Radoslaw Kubicki, Wojciech Saletra, Hutnictwo i gornictwo w

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae
Rok 17, Nr 2/2013
Wydział Zarządzania i Administracji
Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach
Nauki dla Zarządzania.
Od czasów Adamieckiego do współczesności
Radosław Kubicki, Wojciech Saletra1
HUTNICTWO I GÓRNICTWO
W REGIONIE ŚWIĘTOKRZYSKIM
- DO KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO
Zagadnienia wstępne. Górnictwo i hutnictwo w okresie prehistorycznym
Region świętokrzyski oznacza ziemie położone między Wisłą, Pilicą i Nidą
i jest on stosowany przede wszystkim przez historyków związanych z tym obszarem, w tym przez profesora Jacka Wijaczkę2. Dla okresu staropolskiego często jest
on określany jako lewobrzeżna część ówczesnego województwa sandomierskiego.
W obrębie tego regionu znajdował się Staropolski Okręg Przemysłowy (Zagłębie
Staropolskie)3.
Tradycja rozwoju górnictwa i hutnictwa w badanym regionie sięga głębokiej
prehistorii i należy do najstarszych całych na ziemiach polskich. Już od ok.
11 tysiąclecia p.n.e. odnotowywane są odkrywki hematytu i krzemienia oraz
ośrodki ich przetwórstwa zgrupowane na przestrzeni dziesięciokilometrowego
odcinka doliny Kamiennej ciągnącego się od Skarżyska Kamiennego do Wąchocka (tzw. Rydno) oraz w okolicach Iłży, Wierzbicy i Szydłowca4. Prehistoryczne
1
2
3
4
Dr Radosław Kubicki, adiunkt, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach; dr hab. prof. UJK
Wojciech Saletra, profesor, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Zob.: Region świętokrzyski. Mit czy rzeczywistość? Materiały konferencji naukowej Kielce 23
maja 2001, pod red. J. Wijaczki, Kielce 2001; Świętokrzyski słownik biograficzny, t. 1: Do 1795
roku, pod red. J. Wijaczki, Kielce 2002; Z przeszłości regionu świętokrzyskiego od XVI do XX wieku. Materiały z konferencji naukowej Kielce, 8 kwietnia 2003, pod red. J. Wijaczki, Kielce 2003;
Dzieje regionu świętokrzyskiego od X do końca XVIII wieku, pod red. J. Wijaczki, Warszawa 2004.
Na temat nazewnictwa i zasięgu Staropolskiego Okręgu Przemysłowego zob.: D. Molenda,
E. Kaczyńska, Zagłębie staropolskie [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku,
[t. 2] Warszawa 1981, s. 533-534; L. Łoboda, Staropolski Okręg Przemysłowy w XVI-XVIII wieku,
[w:] Region świętokrzyski, op.cit., s. 159-162;
Na temat przemysłu górniczego w Świętokrzyskim w górnym paleolicie i mezolicie zob. m.in.:
S. Krukowski, Rydno, „Przegląd Geologiczny”, nr 4 (97), 1961, s. 190-191; S.K. Kozłowski,
29
górnictwo na tym terenie swój szczytowy okres rozwoju przeżywało w neolicie.
Najbardziej znanym tego przejawem była kopalnia w Krzemionkach Opatowskich.
Zalicza się ją do jednych z największych przykładów górniczej działalności człowieka w neolitycznej Europie. Funkcjonowała ona w III i II tysiącleciu p.n.e. Była
to już prawdziwa kopalnia, z której wydobywano krzemień pasiasty nie za pomocą
odkrywki, ale przy użyciu wydrążonych szybów (ponad 1000), podziemnych
chodników i komór oraz systemu wentylacyjnego. Z wydobytego krzemienia
w pobliskich osadach wyrabiano siekiery, które były przedmiotem handlu wychodzącego poza obszar ziem polskich, docierając na tereny Wołynia, Słowacji, Moraw, Czech, Niemiec i na wyspę Rugię5.
Najstarsze ślady przetwórstwa miedzi w regionie pochodzą ze Złotej koło Sandomierza. Wiążą się one z kulturą lendzielską występującą w Małopolsce od III
tysiąclecia p.n.e.6. Następnie, szczególnie od II w. p.n.e. do V-VI w. n.e. w Górach
Świętokrzyskich funkcjonował wielki ośrodek hutniczy. Przypuszcza się, że równocześnie mogło funkcjonować tutaj od 2000 do 4000 dymarek. Warto także odnotować, że w połowie III w. istniała w Rudkach jedyna znana dotąd z czasów
prehistorycznych głębinowa kopalnia rudy żelaza w Europie Środkowej, poza
granicami cesarstwa rzymskiego7. Był to wówczas największy na ziemiach polskich i jeden z większych w Europie ośrodek górnictwa i hutnictwa żelaza8.
Górnictwo i hutnictwo w średniowieczu
Ważnym etapem w rozwoju świętokrzyskiego górnictwa i hutnictwa było
przybycie tutaj cystersów. W XII w. założyli oni klasztory w Jędrzejowie, Sulejowie, Wąchocku i Koprzywnicy9. Przybyli zakonnicy propagowali między innymi
5
6
7
8
9
Grzybowa Góra, [w:] M. Brézillon, Encyklopedia kultur pradziejowych, Warszawa 1981, s. 79;
Z. W. Pyzik, Z pradziejów regionu świętokrzyskiego, Kielce 1996, s. 24-26.
Na temat Krzemionek Opatowskich i innych neolitycznych kopalni w regionie świętokrzyskim
zob.: S. Krukowski, Krzemionki Opatowskie, Warszawa 1939; W. Hensel, Polska starożytna,
Warszawa 1980, s. 90-98, 105-106, 166; A. Kempisty, Krzemionki Opatowskie [w:] M. Brézillon,
op.cit., s. 101-102; Z.W. Pyzik, op.cit., s. 40-41, 44-45; B. Krakowiak, M. Skrzypczyński, B. Włodarczyk, Góry Świętokrzyskie oraz Sandomierz, Bielsko-Biała 2001, s. 181-182; Piramidy na ziemiach polskich, „Starożytne Cywilizacje”, z. 72, s. 19.
Na temat neolitycznej i eneolitycznej osady w Złotej zob.: Z. W. Pyzik, op.cit., s. 32, 36-37, 4549; A. Kempisty, Złocka kultura, [w:] M. Brézillon, op.cit., s. 223; na temat kultury lendzielskiej
zob. Lengyel, [w:] ibidem, s. 107-108; W. Hensel, op.cit., s. 69, 74 i in.
Z. Guldon, Rozwój górnictwa i hutnictwa metali oraz przemysłu zbrojeniowego w Staropolskim
Okręgu Przemysłowym do początków XX wieku [w:] W pięćdziesięciolecie Centralnego Okręgu
Przemysłowego. Referaty i komunikaty z sesji naukowej w Sandomierzu 25-26 kwietnia 1988 roku,
Kraków 1991, s. 14.
Na temat świętokrzyskiego górnictwa i hutnictwa żelaza w tym okresie zob.: K. Bielenin, Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich, Wrocław 1975; W. Hensel, op.cit.,
s. 427-429, 433; A. Massalski, Kraina świętokrzyska [w:] Pamiętnik Świętokrzyski. Studia z dziejów kultury chrześcijańskiej, Kielce 1991, s. 22; Z. W. Pyzik, op.cit., s. 63-64.
M. Sobieraj, Fundacje klasztorów męskich w regionie świętokrzyskim (XII-XVIII w.) [w:] Księga
jubileuszu stulecia diecezji kieleckiej (1883-1983), Kielce 1986, s. 261; R. Kubicki, Stosunki kościelne, kultura i opieka społeczna [w:] Dzieje regionu świętokrzyskiego od X do końca XVIII wieku, op.cit., s. 94.
30
nowe metody upraw, hodowli, styl architektury, a także nowinki techniczne. Rozwinęli młynarstwo i przemysł tkacki. Zajmowali się jednak również górnictwem
i hutnictwem. W 1249 r. opat klasztoru cystersów w Wąchocku uzyskał od księcia
Bolesława Wstydliwego przywilej uprawniający do poszukiwania kruszców
w ziemi sandomierskiej i krakowskiej. Gdyby mnisi znaleźli minerały mięli urządzić w celu ich wydobycia kopalnie. W zamian mieli stale otrzymywać określoną
część wydobytych kruszców, tj. w przypadku soli, ołowiu, miedzi i cyny – 1/3,
a odnośnie złota i srebra – 1/5. Podobne przywileje cystersi świętokrzyscy otrzymywali w XIV i XV w. Można także dodać, że na przełomie XIII i XIV w. cysterskie kuźnice w Wąchocku dostarczały broń i żelazo dla Władysława Łokietka,
który wówczas walczył o zjednoczenie Polski10. Ogólnie należy stwierdzić, że
w średniowieczu cystersi wąchoccy uznawani byli za specjalistów w dziedzinie
górnictwa i warzelnictwa soli11.
Najstarsza poświadczona źródłowo kuźnica żelaza w regionie świętokrzyskim
znajdowała się w Rudnikach, które należały do klasztoru cystersów w Jędrzejowie. Została ona odnotowana w 1261 r. W niej także po raz pierwszy na tym obszarze zastosowano koło wodne do poruszania miechów i młotów12. W XVI w.
opactwo jędrzejowskie posiadało kuźnice w dwóch innych miejscowościach: Grodziska (Fostek) i Pękowiec. Oprócz tego w latach 1470-1480 odnotowane zostały
kuźnice w Bzinie i Krzyżowej Woli, a w XVI w. w Rafałowie i Żyrcinie, które
miejscowości stanowiły własność opactwa wąchockiego. Poza tym klasztor ten
miał posiadać kuźnice także w innych miejscach13. Z zakonów w regionie świętokrzyskim swoje kuźnice posiadali też benedyktyni z Łysej Góry: m.in. w XV w.
w Lenartowie Most (Wierzbnik(?) - obecnie część Starachowic).
W średniowieczu kuźnice zakładano w regionie świętokrzyskim również
w miejscowościach nie należących do opactw. W XIV w. funkcjonowały one
w Gościęcinie w dobrach kurzelowskich arcybiskupstwa gnieźnieńskiego oraz
prawdopodobnie w Iłży i Opocznie14. W piętnastym stuleciu istniały one w okolicy Łagowa, w kluczu iłżeckim (kuźnica Lipińska), w Łączeniu i Żelaznych Nogach w dobrach królewskich, na kieleckim Czarnowie, koło Małogoszczy (Zajączkowska), w Komaszycach w powiecie opoczyńskim oraz w Bliżynie15.
10
S. Miczulski, Początki rozwoju górnictwa i hutnictwa kruszcowego w rejonie Kielc od XVI w., [w:]
Dzieje i technika świętokrzyskiego górnictwa i hutnictwa kruszcowego. Materiały z sesji naukowej
odbytej z okazji jubileuszu IX wieków Kielc, 16 listopada 1970 roku, red. nauk. Z. Kowalczewski,
Warszawa 1972, s. 80.
11
Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 2: 1153-1333, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1886, s. 131 (nr
478); M. Borkowska, Z dziejów opactwa cystersów Wąchocku, Kielce 1999, s. 36.
12
Kodeks dyplomatyczny Polski, wyd. J. Bartoszewicz, t. 3, Warszawa 1858, s. 78-80 (nr 38);
B. Zientara, Dzieje małopolskiego hutnictwa żelaznego XIV-XVII wiek, Warszawa 1954, s. 89-90.
13
Zob.: M. Daniluk, Z. Leszczyński, Cystersi w Polsce [w:] Encyklopedia katolicka, t. 3, Lublin
1995, s. 729.
14
Z. Guldon, J. Muszyńska, Powstanie i dzieje miasta w okresie przedrozbiorowym (do 1795 r.),
[w:] Opoczno. Studia i szkice z dziejów miasta, pod red. M. Meduckiej, Kielce 2003, s. 35.
15
Zob.: B. Zientara, op.cit., s. 272-279; D. Kalina, R. Mirowski, Łagów i okolice, Kielce 2010,
s. 111.
31
W późnym średniowieczu i w XVI-XVIII w. znanym i ważnym ośrodkiem górnictwa i hutnictwa stały się Chęciny i okolice. Przypuszcza się, że złoża miedzi
i ołowiu zlokalizowane koło Kielc i Chęcin znaleźli i zaczęli eksploatować wspominani wcześniej cystersi wąchoccy16. Niewątpliwie górnictwo było czynnikiem decydującym o powstaniu i rozwoju miasta Chęcin17. W lustracja z 1564 r. zapisano:
„Rajce, rekwirowani przez urząd rewizorski około zasadzenia i nadania miasta,
dali sprawę, że z przodków swych tę wiadomość mają, iż to miasto na górach
ołowianych a miedzianych zasiadło za nadaniem prawa górnego a magdeburskiego bez ról, na co przywileje od przodków Jego Królewskiej Mości to miasto miało”18.
Wydobycie ród ołowiu w starostwie chęcińskim poświadczone źródłowo jest
dopiero od 1396 r. Wówczas także odnotowano pierwszego znanego żupnika chęcińskiego Mikołaja Bochnera19. Ośrodkiem górnictwa i hutnictwa miedzi była
Miedzianka pod Chęcinami. W drugiej połowie XV w. odnotowywane były tutaj
2 huty miedzi. Pierwsza z nich istniała przynajmniej od 1479 r.20.
Najstarsza wzmianka dotycząca hutnictwa szkła w regionie świętokrzyskim
pochodzi z 1409 r.21. Odnosi się ona do miejsca określanego jako Zagóry pod Łagowem, gdzie dawniej miano wytwarzać szkło. Stąd także należy wnioskować, że
miało to miejsce jeszcze przed XV w. Za czasów biskupa włocławskiego Macieja
Drzewickiego (bp. w latach 1513-1531) mieszczanin łagowski Jan założył nową
hutę pomiędzy wsiami Zbelutka i Wszachów22. Przynajmniej od 1539 r. szkło
produkowane było również w kluczu radoszyckim. Początkowo istniała tu huta
tylko na folwarku Stara Ruda. W drugiej połowie XVI w. zlokalizowanych było
tutaj już 8 hut. Z czasem ich liczba malała, a od drugiej połowy XVII nie były one
już odnotowywane23.
16
M. Borkowska, op.cit., s. 36; na temat odkrycia złóż koło Chęcin por.: M. Kęsek, Działalność
cystersów wąchockich w zakresie metalurgii nieżelaznej w średniowieczu [w:] Dzieje i technika
świętokrzyskiego górnictwa i hutnictwa kruszcowego, op.cit., s. 147-153; D. Kalina, Dzieje Chęcin, Chęciny 2009, s. 152-153.
17
A. Bocheński, Przemysł polski w dawnych wiekach, Warszawa 1984, s. 187-189; R. Jałowiecki,
Górnictwo i hutnictwo kruszcowe w regionie chęcińskim [w:] W królewskich Chęcinach. Monografia historyczno-gospodarcza miasta i gminy Chęciny, pod red. E.E. Kosika, R. Nadgowskiego,
Kielce 1996, s. 44-45.
18
Lustracja województwa sandomierskiego 1564-1565, wyd. W. Ochmański, Wrocław 1963, s. 281.
19
Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. 4: 1386-1450, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1905, s. 55-56
(nr 1039]; M. Paulewicz, Chęcińskie górnictwo kruszcowe od XIV do połowy XVII wieku, Kielce
1992, s. 37, 66; Mikołaj pochodził z Bochni, był też żupnikiem olkuskim, mincerzem krakowskim
i rajcą krakowskim, zob.: M. Niwiński, Bochner Mikołaj [w:] Polski słownik biograficzny, t. 2,
Kraków 1936, s. 174.
20
F. Kiryk, Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie XIII-XVI wiek, Kielce 1994, s. 31.
21
F. Kiryk, Dzieje Łagowa w okresie przedrozbiorowym, „Rocznik Świętokrzyski”, t. 6, 1978, s. 70.
22
D. Kalina, R. Mirowski, op.cit., s. 113; na temat M. Drzewickiego zob.: W, Pociecha, Drzewicki
Maciej, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 5, Kraków 1939-1946, s. 409-412.
23
A. Wyrobisz, Szkło w Polsce od XIV do XVII wieku, Wrocław 1968, s. 29-30; M. RawitaWitanowski, Dawny powiat chęciński, Kielce 2001, s. 136.
32
W średniowieczu w regionie świętokrzyskim wydobywana była również sól.
W 1252 r. książę Bolesław Wstydliwy nadał klasztorowi premonstratensek w Busku połowę dochodu od soli odkrytej niedaleko tej miejscowości. Później nadanie
to obniżono do 1/3 części. W związku jednak z odkryciem złóż soli kamiennej
w Bochni i Wieliczce buskie warzelnictwo soli upadło24.
Ważną rolę w regionie świętokrzyskim odgrywało także górnictwo kamienne.
W średniowieczu wydobywano wapienie w paśmie pińczowsko-wójczowskim
oraz piaskowce w Kunowie i Szydłowcu25. Od XIV w. górnictwo kamienne prawdopodobnie rozwijało się również w Chęcinach26. Jednak właściwy i ostatecznie
potwierdzony źródłowo okres rozwoju kamieniarstwa chęcińskiego przypada na
czasy dopiero od połowy XVI wieku. Tutejszy marmur został między innymi wysłany na budowę zamku warszawskiego w latach 1601-1602. Zapewne w tym
czasie także osiedli tu kamieniarze z Włoch27.
Górnictwo i hutnictwo w XVI-XVIII wieku
Od XVI w. region świętokrzyski odgrywał już decydującą rolę w polskim hutnictwie żelaza. Nastąpił duży wzrost ilości kuźnic. Już w pierwszej połowie szesnastego stulecia funkcjonowało w rozpatrywanym regionie ponad 70 kuźnic, co
stanowiło 68% wszystkich kuźnic w Koronie. W drugiej połowie XVI w. liczba ta
podwoiła się jeszcze i wzrosła do 142 kuźnic. W sumie wówczas w Koronie (bez
ziem ruskich i ukraińskich) istniało 321 kuźnic. Zatem pomimo dużego wzrostu
liczby kuźnic w lewobrzeżnej części województwa sandomierskiego, ich odsetek
w stosunku do wszystkich ziem polskich zmalał wówczas do 44%. Natomiast
w pierwszej połowie XVII w. w województwie sandomierskim istniały 102 kuźnice, co stanowiło już 75% wszystkich kuźnic w Koronie28. Oprócz tego należy odnotować, że ważnym ośrodkiem handlu żelazem stał się wówczas Szydłowiec.
Podstawą silnej pozycji miasta w danej dziedzinie było uzyskanie przez nie przywileju na skład żelaza w 1512 r.29.
Według relacji Juliana Ursyna Niemcewicza z 1811 r. pierwszy wielki piec
wybudowano w Polsce w Samsonowie w dobrach kieleckich, stanowiącym uposa24
J. Wyrozumski, Państwowa gospodarka solna w Polsce do schyłku XIV wieku, Kraków 1968,
s. 57.
25
B. Penkalowa, Wapienne pasma pińczowsko-wójczowskiego i margle w zabytkach w Wiślicy [w:]
Odkrycia w Wiślicy, Warszawa 1963, s. 215-217; Z. Guldon, W. Kowalski, W kwestii identyfikacji
surowców skalnych w XIV-XVIII w. do wyrobu tablic inskrypcyjnych na terenie Kielecczyzny,
„Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, r. 32, z. 4, 1984, s. 529-530; Z. Guldon, Gospodarka
i społeczeństwo [w:] Dzieje regionu świętokrzyskiego od X do końca XVIII wieku, op.cit., s. 74-75;
zob. też: A.M. Kryj, Kunów nad Kamienną. Zarys dziejów, Kunów 1993, s. 28-29.
26
D. Kalina, op.cit., s. 168-169.
27
E. Kosik, Chęcińskie marmury [w:] W królewskich Chęcinach, op.cit., s. 52-53.
28
A. Wyrobisz, Warunki rozwoju przemysłu w Polsce w XVI i pierwszej połowie XVII w., [w:]
M. Kwapień, J. Maroszek, A. Wyrobisz, Studia nad produkcją rzemieślniczą w Polsce XIV-XVIII
wieku. Wrocław 1976, tab. 1.
29
Z. Guldon, J. Wijaczka, Rola Szydłowca w handlu polskim w XVII-XVIII wieku [w:] Z dziejów
Szydłowca, pod red. Z. Guldona, Szydłowiec 1993, s. 19-20.
33
żenie biskupów krakowskich. Miał go wybudować Jan Caccio z Gandino we Włoszech. Nimcewicz stwierdza to w następującym zdaniu: „Piec w Samsonowie (jak
dociec można) stanął naprzód w r. 1598, wymurowany przez Jana Caccio, który
jeszcze Zygmuntowi III w czasie wojny dostarczał pałaszy, rur karabinowych i
fuzyj różnego gatunku” 30.
Podobne, ale bardziej rozbudowane informacje można znaleźć w opisie ks. Józefa Osińskiego z 1782 r.: „W dobrach książąt biskupów krakowskich pierwej niż
w innych żelazo zaczęto, co wnoszę już z tranzakcyi zaszłych między książętami
biskupami krakowskimi i niektóremi Włochami, już z przywilejów Włochom nadanych. Z tranzakcyi zaszłych między Włochami, ich sukcesorami i biskupami
krakowskiemi, pokazuje się, że Jan Hieronim Caccia, rodem z Bergamu, w kluczu
samsonowskim, pierwszy żelazo wytapiał i stal z niego robił; a że na odkrycie
rudy, wystawienie pieców, sporządzenie naczeń do szmelcowania potrzebnych,
znaczne koszta poczynił, przeto biskupi krakowscy, za approbacją kapituły swojej,
nadali mu prawo emfiteuryczne do lat dwudziestu na kilkanaście wsi w kluczu
samsonowskim, inne pozwolili posiadać dożywotnie, na innych na koniec przyznali sumy. […] Po śmierci Jana Hieronima Cacci, synowie jego: Jan, Wawrzyniec i Jędrzej, obieli na siebie dobra, które ich ojciec posiadał. […] Jan Hieronim
Caccia Zygmuntowi III Smoleńsk oblegającemu, przystawiał pałasze, rury, fuzje
i inne wojenne narzędzia; a że za pozwoleniem Tylickiego podówczas biskupa
krakowskiego, pomieniony Caccia w kluczu kieleckim założył był fabrykę na
robienie stali, przeto Zygmunt III nagradzając Cacciego zasługi, zakazał wystawiać podobnej fabryki przez lat piętnaście i stal wychodzącą z fabryki w kluczu
kieleckim założonej od cła uwolnił […]”31.
W powyższym tekście występują jednak błędy. Między innymi w liście królewicza Władysława do biskupa krakowskiego Marcina Szyszkowskiego z 15
kwietnia 1624 r. znajdowała się informacja, że Jan Hieronim Caccio nie był ojcem
Wawrzyńca i Jana Andrzeja, ale ich bratem. W liście tym można również znaleźć
zapis, że Jan Hieronim już wówczas nie żył, a więc zmarł przed datą sporządzenia
tej korespondencji. O liście tym wiedział Józef Osiński, bo jego tekst zamieścił
w swojej pracy32. Stąd na przestrzeni kilku stron tej samej książki Osiński raz
określa Jana Hieronima Cacciego ojcem, a w drugim miejscu – bratem tych samych osób. Obecnie uważa się, że ojcem braci Jana Hieronima, Wawrzyńca i Jana
Andrzeja był Jan Maria Caccio z Gandino33. Błędy w tekście oznaczają, że do
danych przekazów należy podchodzić z dużą ostrożnością.
30
J.U. Niemcewicz, Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte,
Paryż 1858, s. 15.
31
J. Osiński, Opisanie polskich żelaza fabryk, Warszawa 1782, s. 19-20.
32
Ibidem, s. 23.
33
Z. Guldon, Cacciowie Jan Andrzej i Wawrzyniec [w:] Świętokrzyski słownik biograficzny, t. 1,
op.cit., s. 23; Jan Maria Caccio miał też 3 córki: Weronikę, Florę i Wiktorię, zob.: S. Miczulski,
Związki zespołów wielkopiecowych bobrzańskiego i samsonowskiego z świętokrzyskim górnictwem
i hutnictwem kruszcowym w XVII w. [w:] Dzieje i technika świętokrzyskiego górnictwa i hutnictwa
kruszcowego, op.cit., s. 161, 176-177.
34
Uważa się, że Jan Caccio mógł ewentualnie zbudować wówczas za zgodą kardynała Jerzego Radziwiłła wielki piec, ale nie w Samsonowie, a w Bobrzy34. Zazwyczaj jednak powstanie huty bobrzańskiej wiąże się z 1610 r. Wówczas biskup
krakowski Piotr Tylicki wydzierżawił Janowi Andrzejowi i Wawrzyńcowi Cacciom 3 kuźnice, z których dwie mieli zbudować nad rzeką Bobrzą a trzecia została
kupiona od sołtysa w Kołomani. Oprócz tego biskup zezwolił braciom na urządzenie wielkich pieców włoskich. W 1660 r., z powodu malejącej ilości okolicznych lasów, biskup krakowski Andrzej Trzebicki poradził przeniesienie huty bobrzańskiej. W tym samym roku Jan Gibboni wybudował wielki piec w Humrze,
niedaleko Samsonowa, który zastąpił hutę w Bobrzy35. Po 110 latach, ze względu
na wypalenie, rozebrano z kolei piec w Humrze i produkcję przeniesiono do huty
w Szałasie Nowym, która została wystawiona w 1773 r.36.
Następnie w 1631 r. Aleksander Szambek zrzekł się samsonowskiej kuźnicy
żelaza i huty ołowiu, wybudowanej przez siebie w 1625 r., na rzecz Jana Gibboniego. W zamian, w latach 1636-1640, zapewne powyższy Włoch wybudował dla
Szembeków hutę w Cedzynie nad Lubrzanką. Funkcjonowała ona przynajmniej do
1650 r.37.
Obecnie powstanie huty samsonowskiej datuje się zazwyczaj na lata 16411644. Jej budowniczym był Jan Gibboni, który od 1636 r. był również dzierżawcą
wielkiego pieca w Bobrzy. Przypuszcza się, że biskup krakowski wydał przywilej
dla Gibboniego na budowę huty w Samsonowie 30 lipca 1641 r.38 Inwentarz klucza kieleckiego biskupstwa krakowskiego z 1645 r. odnotowuje już w tej miejscowości wielki piec39.
Trzeba jednak zaznaczyć, że nadal też funkcjonuje w najnowszej literaturze
pogląd, że najstarszym wielkim piecem w Polsce jest właśnie huta w Samsonowie,
która miałaby zostać zbudowana jednak w 1598 r.40. Można zwrócić także uwagę,
że w 1598-1599 r. ufundowany został kościół w Tumlinie, a parafia tumlińska
34
H. Kmieć, Dzieje techniki zbrojeniowej nad rzeką Bobrzą i w jej okolicach od XVI do XIX wieku,
Kielce 2000, s. 125-127.
35
J. Muszyńska, Górnictwo i hutnictwo w dobrach biskupów krakowskich w województwie sandomierskim w połowie XVII wieku [w:] Pamiętnik świętokrzyski. Studia z dziejów kultury chrześcijańskiej, red. nauk. L. Kaczanowski, A. Massalski, D. Olszewski, J. Szczepański, Kielce 1991,
s. 151; Z. Guldon., Gibboni Jan, [w:] Świętokrzyski słownik biograficzny, t. 1, op.cit., s. 50-51.
36
A. Główka, Stosunki społeczno-gospodarcze w kluczu samsonowskim w końcu XVIII w., Kielce
1995, s. 36-37; K. Wójcik, Zakłady przemysłowe nad rzeką Bobrzą, http://www.parafia.cminsk.pl
/atrakcje/27-zaklady-przemyslowe-nad-rzeka-bobrza.html (24.09.2013).
37
J. Pazdur, Dzieje Kielc do 1863 r., Wrocław 1967, s. 68; S. Kowalczewski, Kielce jako ośrodek
staropolskiego górnictwa i hutnictwa [w:] Dzieje i technika świętokrzyskiego górnictwa i hutnictwa kruszcowego, op.cit., s. 40-41; S. Miczulski, Związki, op.cit., s. 166-168, 180; Z. Guldon, Gospodarka [w:] Dzieje regionu świętokrzyskiego od X do końca XVIII wieku, op.cit., s. 140; zob. też:
B. Zientara, op.cit., s. 78.
38
S. Miczulski, Związki, op.cit., s. 168.
39
Inwentarz klucza kieleckiego biskupstwa krakowskiego z 1645 roku, wyd. J. Muszyńska, Kielce
2003, s. 87.
40
Zob.: A. Czmuchowski, Dzieje zakładów hutniczych w Samsonowie w Staropolskim Okręgu Przemysłowym, Wrocław 1999, s. 20 i in.
35
obejmowała wówczas m.in. Samsonów41. To duże przedsięwzięcie budowlane na
tym terenie, może było już związane z planami budowy wielkiego pieca w Samsonowie oraz ogólnie z rozwojem przemysłowym tych okolic.
Huta w Samsonowie funkcjonowała aż do drugiej połowy XVIII w. W 1778 r.,
z powodu złego stanu starego wielkiego pieca, na jego miejscu zbudowano nową
hutę oraz blachownię, w której pracowali specjaliści sprowadzeni tu z Saksonii42.
W 1789 r. huta samsonowska razem z pozostałymi dobrami biskupów krakowskich została przejęta przez skarb państwa43. Natomiast w 1818 r. rozpoczęto budowę nowej huty w Samsonowie, która została założona kilkaset metrów na południe od wcześniej istniejących. O ówczesnej ważnej roli tej inwestycji świadczy
między innymi fakt, że kamień węgielny pod fundamenty nowego zakładu wielkopiecowego położył namiestnik Królestwa Polskiego gen. Józef Zajączek. Od
jego też imienia pochodziła nazwa huty. Została ona zbudowana przy pomocy
niemieckich specjalistów na czele z Christianem Gottlibem Schmidtem. Uroczyste
otwarcie obiektu odbyło się w 1823 r.44.
Ogólnie można stwierdzić, że na przełomie XVI i XVII w., a szczególnie po
odkryciu przez Jana Niedźwiedzia w latach dziewięćdziesiątych szesnastego stulecia bogatych złóż rud miedzi w Miedzianej Górze, w okolicach Kielc nastąpił
wzmożony rozwój górnictwa i hutnictwa kruszcowego, tj. miedzi, ołowiu i srebra45. W celu lepszej kontroli i dalszego popierania rozwoju tego przemysłu biskup krakowski Bernard Maciejowski powołał w 1601 r. Urząd Górniczy w Kielcach. Wszyscy ludzie związani w górnictwem na tym terenie podlegali jurysdykcji
tego urzędu. Prace związane z poszukiwaniem i wydobyciem surowców naturalnych mogły być podjęte dopiero po uzyskaniu licencji od żupnika. Każdy posiadacz licencji podlegał kontroli ze strony urzędu. Wszystkie transakcje związane
z posiadaniem kopalń można było dokonywać jedynie po ich zgłoszeniu do danej
instytucji. Kielecki Urząd Górniczy funkcjonował prawdopodobnie przez cały
XVII w., aż do wybuchu wielkiej wojny północnej46.
41
B. Kumor., Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 4, Kraków 2002, s. 242 i in.; Z. Witecka,
Ekonomia samsonowska w XVIII wieku, Samsonów 2004, s. 12, 16-17; „Regestr diecezjów”
Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783-1784, wyd. S. Górzyński,
Warszawa 2006, s. 240.
42
A. Bocheński, Wędrówki po dziejach przemysłu polskiego, t. 1, Warszawa 1987, s. 147; R. Wojewódzki, Najcenniejsze zabytki techniki. Samsonów, nr 10(14), 1994, s. 44; A. Główka, op.cit.,
s. 36; A. Czmuchowski, op.cit., s. 71.
43
B. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 1, Kraków 1998, s. 256-261.
44
J. Szczepański, Modernizacja górnictwa i hutnictwa w Królestwie Polskim w I połowie XIX w.
Rola specjalistów niemieckich i brytyjskich, Kielce 1997, s. 217; idem, Schmidt (Szmidt) Christian
Gottlib [w:] Świętokrzyski słownik biograficzny, t. 2: 1795-1918, pod red. J. Szczepańskiego, Kielce 2009, s. 424; Z. Witecka, Z kart historii Gminy Samsonów, Samsonów 2009, s. 27-35.
45
Na temat Jana Niedźwiedzia zob.: Z. Guldon, Niedźwiedź Jan [w:] Świętokrzyski słownik biograficzny, t. 1, op.cit., s. 109-110.
46
M. Kęsek, Kielecki Urząd Górniczy 1601-1701 r. [w:] Dzieje i technika świętokrzyskiego górnictwa i hutnictwa kruszcowego, op.cit., s. 127-145.
36
W końcu XVI w. i w XVII w. działały również huty miedzi i ołowiu w Białogonie i Niewachlowie koło Kielc. W połowie szesnastego stulecia rudę ołowiu
wydobywano w okolicach Łagowa, a w następnym stuleciu w dobrach piekoszowskich. W regionie świętokrzyskim w XVI-XVII w. funkcjonowały także liczne
huty szkła. Na przykład w pierwszej połowie siedemnastego stulecia powstał taki
zakład produkcyjny pod Kołomanią w dobrach kieleckich47.
Na przełomie XVII i XVIII w. zbudowany został wielki piec w Suchedniowie48.
Przed 1728 r. powstała huta w Rudzie Bałtowskiej. Od drugiej połowy XVII w.
istniała również kuźnica w Ostrowcu49.
W drugiej połowie XVIII w. nastąpił duży wzrost liczby wielkich pieców w regionie świętokrzyskim. Wówczas też nawet 75% całego żelaza wytwarzanego
w Polsce pochodziło ze Staropolskiego Okręgu Przemysłowego50. W sumie funkcjonowało tutaj wtedy 32 wielkie piece, w tym podwójne w Janowie pod Końskimi i pod Piórkowem (zob. tabela 1). Wielkopiecownictwo rozwijało się najprężniej w dobrach magnackich i szlacheckich. Wielkie inwestycje w tę dziedzinę
poniósł szczególnie kanclerz wielki koronny Jan Małachowski. Na jego polecenie
specjalista saski Blay zakończył budowę wielkiego pieca w Stąporkowie w 1739 r.
Następnie w majątkach Małachowskiego pod Końskimi powstały huty w Ruskim
Brodzie (Borkowicach), Janowie i Rudzie Białaczewskiej51. Następnie jego syn
Jacek, również kanclerz wielki koronny, wybudował jeszcze wielkie piece w Antoninowie oraz być może w Królewcu. Oba znajdowały się w starostwie radoszyckim, które ten trzymał od 1774 r. Oprócz tego Jacek Małachowski finansował
także książki Józefa Osińskiego o tematyce metalurgicznej52. W sumie w końcu
XVIII w. Małachowscy posiadali aż 7 wielkich pieców, 20 fryszerek i kilkadziesiąt kopalń rud, co stanowiło około 30% potencjału przemysłowego rozpatrywanego regionu53.
W latach dwudziestych-trzydziestych osiemnastego stulecia na krótko ponownie
uruchomiono wydobycie ołowiu, srebra, a nawet złota koło Łagowa – w Płuckach54.
47
A. Wyrobisz, Liczba i rozmieszczenie hut szklanych w Małopolsce w XIV-XVII w., „Przegląd
Historyczny”, t. 57, z. 2, 1966, s. 378; idem, Szkło, op.cit., s. 101; Z. Guldon, Gospodarka, op.cit.,
s. 141-142.
48
Zob. też.: W. Kula, Zakłady żelazne biskupów krakowskich pod Kielcami w r. 1746, „Kwartalnik
Historii Kultury Materialnej”, r. 3, nr 1, 1955, s. 3-35.
49
Archiwum Państwowe w Krakowie, Archiwum Sanguszków, rkps. 176, s. 13; Z. Guldon, J. Kaczor, Górnictwo i hutnictwo w staropolskim okręgu przemysłowym w drugiej połowie XVIII wieku,
Kielce 1994, s. 39-40, 66; idem, Lokacja i dzieje miasta w Rzeczypospolitej Szlacheckiej [w:]
Ostrowiec Świętokrzyski: monografia historyczna miasta, Ostrowiec Świętokrzyski 1997, s. 72;
A. Massalski, Dzieje Ostrowca. Od czasów najdawniejszych do końca XIX wieku [w:] Jubileusz
400-lecia Ostrowca Świętokrzyskiego, Ostrowiec Świętokrzyski 1997, s. 6-7.
50
Z. Guldon, Gospodarka i zaludnienie [w:] Dzieje regionu świętokrzyskiego od X do końca XVIII
wieku, s. 328.
51
Z. Guldon, Małachowski Jan [w:] Świętokrzyski słownik biograficzny, t. 1, s. 98.
52
Z. Guldon, Małachowski Jacek [w:] Świętokrzyski słownik biograficzny, t. 1, s. 96-97.
53
J. Piwek, Działalność gospodarcza Małachowskich w XVIII i XIX wieku, Kielce 1999, s. 121-134.
54
J. Fijałkowski, Zarys dziejów eksploatacji kruszców w rejonie Łagowa [w:] Dzieje i technika
świętokrzyskiego górnictwa i hutnictwa kruszcowego, op.cit., s. 122-124.
37
Tabela 1. Wielkie piece w regionie świętokrzyskim w drugiej połowie XVIII w.
Lp. Miejscowość/nazwa
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Rok budowy
Mostki
1758-60
Parszów
1783
Samsonów
1598?, 1641, 1778
Szałas Nowy
1773
Janówb (parafia
1755
Końskie)
Borkowice (Ruski
1750
Bród)
Ruda Białaczowska
1762
Stąporków
1739
Antoninów
1781
Królewiec
przed 1768
Bzin
1754
Rejów
1770
Starachowice
1789
pod Piórkowemb
po 1760
Brody
1784
Baczyna
przed 1782
Korytków
przed 1777
Janów
przed 1777
(dobra przysuskie)
Kuźnice
1760
Drzewickie
pod Gowarczowem
przed 1783
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
Kawęczyn
Bliżyn
Stefanków
Mroczków
Machory
Kołoniecc
Rzuców
Kuźniaki
Krasna
1779
przed 1783
przed 1775
1778
przed 1783
przed 1784
przed 1782
przed 1782
koniec XVIII w.
30.
Skąpe
1799
a
Właściciel
biskupstwo krakowskie
biskupstwo krakowskie
biskupstwo krakowskie
biskupstwo krakowskie
Jan Małachowski
Produkcja
(cetnary)a
2 400
2 800
3 000
Jan Małachowski
3 600
Jan Małachowski
Jan Małachowski
starostwo radoszyckie
starostwo radoszyckie
cystersi wąchoccy
cystersi wąchoccy
cystersi wąchoccy
biskupstwo włocławskie
księża komuniści z Kielc
Urszula Dembińska
Urszula Dembińska
Urszula Dembińska
4 400
4 000
5 200
4 600
1 800
Filip Szaniawski
4 000
3 600
3 000
3 200
Józef Jabłonowski
J. Kłuszewskid
Potkańscy
Potkańscy
Mikołaj Radziwiłł
Marcin Dołega
Ignacy Zboiński
Leszczyńscy
Jan Skarbek Radoński
Poniatowscy?
Małachowscy?
3 000
4 400
2 800
3 000
3 400
1 440
6 000
– produkcja surówki w 1781-1782 r. b – 2 wielkie piece; c – rudę żelaza wydobywano w okolicach
Łysej Góry pod Żarnowem, skąd przewożono ją do Kołońca; tam była przetapiana w wielkim piecu;
następnie pozyskana surówka przerabiana była przez zakłady w Machorach Marcina Dołęgi i w
Maleńcu Jacka Jezierskiego; wg in. informacji w Maleńcu przerabiano surówkę uzyskaną z wielkich
pieców w Miedzierzy, Kawęczynie i Cieklińsku, należących też do Jezierskiego; d – w 1785 r. dobra
Miedzierza z Kawęczynem kupił Jacek Jezierski, zob.: K. Zienkowska, Jacek Jezierski, kasztelan
łukowski (1772-1805). Z dziejów szlachty polskiej XVIII w., Warszawa 1963, s. 107. Źródło: L. Łoboda, op.cit., s. 164-168; Z. Guldon, Gospodarka i zaludnienie, op.cit., s. 329; „Regestr diecezjów”
Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783-1784, op.cit., s. 105, 111, 148149, 151, 221, 329 i in.
38
W czasach saskich uzyskiwano srebro w Głazowie w parafii Obrazów. Natomiast
w końcu XVIII w. bogatą w srebro rudę wydobywano w Gumienicach w dobrach
maleszowskich, które należały do Tarnowskich. Należy także odnotować, że od
1784 do 1796 r. w Busku prowadzona była warzelnia soli. W osiemnastym stuleciu eksploatowano też marmur chęciński. Pod koniec XVIII w. ponownie zainteresowano się również złożami miedzi w Miedzianej Górze55. W 1782 r. została
utworzona Komisja Kruszcowa, która kierowała przede wszystkim rozwojem obszaru miedzianogórskiego56.
Hutnictwo i górnictwo w okresie zaboru austriackiego i Księstwa Warszawskiego
Po trzecim zaborze Polski Austriacy przejęli w regionie świętokrzyskim
wszystkie zakłady górniczo-hutnicze, które do 1789 r. wchodziły w skład uposażenia biskupstwa krakowskiego oraz m.in. 5 innych wielkich pieców i 22 fryszerki57. Możliwości i potencjał przemysłowy zakładów świętokrzyskich władze austriackie oceniały wysoko. Niemniej jednak podjęto działania w celu jeszcze
zwiększenia ich produkcji. W 1802 r. zaplanowano budowę nowych wielkich pieców w Bodzentynie, Iłży i Kunowie. Następnie wobec pomyślnego rozwoju zakładów miedzianogórskich planowano też założenie huty miedzi w Białogonie.
W okresie Księstwa Warszawskiego kontynuowano politykę rozwoju przemysłowego badanego regionu. Stąd także w 1814 r. przystąpiono do budowy huty
w Białogonie58. Niektórzy badacze uważają również, że pierwszy wielki piec
w Ostrowcu został wybudowany już w 1813 r.59
O niesłabnącej pozycji regionu świętokrzyskiego jako ważnego ośrodka hutniczo-górniczego świadczy również fakt, że już w czasie zaboru austriackiego została założona Dyrekcja Górnicza w Kielcach. Początkowo na jej czele stanął Józef
Lille von Lillenbach60. Po przyłączeniu Kielcczyzny do Księstwa Warszawskiego
kierownictwo nad nią przejął Alojzy Krauss. Natomiast w 1816 r. utworzona została Główna Dyrekcja Górnicza i Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach61.
55
L. Łoboda, op.cit., s. 170-176.
A.S. Kleczkowski, W. Różański, Z. Wójcik, Komisja Kruszcowa – geneza i zarys działalności,
„Studia Kieleckie”, nr 1(41), 1984, s. 11-28.
57
M. Orłowski, Żelazny przemysł hutniczy na ziemiach polskich do r. 1914, Warszawa 1931, s. 33.
58
J. Pzadur, Zakłady Metalowe w Białogonie 1614-1914, Wrocław 1957, s. 52
59
J. Jasiuk, Polemika na temat daty założenia Zakładów Ostrowieckich, „Kwartalnik Historii Nauki
i Techniki”, nr 10/4, 1965, s. 654-655; zob. też m.in.: M. Banaszek [ i in.], Dzieje Huty im. M. Nowotki: 1913-1988, Warszawa 1988; W. R. Brociek, J. Piwek, Od rozbiorów do uwłaszczenia [w:]
Ostrowiec Świętokrzyski, op.cit., s. 85, 101-104.
60
T. Mencel, Galicja Zachodnia 1795-1809. Studium z dziejów ziem polskich zaboru austriackiego
po III rozbiorze, Lublin 1976, s. 250; J. Szczepański, op.cit., s. 47-49, 200.
61
S.J. Adamczyk, Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach (1816-1827), Kielce 2003, s. 16, 33-34 i
in.; W. Saletra, W systemie administracji terytorialnej Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego [w:] Dzieje powiatu kieleckiego 1810-2008, pod red. J. Wijaczki i W. Saletry, Kielce 2009, s. 40.
56
39
Zakończenie
Podsumowując można stwierdzić, że przez cały rozpatrywany okres region
świętokrzyski odgrywał niezwykle ważną rolę w rozwoju polskiego hutnictwa
i górnictwa. Obszar ten, pomimo zmieniającej się sytuacji politycznej i gospodarczej zawsze był największym na ziemiach polskich rejonem produkcji żelaza.
Pewne znaczenie miało też hutnictwo szkła i eksploatacja kamienia. Duże nadzieje
zawsze wiązano z wydobyciem miedzi i srebra oraz z poszukiwaniem i warzeniem
soli. Niemniej jednak w praktyce nie udało się rozwinąć tych gałęzi przemysłu
i nie odegrały one większej roli. Jednak ciągły rozwój techniczny i ilościowy zakładów hutniczych i górniczych dało silne podstawy do dalszej rozbudowy tego
przemysłu w ciągu XIX w. Kontynuacją bogatych tradycji z tej dziedziny stał się
też w okresie międzywojennym Centralny Okręg Przemysłowy.
Abstrakt:
Region świętokrzyski odgrywał niezwykle ważną rolę w rozwoju polskiego
hutnictwa i górnictwa. Obszar ten, pomimo zmieniającej się sytuacji politycznej
i gospodarczej zawsze był największym na ziemiach polskich rejonem produkcji
żelaza. Pewne znaczenie miało też hutnictwo szkła i eksploatacja kamienia. Duże
nadzieje zawsze wiązano z wydobyciem miedzi i srebra oraz z poszukiwaniem
i warzeniem soli. Niemniej jednak w praktyce nie udało się rozwinąć tych gałęzi
przemysłu i nie odegrały one większej roli. Jednak ciągły rozwój techniczny
i ilościowy zakładów hutniczych i górniczych dało silne podstawy do dalszej rozbudowy tego przemysłu w ciągu XIX w. Kontynuacją bogatych tradycji z tej dziedziny stał się też w okresie międzywojennym Centralny Okręg Przemysłowy.
The steel and mining industry in the Świętokrzyskie region – to the duchy of
Warsaw
Świętokrzyskie region played a crucial role in the development of the Polish
steel and mining industry. This area, apart of the changing political and economic
circumstances, has always been the biggest iron production region in Poland. The
continuous development of technical and quantitative metallurgical and mining
companies gave a strong foundation for further expansion of the industry during
the XIX century. A continuation of the rich tradition in this area was also Centralny Okręg Przemysłowy existing during the interwar period.
PhD Radosław Kubicki, assistant professor, Jan Kochanowski University in Kielce.
PhD professor UJK Wojciech Saletra, profesor, Jan Kochanowski University in
Kielce.
40