stegos - Rynek Kamienia

Transkrypt

SŁOWNIK GEOLOGICZNY
STEGOS
słownik terminów
geologicznych dla skalników
[ Część 1. A - Am]
P
ocząwszy od bieżącego numeru
„Nowego Kamieniarza”, proponujemy państwu cykl artykułów
– spotkań opatrzonych wspólnym
tytułem słownika terminów geologicznych
dla skalników. Ich ideą będzie przybliżenie
w przystępny sposób terminologii geologicznej, nierzadko sprawiającej kłopoty
osobom nieposiadającym wykształcenia
geologicznego, a z racji wykonywanego
zawodu obcującym z nią na co dzień.
Jak na słownik przystało, kolejne hasła
będą przedstawiane w układzie alfabetycznym, zgodnie z ogólnie przyjętymi
zasadami, choć z możliwością rozwijania
niektórych wątków. Wybór terminów i ich
merytoryczna charakterystyka są oparte
na wydawnictwach encyklopedycznych i
podręcznikach z zakresu mineralogii, petrografii i petrologii, geologii dynamicznej, geologii złóż itd. Będziemy jednak
wdzięczni za sugestie i propozycje termi-
nów wymagających omówienia.
Aby nie popaść w zbędną powagę, nawiązując do częstego ostatnio wprowadzania skrótowców, jako tytuł niniejszego
cyklu proponujemy „STEGOS” (od: Słownik
TErminów GeOlogicznych dla Skalników)
wraz z maskotką sympatycznego STEGOSaura. 
Paweł P. Zagożdżon
Katarzyna D. Zagożdżon
ALABASTER jest najbardziej miękkim minerałem (a właściwie
monomineralną skałą) stosowanym jako materiał ozdobny. Będąc odmianą gipsu, wykazuje twardość zaledwie 2 w skali ()
Mohsa, o trwałości wyrobów decyduje zaś jego duża zwięzłość.
Alabaster wykorzystywano do wytwarzania drobnej galanterii
oraz rzeźb już od głębokiej starożytności. Doskonałym przykładem może tu być posąg krokodylogłowego boga Sobeka i
faraona Amenhotepa III z muzeum w Luksorze, wykonany ok.
1400 r. p.n.e. lub ówczesne delikatne amfory, puchary i naczynia
na pachnidła.
Pokłady gipsu powstają – podobnie jak pokłady soli kamiennej – w
wyniku odparowywania wody morskiej. Na zdjęciu bryła alabastru,
oraz fragment ściany solnej w kopalni w Wieliczce
Alabastrowy posąg faraona Amenhotepa III i egipskiego bóstwa Sobeka
w Muzeum w Luksorze
76
nk 29 I 6/2007
Pokłady gipsu powstają – podobnie jak pokłady soli kamiennej – w wyniku odparowywania wody morskiej, zachodzącego
najczęściej w środowisku zbliżonym do płytkich lagun. Siarczan
gipsu jest bowiem jednym z najważniejszych (obok chlorku
sodu, czyli soli kamiennej) związków chemicznych rozpuszczonych w morskiej wodzie. Przekształcenie pewnych ilości gipsu
w alabaster było procesem wtórnym, wywołanym lokalnym
wzrostem ciśnienia i temperatury.
www.nowykamieniarz.pl
SŁOWNIK GEOLOGICZNY
Abrazja – jeden z czynników () erozji, polegający na
ścieraniu skał podłoża i okruchów skalnych (pyłu, piasku,
żwiru itd.) wywołany zderzeniami tych okruchów i ich
tarciem o podłoże w trakcie transportu wodnego, ()
eolicznego, lodowcowego; wielkoskalowymi rezultatami
a. są np. doliny polodowcowe, klify morskie, tzw. grzyby
skalne lub znane z westernów pustynne ostańce; mniej
widowiskowe jest oddziaływanie abrazji na praktycznie
wszystkie odsłonięte powierzchnie skał (naturalne lub
sztuczne) powodujące ich matowienie i dalszą degradację.
Afanitowa – określenie () struktury skały, odnosi się
do skał o strukturach szklistych oraz drobno- i bardzo
drobnokrystalicznych; w praktyce afanitową nazywamy
skałę, której składników nie możemy rozróżnić gołym
okiem; skały o strukturze afanitowej to np. liczne bazalty
(w tym () melafiry i () diabazy), () riolity, ze skał
osadowych zaś – niektóre wapienie.
Akcesoryczne minerały – minerały pojawiające się rzadko (zazwyczaj w ilości znacznie poniżej 1%) w niektórych
rodzajach skał (w tym sensie są przeciwieństwem minerałów () skałotwórczych i () pobocznych), przykładami a.m. mogą być granaty w granitach albo () cyrkon i () korund w piaskowcach kwarcowych; niekiedy
obecność takich minerałów decyduje o nadaniu nazwy
odmianie skalnej (np. granit () turmalinowy).
Alabaster – z mineralogicznego punktu widzenia jest to
drobnoziarnista, bardzo zwięzła („zbita”) odmiana gipsu
(uwodnionego siarczanu wapnia Ca[SO4] . 2H2O), zazwy-
czaj biała, rzadziej zabarwiona na żółtawo, popielato czy
różowawo, tradycyjnie stosowana jako materiał rzeźbiarski; określenie stosowane (zwłaszcza w starożytności)
również w odniesieniu do wizualnie podobnych materiałów mineralnych będących jednak odmianami kalcytu
lub wapienia (a więc zbudowanych z węglanu wapnia
CaCO3); nazwa ta pierwszy raz pojawiła się w dziele Pliniusza Starszego Historia naturalna z 77 roku n.e.
Albit – jedna z odmian () skaleni – () plagioklazów;
skaleń sodowy Na[AlSi3O8]; kremowobiały, białoszary
minerał () skałotwórczy występujący powszechnie w
granitach i tzw. () sjenitach.
Aluwia – osady wód płynących (strumieni, rzek) – żwiry,
piaski, muły, niekiedy osady ilaste; najczęściej czwartorzędowe, często występujące w postaci cienkich pokryw
w nadkładzie złóż skał litych.
Amfibole – grupa minerałów () skałotwórczych o
zróżnicowanym składzie chemicznym – krzemiany magnezu, żelaza, wapnia i sodu (rzadziej manganu, glinu,
tytanu); tworzą kryształy wydłużone (słupkowe, pręcikowe, igiełkowe, niekiedy włókniste), często w ciemnych
barwach; ich charakterystyczną cechą jest obecność
dwóch kierunków łupliwości krzyżujących się pod kątem
124o; najbardziej znanym minerałem tej grupy jest ()
hornblenda często spotykana w skałach magmowych,
m.in. () diorytach, sjenitach oraz () andezytach,
rzadziej w () granodiorytach i granitach, występuje
także w skałach metamorficznych – amfibolitach i niektórych () gnejsach.
O autorach
Paweł P. Zagożdżon
dr, geolog, wykładowca na Wydziale Geoinżynierii, Górnictwa
i Geologii P.Wr., zainteresowania
zawodowe: geologia złożowa,
geotektonika, historia górnictwa.
Katarzyna D. Zagożdżon
mgr, geolog na Wydziale Geoinżynierii, Górnictwa i Geologii
Politechniki Wrocławskiej, zainteresowania zawodowe: geologia
podstawowa, geologiczne dokumentowanie dawnych podziemnych wyrobisk górniczych.
6/2007 I nK29
77
w w w.now yk amieniar
z.pl
STEGOS
Słownik Terminów GeOlogicznych dla Skalników
[ Część 2. ]
Amfibolit - Anhydryt
Amfibolit – ciemna skała () metamorficzna, która
powstała w wyniku przemian w temperaturach ok. 500–
600oC i w ciśnieniach 3–8 MPa (co zdaniem większości
geologów odpowiada głębokościom rzędu 15–25 km);
() protolitem a. były przede wszystkim skały takie, jak
bazalty i ich tufy; skład mineralny a. jest bardzo prosty
– budują go () skalenie (plagioklazy) i () amfibole
(najczęściej hornblenda); udokumentowane złoża a. występują w Rudawach Janowickich i w rejonie Gór Sowich
(krajowe zasoby bilansowe – ok. 57,5 mln ton), w ostatnich latach jedynym kamieniołomem dostarczającym
tej kopaliny był Ogorzelec, obecnie udostępniane są inne
złoża, np. Piława Górna; a. są skałami o dość wysokiej
gęstości (() gęst. przestrz. ok. 3,0 g/cm3), ich wytrzymałość na ściskanie wynosi zazwyczaj 90–100 MPa; a.
są surowcem do produkcji kruszyw drogowych, materiał
taki może też być wykorzystywany jako ciemne kruszywa
ozdobne.
Amonity (Ammonoidea) – jedne z najbardziej znanych
i najłatwiej rozpoznawanych skamieniałości, wymarłe
zwierzęta należące do gromady głowonogów (a więc
spokrewnione ze współczesnymi ośmiornicami, mątwami i kalmarami); wiele rodzajów i gatunków a. to
() skamieniałości przewodnie; w Polsce szczątki amonitów występują m.in. w wapieniach okolic Krakowa i
Opola oraz na Jurze Krakowsko-Wieluńskiej; decydują
o atrakcyjności niektórych skał wykorzystywanych do
produkcji płyt kamiennych (np. () wapienie Jura Grey
lub tzw. () „marmury” Pietra di Erfoud); amonity ()
spirytyzowane wykorzystywane są do produkcji drobnej galanterii.
Andezyt z góry Wżar k. Czorsztyna.
W powiększeniu: mikroskopowe zdjęcie
andezytu z wysp japońskich.
Andezyt – charakterystyczna skała pochodzenia wulkanicznego, składająca się z jasnego tła zbudowanego
głównie z plagioklazów (()skalenie) oraz czarnych
() porfirokryształów () amfiboli (głównie hornblendy) o rozmiarach sięgających kilku cm; barwa skały
jasno- do ciemnoszarej, czasem ruda – wynikająca z
częściowego zwietrzenia (() wietrzenie); w Polsce
– w rejonie Pienin – a. są świadectwem ostatniego na
tamtym obszarze okresu intensywnej działalności wulkanicznej sprzed ok. 10–13 mln lat, związanej z ruchami
górotwórczymi powodującymi wypiętrzanie Karpat;
AMONITY wykształcały charaktery-
Powyżej z lewej: skamieniała muszla
amonita mezozoicznego (Turkmenistan).
Po prawej: jedna z możliwych rekonstrukcji ciała amonita.
66
nk 30 I 1/2008
styczne ślimakowato zwinięte muszle,
przez co często utożsamiane są ze ślimakami, choć w rzeczywistości nie miały z nimi nic wspólnego; żyły w płytkich,
ciepłych morzach w okresie od dewonu do kredy (ok. 400–65 mln lat temu),
przeżywając liczne wzloty i upadki,
wymarły ostatecznie z końcem mezozoiku – razem z dinozaurami; muszle największych a. osiągały prawdopodobnie
średnice 2,5 m; nazwa a. nawiązuje do
egipskiego, a później greckiego bóstwa
Ammona, ukazywanego jako mężczyzna z rogami barana – kojarzącymi się z
muszlami a.
na terenie naszego kraju obecnie nie eksploatowany,
niegdyś wykorzystywany do prod. bloków kamiennych
(pomników), drogowych elementów formowanych,
kruszyw drogowych itd. (w latach 1929–30 wykonano z niego elewację Banku Gospodarstwa Krajowego
w Warszawie), dziś eksploatowany m.in. w Słowacji,
gdzie oferowany jest jako kamień budowlany i elewacyjny; gęstość przestrzenna a. wynosi ok. 2,77 g/cm3, a
porowatość sięga 5,5 proc., wytrzymałość na ściskanie
mieści się w granicach 75–130 MPa.
Anhydryt – 1) minerał – siarczan wapnia CaSO4 lub
2) monomineralna skała; z reguły powstaje w wyniku
wtórnego odwodnienia gipsu (pokład gipsu CaSO4 .
2H2O, utworzonego w środowisku wodnym, jest stopniowo przykrywany coraz grubszą warstwą skał nadkładu, wzrastające ciśnienie i temperatura powoduje
usunięcie wody); minerał a. krystalizuje w () układzie rombowym, ma barwę szarą, niebieskawą, białą
lub bywa bezbarwny, jest miękki (twardość 3–3,5 w
skali () Mohsa); skała wykazuje podobną kolorystykę, zazwyczaj naprzemiennie występują w niej plamy
jaśniejsze i ciemniejsze; kryształy a. znajdują rzadko
zastosowanie w jubilerstwie, skała jest wykorzystywana do produkcji niektórych materiałów budowlanych
– cementów, tynków, posadzek itp.; w Polsce a. jest
pozyskiwany w kopalniach Lubichów i Nowy Ląd k. Bolesławca.
Paweł P. Zagożdżon, Katarzyna D. Zagożdżon
STEGOS
[ Część 3. ]
Anizotropia - Antygoryt
Anizotropia – zróżnicowanie wartości danego parametru w zależności od kierunku badania; a. kryształów
spowodowana jest ich wewnętrzną budową i przejawia
się m.in. w zmienności właściwości optycznych (np.
zróżnicowanie prędkości rozchodzenia się fali świetlnej
w różnych kierunkach), twardości, czy łupliwości; a. właściwości skał jest wynikiem ich kierunkowej () tekstury,
a najsilniej zaznacza się m.in. w łupkach, gnejsach, czy
warstwowanych piaskowcach (wykazujących np. wyższą
wytrzymałość na ściskanie w kierunku prostopadłym do
() laminacji lub () uławicenia, a niższą na kierunkach
równoległych do tych struktur); anizotropię parametrów surowca obserwuje się często np. na przykładzie
bloczności; a. parametrów złożowych to zróżnicowanie
zmienności złoża w rożnych kierunkach (np.: miąższość
złoża jest stała na kierunku wschód–zachód, ale spada
ku północy).
Anortozyt – zbiorowa nazwa prawie monomineralnych
() magmowych skał składających się w 90% ze ()
skaleni (plagioklazów), w zależności od nazwy (składu
chemicznego) plagioklazu wyróżnia się m.in. andezynit,
labradoryt i in., w zależności od zawartości minerałów
ciemnych i () akcesorycznych wyróżnia się wiele odmian a. (np. a. korundowe, oliwinowe i in.); najczęściej
występującą i najważniejszą z kamieniarskiego punktu
widzenia odmianą anortozytów są () labradoryty; a.
powstają w wyniku różnicowania się magmy i zastygają
w głębokich częściach skorupy ziemskiej lub () intrudują w kierunku powierzchni i tworzą rozległe () batolity.
Antracyt – odmiana węgla kamiennego o najwyższej
zawartości pierwiastka C (ok. 96%), charakterystyczna
jest jego ciemnoszara barwa oraz bardzo silny, półmetaliczny połysk; ze względu na głębokie przeobrażenie
materii organicznej nie występują w nim szczątki roślin; w
przemyśle wykorzystywany jest jako tzw. dodatek schudzający w procesie koksowania, stosuje się go też jako
adsorbent (substancję pochłaniającą) przy oczyszczaniu
ścieków; niekiedy a. lub węgiel antracytowy stosowane
są do wyrobu drobnej galanterii albo niewielkich rzeźb
– zazwyczaj o tematyce górniczej [fot.]; termin „antracyt” spotykany jest wśród handlowych nazw ozdobnych
płyt kamiennych – oczywiście chodzi tu jednak wyłącznie
o związek kolorystyczny antracytu i wykorzystywanych
niekiedy w skalnictwie ciemnych skał wulkanicznych.
Antygoryt – minerał, grupa () serpentynu
Paweł P. Zagożdżon, Katarzyna D. Zagożdzon
58
nk 31 I 2/2008
Anizotropia twardości na powierzchni słupkowego kryształu dystenu (in.
cjanitu); twardość podana w stopniach
skali () Mohsa; nazwa minerału nawiązuje do niezwykle wyraźnej anizotropii jego twardości: dis – podwójnie
oraz sthenos – siła (gr.)
Pamiątkowa płaskorzeźba wykonana z węgla
antracytowego
ANORTOZYT Jako ciekawostkę moż-
na podać, że a., choć nie tworzą dużych
wystąpień na Ziemi to są bardzo ważnym
składnikiem skorupy Księżyca – tzw. lądy
księżycowe (jasne obszary na powierzchni naszego satelity [rys.]) zbudowane są
przede wszystkim właśnie z tych skał.
Około 4,5 miliarda lat temu na Księżycu istniał głęboki na kilkaset kilometrów
ocean magmy. Magma ulegała stopniowemu rozdziałowi (dyferencjacji). Ku górze unosił się materiał o niższej gęstości
– z niego utworzyła się ostatecznie około
20-kilometrowej grubości skorupa anortozytowa. Z opadającego w dół gęstszego
materiału powstało () gabro. Setki milionów lat później powierzchnia naszego
satelity uległa silnemu „bombardowaniu”
– potężne uderzenia planetoid wybiły w
niej olbrzymie kratery. Kratery te zostały
wypełnione bazaltami które wytopiły się
z gabr – tak powstały ciemne księżycowe
„morza”.
Widoczna strona Księżyca – jasne obszary
to tzw. „lądy”, zbudowane głównie z anortozytów, ciemne „morza” wypełniają bazalty.
SEKCJA
[ Część 4. ]
Antyklina - Arenit
Antyklina – inaczej siodło, wypukła część () fałdu; w
jej jądrze warstwy skalne są starsze, na tzw. skrzydłach
zaś – młodsze; przeciwieństwo () synkliny; antyforma
– fałd wygięty ku górze (bez względu na następstwo
warstw) albo innego rodzaju wypukła (wygięta ku górze)
struktura tektoniczna – np. () intruzja magmowa wypiętrzająca otaczające ją skały.
Aplity – magmowe skały żyłowe o strukturze drobnokrystalicznej, występujące w formie nieregularnych żył, ()
apofiz, () dajek zarówno w obrębie () intruzji magmowych, jak i w skałach otaczających; zbudowane prawie wyłącznie z minerałów jasnych – kwarcu, skaleni, muskowitu,
minerały ciemne występują podrzędnie; bardzo często a.
można obserwować w obrębie granitów, gdzie mają postać
jasnych stref o wyraźnie widocznych (ostrych) granicach;
stosowane niekiedy określenie granit aplitowy odnosi się
do drobnokrystalicznych granitów o bardzo niskiej zawartości minerałów ciemnych, są to odmiany skalne zazwyczaj
występujące przy granicach masywów granitowych.
Apofiza – żyła oddzielająca się od głównej () intruzji
magmowej i wnikająca w skały otaczające; a. to struktury
o bardzo różnych rozmiarach – ich miąższość może wynosić kilka centymetrów, kiedy indziej sięga setek metrów;
pod względem petrograficznym są one zbudowane ze
skał identycznych lub bardzo zbliżonych do tworzących
główną masę intruzji, odróżniają się jednak drobnokrystaliczną () strukturą i/lub niską zwartością minerałów
ciemnych; bardzo często spotykane są apofizy aplitowe.
Aragonit – minerał, () polimorficzna odmiana węglanu
wapnia CaCO3; krystalizuje w układzie ( układ krystalograficzny) rombowym, występuje w postaci drobnych
kryształków o pokroju tabliczkowym, kiedy indziej pręcikowym, a nawet igłowym, często tworzy nacieki na powierzchni skał (np. nacieki jaskiniowe) lub tzw. ooidy (
wapień oolitowy); bezbarwny lub biały albo kremowy, choć
często zabarwiony (zielonkawy, żółty, czerwony, brązowy);
jego cechą charakterystyczną jest (podobnie jak w przypadku  kalcytu) gwałtowna reakcja z kwasem solnym (tzw.
burzenie); w większych ilościach strąca się z bogatych w
związki mineralne wód gorących źródeł; wykorzystywany
jako kamień ozdobny, z aragonitu zbudowane są niektóre
odmiany () trawertynu (np. pochodzące ze złoża Karlove
Vary), a także perły i masa perłowa mięczaków.
Arenit – „czysty” () piaskowiec o bardzo małej (<15%)
zawartości drobnoziarnistej mułowej masy wypełniającej
(tzw.  matrix), a więc w jego budowie zdecydowanie
dominuje szkielet ziarnowy – czyli ziarna piasku; wyróżnia się szereg odmian a. ze wzglądu na skład piasku, z którego są zbudowane, np. a. arkozowy (utworzony z ziaren
skalenia), kwarcowy, czy lityczny (zbudowany z okruchów
skalnych i drobnych blaszek  łyszczyków).
84
nk 32 I 3/2008
Żyła aplitu w granicie strzelińskim
Złoża ropy naftowej (czarne) w silnie porowatych
skałach antykliny Bibi Ejbat k. Baku izolowane od
powierzchni ziemi warstwami skał nieprzepuszczalnych (zielone, uproszczone).
ANTYKLINY często są strukturami złożowymi
– tworzą je skały stanowiące surowce mineralne
albo stają się one swoistymi pułapkami dla migrujących w obrębie górotworu bituminów (czyli ropy naftowej i gazu ziemnego), kiedy indziej
naprężenia wywołane naciskami tektonicznymi
tworzą w osiowych częściach a. strefy spękań lub
zluźnień, gdzie dochodzi do krystalizacji różnych
substancji z krążących w skałach zmineralizowanych roztworów – w taki sposób tworzą się złoża
różnorodnych surowców mineralnych, nawet tak
cennych, jak żyły kwarcu złotonośnego.
Zespół siodłowych żył złotonośnego kwarcu, schemat budowy złoża
Bendigo (Australia)
SEKCJA
[ Część 5. ]
Arkoza - Azbesty
Arkoza, piaskowiec arkozowy – () piaskowiec zawierający w tworzącym go materiale okruchowym znaczne
ilości () skaleni (25–100%, zazwyczaj ponad 50%), ponadto budowany przez kwarc, okruchy skał, łyszczyki oraz
kaolin – wynik wietrzenia skaleni; jest zazwyczaj rezultatem rozpadu granitów i gnejsów oraz późniejszego osadzenia się piasku np. dzięki działalności okresowych rzek
u podnóża gwałtownie wypiętrzanych pasm górskich, w
klimacie suchym; właściwości fizykomechaniczne tych
skał są zwykle niskie, nie są więc przedmiotem zainteresowania skalników, ich złoża są niekiedy dokumentowane
dla potrzeb przemysłu ceramicznego (m.in. produkcja
gresu, ceramiki szlachetnej) oraz emalierstwa i szklarstwa;
najbardziej znanym przykładem w Polsce jest tzw. a. kwaczalska z rejonu Trzebini.
Asfalt (naturalny, kopalny) – bardzo lepka lub stała i
krucha (w zależności od temperatury otoczenia) odmiana
bituminów (kopalnych węglowodorów), czarna, o temperaturze topnienia ok. 50–600C; w stanie rozproszonym
obecna w większości odmian ropy naftowej; rzadko występuje w koncentracjach, tworząc tzw. jeziora asfaltowe
– ropa naftowa przesącza się ku powierzchni ziemi, tam
traci swoje najbardziej lotne składniki i ulega częściowemu
utlenieniu, produkt tych procesów – a., gromadzi się w obniżeniach terenu; znany od starożytności – w Persji wykorzystywany jako bardzo wytrzymałe spoiwo budowlane, a
w Egipcie do balsamowania zwłok, obecnie w niektórych
rejonach składnik bitumicznych nawierzchni drogowych i
lotnisk (czyli tzw. asfaltu); najbardziej znanym złożem jest
Jezioro Asfaltowe (Pitch Lake) na wyspie Trynidad, gdzie
od początku eksploatacji w 1867 roku wydobyto kilkadziesiąt milionów ton surowca.
Włókna azbestu mogą mieć nawet kilkanaście centymetrów długości
fibryle; a. przejawiają wyjątkowe właściwości izolacyjne
(termiczne, elektryczne i akustyczne) oraz wysoką odporność na działanie czynników chemicznych, ich włókna
są elastyczne i wytrzymałe na rozciąganie; dzięki tym
cechom a. od starożytności znajdował różnorodne zastosowanie: do produkcji „wiecznych” knotów do lamp
oliwnych, czy ubrań czyszczonych w wyjątkowy sposób
– przez wypalenie w ogniu, później służył do wyrobu
niezwykle delikatnych i jednocześnie trwałych wstążek i
koronek; od końca XIX wieku – powszechnie stosowany
w budownictwie (betony, izolacje termiczne i akustyczne,
pokrycia dachowe itd.), a także m.in. do produkcji hamulców, wkładek filtrujących w maskach przeciwgazowych;
niestety nic nie jest idealne – azbesty są czynnikiem wysoko toksycznym, powszechnie wycofywanym z użycia;
działanie chorobotwórcze a. jest skutkiem wdychania
fibryli i ich grzęźnięcia w pęcherzykach płucnych; niemal
połowa światowego wydobycia a. pochodzi z Rosji (np.
złoże Swierdłowsk na Uralu); na terenie Polski występuje
w () serpentynitach.
Asymilacja magmowa – wchłanianie przez magmę otaczających ją skał; proces polegający przede wszystkim na
chemicznej wymianie składników (pierwiastków i związków chemicznych), ale też na roztapianiu skał otaczających; a. powoduje zmianę pierwotnego składu magmy, jej
„zanieczyszczenie” ( kontaminacja).
Autolit – jedna z odmian () enklaw (czasem zwanych
porwakami) w skałach magmowych, zestalony fragment
pierwotnej magmy uniesiony przez magmę wtórną (wytopioną z pierwotnej) i uwięziony w niej.
Azbesty – zbiorowa nazwa nadana włóknistym odmianom niektórych minerałów krzemianowych (np.
chryzotyl z grupy serpentynu, amfibole – antofyllit,
aktynolit), wyróżnia się też minerały azbestopodobne
(łącznie opisano ich ok. 150); a. tworzą zazwyczaj białe
lub jasnozielone „kłaczki” lub większe skupienia o wielocentymetrowej nawet długości włókien, łatwo dających
się dzielić paznokciem na coraz drobniejsze nitki, przy
obróbce mechanicznej zaś rozpadających się nawet na
włókna długości zaledwie kilku mikrometrów – tzw.
72
nk 33 I 4/2008
Fot.: Przykłady kryształów automorficznych: 1 – kwarc (słup heksagonalny z piramidami),
2 – złożona forma skalenia potasowego, 3 – kalcyt (romboedr – prostopadłościan, którego
wszystkie ściany są rombami, inaczej – „kopnięty sześcian”), 4 – piryt (sześcian), 5, 6 – granaty 12-ścian rombowy oraz 24-ścian deltoidowy.
Automorficzny minerał – minerał własnopostaciowy (in.: idiomorficzny lub euhedralny), czyli taki, który wykrystalizował w typowej dla niego postaci; a.m. występują tylko w niektórych środowiskach – są to np. najwcześniej krystalizujące składniki
magm i law, minerały tworzące się w warunkach hydrotermalnych (wytrącające się z
gorących roztworów wodnych, krążących w szczelinach skalnych) czy kryształy soli
wytrącające się w słonych jeziorach.
SEKCJA
[ Część 6. ]
Azuryt - Bazalt
Azuryt – minerał o charakterystycznej ciemnolazurowej barwie, węglan miedzi o wzorze Cu3(CO3)2(OH)2;
najczęściej występuje w postaci skupień ziarnistych i
ziemistych lub naskorupień; łatwo ulega wietrzeniu, a
także rozpadowi pod wpływem wysokiej temperatury,
co ogranicza możliwości jego wykorzystania; stosowany jest do produkcji pigmentów, niekiedy jako jubilerski
kamień ozdobny; choć zawiera dużą ilość miedzi, to
nie tworzy złóż tego metalu, ze względu na jaskrawą
barwę wykorzystywany jest jednak w poszukiwaniach
geologiczno-górniczych jako wskaźnik występowania
siarczków miedzi.
Azuryt drobnokrystaliczny (Chiny, prow. Anhui).
Bazalt – termin stosowany w dwóch znaczeniach: 1)
potoczne określenie ciemnych (często czarnych) skał
o afanitowej lub porfirowej () strukturze (w sensie
„Droga Olbrzymów” (Irlandia) – doskonale wykształcony cios słupowy bazaltu, rezultat
równomiernego chłodzenia pokrywy lawowej.
Największe wystąpienia BAZALTÓW na kontynentach to tzw. platobazalty (trappy
bazaltowe) – pokrywy lawowe o powierzchniach sięgających setek tysięcy kilometrów kwadratowych i miąższości nawet kilku kilometrów, które powstały w wyniku
gigantycznych wylewów szczelinowych, b. występują też w postaci śródkontynentalnych koncentracji wulkanitów (jak np. na Dolnym Śląsku), wszystkie te wystąpienia są jednak niczym wobec den oceanicznych, niemal w całości zbudowanych z b.,
największymi „fabrykami bazaltu” na naszej planecie są tzw. () ryfty – sieć szczelin
w osiowych częściach grzbietów śródoceanicznych, gdzie przez cały czas dochodzi
do rozrywania skorupy oceanicznej i zabliźniania powstających szczelin lawą; skały
takie występują również na Księżycu, Marsie i Wenus.
54
nk 34 I 5/2008
petrograficznym różniących się od siebie: bazaltów
sensu stricte, ale też pikrobazaltów, trachybazaltów,
tefrytów, bazanitów i in.; w tym znaczeniu stosowany
powinien być raczej termin bazaltoidy); 2) zgodnie z
najczęściej obecnie stosowaną klasyfikacją TAS (
magmowe skały) – skała zwierająca 45–52% wag.
SiO2 oraz do 5% alkaliów (K 2O + Na2O); minerałami ()
skałotwórczymi b. są () skalenie z grupy plagioklazów, oliwiny i magnetyt, a w niektórych przypadkach
– drobne ilości kwarcu lub tzw. skaleniowców; uważa
się, że magmy bazaltowe powstają na głębokościach
sięgających nawet 100 km, w wyniku częściowego
wytopienia materii skalnej tworzącej górny płaszcz
Ziemi ( Ziemi budowa) – stamtąd stopniowo przemieszczają się ku powierzchni, gdzie pojawiają się w
postaci law o temperaturze rzędu 1150–1225oC; w
wyniku zastygania lawy tworzy się charakterystyczny
() cios słupowy bazaltu; b. to najpowszechniej występująca magmowa skała wulkaniczna (in. wylewna,
efuzywna) lub () subwulkaniczna; na terenie Polski
b. występuje gł. na Dolnym Śląsku (ok. Lubania, Jaworu, Złotoryji itd.), jest wykorzystywany przede wszystkim do produkcji kruszyw drogowych i kolejowych
(a niekiedy ozdobnych) wszystkich frakcji, znacznie
rzadziej – do wytwarzania kostki brukowej, surowiec
zagraniczny (o odpowiedniej bloczności) jest wykorzystywany w kamieniarstwie (np. Oriental Basalt,
Basaltina, Basalto Sardo); b. mają wysoką gęstość (ok.
3,0 g/cm3), i bardzo wysoką wytrzymałość na ściskanie, niekiedy przekraczającą 300 MPa, ich krajowe zasoby przekraczają 500 mln t, a wydobycie ma wartość
ok. 5 mln t; por. też: () melafir, () diabaz.
Bazalt lany – () leizna bazaltowa
FOT: WIKIMEDIA COMMONS, MINDAT.ORG
Batolit – rozległe, głębinowe ciało magmowe ( intruzja), najczęściej zbudowane z () granitu; jego granice są z reguły niezgodne (przecinają starsze struktury
geologiczne); kształt b. jest zazwyczaj nieregularny,
ciała takie rozszerzają się ku dołowi, a ich dolna granica
jest nieznana; największe, jak b. Gór Nadbrzeżnych w
Ameryce Północnej, osiągają rozmiary 100 - 1500 km; w
obrębie b. występują różnorodne złoża: granitów i skał
pokrewnych, ale też np. złoża rzadkich metali i kamieni
szlachetnych związane z () pegmatytami.
SEKCJA
[ Część 7. ]
Belemnity
- Biogeniczne skały
Belemnity – ogólnie przyjęta nazwa b. charakterystycznych skamieniałości elementów szkieletowych wymarłego rzędu głowonogów (dziesięciornic, prawdopodobnie
blisko spokrewnionych ze współczesnymi mątwami i kałamarnicami); ciemne skamieniałości b. stanowią atrakcyjny, kontrastowy element niektórych jurajskich wapieni ozdobnych; na terenie Polski często spotykane na Jurze
Krakowsko-Wieluńskiej i w rejonie Gór Świętokrzyskich.
Benioffa strefa – płaski obszar, w obrębie którego
skupiają się hipocentra (ogniska) () trzęsień ziemi w
rejonach tzw. wulkanicznych () łuków wyspowych
(gł. zachodni Pacyfik) oraz Andów; nachylona pod
kątem około 45o w kierunku oceanu, sięga niekiedy do
głębokości aż 700 km (do granicy górnego i dolnego
płaszcza Ziemi,  Ziemi budowa); wg dominującego
w geologii paradygmatu () tektoniki płyt jest to
rejon zderzenia płyt skorupy ziemskiej – oceanicznej i
kontynentalnej; nazwana na cześć odkrywcy – sejsmologa prof. Hugo Benioffa (1899 – 1968).
Schemat strefy Benioffa,
na przykładzie rejonu japońskiego wulkanicznego
łuku wyspowego.
nich kaustobiolity (palne – np. torfy i węgle, bursztyn
i łupki bitumiczne) oraz akaustobiolity (niepalne: m.in.
kreda, różnorodne wapienie, ziemie okrzemkowe, radiolaryty czy też guano, czyli znaczne nagromadzenia
ptasich odchodów); wyróżniana również grupa skał
organicznych obejmuje skały zawierające związki organiczne.
Bergfleisch – niem. „skalne mięso”, jedna z tradycyjnych nazw () azbestu chryzotylowego lub amfibolowego (też: Bergflachs – len skalny, Bergwolle – wełna
skalna).
Biogeniczne skały (biolity) – skały organogeniczne,
czyli utworzone w wyniku fizjologicznej działalności
roślin albo zwierząt, lub nagromadzenia i rozkładu ich
szczątków; wg jednego z podziałów wyróżnia się wśród
70
nk 35 | 6/2008
Przekrój doskonale zachowanego rostrum belemnita w wapieniu jurajskim (Dolnośląski
Urząd Wojewódzki we Wrocławiu, Oddział Paszportowy). W minitaturze prawdopodobny
wygląd belemnita oraz położenie rostrum.
BELEMNITY były zwierzętami o wydłużonym ciele, najtrwalszą część ich szkieletu
stanowiło tzw. rostrum (poprawna nazwa tego, co powszechnie określane jest jako
b.) umiejscowione w tylnej części ciała i otoczone tkanką mięśniową (sporadycznie
zachowują się odciski układu krwionośnego), zbudowane z promieniście ułożonych
kryształów kalcytu; ciekawostką jest, że ramiona b. uzbrojone były nie w przyssawki
(jak u współczesnych głowonogów), lecz w szeregi haczyków zwanych onychitami; b. były aktywnie pływającymi drapieżnikami, których ławice zasiedlały płytkie
strefy mórz, najstarsze b. znane są z dolnego karbonu (ok. 350 mln lat temu), jednak
okres ich rozkwitu rozpoczął się w późnym triasie (230 mln lat) a zakończył w trakcie
wielkiego wymierania u schyłku kredy (65,5 mln lat). W związku z tym uznane zostały za () skamieniałości przewodnie mezozoiku; rostra b. osiągają zazwyczaj kilka
do 10 cm i były szkieletem zwierząt o długości nie przekraczającej 0,5 m (jednak
rekordziści – Megatheutis gigantea – wykształcały 45-centymetrowe rostra, a długość ich ciała dochodziła do 3 m); rostra b. (od gr. belemnon – strzała, pocisk) były
też nazywane strzałkami piorunowymi (perunowymi), długo uważano bowiem, że
powstają właśnie w wyniku uderzenia pioruna w ziemię.
FOT: I RYS: P. ZAGOŻDŻON
Bio... – przedrostek wskazujący na genetyczny związek
struktury, skały lub pewnych jej składników z działalnością organizmów żywych; m.in.: bioglify – utrwalone
na powierzchniach warstw skał osadowych ślady działalności organizmów żywych – pełzania, kroczenia (
hieroglify); bioherma – () soczewa lub warstwa nieuławiconych (nieposiadających warstwowania) wapieni
organogenicznych wytworzona przez organizmy osiadłe, takie jak koralowce, gąbki, a nawet wytwarzające
wapienne szkieleciki glony; bioklasty – ziarna mineralne
w skałach węglanowych ( osadowe skały), utworzone
w wyniku rozkruszenia szkieletów organizmów żywych;
biostroma – warstwa wapienia organogenicznego, która
powstała w miejscu wzrostu osiadłych organizmów żywych – najlepszym przykładem są rafy koralowe; bioturbacje – zaburzenia wywołane działalnością organizmów
żyjących w luźnym osadzie lub na jego powierzchni,
m.in. zatarcie warstwowania (w wyniku wzrostu korzeni
roślin lub żerowania i budowy jamek mieszkalnych drobnych zwierząt) albo zmiana jego składu (np. pozostawienie odchodów – a więc ekstremalnym przykładem b.
jest pozostawienie ekskrementów).
SEKCJA
[ Część 8. ]
Bieg i upad
- Blok tektoniczny
Bituminy – 1) występujące w skałach substancje
organiczne rozpuszczalne w rozpuszczalnikach or-
bieg
tw
wars
y
upad
”
iczna
eolog
ia „g
rzchn
powie
β
bieg
bieg
płasz
poziomczyzna
a
α1α2
γ
upad
ganicznych; 2) kopalne paliwa gazowe (gaz ziemny),
płynne (ropa naftowa oraz produkty jej przemian i
Fragment kryształu
ciemnego łyszczyku
(Sljudjanka, Syberia).
BIOTYT – najpospolitszy minerał z grupy () łyszczyków, o wzorze K(Mg,Fe,Mn)3
[(OH,F)2 | AlSi3O10], często skałotwórczy (m.in. w granitach, pegmatytach, gnejsach,
licznych łupkach metamorficznych, piaskowcach szarogłazowych), krystalizuje
w układzie jednoskośnym ( układ krystalograficzny), choć jego kryształy często
przyjmują formy pseudoheksagonalne ( pseudo-), pokrój jego kryształów jest
zazwyczaj tabliczkowy lub blaszkowy, często występuje w drobnołuskowych skupieniach, choć niekiedy powierzchnia pojedynczych „płyt” biotytowych sięga kilku
metrów kwadratowych (np. 7 m2 w kamieniołomach Evje w Norwegii); zazwyczaj
czarny, o charakterystycznym perłowym połysku i doskonałej jednokierunkowej
łupliwości (dzięki niej łatwo można uzyskiwać cienkie blaszki minerału); wykorzystywany jako materiał izolacyjny; nazwa nadana w 1847 r. przez J.F.L. Hausmanna,
od nazwiska francuskiego fizyka Jean-Baptiste Biota, który zajmował się m.in. właściwościami optycznymi łyszczyków.
80
nk 36 | 7/2008
Skręcony krystaloblast granatu w łupku łyszczykowym (obraz mikroskopowy).
Elementy opisujące położenie powierzchni
geologicznej (w tym przypadku warstwy):
bieg i upad oraz azymut biegu (α1, α2) i
upadu (β) oraz kąt upadu (γ).
rozpadu) i niektóre stałe (niektóre tzw. węgle bitumiczne, wosk ziemny, () asfalt naturalny); określenie „bitumiczny” (np. łupek, piasek) wskazuje,
że oprócz głównych składników budujących skałę
istotną jej część stanowi substancja b.; rozproszona
substancja b. występuje w różnorodnych skałach
(głównie łupkach osadowych – np. krajowych łupkach miedzionośnych), łatwo staje się barwnikiem
nadającym skałom odcień zdecydowanie ciemny (doskonałym przykładem jest wapień dębnicki).
Blast – właściwie krystaloblast – ziarno mineralne powstające lub wzrastające w wyniku blastezy; blasteza
– proces rekrystalizacji skały bez jej przetopienia, charakterystyczny dla () metamorfizmu (przemian skał
zachodzących w wysokim ciśnieniu i temperaturze, na
głębokościach rzędu co najmniej kilku kilometrów); b.
są więc odpowiednikami kryształów, tworzącymi się
w warunkach metamorficznych, często wzrastają one
w trakcie procesów polegających na przemieszczaniu względem siebie poszczególnych części skały, w
związku z tym przyjmują formy wydłużone, rozwleczone albo skręcone (np. blasty typu „kuli śnieżnej”,
czyli snowballs).
Blok tektoniczny – masa skalna oddzielona od
otaczających obszarów uskokami, rozłamami tektonicznymi itp.; ich rozmiary mogą być b. różnorodne
– niekiedy są widoczne w skali pojedynczego kamieniołomu, ale za b.t. można też uznać np. Grenlandię;
wewnętrzna budowa b.t. może być niejednorodna
(skomplikowana), ale na wszelkie naciski tektoniczne
reaguje on jako całość.
FOT. I RYS: P. ZAGOŻDŻON (2), UNIVERSITY OF ALBERTA (1)
Bieg i upad – terminy opisujące położenie w przestrzeni
wszelkich planarnych (płaskich) powierzchni geologicznych (np. warstw i pokładów, ale też uskoków, spękań,
szczelin, warstwowania czy żył mineralnych); b. definiowany jest jako ślad przecięcia powierzchni „geologicznej”
z dowolną płaszczyzną poziomą; upad płaszczyzny to
kierunek jej największego spadku – bieg i upad są do siebie prostopadłe; aby móc liczbowo określać orientację w
przestrzeni planarnych struktur geologicznych, wyróżnia
się ponadto azymuty ich biegu i upadu oraz kąt upadu;
azymut biegu (α1, α2) to jeden z kątów pomiędzy biegiem
a kierunkiem północnym (jak na azymut przystało – mierzony zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek zegara);
azymut upadu (β) to, odpowiednio – kąt pomiędzy północą a rzutem prostokątnym linii upadu na płaszczyznę
poziomą; kąt upadu (γ – pionowy) zawiera się pomiędzy
płaszczyzną poziomą a powierzchnią geologiczną.
SEKCJA
[ Część 9. ]
Bluestone - Bowenit
Błyszcz – tradycyjna polska nazwa minerałów rudnych
(siarczków i tlenków) o wysokim, tzw. metalicznym lub
diamentowym () połysku; ang. glance, niem. Blende
(choć polskie znaczenie słowa „blenda” jest nieco inne);
najbardziej znane są b. żelaza (krystaliczna odmiana hematytu) i ołowiu (galena), mówiono także o b. kobaltu
(kobaltyn), miedzi (chalkozyn), srebra (argentyt), a także
antymonu, bizmutu, molibdenu.
Bohdanowiczyt – jeden z nielicznych „polskich” minerałów – odkrytych, opisanych i zgłoszonych do Międzynarodowej Asocjacji Mineralogicznej przez polskich
naukowców; prosty selenek bizmutu i srebra AgBiS2 o intensywnie żółtej barwie, odkryty w 1967 roku w Kletnie
(poza tym znany tylko z Grenlandii), występujący niestety
wyłącznie w drobnych skupieniach widocznych jedynie
pod mikroskopem; nazwany na cześć Karola Bohdanowicza, wybitnego polskiego geologa i górnika prowadzącego prace na terenie Azji, a po 1918 r. – w Polsce.
Bomby – 1) b. oliwinowe – odmiana () enklaw (
autolitów) występujących w bazaltach, a zbudowanych
przede wszystkim z () oliwinu; posiadają charakterystyczną zieloną barwę, częściowo przeświecające lub
przezroczyste; są to fragmenty występujących poniżej
skorupy ziemskiej (czyli w najwyższym płaszczu,  Ziemi budowa) skał o składzie dunitu ( magmowe skały),
z których wytopiły się bazalty; 2) b. wulkaniczne – jeden
ze składników materiałów () piroklastycznych, produkty eksplozywnej działalności wulkanów, wyrzucone
w powietrze fragmenty skalne o rozmiarach ponad 64
mm (choć notowano przypadki, gdy wyrzucone w powietrze bloki osiągały wiele metrów długości i masę ponad
100 ton); b. wulkaniczne powstające z wyrzucanej w po-
Bomba oliwinowa w bazalcie z kamieniołomu Lutynia
k. Lądka Zdroju i przekrój nietypowej, bardzo porowatej
bomby wulkanicznej – w trakcie lotu gazy w jej wnętrzu
utworzyły pęcherz o rozmiarach ok. 10 cm (Etna, Sycylia)
wietrze lawy mają często kształty zaokrąglone, wydłużone czy skręcone w korkociąg, a ich wnętrze bywa porowate lub nawet gąbczaste ( tekstura), bomby będące
fragmentami starszych law są ostrokrawędziste.
Bowenit – wprowadzona pod koniec XIX wieku nazwa
odmiany () antygorytu, choć obecnie nie jest to formalna nazwa minerału; wykorzystywany jako kamień
Green Bowenite (Dark i Light)
oferowany przez Antolini Luigi
ozdobny w jubilerstwie, choć nie posiada dużej wartości,
składnik () serpentynitów; występuje m.in. w RPA, Chinach, Nowej Zelandii, a także na terenie najmniejszego
stanu USA – Rhode Island, gdzie został oficjalnie uznany
za „stanowy” minerał; termin występujący w nazwach
handlowych odmian kamienia Green Bowenite „Dark”
i „Light”, określanych jako „granit półszlachetny”.
Paweł P. Zagożdzon, Katarzyna D. Zagożdżon
skał; 1) niebieskawy albo szary, czasem lekko rudy dewoński () piaskowiec skaleniowy (określany
jako szarogłaz skaleniowy), charakterystyczny dla północno-wschodniej Pensylwanii i stanu Nowy
Jork (USA), utworzony w środowisku delty rzecznej; odmiany handlowe, noszące nazwy Pennsylvania B., Glacier Blue Devonian Sandstone, wykorzystywane w architekturze ogrodowej, aranżacji
wnętrz domów i do produkcji drobnej galanterii; 2) odmiana ordowickiego wapienia występującego w dolinie Shenandoah, USA (Shenandoah Valley B.), wykorzystywanego już przez pierwszych
białych osadników od połowy XVIII w. aż do połowy wieku XX; ciemnoniebieski, wietrzejąc zmienia
kolor na jasnoszary; 3) w Australii, stan Wiktoria (m.in. Lara B.) – bazalt lub bazalt oliwinowy, od
poł. XIX w. powszechnie stosowany jako kamień budowlany, obecnie wytwarza się z niego kostkę
brukową, płyty, drobną galanterię; 4) eksploatowany w Belgii ciemny i zwięzły szary () wapień
organogeniczny (krynoidowy) o wieku dolnokarbońskim (znany pod nazwą handlową Pierre Bleu
Belge, choć „dla zmylenia wroga” określany też jako Petit Granit); niegdyś stosowany w wystroju
wnętrz budowli monumentalnych, obecnie wykorzystywany jako materiał posadzkowy, do aranżacji wnętrz domów i ogrodów, a także w rzeźbiarstwie; podobne skały są pozyskiwane również
w Irlandii i Wietnamie; 5) w Wielkiej Brytanii potocznie nazwa b. odnoszona jest do skał, z których
wykonane są megality Stonehenge, choć w rzeczywistości jest to zbiór różnych skał: dolerytów, riolitów, tufów i piaskowców, niekiedy jednak termin b. łączony jest wyłącznie ze wspomnianymi ()
dolerytami, pochodzącymi prawdopodobnie z odległych aż o 250 km wzgórz Preseli.
84
nK 37 | 1/2009
Bluestone: 1. Pennsylvania B.,
2. Shenandoah B., 3. australijski bazalt
oliwinowy, 4. belgijski wapień oraz
5. doleryt Preseli (skala fotografii
zmienna)
FOT: ARCHIWUM AUTORA
BLUESTONE – nazwa odnoszona w różnych częściach świata do szeregu całkowicie odmiennych
[ Część 10. ]
Brachyfałd - Brylant
Brachyfałd (brachysynklina, brachyantyklina) – tzw.
fałd krótki, tzn. taki, którego długość jest tylko kilkakrotnie większa od szerokości – można powiedzieć, że
b. to fałdy „wygięte w dwie strony” (w kierunkach prostopadłych do siebie), stadium przejściowe pomiędzy
zwykłymi fałdami bardzo dużej szerokości (których modelem może być zgięty plik kartek) a () kopułami i ()
nieckami; wyróżnia się brachyantykliny (w których warstwy skalne zapadają na zewnątrz od centrum struktury)
i brachysynkliny (warstwy nachylone ku środkowi b.).
wstawać w rozmaity sposób, stąd wyróżnia się np.: b.
jaskiniowe (spojone bloki skalne odpadające od stropu
oraz fragmenty szaty naciekowej), b. kontaktowe (spojenie magmą fragmentów skał otaczających komorę magmową), b. lawowe (zastygająca wierzchnia część potoku
lawowego, kruszona przez ruch lawy) i wulkaniczne
(powstające przy ścianach kominów wulkanicznych),
b. osadowe (ze spojenia ostrokrawędzistych okruchów
skalnych – np. rumoszu), b. tektoniczne (tworzące się
w rejonach uskoków, w wyniku kruszenia przemieszczających się bloków skalnych), b. zderzeniowe (in. impakcyjne) – rezultat uderzeń meteorytów ( suevit).
Brekcja – druzgot skalny, skała składająca się z ostrokrawędzistych, zazwyczaj dużych fragmentów skał
starszych, spojonych innym materiałem; b. mogą po-
Mniej typowy przykład brylantu o szlifie
fasetowym, ale o kroplowatym kształcie
kamienia
BrekcjE stają się niekiedy wyjątkowo atrak-
cyjnym surowcem kamieniarskim, zwłaszcza
gdy występuje w nich wyraźny kontrast barwny i strukturalny pomiędzy okruchami skalnymi (tzw. szkieletem ziarnowym) a spoiwem.
Jednak podstawową cechą warunkującą wykorzystanie b. w postaci płyt jest ich wystarczająca zwięzłość (niektóre z tych skał pękają
bowiem łatwo na granicach ziaren szkieletu
i spoiwa).
Większość b. stosowanych jako surowiec kamieniarski to b. tektoniczne – jak np. Breccia
Fenicia, Breche de Vendome, Dark Emperador a nawet Labradorite Multicolor. Strukturę brekcjowatą można obserwować również
w niektórych elementach wykonanych z krajowego tzw. () zlepieńca zygmuntowskiego (zwanego niekiedy, całkiem nieformalnie,
„salcesonem”). Unikatem wśród materiałów
kamieniarskich jest brekcja impakcyjna, zwana suevitem, niewątpliwie warta szerszego
opisu w oddzielnym haśle STEGOS-a. Przez
stulecia była ona wydobywana w pobliżu
Nördlingen w południowych Niemczech,
na peryferiach 24-kilometrowej średnicy
krateru meteorytowego Ries, sprzed ok. 15
mln. lat. Trzeba zaznaczyć, że b. są niekiedy
bardzo trudne do odróżnienia od tzw. agglomarmurów, tym bardziej, że tą samą nazwą
bywają opatrzone i skały naturalne i aglomeraty (np. Breccia Pernice).
60
nK 38 | 2/2009
Brekcjowata odmiana tzw.
„zlepieńca zygmuntowskiego”,
Breche de Vendome, brekcjowaty
labradoryt Labradorite Multicolor
oraz Breccia Fenicia – wyjątkowy
przypadek brekcji, w którym
niektóre fragmenty szkieletu ziarnowego same w sobie są również
brekcjami
Bruk – w sensie geologicznym jest to nagromadzenie
na powierzchni lub w obrębie warstwy osadowej ziaren
mineralnych o wyraźnie większych rozmiarach; b. korytowy to warstwa większych kamieni na dnie rzecznym,
utworzona w wyniku wypłukania bardziej drobnoziarnistej części osadu; b. lodowcowy (morenowy) powstaje
w wyniku przemycia przez wodę () moreny lodowcowej, wypłukania piasku i cząstek ilastych, i skoncentrowania w ten sposób () głazów narzutowych; bruk
muszlowy stanowią zespoły muszli, najczęściej ()
małży, leżące płasko na powierzchni dna wypukłą stroną
ku górze (w tej pozycji są stabilne – prąd rzeczny lub falowanie morza nie są w stanie ich porwać i przemieścić).
Brylant – 1) powszechnie stosowane określenie oszlifowanego () diamentu, 2) termin gemmologiczny
odnoszący się do diamentu o szlifie brylantowym (choć
ang. brilliant stosuje się również do innych kamieni
jubilerskich szlifowanych do takiej postaci); szlif brylantowy uzyskuje się nadając diamentowi najbardziej
popularną i atrakcyjną postać wielościenną, o okrągłym (patrząc od góry) zarysie, z płaską powierzchnią
górną (czoło) i szeregiem (co najmniej 56) tzw. fasetek,
czyli niewielkich powierzchni tworzących tzw. koronę
i pawilon (górną i dolną część kamienia); zachowanie
odpowiednich proporcji b. powoduje, że tak oszlifowany kamień działa jak pryzmat, rozszczepiając wpadające doń światło – naukowo zjawisko to nazywane jest
dyspersją (niezwykle silną w diamencie), jego rezultat
zaś to potocznie „ogień” b.; b. są oceniane i wyceniane na podstawie „czterech c” – z ang.: carat (wielkość
w karatach – 1 ct = 0,2 g), colour (kolor), clarity (czystość) i cut (szlif); największe b. osiągają masę setek ct
i rozmiary kilku cm; poza b. bezbarwnymi występują
kamienie w odcieniach żółtych, zielonych, brązowych
oraz różowych i niebieskich (te ostatnie osiągają niekiedy wyższe ceny niż b. bezbarwne); co ciekawe,
w wyniku szlifowania do postaci b. kamień traci zazwyczaj ponad 50% swej początkowej masy.
fot: archiwum autorów
Brakiczny – „o niepełnym zasoleniu”; termin, który
może się odnosić do zbiorników morskich (morzem b.
jest np. Bałtyk), wód (np. wody morskie w rejonie ujść
wielkich rzek – Amazonki, Missisipi, Kongo itp.), osadów powstających w takich środowiskach lub żyjących
tam organizmów.

stegos - Rynek Kamienia

Transkrypt

Podobne dokumenty

Metoda elektrooporowa jest to metoda prądu stałego słuŜąca

OPIS GEOSTANOWISKA

OPIS GEOSTANOWISKA

OPIS GEOSTANOWISKA