Zasilanie Wrocławia w wodę-historia i współczesność - Eko-DOk

wrocławski SZW, źródła zasilania w wodę,
sieć wodociągowa, dostawa i zużycie wody
Justyna GŁOWACKA*, Halina HOTLOŚ**
ZASILANIE WROCŁAWIA W WODĘ
– HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆ
W pracy przedstawiono zmiany zachodzące we wrocławskim systemie zaopatrzenia w wodę od momentu
jego powstania do czasów współczesnych. W przeglądzie historycznym scharakteryzowano sieć wodociągową oraz źródła zasilania miasta w wodę pod kątem ich lokalizacji, wydajności oraz rodzaju wody
wtłaczanej do sieci wodociągowej. Omówiono zasięg oddziaływania pierwszych wrocławskich czerpalni.
Zaprezentowano bilans dostawy i zużycia wody dla Wrocławia w latach 1993–2001, uwzględniając
m. in. ilość wody ujmowanej, wtłaczanej do sieci oraz sprzedanej.
1. WSTĘP
Założony w X w. Wrocław rozrastał się i w XIV w. był już miastem liczącym
14 tysięcy mieszkańców [3]. Dalszy rozwój miasta wymagał między innymi stworzenia
infrastruktury wodociągowej, zapewniającej utrzymanie podstawowych warunków sanitarnych i umożliwiającej rozpoczęcie działalności przemysłowej. Już w XIII w. Wrocław
otrzymał prawo do ujmowania wody z Odry i Oławy. W następnym stuleciu wybudowano
pierwszą czerpalnię wody, zwaną Kołem Wodnym lub Czerpalnią Wielką. Kolejne dwie
czerpalnie (Macieja i Kocia) powstały w XVI w. Urządzenia te zaopatrywały Wrocław
w wodę nieoczyszczoną, przeznaczoną głównie do celów gospodarczych i przeciwpożarowych. Wodę do spożycia ujmowano ze studzien kopanych. Procesy oczyszczania wody
(sedymentację i filtrację powolną) zastosowano po raz pierwszy na większą skalę w ZUW
__________
*
STS II–go stopnia, Politechnika Wrocławska, Wydział Inżynierii Środowiska, Instytut Inżynierii
Ochrony Środowiska, pl. Grunwaldzki 9, 50–377 Wrocław.
**
Politechnika Wrocławska, Wydział Inżynierii Środowiska, Instytut Inżynierii Ochrony Środowiska,
pl. Grunwaldzki 9, 50–377 Wrocław.
190
J. GŁOWACKA, H. HOTLOŚ
„Na Grobli”, włączonym do eksploatacji w 1871 r. Do 1901 r. wrocławski system zaopatrzenia w wodę (SZW) funkcjonował dostarczając mieszkańcom miasta wyłącznie wodę
powierzchniową. Wówczas zaczęto wykorzystywać wodę podziemną, a w latach 20. wodę
infiltracyjną. Działania wojenne były przyczyną wielu uszkodzeń elementów systemu
zaopatrzenia w wodę i spadku jego wydajności. W latach powojennych nastąpił znaczny
wzrost liczby ludności zamieszkującej Wrocław, skutkujący zwiększeniem się potrzeb
wodnych. Dlatego też w 1982 r. oddano do użytku ZUW „Mokry Dwór”, w którym
oczyszczana jest woda powierzchniowa z rzeki Oławy, zasilanej wodą z Nysy Kłodzkiej
[1].
Współcześnie wrocławski SZW dostarcza wodę do 635-tysięcznej aglomeracji, w ciągu doby tłocząc do sieci wodociągowej średnio 120 tys. m3 wody pochodzącej z trzech
źródeł zasilania (ZUW „Na Grobli”, ZUW „Mokry Dwór”, SUW „Leśnica”) [1]. W pracy
szczegółowo przedstawiono zmiany wielkości zużycia i dostawy wody do miasta w latach
1993–2001.
2. ŹRÓDŁA ZASILANIA WROCŁAWIA W WODĘ
– PRZEGLĄD HISTORYCZNY
Pierwsze czerpalnie wrocławskie (Wielka i Macieja) zlokalizowane były nad Odrą,
na północy szesnastowiecznego Wrocławia, którego terytorium stanowił w przybliżeniu obszar obecnego Starego Miasta. Czerpalnia Wielka umiejscowiona była u wylotu
ul. Kiełbaśniczej, a Czerpalnia Macieja naprzeciwko dzisiejszego Ossolineum
(ul. Szewska). Od strony wschodniej Wrocław zaopatrywany był w wodę przez Czerpalnię Kocią, wybudowaną na tzw. Kociej Górce (okolica dzisiejszej Galerii Dominikańskiej) przy nieistniejącym już korycie Oławy, połączonym kanałem z Odrą. Ujmowana woda podnoszona była za pomocą kół wodnych i doprowadzana do
zbiorników górnych, a następnie dostarczana do miasta poprzez sieć przewodów.
Z czasem koła wodne zaczęto zastępować pompami tłokowymi, od XIX w. napędzanymi za pomocą maszyn parowych. Zmiany wydajności czerpalni, traktowane jako
ilość wody kierowanej do przewodów wodociągowych, przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Wydajność źródeł zasilania w wodę Wrocławia w latach 1538–1845 [4]
Lata
1538
1596
1607
1596–1825
1845
Źródło zasilania
Czerpalnia
Wielka
Czerpalnia
Kocia
Czerpalnia
Macieja
Czerpalnie:
Wielka, Kocia,
Macieja
Czerpalnia
Wielka
Wydajność, m3/d
1080
720
1150
3000
7000
Zasilanie Wrocławia w wodę – historia i współczesność
191
Na przełomie XVI i XVII w. wrocławski wodociąg swoim zasięgiem obejmował
prawie cały ówczesny Wrocław. Obszar zasilania w wodę w kierunku zachodnim
sięgał poza ul. Kiełbaśniczą, od północy ograniczony był rzeką Odrą, od wschodu
ulicami Piaskową i Skargi, a od południa ulicami Menniczą i Św. Doroty1 [4]. Stosunkowo duża rozległość sieci przewodów nie przekładała się jednak na znaczną wydajność wodociągu. W latach 1569–1825 wydajność była prawie stała i wynosiła ok.
3000 m3/d. Pod koniec tego okresu Wrocław zamieszkiwało 60 tys. osób, a zatem
jednostkowy wskaźnik zużycia wody wynosił 50 dm3/(Mk∙d) [4].
Brak wzrostu wydajności wodociągu wynikał głównie z ograniczonych możliwości
technicznych urządzeń do poboru wody. W 1845 r. Czerpalnia Wielka, dzięki zastosowaniu do napędzania pomp tłokowych maszyny parowej, osiągnęła wydajność
7000 m3/d. Unowocześniona czerpalnia pracowała do 1925 r.
W historii uruchomionego w 1871 r. ZUW „Na Grobli”, zlokalizowanego w widłach Odry i Oławy, wielokrotnie miały miejsce zmiany wydajności zakładu oraz
rodzaju wody oczyszczanej i wtłaczanej do sieci wodociągowej (tabela 2).
Tabela 2. Wydajność i rodzaj wody oczyszczanej w ZUW „Na Grobli” w latach 1871–2010 [1, 2, 4]
Rok
Wydajność,
tys. m3/d
1871
1879
1901
1924
1932
1941
1949
1970
2010
12
60
60
72
100
110
30
126
ok. 61
i
i
i
i, p
(Oława)
i
p
p
pd
i
(Odra)
(Odra)
p – powierzchniowa, pd – podziemna, i - infiltracyjna
Rodzaj wody
Początkowo w zakładzie uzdatniana była woda powierzchniowa z Odry. Jednak na
początku XX w., z uwagi na jej duże zanieczyszczenie, zaczęto korzystać z wody
podziemnej, pobieranej z nowo wybudowanego ujęcia na terenie Świątnik. Po katastrofie żelazowo-manganowej (1906 r.) na krótko powrócono do eksploatacji ujęcia
wody powierzchniowej. Wrocław otrzymywał wówczas 1/3 wody podziemnej i 2/3
wody powierzchniowej [2]. W kolejnych latach uruchomiono stawy infiltracyjne zasilane wodą z rzeki Oławy. Już w 1924 r. w ZUW „Na Grobli” oczyszczana była wyłącznie woda infiltracyjna. Stan taki trwał do 1970 r., kiedy na skutek dużego wzrostu
zapotrzebowania na wodę ponownie włączono do eksploatacji ujęcie wody powierzchniowej. Obecnie w ZUW „Na Grobli” uzdatniana jest tylko woda infiltracyjna.
W ZUW „Na Grobli” pracowały pompy nurnikowe, zasilane przez maszynę parową. W 1879 r., dzięki rozbudowie pompowni, wydajność zakładu zwiększyła się ponad 4-krotnie. Dalszy wzrost wydajności był możliwy m. in. dzięki zainstalowaniu
__________
1
Nazwy ulic współczesne.
192
J. GŁOWACKA, H. HOTLOŚ
w zakładzie pomp wirowych (1913 r.). Podczas II wojny światowej, w 1941 r., wrocławski wodociąg zaopatrywał w wodę 634 tys. mieszkańców [1], a jednostkowy
wskaźnik zużycia wody (do wszystkich celów) wynosił 174 dm3/(Mk∙d). Kolejne lata
wojny spowodowały znaczne zniszczenia wrocławskiego SZW i gwałtowny spadek
ilości produkowanej wody. Największe zużycie wody występowało w latach gospodarki planowej, np. w 1970 r. wynosiło średnio 240 dm3/(Mk∙d) (przy 524,6 tys.
mieszkańców [1]). W 1987 r., pięć lat po rozruchu ZUW „Mokry Dwór”, łączna produkcja wody we Wrocławiu wynosiła 235 tys. m3/d, z czego ok. 1 tys. m3/d pochodziło z SUW „Leśnica” korzystającej z wody głębinowej [1]. Obecnie wydajność systemu jest prawie dwukrotnie mniejsza.
3. ROZWÓJ WROCŁAWSKIEJ SIECI WODOCIĄGOWEJ
– PRZEGLĄD HISTORYCZNY
W pierwszych wiekach eksploatacji wrocławskich wodociągów przewody wykonywane były wyłącznie z drewna. Rury te charakteryzowały się małą wytrzymałością
mechaniczną (pękały pod wpływem ciśnienia), więc w XVIII w. zaczęto wymieniać je
na przewody żeliwne. Równolegle prowadzono także rozbudowę istniejącej sieci (tabela 3).
Tabela 3. Długość wrocławskiej sieci wodociągowej w latach 1825-2009 [1, 4, 5]
Rok
1825
1845
1890
1924
ok.
1945
1949
1970
1987
2001
2009
Długość
sieci, km
13,42
26,5
197,7
455,2
814,0
554,0
940,0
1217,0
1730,9
1878,0
Znaczny wzrost długości sieci pod koniec XIX stulecia wiązał się z uruchomieniem ZUW „Na Grobli”. W latach 70. XIX w. rozpoczęto budowę sieci rozdzielczej
w nowo powstałych dzielnicach Wrocławia. Na przełomie XIX i XX wieku powstały
także pierwsze magistrale odprowadzające wodę z ZUW „Na Grobli”: dwie o średnicy 762 mm w kierunku na południowy zachód miasta (ul. Traugutta) i południowy
wschód (ul. Prądzyńskiego) oraz jedna o średnicy 900 mm transportująca wodę
w kierunku Placu Grunwaldzkiego3 [4].
__________
2
3
Całkowita długość rurociągów drewnianych.
Nazwy ulic współczesne.
Zasilanie Wrocławia w wodę – historia i współczesność
193
Sieć wodociągową wyposażano także w niezbędną do jej funkcjonowania armaturę. W 1890 roku na przewodach zabudowane było 1241 zasuw i 2000 hydrantów
przeciwpożarowych [4].
4. ANALIZA WIELKOŚCI POBORU I ZUŻYCIA WODY WE WROCŁAWIU
W LATACH 1993-2001
Transformacja ustrojowa, jaka dokonywała się w Polsce w latach 90., znalazła
swoje odzwierciedlenie także w zmianach ilości wody zużywanej przez odbiorców.
Na skutek m.in. opomiarowania gospodarstw domowych, podwyższania opłat za wodę oraz wprowadzania wodooszczędnych technologii w przemyśle, zmniejszało się
zużycie wody w analizowanym dziewięcioleciu. Spadek poboru wody przez odbiorców przekładał się z kolei na zmniejszanie się ilości wody ujmowanej. Wartości charakterystyczne, pozwalające zaobserwować powyższe tendencje, zestawiono w tab. 4.
Wraz ze spadkiem poboru wody zmieniała się struktura rodzaju wody ujmowanej
i oczyszczanej na potrzeby aglomeracji wrocławskiej. Do 1999 r. około 60÷64%
ogólnego poboru stanowiła woda powierzchniowa, pozostała ilość pochodziła głównie z infiltracji. Natomiast od 2000 r. udział oczyszczanej wody powierzchniowej
w ZUW „Mokry Dwór” ograniczono do około 50%, na korzyść zwiększenia poboru
wody infiltracyjnej, ze względu na niewątpliwe jej zalety. Znaczenie ujęć wody podziemnej4 było w analizowanym okresie marginalne (tab. 4).
Ponad 70% sprzedawanej wody trafiało do gospodarstw domowych. W ciągu
dziewięciu lat wartość wskaźnika jednostkowego zużycia wody w tym sektorze
zmniejszyła się ze 193 dm3/(Mk∙d) do 133 dm3/(Mk∙d). Pozostała ilość wody sprzedawanej pobierana była na cele produkcyjne, usługowe i inne. Jednostkowe zużycie
wody ogółem w 2001 r. wynosiło 170 dm3/(Mk∙d), i było porównywalne z wartością
w 1941 r. (174 dm3/(Mk∙d)).
Ilość wody zużywanej na potrzeby własne ujęć i ZUW w latach 1993–2001 wynosiła 4,1÷7,2% ilości wody uzdatnianej. Natomiast straty wody w sieci wodociągowej
i ilość wody zużywanej na potrzeby własne systemu zmniejszyły się w analizowanym
okresie z 21,8% do 16,3% ilości wody wtłaczanej do sieci wodociągowej.
__________
4
SUW „Pawłowice” wyłączono z eksploatacji w 1995 r. [5].
5
__________
Pomniejszona o ilość wody przeznaczonej do nawadniania stawów infiltracyjnych.
7.
6.
5.
4.
3.
2.
1.
L.p
5
uzdatniana
ogółem
15172
680,0
254
193
Liczba mieszkańców, tys.
ogółem
mieszkalnictwo
Wsk. zużycia,
dm3/(Mk∙d)
47993
inne cele
63165
21,8
17645
mieszkalnictwo
Sprzedaż wody ogółem, w tym:
% il. wtłoczonej
tys. m
3
b. d.
Potrzeby własne i straty w
sieci
b. d.
b. d.
ZUW „Na Grobli”
SUW „Leśnica” i „Pawłowice”
174
236
680,0
15306
43221
58527
23,8
18313
b. d.
b. d.
b. d.
5,5
76840
ZUW „Mokry Dwór”
6,1
b. d.
4480
80810
% ilości uzdatn.
5240
b. d.
tys. m
% ilości ujętej
Woda wtłoczona do sieci, w tym:
Potrzeby własne i straty w
ujęciu i ZUW
3
b. d.
b. d.
86050
Woda infiltracyjna
Woda ujmowana do uzdatniania
81320
b. d.
b. d.
b. d.
b. d.
b. d.
1994
b. d.
1993
b. d.
b. d.
Woda podziemna
Woda powierzchniowa
Woda ujmowana, w tym:
Charakterystyczne wielkości
180
232
682,0
12976
44739
57715
16,0
10988
491
30504
37708
68703
5,7
4,8
4185
72888
27429
1570
43889
57243
1995
86242
170
221
682,0
12666
42380
55046
18,9
12846
486
30328
37078
67892
4,1
3,5
2915
70807
27044
1690
42073
53642
156
200
682,0
10841
38929
49770
14,9
8685
526
22242
35687
58455
5,2
4,5
3222
61677
21515
737
39425
48678
153
198
657,5
10921
36672
47593
15,6
8795
477
20930
34981
56388
5,7
4,9
3411
59799
21593
483
37723
48245
Wartość, tys. m3
1996
1997
1998
82376 70930 70321
144
184
657,5
9716
34555
44271
17,3
9264
491
21442
31602
53535
7,2
6,2
4165
57700
22267
514
34919
44741
1999
67522
Tabela 4. Zestawienie wielkości poboru i zużycia wody we Wrocławiu w latach 1993–2001 [5, 6]
143
183
642,2
9466
33511
42977
17,8
9327
460
25521
26323
52304
6,7
5,0
3741
56045
26057
467
29521
48198
2000
74722
133
170
642,2
8620
31281
39901
16,3
7775
452
23853
23371
47676
6,9
5,1
3527
51203
25089
457
25657
43095
2001
68641
194
J. GŁOWACKA, H. HOTLOŚ
Zasilanie Wrocławia w wodę – historia i współczesność
195
5. PODSUMOWANIE
Na przestrzeni wieków wrocławski system zaopatrzenia w wodę ulegał ciągłym
przeobrażeniom, zmieniała się liczba, rodzaj i wydajność źródeł zasilania miasta
w wodę. Rozbudowywano sieć wodociągową, zwiększała się jej długość i zmieniała
struktura materiałowa.
Do połowy XIX w. ilość wody powierzchniowej dostarczanej przez wrocławski
wodociąg była niewystarczająca dla zaspokojenia potrzeb odbiorców. Dopiero wprowadzenie do eksploatacji maszyn parowych w Czerpalni Wielkiej oraz uruchomienie
ZUW „Na Grobli” spowodowało znaczne zwiększenie jego wydajności.
Duże zanieczyszczenie wody powierzchniowej i brak skutecznych metod jej
oczyszczania spowodowały, że na początku XX w. zaczęto uzdatniać także wodę podziemną, a następnie wodę infiltracyjną. Obecnie, zapotrzebowanie na wodę w aglomeracji wrocławskiej pokrywane jest w ponad 50% z wody infiltracyjnej, ze względu na
lepszą jej jakość i prostszą technologię oczyszczania w porównaniu z wodą powierzchniową. W latach 1993–2001, w warunkach rozwijającej się gospodarki rynkowej, zmniejszał się pobór wody z sieci wodociągowej, a zatem i ilość wody ujmowanej. Tendencja ta utrzymuje się do dziś. Obecnie do sieci wodociągowej wtłaczane
jest średnio 120 tys. m3 na dobę, tj. około 43 800 tys. m3 wody w roku [1].
LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
http://www.mpwik.wroclaw.pl/, dostęp 10.02.2012.
KOWAL A. L., Wrocławskie wodociągi: początki i stan obecny, Ochrona Środowiska, 2003, Vol.
15, No. 3, 3–4.
KWIATKOWSKA B., Mieszkańcy średniowiecznego Wrocławia. Ocena warunków życia i stanu
zdrowia w ujęciu antropologicznym, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005.
PRAWDZIC J., Wodociągi miejskie dawnego Wrocławia do roku 1945, Praca dyplomowa magisterska, maszynopis Zakładu Historii Gospodarczej, Demografii i Statystyki, Wydział Filozoficzno Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1971.
STASIEWICZ J., Gospodarka wodno - ściekowa [w:] Informator o stanie środowiska Wrocławia
2002, pod red. K. Smolnickiego i M. Szykasiuka, Wrocław 2002.
Zestawienie dostawy i zużycia wody we Wrocławiu w latach 1993–1996, Ankieta, MPWiK S. A.
we Wrocławiu.
WATER SUPPLY SYSTEM OF WROCLAW – PAST AND PRESENT
This paper describes development of Wroclaw’s water supply system on the past and present time.
There are reviewed sources of water supply, their location, efficiency and sort of scooped water. There are
presented changes of water – pipe network length, too.
The publication contains information about amount of water, which was scooped, pumped to water –
pipe network and sold to receivers in the years 1993–1996.