Związki europejskiej kultury prawnej z kulturą żydowską – wybrane

Anna Rossmanith
Katedra Filozofii Prawa i Nauki o Państwie
Wydział Prawa i Administracji
Uniwersytetu Warszawskiego
Związki europejskiej kultury prawnej z kulturą żydowską – wybrane wątki
Znaczenie żydowskiej filozofii dialogu dla europejskiej kultury prawnej
/Konspekt komunikatu/
1. Przyjmuję za punkt wyjścia tezę H. Bermana, iż nie da się stwierdzić, by prawo
żydowskie miało wpływ na rozwój zachodnich systemów prawnych, ale z pewnością można
wykazać, że myśl żydowska przyczyniła się do kształtowania klimatu intelektualnego
Europy1, co nie jest bez znaczenia dla kultury prawnej. Wprawdzie teza Bermana odnosi się
do okresu kształtowania się zachodniej tradycji prawnej, ale pozostaje aktualna, gdy
zastosować ją do kolejnych etapów jej rozwoju. Zaznaczam, że kultura prawna, o której tu
mowa, musi być rozumiana w sensie szerokim, to znaczy, że jest bogatym zespołem zjawisk,
w ramach którego reguły mają sens wyłącznie w odniesieniu do instytucji i procedur, wartości
i sposobów myślenia2.
2. Filozofia dialogu jest szczególnym nurtem filozofii współczesnej, na jej gruncie
bowiem dochodzi do twórczego, krytycznego zetknięcia tradycji judaizmu, chrześcijaństwa i
europejskiej filozofii systemowej (rozwijającej się „od Jonii po Jenę”3). W jej obrębie można
wyróżnić poglądy inspirowane myślą judaistyczną, chrześcijańską (katolicką i protestancką)
oraz niezaangażowane religijnie. Pomijam ogólną charakterystykę filozofii dialogu, przejdę
natomiast do najistotniejszych elementów tej myśli, oddziałujących na intelektualny rdzeń
kultury europejskiej i genetycznie związanych z religią żydowską.
Jako żydowską filozofię dialogu określam tę, której twórcy bezpośrednio czerpali z
tradycji judaizmu. Jej klasykami byli Franz Rosenzweig, Martin Buber i Emanuel Lévinas.
Interesujące jest uwypuklenie sensu używanych przez nich pojęć, które są zarazem punktami
świetlnymi na mapie naszej kultury prawnej, zwłaszcza odpowiedzialności, podmiotu i
sprawiedliwości, by w końcu przyjrzeć się samemu pojęciu prawa.
2.1. F. Rosenzweig toczył spór z systemowym charakterem europejskiej filozofii,
która definiowała człowieka jako przedmiot metafizyczny. Jedną z przyczyn powstania jego
filozofii był bunt przeciwko uprzedmiotowieniu człowieka. Kluczowym pojęciem w filozofii
Rosenzweiga jest miłość, której źródła rozumienia tkwią w judaizmie4. Miłość otwiera
człowieka na to, kim jest. Miłość ma strukturę wydarzenia, jest spotkaniem. Wszelkie prawa
mają sens, jeśli są rozumiane w świetle przykazania miłości. (Chesed, kosmiczny eros,
przeciwieństwo din – surowego prawa.)
Natomiast pojęcie odpowiedzialności pojawia się w tekstach Rosenzweiga niezmiernie
rzadko. Mimo to Bernhard Casper twierdzi, że odpowiedzialność jest podstawowym
1
H. Berman, Prawo i rewolucja. Kształtowanie się zachodniej tradycji prawnej, tłum. S. Amsterdamski,
Warszawa 1995, s. 203 i n.
2
Tamże, s. 24 i n.
3
F. Rosenzweig, Gwiazda Zbawienia, tłum. T. Gadacz, Kraków 1998, s. 63.
4
Por. tamże.
1
motywem myślenia Rosenzweiga5. Nieustanna niegotowość człowieka i świata wymagają do
pełnego stania się (Zbawienia) odpowiedzi-alności6.
2.2. Chasydyzm, inspirujący M. Bubera, najpełniej, jego zdaniem, uwydatnia
dialogiczne dziedzictwo judaizmu. Pierwotnym wzorem zasady dialogicznej jest odniesienie
ludzkiego Ja do boskiego Ty, które stanowi fundament odniesienia człowieka do człowieka.
„Tam, gdzie dwaj są prawdziwie razem, są w imię Boga”7. Dochodzi do uwyraźnienia
„ścisłego związku relacji do Boga z relacją do człowieka”8. Nauka chasydzka przekazuje w
ten sposób uniwersalne posłanie dla ludzkości: dzięki postawie dialogicznej człowiek bierze
udział w niezakończonym procesie stwarzania siebie i świata. Jednak jego kondycja świadczy
o wewnętrznych sprzecznościach (uprzedmiotowienie). W konsekwencji prawodawstwo jest
zawsze „faktem człowieka”9. Wszelkie niedoskonałości prawa stanowionego (jego treści i
funkcjonowania) biorą się z łatwości, z jaką człowiek przechodzi z relacji Ja-Ty na poziom
relacji Ja-To.
2.3. Inaczej niż Buber E. Lévinas nie był kształtowany przez tradycję chasydzką tylko
talmudyczną, rabinistyczną. Zainspirowany także fenomenologią Husserla oraz
egzystencjalizmem Heideggera i Sartre’a określa relację poprzez jej etyczny, a nie
epistemiczny charakter. W spotkaniu nie dochodzi także do przezwyciężenia dwoistości
bytów, tylko do otwarcia się na tajemnicę tkwiącą w Innym. Urzeczowienie natomiast jest
zamknięciem się, zejściem z drogi prowadzącej do sprawiedliwości, co znaczy samo przez się
do drugiego człowieka10.
3. Filozofia dialogu jest wyraźnie antypozytywistyczna.
Zasadnicze pytanie postawione przez filozofię dialogu: kim jest drugi człowiek, zmienia
tradycyjny bieg filozofii europejskiej zaabsorbowanej problemem: kim jestem ja i od czasów
nowożytnych skupionej na pierwszej osobie. Dzięki dialogice zostaje przełamana struktura
cogito jako struktura poznania uprzedmiotawiającego. Tylko relacja z Ty angażuje bowiem
duchowe zasoby człowieka. Urzeczowienie jest odsunięciem, zlekceważeniem sensu,
mogącego się pojawić w relacji.
Jak ten istotny przełom został wyzyskany na gruncie współczesnej filozofii prawa?
Najistotniejsze obszary ludzkiego życia z perspektywy filozofii dialogu znajdują się poza
granicami prawa pozytywnego, natomiast w żadnym wypadku nie poza granicami
moralności. Poprzestanie na tym przekonaniu charakteryzuje nie wszystkich dialogików.
Wezwanie skierowane przez radykalnie Innego do Ja może docierać z rozmaitych stron
ludzkiego polis11. Więcej, tego, co dialogiczne można poszukiwać w sferze życia
publicznego. Tak jak mowa jest medium bezpośredniego spotkania, dialogu między Ja i Ty
(Innym), tak prawo staje się swoistym medium życia publicznego.
Jak słusznie pisze Jacek Filek sensem prawdy (paradygmat starożytności) i sensem
wolności (paradygmat nowożytności) jest odpowiedzialność (paradygmat współczesności),
kategoria, która ukazuje pełnię znaczenia za sprawą Innego12.
5
Por. B. Casper, Franz Rosensweig: Die gerettete Verantwortung. Űber ein Grundmotiv scines Denkens w: Sein
und Schnie der Religion, (red.) A. Halder, Dűsseldorf 1983, s. 274-296, cyt. za J. Filek, Filozofia
odpowiedzialności XX wieku, Kraków 2003, s. 64.
6
Por. F. Rosenzweig, Gwiazda…, s. 561.
7
M. Buber, Zaćmienie Boga, tłum. P. Lisicki, Warszawa 1994, s.10.
8
M. Buber, Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych, tłum. J. Doktór, Warszawa 1992, s. 116.
9
Por. Philosophie of Martin Buber, Evanston 1963, s. 615, cyt. za M. Buber, Ja i Ty. Wybór…, s. 29.
10
E. Levinas, Całość i nieskończoność. Esej o zewnętrzności, tłum. M. Kowalska, Warszawa 1998, s. 105 i n.
11
Por. Filozofia dialogu, (red.) B. Baran, Kraków 1991, s. 21.
12
Por. J. Filek, Filozofia odpowiedzialności...
2