mała. Jest to
wynik trudnej sytuacji materialnej jej mieszkańców (Kłodziński 2006). Wszelkie
inicjatywy pobudzające aktywność mieszkańców obszarów wiejskich prowadzą
do wspólnego działania, zaufania i solidarności. Pozwala to na budowę kapitału
społecznego, który jest jednym z czynników rozwoju lokalnego.
Badanie aktywizacji mieszkańców poprzez inicjatywy Lokalnych Grup Działania przeprowadzono w 31 LGD z siedzibą w Wielkopolsce.
Rozmieszczenie Lokalnych Grup Działania
w województwie wielkopolskim
W województwie wielkopolskim funkcjonuje 36 LGD, w tym 31 z siedzibą w regionie oraz 5 z siedzibą poza województwem wielkopolskim. Większość LGD
w Wielkopolsce przybrała formę stowarzyszeń (34), pozostałe dwa partnerstwa
to fundacje – obie formy mają osobowość prawną. Bezpośredni nadzór nad funkcjonowaniem LGD ma marszałek województwa, co jest wynikiem współfinansowania projektów ze środków UE.
Lokalne Grupy Działania obejmują obszar 28,3 tys. km2, co stanowi 95,1%
powierzchni województwa wielkopolskiego. Rozmieszczenie Lokalnych Grup
Działania w województwie wielkopolskim przedstawiono na rycinie 1, a ich numeracja została przyjęta za Urzędem Marszałkowskim Województwa Wielkopolskiego. Nazwy LGD są ściśle związane z obszarem, na którym występują, i mogą
pochodzić np. od nazwy rzeki przepływającej przez terytorium LGD (Stowarzyszenie Dolina Wełny) lub od nazw gmin wchodzących w skład LGD (KOLD –
pierwsze litery nazw gmin założycieli).
Lokalne Grupy Działania w województwie wielkopolskim nie funkcjonują
w miastach oraz kilku gminach, takich jak: Tarnówka, Kaczory, Osiek Mały, Komorniki, Gostyń, Swarzędz i Rawicz.
Wpływ inicjatyw Lokalnych Grup Działania na rozwój społeczno-gospodarczy
151
Ryc. 1. Rozmieszczenie przestrzenne LGD w województwie wielkopolskim
Legenda: A – LGD działające na obszarze województwa; B – LGD o zasięgu międzywojewódzkim
z siedzibą w Wielkopolsce; C – LGD o zasięgu międzywojewódzkim z siedzibą poza województwem wielkopolskim; D – obszary, na których nie występują LGD.
LGD: 1 – Stowarzyszenie Ziemi Grodziskiej Leader; 2 – Wielkopolska Wschodnia; 3 – Zaścianek; 4 –
Stowarzyszenie KOLD; 5 – Dolina Samy; 6 – Czarnkowsko-Trzcianecka Lokalna Grupa Działania;
7 – Kraina Lasów i Jezior; 8 – Wrota Wielkopolski; 9 – Solna Dolina; 10 – Gościnna Wielkopolska
w Pępowie; 11 – Unia Nadwarciańska; 12 – Ostrzeszowska Lokalna Grupa Działania; 13 – Długosz Królewski; 14 – LGD 7 – Kraina Nocy i Dni; 15 – Między Ludźmi i Jeziorami; 16 – Z Nami
Warto; 17 – Leader Suchy Las; 18 – Światowid; 19 – Dwa Mosty; 20 – Lider Zielonej Wielkopolski; 21 – Dolina Noteci; 22 – Źródło; 23 – Kraina Trzech Rzek; 24 – Wielkopolska z Wyobraźnią;
25 – Puszcza Notecka; 26 – Solidarni w Partnerstwie; 27 – Turowska Unia Rozwoju – TUR; 28
– Dolina Wełny; 29 – Wspólnie dla Przyszłości; 30 – Okno Południowej Wielkopolski; 31 – Krajna
nad Notecią; x1 – Partnerstwo dla Doliny Baryczy; x2 – Regionu Kozła; x3 – Naszyjnik Północy;
x4 – Przymierze Jeziorsko; x5 – Sąsiedzi wokół Szlaku Piastowskiego.
Źródło: opracowanie własne na podstawie strony internetowej http://www.minrol.gov.pl/pol/Media/
Files/mapa-LGD-PL, numeracja na podstawie danych z Urzędu Marszałkowskiego Województwa
Wielkopolskiego.
152
Ryc. 2. Podział wielkopolskich LGD ze względu na liczbę gmin
W Wielkopolsce najczęściej LGD składają się z siedmiu gmin. Takich przypadków jest aż pięć. Lokalne Grupy Działania Suchy Las i Dwa Mosty są najmniejsze
i składają się tylko z jednej gminy, natomiast najliczniejszą LGD jest Światowid
i obejmuje swym działaniem 14 gmin (ryc. 2).
Dbałość Lokalnych Grup Działania o tradycje
i dziedzictwo kulturowe wsi w województwie
wielkopolskim
Lokalne Grupy Działania już na etapie tworzenia lokalnych strategii rozwoju dbały o ochronę dziedzictwa kulturowego, kulinarnego, w tym promocji produktów
lokalnych, agroturystykę i turystykę wiejską, ochronę środowiska i ekologię, rozwój przedsiębiorczości oraz poprawę infrastruktury wiejskiej.
W Wielkopolsce charakterystyczny typ krajobrazu na obszarach wiejskich
kształtowała przez wieki gospodarka rolna, a jego elementy naturalne przenikają się z kulturowymi (Raszeja 2010). Jest to proces długotrwały i ważne jest
uświadamianie społecznościom lokalnym potrzeby dbałości o krajobraz kulturowy wsi.
Zdaniem Raszeji i in. (2010) „krajobraz kulturowy wsi, będący zapisem dziejów kolejnych pokoleń zamieszkujących dany obszar, jest odbiciem długotrwałych relacji między ludźmi i ich środowiskiem życia, lokalnej tradycji budowlanej
i kultury użytkowania przestrzeni”.
153
Według Potok (2005) programy LEADER należy potraktować jako element
wpływający na utożsamianie się z regionem i zachowanie dziedzictwa kulturowego przez społeczność zamieszkującą obszary wiejskie.
Dużą szansą rozwoju obszarów wiejskich, na których funkcjonują LGD, jest
promocja produktów lokalnych. Dla wielu konsumentów produkty regionalne to
artykuły spożywcze, które charakteryzują się bardzo wysoką jakością (Kacprzak
2011). Za produkt regionalny uznaje się taki, który wytwarza się lokalnymi metodami, związany jest z miejscem pochodzenia i cechuje go ponadprzeciętna jakość.
Taki produkt może być rejestrowany w Komisji Europejskiej jako Chroniona Nazwa Pochodzenia lub Chronione Oznaczenie Geograficzne.
W województwie wielkopolskim aktualnie jest zarejestrowanych 89 produktów tradycyjnych, co stanowi 7,4% wszystkich zarejestrowanych produktów
tradycyjnych w Polsce. Najliczniej reprezentowaną kategorią w Wielkopolsce są
produkty mięsne (33).
Składane wnioski na dofinansowanie działań związanych z dziedzictwem kulturowym i tożsamością wsi można zaliczyć do tak zwanych projektów „miękkich”
o niskich kwotach dofinansowania, ale mających duże znaczenie dla aktywizacji
społeczności lokalnych. Przykładowe projekty tego typu to: dożynki organizowane niemal przez wszystkie partnerstwa terytorialne, „Wino z winnicy Mojkowo
produktem lokalnym” – LGD Zaścianek, „Kulinarne wojaże po Zielonej Krainie
pielęgnacją staropolskich tradycji” – LGD Lider Zielonej Wielkopolski, „Tradycja,
integracja i aktywizacja, czyli Święto Kartofla w gminie Kramsk” – LGD Wielkopolska Wschodnia, „Wydanie monografii Tokar – zachowanie lokalnego dziedzictwa kulturowego i historycznego” – LGD TUR, „Podnoszenie jakości życia
społeczności lokalnej poprzez organizację imprezy kulturalno rekreacyjnej, z wykorzystaniem aktywności społecznej związanej z kultywowaniem tradycyjnych
zawodów i rzemiosła” – LGD Między Ludźmi i Jeziorami, „Organizacja konkursu
na najlepszy pasztet i konkursu na najlepszą potrawę z gęsi jako kultywowanie
miejscowych tradycji i zwyczajów” – Ostrzeszowska Lokalna Grupa Działania.
Zróżnicowanie przestrzenne działania „Małe projekty”
koordynowanego przez wielkopolskie LGD
W celu przedstawienia zróżnicowania przestrzennego inicjatyw 31 LGD w Wielkopolsce przeanalizowano dane dotyczące liczby wniosków oraz środków finansowych przeznaczonych na zrealizowanie działania „Małe projekty”. Na podstawie
danych uzyskanych z Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego
wydzielono pięć kategorii projektów, które zostały zakończone i rozliczone na
dzień 31.12.2012 r.
W Polsce na działanie „Małe projekty” złożono 30 723 wnioski, a województwo wielkopolskie z 2697 wnioskami zajmuje czwarte miejsce w kraju po: mazowieckim (3287 wniosków), małopolskim (3154 wnioski) i lubelskim (2974
wnioski). W ramach powyższego działania podpisano 12 874 umowy w całym
154
Ryc. 3. Projekty zrealizowane w ramach działania „Małe projekty” koordynowane w 31
LGD w województwie wielkopolskim (na dzień 31.12.2012 r.)
Ryc. 4. Wartość zrealizowanych inicjatyw „Małe projekty” w ramach 4 osi PROW 2007–
2013 w województwie wielkopolskim (na dzień 31.12.2012 r.)
155
kraju, co stanowi 41,9% złożonych wniosków. Województwo wielkopolskie
z 1202 podpisanymi umowami jest na drugim miejscu w Polsce po lubelskim
(1363 umowy).
W Wielkopolsce LGD na koniec 2012 r. zrealizowały 770 inicjatyw w ramach
działania „Małe projekty”. O dużej skuteczności LGD z Wielkopolski w pozyskiwaniu środków na to działanie świadczy fakt podpisania aż 9,5% umów, co jest powyżej średniej krajowej. Tak duży udział podpisanych umów przekłada się na pozyskane środki EFRROW i stanowi 8,5% przyznanej kwoty na to działanie w Polsce.
Średnia liczba zrealizowanych „Małych projektów” na jedną LGD wyniosła
24,8 (na dzień 31.12.2012 r.). Tylko w jednej LGD Wielkopolska z Wyobraźnią na
koniec 2012 r. nie zakończono żadnego projektu w ramach tego działania (ryc. 3).
Najwięcej projektów zamknięto w Lokalnej Grupie KOLD – 82, co stanowi aż
10,8% zrealizowanych projektów powyższego działania w Wielkopolsce.
W województwie wielkopolskim średnia kwota wykorzystana na zrealizowane
projekty wynosiła 312 tys. zł (ryc. 4). Największe kwoty wykorzystały następujące Lokalne Grupy Działania: KOLD – 76,5 tys. zł (7,9%), Światowid – 71,6 tys. zł
Ryc. 5. Udział zrealizowanych projektów według kategorii w ramach działania „Małe projekty” z województwa wielkopolskiego (na dzień 31.12.2012 r.)
Kategorie: A – inicjatywy dotyczące sportu i turystyki; B – inicjatywy dotyczące dziedzictwa kulturowego; C – inicjatywy dotyczące integracji społeczności lokalnej; D – inicjatywy dotyczące zmiany
infrastruktury technicznej; E – inicjatywy dotyczące edukacji.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego.
156
(7,4%), Kraina Nocy i Dni – 69,5 tys. zł (7,1%) i Okno Południowej Wielkopolski
– 64,7 zł (6,9%).
Największe kwoty w przeliczeniu na jeden projekt, ponad 17 tys. zł, wykorzystano w Lokalnych Grupach Działania Suchy Las oraz Wspólnie dla Przyszłości.
W celu szczegółowego badania zrealizowanych inicjatyw w ramach działania
„Małe projekty” wydzielono pięć kategorii. W kategorii A – to projekty dotyczące turystyki i sportu, z których realizowano m.in. rajdy rowerowe, turnieje piłki nożnej, wydawanie przewodników i map. Kategoria B – to projekty związane
z dziedzictwem kulturowym wsi, m.in. dotyczyły one wydawania informatorów
mówiących o historii obszaru, uroczystości historyczno-kulturalnych, promocji
dziedzictwa kulinarnego. Kategoria C – to projekty z zakresu integracji społeczności lokalnej, tj. wszelkiego rodzaju festyny, jarmarki, spotkania w świetlicach
wiejskich. Kategoria D – to projekty z dziedziny infrastruktury technicznej, tj.
remonty świetlic, budowa miejsc rekreacji, placów zabaw. Kategoria E – to projekty związane z edukacją, np. programy edukacyjne, nauka rękodzieła, darmowe
punkty dostępu do Internetu (ryc. 5, 6).
Ryc. 6. Udział przyznanych kwot na zrealizowane projekty w kategoriach w ramach działania „Małe projekty” w województwa wielkopolskiego (na dzień 31.12.2012).
Kategorie: A – inicjatywy dotyczące sportu i turystyki; B – inicjatywy dotyczące dziedzictwa kulturowego; C – inicjatywy dotyczące integracji społeczności lokalnej; D – inicjatywy dotyczące zmiany
infrastruktury technicznej; E – inicjatywy dotyczące edukacji.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego.
157
Pod względem liczby projektów w poszczególnych kategoriach inicjatyw wpływających na aktywizację mieszkańców występuje duże zróżnicowanie (ryc. 5).
Lokalna Grupa Działania Dwa Mosty zamknęła tylko jeden projekt w kategorii
dziedzictwo kulturowe. W kategorii A najwięcej projektów realizowanych było
przez Lokalną Grupę Działania KOLD (16), w kategorii B – najwięcej, po sześć
projektów, zrealizowano w czterech LGD – Stowarzyszenie Ziemi Grodziskiej Leader, Wrota Wielkopolski, Solna Dolina, Wspólnie dla Przyszłości, w kategorii C –
zdecydowanie najwięcej projektów zrealizowano w LGD KOLD (46), w kategorii
D – w Ostrzeszowskiej LGD (18), w kategorii E – w Lokalnej Grupie Działania
Kraina Nocy i Dni (12).
Duże zróżnicowanie obserwuje się również w wysokości wykorzystania środków przyznanych na działanie „Małe projekty” według kategorii (ryc. 6). W kategorii A najwięcej środków na zrealizowane projekty wykorzystała – LGD Krajna
nad Notecią (189 tys. zł), w kategorii B – LGD Wspólnie dla Przyszłości (118 tys.
zł), w kategorii C – KOLD (477 tys. zł), w kategorii D – Wspólnie dla Przyszłości
(318 tys. zł), w kategorii E – Kraina Lasów i Jezior (141,6 tys. zł). Duże zróżnicowanie, zarówno w liczbie projektów, jak i kwot przeznaczonych
na zrealizowane projekty, świadczy o różnych poziomach aktywności mieszkańców oraz podmiotów podczas naborów na działania w poszczególnych LGD.
Podsumowanie
Zróżnicowanie przestrzenne struktury i rozdysponowania środków przez poszczególne LGD jest duże i zależy od ilości gmin oraz liczby mieszkańców wchodzących w skład LGD.
W województwie wielkopolskim działanie „Małe projekty” ma duże znaczenie. Świadczy o tym fakt, że aż 63% złożonych wniosków oraz podpisanych
umów w ramach 4 osi LEADER PROW 2007–2013 stanowi powyższe działanie.
Popularność tego działania dowodzi, że wszystkie LGD w pełni wykorzystują
swoje możliwości w pozyskiwaniu środków finansowych, które znacząco wpływają na rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich.
Efekty działania „Małe projekty” w ramach programu LEADER w PROW
2007–2013 zaprezentowano w pięciu kategoriach. Realizowano projekty „miękkie”, m.in. rajdy rowerowe, turnieje piłki nożnej, wydawanie przewodników
i map, wydawanie informatorów mówiących o historii obszaru, uroczystości
historyczno-kulturalne, promocję dziedzictwa kulinarnego, integrację społeczności lokalnej poprzez organizację festynów, jarmarków, spotkań w świetlicach
wiejskich, programy edukacyjne, naukę rękodzieła, darmowe punkty dostępu do
Internetu, oraz projekty dotyczące infrastruktury technicznej: remonty świetlic,
budowę miejsc rekreacji, placów zabaw.
Inicjatywy LGD prowadzą do pobudzania aktywności społeczności lokalnej,
poczucia tożsamości regionalnej i poprawy infrastruktury społecznej. Służą rozwojowi integracji mieszkańców do osiągnięcia wspólnych celów i są dużym krokiem do poprawy kapitału społecznego na wsi wielkopolskiej.
158
Wszelkie działania prowadzące do poprawy jakości i poziomu życia są bezcenne. Mogą one zahamować procesy wyludniania się oraz degradacji obszarów
wiejskich.
Literatura
Furmankiewicz M., Królikowska K. 2010. Partnerstwa terytorialne na obszarach wiejskich w Polsce
w latach 1994–2006. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, Wrocław.
Furmankiewicz M., Janc K. 2012. Partnerstwa terytorialne jako nowy model zarządzania rozwojem
lokalnym – różnice regionalne i wpływ na aktywność mieszkańców. [W:] A. Harańczyk (red.),
Perspektywy rozwoju regionalnego Polski w okresie programowania po 2013 r. Cz. II. Studia
KPZK PAN, CXL: 231–245.
Kacprzak E. 2011. Rozwój rynku produktów regionalnych i tradycyjnych w aglomeracji poznańskiej.
[W:] E. Kacprzak, B. Maćkiewicz (red.), Gospodarka rolna w aglomeracji poznańskiej. Biblioteka
Aglomeracji Poznańskiej nr 16: 114–122.
Kłodziński M. 2006. Aktywizacja społeczno-gospodarcza gmin wiejskich i małych miast. Instytut
Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa.
Potok A. 2005. Obszary wiejskie jako miejsce zamieszkania i pracy. [W:] Polska wieś 2025. Wizja
rozwoju. Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa, s. 57–66.
Raszeja E., Wilkaniec A., de Mazer E. 2010. Zasoby krajobrazu i dziedzictwa kulturowego wsi na
obszarze aglomeracji poznańskiej. [W:] E. Raszeja, A. Wilkaniec, E. de Mazer (red.), Krajobraz
i dziedzictwo kulturowe wsi w aglomeracji poznańskiej. Biblioteka Aglomeracji Poznańskiej 3:
16–44.
Ściański P., Żak M. 2009. Oś IV PROW 2007–2013: Lokalne Grupy Działania i Lokalne Strategie
Rozwoju. MRiRW, Warszawa.
Wasielewski K. 2009. LEADER w Polsce – między ideą a rzeczywistością. [W:] K. Wasielewski (red.),
Tworzenie partnerstw lokalnych i ich sieci na obszarach wiejskich. Wydawnictwo Naukowe WSG,
Bydgoszcz, s. 135–142.
Wierzbicki Z.T. 1973. Aktywizacja i rozwój społeczności lokalnych. [W:] Z.T. Wierzbicki (red.), Aktywizacja i rozwój społeczności lokalnych. Polska Akademia Nauk, Instytut Filozofii i Socjologii,
Ossolineum, Wrocław, s. 17–73.
Effect of initiatives of Local Action Groups on the socio-economic
development of rural areas in Wielkopolska voivodeship
Abstract: Success in rural areas is a result of building strong social and human capital, which is an
important factor of local development. A local community’s skills and ability to cooperate allows it
to implement many projects within the framework of a Local Action Group (LAG). Such activities
are driven by concern for the rural landscape and cultural heritage. There are 36 Local Action Groups
operating in Wielkopolska, of which 31 are based in this voivodeship. LAG initiatives seek to stimulate the social activity of residents, reinforce their sense of regional identity, and improve social infrastructure. They contribute to the development of local activity and are a big step towards building up
social capital in the Wielkopolska countryside. The popularity of this form of activity demonstrates
that LAGs fully employ their power to activate local communities.
Key words: Local Action Group, Rural Development Programme 2007–2013, LEADER, “Small projects”

Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna nr 26

Transkrypt

Podobne dokumenty

Dawna mapa źródłem wiedzy o świecie "Geographia historiae

Informacja prasowa – Co tam panie w statystyce?