nadpobudliwo„æ psychoruchowa a inne zaburzenia zdrowia

NADPOBUDLIWOŚĆ PSYCHORUCHOWA A INNE ZABURZENIA
ZDROWIA PSYCHICZNEGO DZIECI I MŁODZIEŻY
Referat wygłoszony na spotkaniu WDN nauczycieli wspierających dn. 4.01.2005r.
Opracowanie: Ewa Barczak
1. Podstawowe przyczyny powstawania zaburzeń zdrowia psychicznego u dzieci.
Zaburzenia zdrowia psychicznego wynikają najczęściej z nieprawidłowego funkcjonowania
otoczenia dziecka oraz konstytucji jego układu nerwowego. Najczęściej dotyczą zaburzeń
funkcjonowania zarówno w sferze emocjonalnej, jak i poznawczej oraz społecznej,
a objawiają się nieadekwatnymi i niezrozumiałymi dla otoczenia zachowaniami.
Uczucia dziecka kształtują się pod wpływem doświadczeń społecznych,
w szczególności doświadczeń w okresie wczesnego dzieciństwa, w relacji z osobami, które
pełniły rolę najbliższych opiekunów dziecka. Kontakt z osobami najbliższymi, relacje między
nimi a dzieckiem, nastawienie uczuciowe do dziecka, ogólna atmosfera uczuciowa pomiędzy
ludźmi stanowiącymi jego najbliższe otoczenie stanowią podstawę kształtowania określonego
typu i rodzaju reakcji emocjonalnych dzieci.
Procesy emocjonalne dziecka związane są także z cechami układu nerwowego,
funkcjonowaniem układu endokrynologicznego i ogólnym stanem jego zdrowia. Zależność
między procesami psychicznymi a stanem organizmu jest zależnością dwustronną, tzn.
z jednej strony zły stan zdrowia ma wpływ na rozwój emocjonalny dziecka, z drugiej zaś
– przedłużający się stan napięcia emocjonalnego, stresu i niepokoju może doprowadzić do
zakłóceń w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu.
Podstawowymi parametrami układu nerwowego, które odgrywają istotną rolę
w rozwoju emocjonalnym, ale także poznawczym i społecznym dziecka, są: siła, równowaga
i ruchliwość procesów nerwowych.
Najbardziej niekorzystnym z punktu widzenia możliwości występowania zaburzeń
u dzieci wydaje się taki zespół cech układu nerwowego, w którym istnieje znaczna przewaga
procesów pobudzenia nad hamowaniem (zakłócenia procesów równowagi układu
nerwowego), przy dużej sile i ruchliwości. Prowadzi to do predyspozycji do powstawania
objawów nadpobudliwości psychoruchowej.
Dodatkową, pośrednią przyczyną trudności emocjonalnych przeżywanych przez dziecko
mogą być tzw. mikrodeficyty rozwojowe, czyli parcjalne uszkodzenia ośrodkowego układu
nerwowego.
Kolejnym źródłem powstawania zaburzeń zdrowia psychicznego u dzieci jest
atmosfera panująca w środowisku pozarodzinnym, w którym dziecko spędza znaczną ilość
czasu – są to głównie przedszkole i szkoła. Środowiska te oddziałują zarówno przez określone
wymagania społeczne, jak i poprzez rodzaj relacji społecznych, jakich dziecko tam
doświadcza.
Ostatnim, ważnym źródłem powstawania zaburzeń zdrowia psychicznego u dzieci są
wszelkiego rodzaju sytuacje traumatyczne występujące nagle: utrata bliskiej osoby, ciężka
choroba dziecka lub kogoś z rodziny, przeżycie uczucia bardzo silnego zagrożenia itp.
2. Wpływ nadpobudliwości psychoruchowej na występowanie zaburzeń zdrowia
psychicznego dzieci i młodzieży.
Nadpobudliwość psychoruchowa nie jest traktowana jako zaburzenie emocjonalne. Badacze
podkreślają jednak, że istnieją grupy zachowań rozwijających się na podłożu syndromu
ADHD lub z nim korelujących.
Pierwszą z nich stanowią zachowania i reakcje nerwicowe, które mogą przeradzać się
w złożoną symptomatologię nerwic, zarówno w wieku dziecięcym, jak i w wieku dorosłym.
Wynikają one z jednej strony – z zaburzonej równowagi procesów nerwowych, z drugiej zaś
– mogą być efektem nadmiernie karzących i nadmiernie krytycznych reakcji otoczenia na
trudne zachowania dziecka lub przedłużającej się sytuacji braku sukcesów w realizacji zadań
oraz w kontaktach społecznych. Trudności w tych ostatnich związane są zarówno
z ograniczonymi możliwościami koncentracji uwagi, brakiem tolerancji na otoczenie przy
zaspokajaniu potrzeb oraz z nadmiernie szybkimi reakcjami w toku myślenia i działania.
Do reakcji nerwicowych są predysponowane szczególnie te dzieci nadpobudliwe,
które oprócz wrodzonej skłonności do silniejszych i bardziej labilnych reakcji na bodźce
otoczenia poddawane były karzącemu treningowi zachowań społecznych, wymuszających na
nich posłuszeństwo i hamowaniu nadpobudliwych zachowań, pod groźbą utraty akceptacji
i miłości najbliższego otoczenia. Musiało to z kolei wywoływać silne napięcie nerwicowe,
związane z ogromnymi trudnościami w sprostaniu wymaganiom, lęk przed odrzuceniem oraz
w konsekwencji – objawy nerwicowe.
Drugą grupą zaburzeń, skorelowaną często z nadpobudliwością, są fragmentaryczne
deficyty rozwojowe, które przy normalnej inteligencji dziecka powodują specyficzne
trudności w zakresie postrzegania wzrokowego czy słuchowego bądź przejawiają się niższym
poziomem sprawności i koordynacji ruchowej dziecka oraz zaburzeniami lateralizacji.
Związek tych zaburzeń z nadpobudliwością polega na wspólnej przyczynie, za jaką uważa się
czynnik uszkadzający ośrodkowy układ nerwowy.
Często pojawiające się zaburzenia dyslektyczne, dysgraficzne lub dyskalkuliczne są
dla dziecka z ADHD znacznie większym obciążeniem niż dla innych dzieci. Trudności
związane z koncentracją uwagi dodatkowo zwielokrotniają zniekształcenia napływających
informacji. Trudności w nauce powodują pogorszenie zdolności koncentracji uwagi, a kiedy
dziecko nie potrafi się skupić, popełnia coraz więcej błędów. Powstaje wtedy „mechanizm
błędnego koła”.
Jak okazało się w badaniach, dzieci nadpobudliwe mają też pewne specyficzne
trudności językowe: np. trudności w budowaniu spójnych wypowiedzi, częste odbieganie od
tematu, nieprzestrzeganie zasad prowadzenia rozmowy, zbyt szybkie i zbyt głośne mówienie,
trudności w posługiwaniu się przyimkami określającymi położenie w przestrzeni oraz
trudności ze słowami określającymi następstwa czasowe.
Wszystko to powoduje, że dziecko nadpobudliwe cierpi z powodu trudności szkolnych
i bez odpowiedniej pomocy ze strony dorosłych nie jest wstanie wykorzystać swoich
potencjalnych możliwości.
Kolejnym zespołem zaburzeń często współwystępujących ADHD są
zaburzenia zachowania. Są to powtarzające się, zachowania antysocjalne, agresywne lub
buntownicze. W łagodniejszej i wczesnej postaci są to wybuchy złości, ciągłe kłócenie się,
nieprzestrzeganie reguł społecznych, stałe obwinianie innych, złośliwe i mściwe zachowanie
itp. W pełnym obrazie są to kradzieże, kłamstwa, umyślne podpalenia, powtarzające się
ucieczki, niszczenie cudzej własności, użycie broni podczas bójek, znęcanie się fizyczne nad
innymi osobami, zastraszanie.
Według badań, u dzieci, u których można rozpoznać zarówno zaburzenia zachowania
jak i ADHD, dużo częściej rozwijają się zachowania agresywne, antyspołeczne; na bardzo
wczesnym etapie dochodzi do pogorszenia się ich rozwoju społecznego oraz załamania
kariery szkolnej. Wśród pacjentów, u których zespół nadpobudliwości współistnieje
z zaburzeniami zachowania i przetrwa poza okres dzieciństwa istnieje dziesięciokrotnie
większe w stosunku do populacji ryzyko antyspołecznych zaburzeń zachowania, pięciokrotne
nadużywania leków, dwudziestopięciokrotne popadnięcia w konflikt z prawem
i dziewięciokrotne trafienia do więzienia.
Dzieje się tak dlatego, że dzieci nadpobudliwe są oceniane przez otoczenie jako
„gorsze”, niegrzeczne”. Ta etykietka powoduje, że dziecku jest trudniej w każdej sytuacji.
Dodatkowo problem ten pogłębia fakt, iż dzieciom z ADHD rzadko udaje się osiągnąć
sukces. U takiego dziecka spada poczucie własnej wartości. Zaczyna ono jeszcze bardziej
odsuwać się od swoich rówieśników, choć i tak nie ma z nimi najlepszych stosunków.
Dzieci, u których na podłożu nadpobudliwości rozwija się agresja, destrukcja lub
negatywizm, przyjmują prawdopodobnie postawę walki z otoczeniem, które albo nie
zaspokaja w wystarczającym stopniu ich emocjonalnych potrzeb, albo modeluje takie
zachowania poprzez swój stosunek wobec dziecka lub reakcje w najbliższym otoczeniu.
Ponadto, jak wiadomo, zachowania agresywne są często reakcją na frustrację
spowodowaną niezaspokojeniem podstawowych potrzeb psychicznych: akceptacji, szacunku,
uznania, samorealizacji itd., a doświadczenia ich zaspokojenia są rzadko udziałem dzieci
z syndromem nadpobudliwości.
Przy tak dużym napływie negatywnych bodźców z otoczenia dziecko, nie mogąc
sprostać wymaganiom otoczenia, zaczyna się zachowywać zgodnie z przypisaną mu rolą.
Dołączanie się do zespołu nadpobudliwości zaburzeń zachowania jest sprawą częstą. Jeśli
dziecko nie otrzyma pomocy i akceptacji, jego problemy mogą się nasilać. Mogą pojawić się
poważne zaburzenia zachowania i przestępstwa.
Nasilanie się zaburzeń zachowania może przebiegać na dwa sposoby. Po pierwsze
dziecko odrzucane przez rówieśników staje się samotnikiem. Raczej chodzi na wagary,
kłamie, niszczy własność innych i łatwo wchodzi w bójki, niż wchodzi w konflikty prawem.
Mówimy wtedy o zaburzeniach zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji.
Z gorszym wariantem mamy do czynienia wtedy, gdy dziecko odrzucone przez
rówieśników, zaczyna szukać kontaktów z innymi dziećmi lub nastolatkami, których uważa
się za chuliganów. Tutaj ryzyko popadnięcia w konflikt z prawem jest dużo większe, choćby
dlatego, że aby zostać zaakceptowanym przez gang trzeba zachowywać się w taki sam sposób
jak jego członkowie.
Jak widać syndrom ADHD koreluje z wieloma zaburzeniami psychicznego
funkcjonowania młodego człowieka, toteż jedynie wczesna interwencja terapeutyczna może
zapobiec ich negatywnym skutkom.
LITERATURA:
• T. Walończyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka „Nadpobudliwość psychoruchowa
u dzieci”,Wydawnictwo BIFOLIUM, Lublin 1999
• T. Opolska, E. Potemska „Dziecko nadpobudliwe. Program korekcji zachowań”,
CMP-PMEN, Warszawa 1999