Spo∏eczna OdpowiedzialnoŹē Biznesu

Spo∏eczna
OdpowiedzialnoÊç
Biznesu
Tylko moda czy nowy model
prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej?
Janina Filek
Kraków 2006
Kampania edukacyjna „Moje konsumenckie ABC”
jest wspó∏finansowana z funduszy Unii Europejskiej
i Urz´du Ochrony Konkurencji i Konsumentów
© Copyright by Urzàd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
Warszawa marzec 2006
Urzàd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
Plac Powstaƒców Warszawy 1, 00-950 Warszawa
tel.: (022) 55 60 800
www.uokik.gov.pl
Opracowanie:
Janina Filek
Ma∏opolska Szko∏a Administracji Publicznej
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Przygotowanie do druku: ampress
Wykonanie: Gryf Warszawa Sp. z o.o.
ul. P∏ochociƒska 19, 03-191 Warszawa
ISBN 83-922705-8-4
ISBN 978-83-922705-8-4
3
Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej?
Wprowadzenie
Studencie, jeÊli jesteÊ studentem kierunku ekonomicznego i zaliczy∏eÊ kurs mikro i makroekonomii, to zapewne wiesz, co to jest wolny rynek, jak dzia∏a mechanizm niewidzialnej r´ki oraz, ˝e nasz obiad zawdzi´czamy egoizmowi piwowara, rzeênika i piekarza, a nie ich altruizmowi. JeÊli dodatkowo pozna∏eÊ histori´ myÊli ekonomicznej, wiesz te˝, jakie teorie g∏osili tak wielcy ekonomiÊci, jak: Adam Smith i Dawid Ricardo, Jon M. Keynes, Ludwig von Mises, Friedrich A. Hayek czy Milton Friedman. JeÊli zaÊ znasz histori´ gospodarczà, wiesz tak˝e, jak w ostatnich 200 latach nast´powa∏ w Europie i Stanach Zjednoczonych rozwój gospodarczy i na czym polega∏a akumulacja kapita∏u. Posiadajàc ca∏à t´ wiedz´, rozumiesz zale˝noÊci pomi´dzy cenà, poda˝à i popytem oraz ca∏y szereg innych bardzo wa˝nych praw
ekonomicznych. Gdy t´ wiedz´ posiad∏eÊ, mo˝na o Tobie powiedzieç, ˝e znasz teori´ ekonomii ca∏kiem nieêle.
Jako przysz∏y przedsi´biorca wiesz te˝ prawdopodobnie du˝o o wspó∏czesnej gospodarce
i jej problemach, a tak˝e o zjawisku nazywanym globalizacjà. JeÊli podczas studiowania
wystarcza∏o ci czasu na Êledzenie prasy dotyczàcej polskiej gospodarki oraz zapoznanie si´
z politykà rzàdu, niewàtpliwie wiesz te˝, jakie sà najpowa˝niejsze problemy polskiej
gospodarki. Je˝eli ju˝ pracowa∏eÊ lub odby∏eÊ praktyk´ w jakiejÊ firmie, wiesz te˝ nieco na temat tego, jak prowadzi si´ dzia∏alnoÊç gospodarczà w Polsce, a jeÊli pracowa∏eÊ lub mia∏eÊ
praktyk´ za granicà, potrafisz dodatkowo porównaç sposób dzia∏ania polskich firm i zagranicznych. A zatem sporo ju˝ wiesz.
Czy wiesz jednak, co to jest Corporate Social Responsibility (Spo∏eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu)? Czy spotka∏eÊ si´ podczas studiów z tym poj´ciem i czy wiesz, co kryje si´ za tà ideà? Czy wiesz, kiedy i jak ta idea powsta∏a? Jak jest wdra˝ana w Europie i w Polsce? JeÊli nie znasz wszystkich odpowiedzi na te pytania, to ten mini podr´cznik jest napisany specjalnie dla Ciebie.
4
Spo∏eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu
Co to jest CSR?
PowinieneÊ wiedzieç, ˝e nie istnieje jedna uniwersalna definicja idei okreÊlanej jako Spo∏eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu
(Social Corporate Responsibility – w skrócie CSR). Najcz´Êciej opisuje si´ jà jako koncepcj´, wedle której:
„przedsi´biorstwa dobrowolnie uwzgl´dniajà aspekty spo∏eczne i ekologiczne
w swoich dzia∏aniach handlowych oraz w kontaktach ze swoimi interesariuszami” [Green Paper ]
*1
W praktyce oznacza to, ˝e przedsi´biorstwo opracowujàc strategi´ dobrowolnie w∏àcza interesy spo∏eczne i ochron´ Êrodowiska do celów przez siebie realizowanych, a tak˝e Êwiadomie buduje swoje relacje z ró˝nymi grupami interesariuszy (stakeholders). Czy wiesz jednak, kto to sà interesariusze?
Interesariusze to grupy ˝ywotnie zainteresowane dzia∏alnoÊcià firmy. W dokumencie zatytu∏owanym Zasady Okràg∏ego
Sto∏u z Caux do interesariuszy nale˝à: klienci, pracownicy, w∏aÊciciele/inwestorzy, dostawcy, konkurenci, wspólnoty lokalne
[Principles for Business. The Caux Round Table, 1994]. Inni do tej grupy dodajà tak˝e agendy rzàdowe, grupy
biznesowe, sprzedawców, a nawet media i opini´ publicznà jako otoczenie dalsze firmy.
„Bycie spo∏ecznie odpowiedzialnym oznacza nie tylko spe∏nianie oczekiwaƒ
prawnych, ale równie˝ wychodzenie ponad to i „wi´ksze” inwestowanie w zasoby ludzkie, Êrodowisko i relacje z interesariuszami”
W koncepcji spo∏ecznej odpowiedzialnoÊci biznesu akcent zostaje po∏o˝ony zatem nie na spe∏nianiu przez przedsi´biorstwo
wszystkich wymogów formalnych i prawnych, ale na zwi´kszaniu inwestycji w zasoby ludzkie, w ochron´ Êrodowiska i dobre
relacje z otoczeniem firmy, czyli na dobrowolne zaanga˝owanie si´ w kszta∏towanie otoczenia wewn´trznego i zewn´trznego firmy.
„Spo∏eczna odpowiedzialnoÊç zaczyna si´ tam, gdzie koƒczy si´ zasi´g oddzia∏ywania prawa”[Davis K., 1973].
Dzia∏ania realizujàce CSR mo˝na podzieliç na:
wewn´trzne – podejmowane wewnàtrz firmy, w stosunku do wewn´trznych interesariuszy oraz
zewn´trzne – podejmowane przez firm´ na zewnàtrz, w stosunku do zewn´trznych interesariuszy.
Dzia∏ania zewn´trzne dodatkowo nale˝y podzieliç na dzia∏ania w obr´bie otoczenia bli˝szego i otoczenia dalszego.
Oba przedstawione wy˝ej podzia∏y pokrywajà si´ z podzia∏em na trzy grupy interesariuszy.
Grup´ pierwszà stanowià wszyscy, którzy wspó∏tworzà przedsi´biorstwo swà pracà, wiedzà i kompetencjami, swymi kapita∏ami,
ci wszyscy, którzy „mieszczà si´” w obr´bie przedsi´biorstwa jako jego pracownicy, kadra kierownicza, w∏aÊciciele.
Drugà grup´ stanowià wszyscy, którzy stykajà si´ z ró˝nymi przejawami dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa. W grupie tej znajdujà
si´ przede wszystkim klienci, ale ponadto dostawcy, kooperanci i wreszcie konkurenci.
Trzecià grup´ stanowià ró˝nego rodzaju wspólnoty (communities), od wspólnoty lokalnej poprzez region a˝ po wspólnot´
paƒstwowà czy nawet globalnà [Por´bski C, 1997].
Dzia∏ania wewn´trzne przyk∏adowo mogà polegaç na: humanizacji pracy, stworzeniu bezpiecznych warunków pracy, ustaleniu godziwych wynagrodzeƒ dla pracowników, zabezpieczeniu odpowiednich Êwiadczeƒ socjalnych, zwi´kszeniu satysfakcji
pracowników z pracy, stworzeniu mo˝liwoÊci kszta∏cenia dla pracowników. Natomiast dzia∏ania zewn´trzne mogà polegaç
na: zaspokajaniu rzeczywistych potrzeb klientów, zagwarantowaniu wysokiej jakoÊci dóbr i us∏ug, przestrzeganiu uczciwych zasad wymiany, dba∏oÊci o spo∏eczny interes lokalny lub na kszta∏towaniu standardów bran˝owych, a nawet kszta∏towaniu polityki paƒstwa w przestrzeni spo∏eczno-gospodarczej.
W opinii zwolenników idei CSR odpowiedzialnoÊç spo∏eczna biznesu to nowa d∏ugofalowa strategia zarzàdzania firmà, która poprzez prowadzenie dialogu spo∏ecznego, g∏ównie na poziomie lokalnym, przyczynia si´ do wzrostu konkurencyjnoÊci przedsi´biorstwa. Odpowiedzialne prowadzenie biznesu sta∏o si´ w krajach rozwini´tych jeszcze jednym (obok technologii i organizacji) sposobem na budowanie przewagi konkurencyjnej firmy na rynku. Jednà z zalet tej metody jest jej du˝a zgodnoÊç z ideà zrównowa˝onego rozwoju ekonomicznego.
Zob. Green Paper. Promoting a European framework for Corporate Social Responsibility, Commission of the European Communities, Brussels, 18 lipca 2001 (wersja polska zob. Zielona Ksi´ga
dotyczàca CSR (streszczenie), w: B. Rok (red.) Wi´cej ni˝ zysk, czyli odpowiedzialny biznes. Programy, strategie, standardy, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2001, s. 268-291).
*1
Podrecznik CSR B5 HUMAN 20 ok 3/31/06 13:19 Page 5
5
Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej?
Spo∏ecznà odpowiedzialnoÊç biznesu nale˝y ujmowaç jako proces stopniowego doskonalenia, w ramach którego przedsi´biorstwo stara si´ coraz lepiej zarzàdzaç swoimi relacjami z interesariuszami, w ostatnich latach majàcymi coraz wi´kszy wp∏yw na
sukces przedsi´biorstwa. Traktujàc CSR jako proces stopniowego doskonalenia nale˝y opartà na niej strategi´
traktowaç jako inwestycj´, a nie wy∏àcznie jako koszt ponoszony przez przedsi´biorstwo.
Realizacja koncepcji CSR le˝y po stronie biznesu. Ale jednak przyczynia si´ do tworzenia wartoÊci spo∏ecznej, oddzia∏ywuje
w kierunku zrównowa˝onego rozwoju. Dlatego powinna byç w kr´gu zainteresowania w∏adz publicznych jako promocja pozytywnych praktyk kreowanych przez przedsi´biorstwa na rzecz Êrodowiska i spo∏eczeƒstwa. Bez wsparcia i promocji CSR
ze strony agend paƒstwowych idea ta nie b´dzie mog∏a zostaç w pe∏ni zrealizowana.
W jednym z najnowszych opracowaƒ Banku Âwiatowego pojawia si´ definicja z pozoru podobna do wczeÊniej zacytowanych,
jednak˝e w swej treÊci zmierzajàca znacznie dalej w kierunku zobowiàzaƒ spo∏ecznych przedsi´biorstwa. Wed∏ug twórców raportu spo∏eczna odpowiedzialnoÊç:
„jest zobowiàzaniem biznesu do przyczyniania si´ do zrównowa˝onego
rozwoju przy wspó∏pracy zatrudnionych, ich rodzin, lokalnych spo∏ecznoÊci
oraz ca∏ego spo∏eczeƒstwa, zmierzajàcej do poprawy jakoÊci ˝ycia, co s∏u˝y
zarówno biznesowi, jak i rozwojowi spo∏ecznemu” [What Does Business
Think about Corporate Social Responsibility? Part II, 2005].
6
Spo∏eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu
Skàd si´ wzi´∏a koncepcja CSR?
Dobrze by∏oby, gdybyÊ wiedzia∏, skàd wzi´∏a si´ idea CSR, poniewa˝ wiedza o jej pochodzeniu pozwala nie tylko lepiej zrozumieç jej istot´, ale tak˝e uniknàç najcz´Êciej spotykanych b∏´dów zwiàzanych z jej rozumieniem. Pierwszy to b∏àd lekcewa˝enia – nie docenia si´ jej znaczenia, uznajàc jà za okresowà mod´. Drugi – to b∏àd przeceniania, polegajàcy na naiwnym wyobra˝eniu, ˝e jej wdro˝enie rozwià˝e wi´kszoÊç problemów spo∏ecznych. Trzeci – to b∏àd mylnego uto˝samiania jej z public relations, a nierzadko ze zwyk∏ym „czyszczeniem wizerunku” firmy.
PowinieneÊ zatem wiedzieç, ˝e idea ta ma wiele korzeni. Na uwag´ zas∏ugujà niewàtpliwie trzy êród∏a stanowiàce jej fundament.
Sà to:
– filozoficzna idea odpowiedzialnoÊci, pog∏´biona ideà dialogu,
– rozwój etyki biznesu,
– rozprzestrzenianie si´ demokracji.
Filozoficzny rodowód CSR
Dobrze jest wiedzieç, ˝e u êróde∏ CSR le˝y filozoficzna idea odpowiedzialnoÊci, która zrodzi∏a si´ na poczàtku XX wieku.
Jednak˝e jej pe∏niejsze zrozumienie oraz upowszechnienie mia∏o miejsce w po∏owie XX wieku. Kluczowym momentem w rozwoju tej idei by∏o odkrycie przez filozofów egzystencji zwiàzku pomi´dzy wolnoÊcià i odpowiedzialnoÊcià. „Odkryli” oni bowiem,
˝e nie ma odpowiedzialnoÊci bez wolnoÊci, ale tak˝e, ˝e nie ma wolnoÊci bez odpowiedzialnoÊci. Przyznanie cz∏owiekowi wolnoÊci pociàgn´∏o za sobà uznanie go za istot´ odpowiedzialnà (odpowiedzialnà za wszystkie dzia∏ania podejmowane w sposób swobodny). OdpowiedzialnoÊç okaza∏a si´ zatem logicznà konsekwencjà przypisanej cz∏owiekowi wolnoÊci. Przenoszàc te za∏o˝enia w realia Êwiata gospodarczego mo˝na powiedzieç, ˝e o ile firmy korzystajà w przestrzeni gospodarczej ze
swobody wyboru, o tyle musimy uznaç ich odpowiedzialnoÊç za konsekwencje podj´tych przez ich przedstawicieli decyzji.
PowinieneÊ te˝ wiedzieç, ˝e istotnym elementem filozoficznych korzeni CSR, choç znacznie s∏abiej uÊwiadamianym, poniewa˝
nie rzucajàcym si´ tak w oczy (jak idea odpowiedzialnoÊci), jest idea dialogu. Filozofia dialogu powsta∏a na poczàtku XX wieku. Ale dopiero w jego drugiej po∏owie zacz´to uÊwiadamiaç sobie wszystkie konsekwencje „zauwa˝enia” drugiego cz∏owieka
i wyeksponowania roli dialogu w kszta∏towaniu si´ tego, co socjologowie nazywajà tkankà spo∏ecznà. Zwiàzek pomi´dzy odpowiedzià udzielanà drugiemu cz∏owiekowi a odpowiedzialnoÊcià jest zauwa˝alny nawet na poziomie j´zykowym.
Narodziny etyki biznesu
Chocia˝ niektórzy badacze poczàtków etyki biznesu doszukujà si´ ju˝ w greckiej myÊli spo∏eczno-ekonomicznej lub w tekstach
religijnych (przypowieÊç o uchu igielnym) [Berger P. L. (red.) 1994], powinieneÊ wiedzieç, ˝e jest to swoistego rodzaju nieporozumienie. To, co na pewno mo˝na odnaleêç w tych êród∏ach, to silne zainteresowanie etykà. Tak Grecy, jak i twórcy chrzeÊcijaƒstwa doskonale rozumieli, jak wa˝na jest etyka w ˝yciu ka˝dego cz∏owieka.
Jak zapewne wiesz, wàtki etyczne odnoszàce si´ do gospodarowania mo˝na odnaleêç tak˝e w Êredniowieczu. Jednak˝e i tutaj
nie ma sensu mówiç o etyce biznesu, chocia˝ pog∏´bionà krytyk´ lichwy mo˝na znaleêç np. w tekstach Êw. Tomasza.
7
Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej?
Kwestie etyczno-gospodarcze by∏y bliskie tak˝e twórcom ekonomii, a szczególnie Adamowi Smithowi. Ale i w wypadku autorów z tego kr´gu nie mo˝na mówiç o etyce biznesu i to z dwóch powodów. Po pierwsze, Smith – wàtki etyczne tak mocno
eksponowane w Teorii uczuç moralnych ograniczy∏ w Bogactwie narodów do idei zaufania. Po drugie, myÊliciele ci nie tylko, ˝e
nie prowadzili refleksji nad rolà etyki w Êwiecie gospodarczym, ale Êwiadomie od etyki abstrahowali, jako od czynnika ma∏o istotnego dla efektywnoÊci dzia∏aƒ gospodarczych. Ponadto praktyka gospodarcza, a tak˝e dalszy rozwój dziewi´tnastowiecznej teorii ekonomii pog∏´bi∏y ten brak zainteresowania kwestiami etycznymi dotyczàcymi dzia∏alnoÊci gospodarczej.
PowinieneÊ wiedzieç, ˝e dopiero na poczàtku XX wieku ów brak elementów etycznych w przestrzeni gospodarczej zosta∏ dostrze˝ony. Najpierw dostrze˝ono go w przestrzeni praktycznej. W efekcie tego w latach trzydziestych XX wieku pojawi∏a si´
nowa refleksja, przybierajàca z czasem postaç nowej dyscypliny, zwanej obecnie etykà biznesu. Rozwój tej dyscypliny zaowocowa∏ nie tylko konkretnymi zmianami w praktyce gospodarczej, ale tak˝e zmianà podejÊcia cz´Êci teoretyków ekonomii do problematyki spo∏eczno-gospodarczej. Coraz cz´Êciej zacz´to mówiç o heterodoksyjnej ekonomii zainteresowanej kwestiami spo∏ecznymi, a pozostajàcej w pewnej opozycji do ekonomii g∏ównego nurtu, doÊç d∏ugo zamkni´tego na kwestie etyczne. Uzupe∏nieniem nowego podejÊcia ekonomistów do roli etyki w przestrzeni gospodarczej jest tak˝e coraz cz´Êciej wspominana
w ostatnim okresie koncepcja ekonomii spo∏ecznej.
Warto, abyÊ wiedzia∏, ˝e wi´kszoÊç specjalistów za moment narodzin etyki biznesu uznaje og∏oszenie encykliki Rerum Novarum
Leona XIII w 1891 roku, choç inni za ten moment uznajà wydanie w 1926 r. w Stanach Zjednoczonych pierwszej ksià˝ki z zakresu tej dyscypliny, zatytu∏owanej The Fundamentals of Business Ethics, a jeszcze inni poczàtków etyki biznesu upatrujà w rozwa˝aniach i dyskusjach z lat szeÊçdziesiàtych XX wieku.
Dobrze pami´taç, ˝e czynnikiem przyÊpieszajàcym oraz wzmacniajàcym rozwój etyki biznesu by∏ rozwijajàcy si´ w latach szeÊçdziesiàtych ruch ekologiczny, ale tak˝e idea zrównowa˝onego rozwoju.
Istotna uwaga:
Etyka biznesu jest jednym z fundamentów CSR, bez którego idea ta by nie powsta∏a, jednak˝e nie nale˝y ich uto˝samiaç. Etyka biznesu jest pierwszym krokiem na drodze do realizacji CSR.
Rozprzestrzenianie si´ demokracji
Pewnie wiesz z historii, ˝e idea demokracji, znana ju˝ greckim filozofom i politykom, na wiele wieków zosta∏a zapomniana. Ponownie zosta∏a przywo∏ana przez Rewolucj´ Francuskà, a dopiero w poprzednim stuleciu zacz´∏a Êwi´ciç swe triumfy. Wiek XX
to niewàtpliwie wiek najwi´kszego rozwoju tej idei. Wraz z rozwojem demokracji zmieni∏y si´ nie tylko uprawnienia obywatela oraz jego oczekiwania wobec instytucji publicznych, ale tak˝e obowiàzujàcy model traktowania obywatela przez innych obywateli i instytucje ˝ycia spo∏ecznego, w tym tak˝e przez przedsi´biorstwa. W efekcie rozpowszechnienia si´ idei demokracji
ufundowanej na idei wolnoÊci, równoÊci i braterstwa, pojawi∏ si´ nowy model relacji spo∏ecznej, gwarantujàcy ka˝dej jednostce
szacunek, a ze strony paƒstwa pewien minimalny poziom zabezpieczenia socjalnego. W tej sytuacji Êwiat gospodarki nie móg∏
pozostaç niezmieniony, poniewa˝ elementy demokracji zbyt mocno zacz´∏y przenikaç tak˝e do niego. Powszechna dziÊ krytyka zjawiska mobbingu wydaje si´ tego dobrym przyk∏adem. Nie mo˝na ju˝ dzisiaj nie zauwa˝yç, ˝e idea CSR w jakimÊ istotnym
aspekcie jest wynikiem rozpowszechnienia si´ demokratycznego modelu relacji spo∏ecznych.
Istotna uwaga:
Gdyby zatem powróciç do podtytu∏u tego mini podr´cznika: Tylko moda czy
nowy model prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej?, to na podstawie historii
narodzin tej idei mo˝na z ca∏ym przekonaniem powiedzieç, ˝e nie jest to tylko moda. Nie mo˝na traktowaç CSR wy∏àcznie jako chwilowej mody, poniewa˝, po pierwsze, idea etycznego biznesu i nadbudowana nad nià koncepcja
CSR sta∏y si´ ju˝ istotnym elementem najnowszej historii gospodarowania.
Podstawowe jej zr´by zosta∏y wdro˝one w krajach rozwini´tych przez niema∏à ju˝ grup´ przedsi´biorstw. Po drugie, jej pojawienie okaza∏o si´ logicznà
konsekwencjà przyj´tych przez wczeÊniejszych myÊlicieli rozstrzygni´ç dotyczàcych rzeczywistoÊci spo∏eczno-gospodarczej.
Nale˝y jednak dodaç, ˝e poczàtkowo CSR pojawi∏a si´ w Stanach Zjednoczonych jako bardziej zaawansowany poziom wdra˝ania zasad etyki biznesu, ale
ju˝ jej dalszy rozwój nastàpi∏ w Europie. Tutaj idea ta znalaz∏a w∏aÊciwe warunki dla dalszego rozwoju.
8
Spo∏eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu
Etapy, rodzaje i poziomy odpowiedzialnoÊci
JeÊli masz zrozumieç ide´ CSR, powinieneÊ poznaç istotne dla tej idei poj´cia i rozró˝nienia.
Z perspektywy filozoficznej nale˝y odró˝niç odpowiedzialnoÊç negatywnà (restrykcyjnà), zwróconà zasadniczo w przesz∏oÊç i majàcà na uwadze jakieÊ spowodowane z∏o oraz odpowiedzialnoÊç pozytywnà, zwróconà zasadniczo w przysz∏oÊç
i majàcà na uwadze jakieÊ zale˝ne od podmiotu dzia∏ajàcego dobro.
Ponadto nale˝y wyró˝niç trzy etapy prowadzàce do pe∏nej odpowiedzialnoÊci. Sà nimi: (1) uÊwiadomienie sobie swojej odpowiedzialnoÊci, (2) poczuwanie si´ do niej, (3) podejmowanie jej.
Analizujàc motywy podejmowanej przez przedsi´biorców odpowiedzialnoÊci nale˝y odró˝niç trzy poziomy odpowiedzialnoÊci:
(1) narzuconà, do której przedsi´biorcy poczuwajà si´ wy∏àcznie ze wzgl´du na prawo, (2) wymuszonà, do której przedsi´biorcy poczuwajà si´ ze wzgl´du na silnà presj´ wywieranà przez konsumentów, obywateli bàdê organizacje, (3) dobrowolnà, którà przedsi´biorcy Êwiadomie i dobrowolnie przyjmujà na siebie, b´dàc Êwiadomymi swej roli spo∏ecznej.
Gdyby wykorzystaç te klasyfikacje oraz ró˝ne rozumienia CSR, mo˝na by pokusiç si´ o wyodr´bnienie 6 etapów rozwoju idei
odpowiedzialnoÊci w przestrzeni gospodarczej, zarówno w sensie jej rozumienia, jak i wdra˝ania.
Tabela 1. Etapy budowania spo∏ecznej odpowiedzialnoÊci przedsi´biorców
Etapy budowania spo∏ecznej
odpowiedzialnoÊci przedsi´biorców
Rodzaje odpowiedzialnoÊci
Poziomy odpowiedzialnoÊci
Etap wst´pny (przed-prawny
i przed-etyczny)
unikanie odpowiedzialnoÊci prawnej
brak ÊwiadomoÊci jakiejkolwiek
odpowiedzialnoÊci
OdpowiedzialnoÊç negatywna
(restrykcyjna) (za to, co ju˝ si´ sta∏o
lub mo˝e si´ staç)
OdpowiedzialnoÊç narzucona
przez prawo przedsi´biorca uÊwiadamia
sobie obowiàzywanie odpowiedzialnoÊci
za dzia∏ania niezgodne z prawem
OdpowiedzialnoÊç negatywna
(restrykcyjna)
(za to, co si´ sta∏o lub mo˝e si´ staç)
OdpowiedzialnoÊç narzucona
przez prawo przedsi´biorca poczuwa
si´ do odpowiedzialnoÊci prawnej
Etap pierwszy (prawny)
przestrzeganie obowiàzujàcego prawa
Etap drugi (etyczny)
uczciwe post´powanie,
oparte na powszechnym przestrzeganiu
prawa z nale˝ytym uwzgl´dnieniem
praw klientów i pracowników
Etap trzeci (poczàtki CSR)
OdpowiedzialnoÊç mieszana
OdpowiedzialnoÊç wymuszona
przez spo∏eczeƒstwo przedsi´biorca
poczuwa si´ do realizowania tych
oczekiwaƒ pracowników i konsumentów,
które majà prawne zabezpieczenie,
ale te˝ uwzgl´dnia te oczekiwania,
które majà silne poparcie spo∏eczne
oczekiwania oczekiwaƒ
kszta∏towanie w∏aÊciwych relacji
z wszystkimi grupami interesariuszy
oraz próby równowa˝enia
ich sprzecznych interesów
odpowiedzialnoÊç restrykcyjna,
z elementami odpowiedzialnoÊci
pozytywnej
Etap czwarty (rozwini´ta CSR)
zaanga˝owanie spo∏eczne, polegajàce
na kszta∏towaniu relacji spo∏ecznych,
dba∏oÊç o zrównowa˝ony rozwój
OdpowiedzialnoÊç pozytywna
majàca na uwadze zale˝ne
od dzia∏ajàcej firmy dobro
OdpowiedzialnoÊç Êwiadoma
przedsi´biorca Êwiadomie w∏àcza niektóre
cele spo∏eczne do swej dzia∏alnoÊci
Etap piàty (zaawansowana CSR)
zobowiàzanie zmierzajàce do poprawy
jakoÊci ˝ycia wszystkich cz∏onków
spo∏ecznoÊci
OdpowiedzialnoÊç pozytywna
majàca na uwadze zale˝ne
od dzia∏ajàcej firmy dobro
OdpowiedzialnoÊç dobrowolna
przedsi´biorca Êwiadomie i dobrowolnie
podejmuje odpowiedzialnoÊç spo∏ecznà,
przyczyniajàc si´ do poprawy jakoÊci ˝ycia
èród∏o: w∏asne
9
Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej?
Jakie sà najcz´Êciej stawiane zarzuty przeciw CSR?
AbyÊ by∏ lepiej przygotowany do dyskusji na temat: czym jest CSR?, powinieneÊ zapoznaç si´ i przemyÊleç zarzuty stawiane tej
idei przez zagorza∏ych przeciwników oraz kontrargumenty przedstawiane przez zwolenników.
Zarzut: Koronnym argumentem przeciwników CSR jest argument, który w potocznym brzmieniu przyjmuje nast´pujàcà
postaç: „w∏aÊciwym biznesem biznesu jest biznes”. Stwierdzenie to jest pochodnà stanowiska wielu ekonomistów i mened˝erów, którzy uwa˝ajà, ˝e jedynym celem dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa jest zysk [Friedman M., 1965]. A skoro to zysk jest
podstawowym i jedynym celem dzia∏alnoÊci gospodarczej, to mened˝er nie powinien zajmowaç si´ niczym innym, jak jego maksymalizowaniem. Ka˝dy inny cel dzia∏alnoÊci firmy, jak np.: dbanie o dobro spo∏eczne czy interes wspólnoty lokalnej jest sprzeczny z istotà jej funkcjonowania, a jako sprzeczny niszczy mechanizm wolnorynkowy.
Kontrargument: Zwolennicy CSR w odpowiedzi na ten argument wykazujà, i˝ jest on intelektualnym bublem. Przy naj˝yczliwszej interpretacji nale˝y stwierdziç, i˝ jest on trywialnà tautologià, takà jak zdanie „opakowanie opakowania jest opakowaniem”. Pr´dzej jednak ni˝ tautologià jest on zwyk∏ym b∏´dem logicznym, ekwiwokacjà. Zawiera bowiem w sobie jedno poj´cie
w trzech ró˝nych znaczeniach. JeÊli znaczenia te wyinterpretowaç, zdanie to wyglàda∏oby nast´pujàco: „W∏aÊciwym celem biznesu jest osiàganie zysku”. I jest to Êwi´ta prawda. I nikt temu nie chce przeczyç.
Jednak˝e tez´ t´ formu∏uje si´, by odeprzeç rzekomà tez´ CSR, i˝ „w∏aÊciwym celem biznesu jest spo∏eczna odpowiedzialnoÊç”.
Tymczasem zgo∏a nie jest twierdzeniem teorii CSR, i˝ odpowiedzialnoÊç ma byç celem biznesu, odpowiedzialnoÊç w ogóle nie mo˝e byç celem.
Aparat poj´ciowy przeciwników CSR jest cz´sto zbyt ubogi, by móc dyskutowaç kwesti´ odpowiedzialnoÊci. Nie zauwa˝ajà oni
istotnej ró˝nicy mi´dzy celem i zasadà, w konsekwencji mieszajà je ze sobà. Celem jazdy samochodem jest przemieszczenie si´,
a niekiedy sama przyjemnoÊç jechania. Powiedzenie wyruszajàcemu w drog´ do Pcimia, ˝e to nie jest godny cel, ˝e jego celem
powinny byç zasady ruchu drogowego jest w∏aÊnie tà ÊmiesznoÊcià, na którà nara˝a si´ ktoÊ, kto nie odró˝nia celów od zasad. JeÊli nieodpowiedzialnego kierowc´ namawiaç b´dziemy do przestrzegania zasad, a on nam odpowie, ˝e jego celem nie jest przestrzeganie zasad, lecz jak najszybsze dotarcie do Rygi, to trudno doprawdy go powa˝nie traktowaç. Zasady nie sà celem.
Zasady sprawiajà, ˝e osiàganie celu w Êrodowisku spo∏ecznym staje si´ mo˝liwe. Cel nie mo˝e zawieszaç zasad [Filek J., 2005].
„Zysk jest jak zdrowie. Potrzebujesz go, im wi´cej tym lepiej. Lecz zdrowie nie jest celem, dla którego istniejesz” [Sójka J., 1995].
Zarzut: Z poprzednim zarzutem zwiàzany jest kolejny, majàcy charakter argumentu ideologicznego. Skoro idea CSR jest
sprzeczna z istotà funkcjonowania przedsi´biorstwa i os∏abia najsubtelniejszy mechanizm gospodarki kapitalistycznej, jakim jest
mechanizm „niewidzialnej r´ki”, to z tego wynika prosty wniosek dla przeciwników CSR, ˝e ci, którzy propagujà jej zasady, sà
przeciwnikami gospodarki kapitalistycznej. Niektórzy spoÊród przeciwników CSR posuwajà si´ w swoich wnioskach jeszcze dalej, sàdzàc, ˝e z ca∏à pewnoÊcià, jako krytycy kapitalizmu, sà oni zwolennikami gospodarki socjalistycznej.
Kontrargument: JeÊli przyjàç za Hansem Jonasem, ˝e zmieniajàca si´ rzeczywistoÊç spo∏eczna wymaga w∏aÊciwej sobie etyki,
nale˝y uznaç, ˝e ka˝da epoka musi odkryç w∏aÊciwy dla siebie etyczny sposób rozstrzygania swych podstawowych problemów
[Jonas H., 1995].
Wydaje si´, ˝e idea CSR spe∏nia t´ rol´ jako najbardziej adekwatna do problemów, z jakimi boryka si´ cz∏owiek wspó∏czesny
w przestrzeni spo∏eczno-gospodarczej, poniewa˝ bardziej pasuje ona do wymagaƒ wspó∏czesnoÊci ni˝ obowiàzujàce do tej pory zasady etyczne. Idea ta nie ma nic wspólnego z przedk∏adaniem gospodarki socjalistycznej nad kapitalistycznà. Przymiotnik
„spo∏eczna” w nazwie tej idei nie oznacza tego samego, co przymiotnik „spo∏eczny” w ideologii socjalistycznej.
Przymiotnik „spo∏eczna” nie jest has∏em ideologicznym, odnosi si´ bowiem wy∏àcznie do fenomenu odpowiedzialnoÊci. Ponadto poj´cie spo∏ecznej odpowiedzialnoÊci biznesu okaza∏o si´ bardziej przystawalne do idei demokracji i ducha wolnego rynku
ni˝ poj´cia obowiàzku czy zaufania, u˝ywane do tej pory do oceny dzia∏aƒ w przestrzeni gospodarczej.
Obowiàzek zbyt mocno wiàza∏ si´ ze swoistego rodzaju nakazem lub przymusem, zaÊ poj´cie zaufania zbyt jednostronnie nakreÊla∏o charakter relacji pomi´dzy przedsi´biorcà a klientem, stawiajàc wymagania g∏ównie przed klientem – to on mia∏ ufaç –
przy jednoczesnym braku zobowiàzaƒ po stronie podmiotu gospodarczego, majàcego to zaufanie uwiarygodniç [zob. Filek J.,
Sosenko K., 2003].
Zarzut: Wielu mened˝erów odrzuca zasady CSR, poniewa˝ wprowadzenie tych zasad jest wed∏ug nich zbyt kosztowne i to
nie tylko przy wprowadzaniu, ale przede wszystkim podczas realizacji polityki CSR, wymagajàcej od firmy respektowania celów
spo∏ecznych. JeÊli realizacja CSR jest dzia∏aniem kosztownym, to nie tylko przeczy obowiàzujàcej w gospodarce zasadzie o minimalizowaniu kosztów, ale tak˝e utrudnia konkurowanie z innymi firmami, nie podejmujàcymi takich dzia∏aƒ.
10
Spo∏eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu
Niektórzy spoÊród przeciwników CSR przekonujà tak˝e, i˝ ogranicza ona rozwój gospodarczy w krajach s∏abo rozwini´tych.
Oczekiwania co do zastosowania w tych krajach takich samych standardów w kwestii: zatrudnienia (np. sprzeciw wobec zatrudniania dzieci), ochrony Êrodowiska, czy wysokiej jakoÊci produktów, powodujà niepotrzebne zwi´kszenie kosztów dzia∏alnoÊci
firmy. W ostatecznym efekcie mo˝e doprowadziç do wycofania si´ firmy z tego kraju ze szkodà dla niego. Ponadto – jak zauwa˝ajà – CSR s∏u˝y os∏abianiu konkurencji, jej zwolennicy bowiem du˝o cz´Êciej domagajà si´ od paƒstwa przepisów ograniczajàcych konkurencj´ ni˝ jà wzmacniajàcych.
Kontrargument: Zwolennicy idei CSR zwracajà zaÊ uwag´, i˝ od jakiegoÊ czasu du˝e firmy europejskie i amerykaƒskie obok
konkurowania poziomem technologicznym oraz kulturà organizacyjnà, zacz´∏y tak˝e konkurowaç zwiàzanà z kulturà organizacyjnà postawà etyczno-spo∏ecznà. A zatem praktyka pokazuje to, czego nie chcà zauwa˝yç przeciwnicy CSR, ˝e etyka i spo∏eczne podejÊcie ju˝ przynoszà korzyÊci oraz, ˝e sta∏y si´ ju˝ one jednym z elementów konkurencji i jako takie nie tylko nie niszczà
mechanizmu rynkowego, ale raczej go wzmacniajà.
Nie jest odkryciem, ˝e ka˝da inwestycja wymaga ponoszenia dodatkowych nak∏adów. JeÊli postawa etyczno-spo∏eczna firmy ma
jej przynieÊç konkretnà przewag´, to podobnie jak uzyskiwanie przewagi technologicznej czy organizacyjnej musi pociàgaç za
sobà pewne koszty w postaci nak∏adów inwestycyjnych. Nikt nie oczekuje od firmy, aby zyska∏a przewag´ technologicznà bez
nak∏adów finansowych na badania. Nie mo˝na zatem oczekiwaç, aby firma przyciàgn´∏a do siebie wi´kszà iloÊç
klientów zorientowanych spo∏ecznie bez podj´cia konkretnych dzia∏aƒ na rzecz wspólnoty lokalnej lub Êrodowiska naturalnego. Co do argumentu dotyczàcego problemu krajów s∏abo rozwini´tych zarzut wydaje si´ o tyle wadliwy, o ile wspiera si´ na braku respektowania zasad demokracji. Dzia∏ania gospodarcze mia∏yby w tych krajach opieraç si´ na ∏amaniu praw cz∏owieka i obywatela tylko dlatego, i˝ przynoszà ekonomicznà korzyÊç du˝ym koncernom. Dokumentem wskazujàcym na wadliwoÊç za∏o˝eƒ kryjàcych si´ za tym zarzutem jest dokument zwany Global Compact, przyj´ty i rozpowszechniany przez ONZ.
Zarzut: Zwolennicy CSR wskazujà na moralnà stron´ odpowiedzialnoÊci, dlatego te˝ ∏àczà CSR ze zobowiàzaniami moralnymi. Jednak˝e dla wielu ekonomistów oraz mened˝erów przedsi´biorstwo nie mo˝e mieç ˝adnych zobowiàzaƒ moralnych, poniewa˝ nie jest podmiotem moralnym [Simon H., 1965). BehawioryÊci uwa˝ajà ponadto, ˝e dzia∏anie cz∏owieka w ramach organizacji determinuje go w sposób wykluczajàcy odpowiedzialnoÊç moralnà, a przedsi´biorstwo tym si´ ró˝ni od cz∏owieka, ˝e
nie posiada sumienia. Jako nie posiadajàce sumienia nie mo˝e byç zatem odpowiedzialne moralnie.
Kontrargument: Bez idei odpowiedzialnoÊci nie jest dzisiaj mo˝liwa próba ontologicznego opisania przedsi´biorstwa. Je˝eli chcemy zrozumieç, czym jest firma oraz jakie jest jej miejsce nie tylko w wàsko zakrojonej przestrzeni gospodarczej, ale
w znacznie szerzej rozumianej przestrzeni spo∏ecznej, to nie mo˝emy zapominaç, ˝e jest ona w ca∏oÊci dzie∏em cz∏owieka.
Podobnie zresztà jak regu∏y gry rynkowej czy zapisy prawne, okreÊlajàce dzia∏anie wolnego rynku. Gdyby tak nie by∏o, zwyk∏ym nadu˝yciem okaza∏oby si´ nazywanie tego rynku – wolnym. Firma nie posiada oczywiÊcie sumienia, ale firma to
przede wszystkim zespó∏ ludzi posiadajàcych sumienie. W dzia∏alnoÊci gospodarczej decyzje gospodarcze mo˝na
przedstawiç jako funkcje bezosobowych procesów, w których ka˝da decyzja jest wypadkowà wielu innych. Indywidualna decyzja pracownika jest zaledwie czàstkà w ogromnym zbiorze czynników wp∏ywajàcych na decyzj´ firmy. Decyzja firmy ulega
rozproszeniu pomi´dzy tak wielkà liczbà ró˝nych podmiotów, ˝e nie sposób mówiç o odpowiedzialnoÊci za jej podj´cie.
Kontrargument: Zwolennicy CSR zwracajà uwag´ na to, i˝ biznes jest siecià bezpoÊrednich i poÊrednich relacji mi´dzyludzkich. Dzisiaj dla wielu jest ju˝ oczywiste, i˝ podstawowà zasadà ludzkiego dzia∏ania jest zasada odpowiedzialnoÊci. Zaakceptowanie idei odpowiedzialnoÊci jednostkowej bez zaakceptowania odpowiedzialnoÊci firmy prowadzi do zwolnienia osób z odpowiedzialnoÊci, o ile dzia∏ajà wspólnie pod szyldem jednej firmy. Jako jednostki prywatne powinny byç odpowiedzialne, jako cz∏onkowie firmy nie muszà. Pi´trzenie wàtpliwoÊci co do odpowiedzialnoÊci firmy i traktowanie tej odpowiedzialnoÊci co najwy˝ej
jako sumy odpowiedzialnoÊci jednostek tworzàcych t´ zbiorowoÊç nie pozwalajà dotrzeç do idei odpowiedzialnoÊci zbiorowej,
rozumianej jako nadwy˝ka odpowiedzialnoÊci ponad prostà sum´ odpowiedzialnoÊci jednostkowych zatrudnionych tam pracowników.
Zarzut: CSR jest zagro˝eniem dla wolnoÊci przedsi´biorców.
Kontrargument: Nale˝y zauwa˝yç, ˝e dzi´ki zasadzie odpowiedzialnoÊci dzia∏anie mo˝e dopiero staç si´ w pe∏ni wolne. JeÊli dzia∏anie jest ÊciÊle determinowane przez po˝àdany cel, np. maksymalizowanie zysku, nie jest dzia∏aniem wolnym. Dopiero
kiedy, ze wzgl´du na zasady, jesteÊmy w stanie zawiesiç determinujàcà moc po˝àdanego celu, dzia∏anie nasze nabiera cech wolnoÊci. Biznes bez zasad, Êlepo pràcy do swego celu, jest niewolà po˝àdania. Biznes bez zasad, a szczególnie bez zasady odpowiedzialnoÊci, na d∏u˝szà met´ nie b´dzie si´ móg∏ ostaç, zniszczy∏by siebie i Êwiat. OdpowiedzialnoÊç za Êwiat jest konsekwencjà odkrycia przez filozofów zale˝noÊci pomi´dzy istnieniem Êwiata ludzkiego i przyrodniczego, zapisanà w formule: tak jak cz∏owiek pozostaje zale˝ny od Êwiata, tak i Êwiat pozostaje zale˝ny od cz∏owieka. Nie sposób nie przypisaç przedsi´biorcom odpo-
11
Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej?
wiedzialnoÊci za Êrodowisko naturalne, które przecie˝ „wykorzystujà” w najszerszym zakresie.
Skoro filozofowie odkryli nierozerwalnà bliskoÊç wolnoÊci i odpowiedzialnoÊci, najwy˝szy czas, aby jedni z g∏ównych twórców
zmieniajàcej si´ rzeczywistoÊci, jakimi sà przedsi´biorcy, zrozumieli konsekwencje tego odkrycia: bez wolnoÊci nie ma odpowiedzialnoÊci, ale tak˝e bez odpowiedzialnoÊci nie ma wolnoÊci. JeÊli przedsi´biorcy korzystajà z wolnoÊci gospodarczej,
to muszà pami´taç, ˝e ponoszà pe∏nà odpowiedzialnoÊç za dzia∏anie podejmowane przez przedsi´biorstwa.
Zarzut: Firmy majàce realizowaç zasady CSR powinny nie tylko pomna˝aç zysk, ale tak˝e dbaç o sprawiedliwoÊç spo∏ecznà
i o Êrodowisko. Skoro niemo˝liwe jest stworzenie miary dla sprawiedliwoÊci ani odpowiedniej miary dla dba∏oÊci o Êrodowisko, to
nie da si´ zmierzyç wzrostu w obu dziedzinach, a wi´c niemo˝liwe jest porównywanie w tych obszarach, a tym samym konkurowanie. Niemo˝liwoÊç zaÊ konkurowania dyskwalifikuje ide´ CSR [Crook C., 2005]. Wed∏ug przeciwników CSR „jedynie zysk jest
miarà wartoÊci firmy”, nie jest nià i nigdy nie b´dzie dobra reputacja, ani znak firmowy, ani znak jakoÊci, a na pewno ju˝ nie b´dzie nià dba∏oÊç o spo∏ecznoÊç lokalnà.
Kontrargument: Raporty spo∏eczne w pewnym sensie obalajà ten argument. Daje si´ bowiem w nich przedstawiç i zmierzyç
podj´te przez firmy dzia∏ania pro-spo∏eczne. Ponadto dobra reputacja staje si´ jednà z wa˝niejszych wartoÊci,
o czym wiedzà najlepiej ci mened˝erowie, których firma straci∏a t´ reputacj´.
Argument: Mechanizm niewidzialnej r´ki ufundowany jest na egoizmie (s∏ynny cytat ze Smitha o piekarzu, piwowarze i rzeêniku), podczas kiedy spo∏eczna odpowiedzialnoÊç steruje w kierunku postawy altruizmu. A przecie˝ – jak pokaza∏ to B. Mandeville w s∏ynnej Bajce o pszczo∏ach – altruizm, jak i ca∏a etyczna postawa zosta∏y definitywnie skompromitowane. Wed∏ug przeciwników CSR niektóre decyzje gospodarcze mogà wprawdzie prowadziç do krzywdy indywidualnej czy grupowej lub innego
rodzaju z∏a moralnego, jednak˝e sàdzà oni, i˝ i tak b´dà one korzystniejsze, ni˝ gdyby przy podejmowaniu tych decyzji nie kierowaç si´ zasadami ekonomicznymi w ogóle. Praktyka pokazuje bowiem – wed∏ug nich – ˝e racjonalne na d∏u˝szà met´ dzia∏ania ekonomiczne najskuteczniej minimalizujà rozmiary krzywdy spo∏ecznej.
Kontrargument: Zasada CSR nie odwo∏uje si´ do altruizmu, ale do racjonalnego dzia∏ania. Zadowolony z wysokiej jakoÊci zakupionego towaru klient cz´Êciej si´gnie po kolejny produkt tej w∏aÊnie firmy. Zadowolony z dzia∏aƒ
pro-spo∏ecznych firmy obywatel cz´Êciej si´gnie po produkt tej firmy, wiedzàc, ˝e wzmacniajàc jà swym wyborem zakupu wzmacnia te˝ jej sk∏onnoÊç do dalszych dzia∏aƒ pro-spo∏ecznych.
Zarzut: Mened˝er zarzàdzajàcy przedsi´biorstwem powinien reprezentowaç interesy w∏aÊciciela. Po to zosta∏ zatrudniony, aby
pomna˝a∏ zyski, a nie po to, aby zajmowa∏ si´ czymÊ, co go od tego zadania odciàga (np. ochronà Êrodowiska, czy dobrem
wspólnoty lokalnej). Jego zadanie polega zatem na „maksymalizowaniu d∏ugookresowej wartoÊci dla w∏aÊciciela”, w imieniu którego dzia∏a [Stenberg E., 1998]. OdpowiedzialnoÊç mened˝era polega wi´c na dzia∏aniu zgodnym z w∏aÊcicielskim interesem,
a nie na dba∏oÊci o interes innych podmiotów spo∏ecznych. Odpowiedzialne dzia∏anie agenta reprezentujàcego interesy w∏aÊcicielskie wynika zresztà z prawnego charakteru umowy zawartej mi´dzy w∏aÊcicielem, a reprezentujàcym go mened˝erem.
Skoro mened˝erowie zostali zakupieni na rynku do wykonania zadania, polegajàcego na generowaniu zysku firmy, to powinni
swojà „obywatelskoÊç” pozostawiç za drzwiami tej firmy. Ponadto mened˝erowie, jak dalej twierdzà przeciwnicy CSR, „nie powinni zajmowaç si´ publicznym dobrem, nie sà bowiem w tej sprawie kompetentni, brakuje im na to demokratycznego mandatu, a ich zwyk∏a praca nie powinna pozostawiç im czasu nawet na myÊlenie o tym” [Crook C., 2005].
Niektórzy w krytyce CSR idà nawet tak daleko, i˝ starajà si´ wykazaç, ˝e dobry, czyli skuteczny mened˝er nie b´dzie si´ zajmowa∏ innymi sprawami ni˝ zysk. Tylko ma∏o zdolny mened˝er, nie majàc sukcesów ekonomicznych, si´gnie z ochotà po medialne sukcesy, podejmujàc np. dzia∏ania charytatywne w imieniu firmy. Wedle tej interpretacji wielu „pró˝nych dyrektorów generalnych” podejmuje dzia∏ania z zakresu CSR po to by zwróciç na siebie uwag´, a zatem ich decyzje majà na celu wy∏àcznie wyró˝nienie si´ poprzez znalezienie si´ w centrum zainteresowania mediów.
Kontrargument: Przy dzisiejszej wizji spo∏eczeƒstwa trudno zwolniç mened˝era z bycia obywatelem i cz∏owiekiem. Âwiat nie
jest folwarkiem przedsi´biorcy, na którym mo˝e on robiç wszystko, co mu si´ podoba. Mened˝er obok reprezentowania interesów w∏aÊcicielskich powinien pami´taç o powinnoÊciach obywatelskich oraz wynikajàcych z faktu bycia cz∏owiekiem.
˚adna firma nie dzia∏a na bezludnej wyspie, zatem mened˝er zarzàdzajàcy nià nie mo˝e zapominaç, ˝e dzia∏ania przez niego
podj´te w imieniu firmy niosà ze sobà pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. Argument ten traci cz´Êç swojej si∏y, jeÊli
dzia∏ania Êwiadczàce o podj´ciu spo∏ecznej odpowiedzialnoÊci firmy podejmuje sam jej w∏aÊciciel. Ponadto ka˝dy jest w jakimÊ
12
Spo∏eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu
zakresie kompetentny do zajmowania si´ publicznym dobrem i ka˝dy jako cz∏onek spo∏eczeƒstwa ma do tego mandat.
Zarzut: Idee CSR sà niemo˝liwe do realizacji w praktyce. Przyk∏adem zastosowania tego argumentu jest wypowiedê: „Nie wierz´, ˝e do akumulacji kapita∏u mo˝e dojÊç na drodze – jak to nazywajà Amerykanie – moral economy. Moral economy jest luksusem, na który mo˝e sobie pozwoliç kraj, który dokona∏ akumulacji kapita∏u i staç go na uczciwoÊç” [Giordano Ch., 1994].
Kontrargument: Praktyka pokazuje jednak coÊ innego. SpoÊród firm europejskich coraz wi´ksza liczba wpisuje dzia∏ania pro-spo∏eczne, np. na rzecz spo∏ecznoÊci lokalnej na list´ swoich podstawowych celów i nie powoduje to ich bankructwa, co wi´cej
w wielu wypadkach staje si´ dodatkowym czynnikiem sukcesu.
Zarzut: CSR pe∏ni rol´ taniej reklamy, jest bowiem zwyk∏ym public relations, a nierzadko nawet zwyk∏ym fa∏szerstwem. Dzia∏alnoÊç taka to – jak sugerujà krytycy – „dzia∏ania powierzchowne” lub „zabieg kosmetyczny” na wizerunku firmy, cz´sto zwyk∏e
„mydlenie oczu” [Crook C., 2005]. Wedle sceptyków „dobre uczynki” firmy nie sà ani dobre, ani dobrowolne. Sà jedynie koniecznymi posuni´ciami, których celem jest odbudowa lub podtrzymanie reputacji firmy. A jeÊli nie sà ani dobre, ani dobrowolne, to idea Spo∏ecznej OdpowiedzialnoÊci Biznesu upada.
Kontrargument: Z tego, ˝e jedna firma wprowadza k∏amliwà reklam´, nie wynika, ˝e wszystkie inne stosujà ten zabieg. Analogicznie, z faktu, ˝e niektóre firmy nadu˝ywajà has∏a CSR dla najprymitywniejszego czyszczenia wizerunku, nie wynika, i˝
wszystkie tak robià i ˝e idea jest oszustwem. JeÊli przedsi´biorstwo post´puje uczciwie, nie ma powodu, aby nie informowa∏o
o tym klientów i innych interesariuszy.
Zarzut: Spór budzà nast´pujàce kwestie: jak daleko standaryzacja wymogów powinna si´ posunàç i jakie narz´dzia oraz procesy powinny byç zapewnione w ramach CSR oraz czy, jeÊli standardy zostanà przyj´te, to czy zostanà powa˝nie potraktowane? „JeÊli z definicji CSR oznacza wype∏nienie wi´kszej liczby zobowiàzaƒ, ni˝ przewiduje prawo, to jaka jest mo˝liwoÊç stworzenia regulacji CSR? ” [Welzien-Hoivik, von H., 2003].
Kontrargument: Problem (dotyczàcy wewn´trznej sprzecznoÊci pomi´dzy dobrowolnoÊcià i zwiàzanà z nià zasadà samoregulacji, a tendencjà do standaryzowania), przed jakim stajà zwolennicy CSR chcàcy t´ id´ wprowadziç w praktyce, s∏u˝y przeciwnikom idei jako dowód na jej wewn´trznà s∏aboÊç i niespójnoÊç. Jednak˝e przedstawiona tu krytyka nie do koƒca jest s∏uszna. Czy z faktu, ˝e w prawie europejskim obowiàzuje zakaz zabijania cz∏owieka, wynika, ˝e ten zakaz ogranicza wolnoÊç obywatela? Wr´cz odwrotnie, w∏aÊnie zakaz ten zwi´ksza w praktyce jego wolnoÊç. Wprowadzenie niektórych regulacji (na bazie
przyj´tych przez paƒstwa europejskie standaryzacji) wspomo˝e lepsze funkcjonowanie europejskiej gospodarki.
Istotna uwaga:
Etyka jest wa˝nym fundamentem ˝ycia spo∏ecznego, bez etyki nie mo˝e funkcjonowaç ˝adne spo∏eczeƒstwo. Jak pokazuje historia ludzkoÊci, upadek moralnoÊci spo∏eczeƒstwa prowadzi∏ najcz´Êciej do upadku instytucji tworzàcych
struktur´ tego spo∏eczeƒstwa, czyli w praktyce do upadku „paƒstwowoÊci”.
JeÊli etyka jest tak istotnym fundamentem ˝ycia spo∏ecznego, to jest ona tak˝e i byç musi istotnym elementem ˝ycia gospodarczego, stanowiàcego jeden
z wa˝niejszych obszarów aktywnoÊci spo∏ecznej. Idea CSR „stara si´” na sta∏e wprowadziç elementy etyki do dzia∏alnoÊci gospodarczej.
Poniewa˝ odpowiedzialnoÊç za Êwiat z perspektywy jednostki wydaje si´ niemo˝liwa, przekracza bowiem kompetencje i mo˝liwoÊci pojedynczej osoby,
odpowiedzialnoÊç ta musi spoczywaç na podmiotach grupowych. Przyj´cie odpowiedzialnoÊci za Êwiat staje si´ mo˝liwe dopiero w perspektywie wspólnoty
jako jej wspólne zadanie, czyli jako wspó∏odpowiedzialnoÊç. Idea CSR jest krokiem w kierunku wspó∏odpowiedzialnoÊci cz∏owieka za jego Êwiat, zarówno za
natur´, jak i Êwiat spo∏eczny.
13
Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej?
Co daje CSR?
Pytani o korzyÊci wyp∏ywajàce z wdro˝enia zasad CSR przedsi´biorcy wskazujà na korzyÊci wewn´trzne oraz zewn´trzne.
WÊród korzyÊci wewn´trznych zazwyczaj wymieniajà stabilnoÊç przedsi´wzi´cia, korzyÊci konkurencyjne, podniesienie poziomu kultury organizacyjnej, pozyskanie i utrzymanie najlepszych pracowników, wzrost motywacji mened˝erów i pracowników, doskonalenie jakoÊci zarzàdzania, zwi´kszenie produktywnoÊci, zwi´kszenie sprzeda˝y, lepsze przestrzeganie przepisów
prawa, zmniejszenie kosztów, ∏atwiejszy dost´p do kapita∏u.
JeÊli chodzi o korzyÊci zewn´trzne, zazwyczaj zwracajà uwag´ na: popraw´ wizerunku i reputacji, zwi´kszenie lojalnoÊci
klientów, ochron´ Êrodowiska, wi´kszà szans´ na powodzenie firmy, ∏atwiejszy dost´p do mediów i upublicznienie dzia∏aƒ, lepsze warunki prowadzenia biznesu, wp∏yw na kszta∏towanie polityki paƒstwa, zrównowa˝ony rozwój kraju lub regionu, promowanie zasad rozwiàzywania konfliktów spo∏ecznych*2.
Czy istniejà zagro˝enia zwiàzane z wprowadzaniem zasad CSR?
Pierwszym zagro˝eniem wydaje si´ mitologizowanie tej idei. Polega ono na przekonaniu, ˝e jest ona rozwiàzaniem dobrym na wszystko, czyli na przekonaniu, ˝e jej wdro˝enie rozwià˝e wszystkie problemy spo∏eczno-gospodarcze. Idea CSR nie jest i nie mo˝e byç lekiem na ca∏e z∏o tego Êwiata.
Drugim zagro˝eniem jest jej wprowadzanie „na si∏´”, bez uwzgl´dnienia poziomu ÊwiadomoÊci przedsi´biorców oraz
sytuacji gospodarczej. Zasady tej idei mogà byç wdra˝ane jedynie jako Êwiadome decyzje w∏aÊcicieli firm lub zarzàdzajàcych nimi.
Kolejnym zagro˝eniem jest jej absolutyzacja. Majàc na uwadze dialektyk´ spo∏ecznego rozwoju nale˝y unikaç jakiejkolwiek absolutyzacji tej idei. Mimo ˝e obecnie wydaje si´ ona nowà i obiecujàcà antytezà wobec obowiàzujàcych wczeÊniej zasad
gospodarowania zamkni´tych na wartoÊci etyczne, nie oznacza to, i˝ jako swoistego rodzaju „spo∏eczna instytucja” b´dzie wieczna. Nie mo˝na wykluczyç, ˝e kiedy stanie si´ ona powszechnym standardem, to i wobec niej pojawi si´ kolejna antyteza, czyli
nowy, lepszy, bardziej pasujàcy do zmieniajàcej si´ rzeczywistoÊci sposób prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej. Rozwój spo∏eczny ma to do siebie, i˝ tworzy nieustannie nowe formy relacji i komunikacji spo∏ecznej.
Istotny wniosek:
Nadmierne mitologizowanie, narzucanie oraz tendencja do absolutyzowania
idei CSR sà dla niej tak samo niebezpieczne jak uparte jej zwalczanie czy traktowanie jak chwilowej mody. Prowadzà do jej trywializacji lub wy∏àcznie instrumentalnego traktowania.
*2
Zob. Mened˝erowie 500, 2003 i What Does Business Think about Corporate Social Responisbility. Part II A Comparison of Attitudes and Practices in Hungary, Poland and Slovakia, 2005.
14
Spo∏eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu
Jaki jest stan zaawansowania we wdra˝aniu CSR w Polsce?
Jeszcze do niedawna mówienie w Polsce o spo∏ecznej odpowiedzialnoÊci biznesu spotyka∏o si´ z ca∏kowitym niezrozumieniem.
Najcz´Êciej uznawane by∏o za (1) ideologicznà prób´ podwa˝enia kapitalizmu albo za (2) przejaw nieznajomoÊci
podstaw systemu wolnorynkowego, a czasami za (3) swoistego rodzaju naiwnoÊç lub jakieÊ dziwactwo. Skoro
twórcy transformujàcej si´ gospodarki nie zwracali na nià uwagi, tym bardziej polscy przedsi´biorcy nie uwa˝ali jej za istotnà.
W pierwszym wypadku by∏o to spowodowane u˝yciem przymiotnika „spo∏eczna”. W poprzedniej formacji przymiotnik
„spo∏eczny” odmieniany by∏ przez wszystkie przypadki i stanowi∏ jakby klucz do rozwiàzania ka˝dego problemu. W ramach czynu spo∏ecznego nale˝a∏o zwi´kszyç wydajnoÊç pracy, dlatego bohaterem spo∏ecznym by∏ przodownik
pracy. Handlarz, badylarz, a nawet przedsi´biorca uznawani byli natomiast za element antyspo∏eczny. Z tego te˝ powodu na
wszystko, co wiàza∏o si´ z ideà „spo∏ecznà”, reagowano w Polsce z bardzo du˝à niech´cià.
Uznanie propagowania zasad CSR za przejaw nieznajomoÊci praw ekonomicznych wiàza∏o si´ z gwa∏townà przemianà transformacyjnà, jakà w Polsce rozpocz´to na poczàtku lat dziewi´çdziesiàtych. Na model wzorcowy dla polskiej gospodarki wybrano gospodark´ amerykaƒskà, zdecydowanie bardziej ni˝ europejska opartà na indywidualizmie metodologicznym, czyli mówiàc j´zykiem codziennoÊci, koncentrujàcà si´ na indywidualnym przedsi´biorcy jako g∏ównym czynniku rozwoju gospodarczego. A jeÊli tak, to uznano, ˝e dla dobrego funkcjonowania gospodarki nie ma potrzeby odwo∏ywaç si´ do idei
dobra spo∏ecznego, ale wystarczy odwo∏ywaç si´ do „egoizmu przedsi´biorcy” i jego ch´ci zysku.
Ponadto rola paƒstwa zosta∏a zdecydowanie ograniczona do roli stra˝nika funkcjonowania zasad wolnego rynku, wymiar spo∏eczny dzia∏alnoÊci gospodarczej nie sta∏ si´ w tym okresie kwestià istotnà. A powo∏ywanie si´ na ide´ spo∏ecznej odpowiedzialnoÊci uto˝samiane by∏o raczej z brakiem wiedzy o zasadach dobrze dzia∏ajàcej gospodarki.
Uznanie propagowania zasad CSR za swoistego rodzaju naiwnoÊç lub jakieÊ dziwactwo spowodowane by∏o natomiast przekonaniem o niemo˝noÊci wprowadzenia zasad etycznych do dzia∏alnoÊci gospodarczej. Mówienie w pierwszych latach transformacji o etyce biznesu (notabene b´dàcej kalkà amerykaƒskiej Business Ethics) spotyka∏o si´ g∏ównie ze strony przedsi´biorców
z nieukrywanym wybuchem Êmiechu bàdê pytaniem: czy coÊ takiego jest mo˝liwe?, albo ze wzruszeniem ramion, majàcym
oznaczaç co najmniej lekcewa˝enie.
Choç przyj´liÊmy amerykaƒski model gospodarki (raczej z podr´czników do ekonomii ni˝ praktycznych rozwiàzaƒ),
przej´liÊmy go bez istotnej dla tamtej gospodarki infrastruktury prawnej oraz istotnego dla rozwoju tamtego spo∏eczeƒstwa silnie rozwini´tego sektora organizacji pozarzàdowych. W amerykaƒskim modelu gospodarki nie
po∏o˝ono wprawdzie akcentu na etyk´, w jej europejskim rozumieniu, ale zabezpieczono jej obecnoÊç poprzez bardzo
rygorystyczne przestrzeganie prawa. W modelu tym nie wiàzano tak˝e gospodarki z realizacjà dobra spo∏ecznego, poniewa˝ te cele realizowane by∏y poprzez ca∏à rzesz´ organizacji pozarzàdowych, nawiasem mówiàc wspieranych w∏aÊnie przez
gospodark´. Polska przej´∏a model amerykaƒskiej gospodarki bez obu tych elementów, w efekcie czego przy niskiej zdolnoÊci
Polaków do przestrzegania prawa oraz przy bardzo s∏abo rozwini´tym sektorze organizacji pozarzàdowych otrzymaliÊmy model gospodarki nadmiernie swobodnej, ˝eby nie powiedzieç samowolnej oraz gospodarki nie wspierajàcej harmonijnego rozwoju spo∏ecznego, stàd te˝ zdziwienie m∏odych sta˝em przedsi´biorców polskich na poczàtku transformacji, co to takiego ta
etyka biznesu i co to takiego cele spo∏eczne firmy.
Ten pierwszy okres zadziwienia, odrzucenia, niezrozumienia idei CSR mamy chyba ju˝ za sobà, a to g∏ównie ze wzgl´du na wejÊcie naszego kraju do UE i powiàzanie naszej gospodarki z gospodarkami innych cz∏onków. UE bardzo energicznie propaguje zasady CSR, stwarzajàc odpowiednie warunki dla firm europejskich, by podj´∏y wyzwanie przyj´cia na
siebie, obok celów ekonomicznych równie˝ celów spo∏ecznych. Komisja Europejska dostrzeg∏a znaczenie koncepcji
CSR dla budowania spo∏ecznego kapita∏u, widzàc w niej jedno z narz´dzi realizacji celów zdefiniowanych w Strategii Lizboƒskiej.
Wedle tego podejÊcia odpowiedzialny biznes to
„ca∏oÊciowa koncepcja zarzàdzania, to podejÊcie strategiczne i d∏ugofalowe,
prowadzàce do osiàgni´cia trwa∏ego zysku, a jednoczeÊnie oparte na zasadach
dialogu spo∏ecznego i poszukiwaniu rozwiàzaƒ korzystnych dla wszystkich stron”.
ObecnoÊç w UE obliguje nas do przyj´cia europejskiego modelu gospodarki, oczywiÊcie przy uwzgl´dnieniu specyfiki naszej
gospodarki oraz naszej odmiennoÊci kulturowej.
Wykorzystujàc informacje dotyczàce etapów budowania spo∏ecznej odpowiedzialnoÊci (zawarte w tabeli ze str. 8), mo˝na
stwierdziç, i˝ cz´Êç polskich przedsi´biorców osiàgn´∏o poziom drugi, czyli za podstawowy standard uzna∏o uczciwe post´powanie, oparte na powszechnym przestrzeganiu prawa, z nale˝ytym uwzgl´dnieniem praw klientów i pracowników. Jednak˝e
spora liczba polskich przedsi´biorców nie reprezentuje nawet pierwszego poziomu, poniewa˝ regularnie nie przestrzega
15
Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej?
obowiàzujàcego w naszym kraju prawa. Bez spe∏nienia tego fundamentalnego warunku nie da si´ wdra˝aç zasad CSR. Zatem
wszystkie dzia∏ania, zarówno te podejmowane przez paƒstwo, jak organizacje popularyzujàce ide´ CSR, powinny byç nastawione na podniesienie poziomu respektowania w naszym kraju prawa. Jednak˝e koniecznoÊç przestrzegania prawa muszà zrozumieç i zaakceptowaç wszyscy przedsi´biorcy.
16
Spo∏eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu
Co trzeba zrobiç, aby w Polsce mo˝liwe by∏o wdro˝enie zasad
CSR na poziomie europejskim?
JeÊli uwa˝nie przeczyta∏eÊ wczeÊniejsze rozwa˝ania, powinieneÊ ju˝ wiedzieç, ˝e do pe∏nej realizacji idei CSR wiedzie daleka
i trudna droga. Istotnym w trakcie jej upowszechniania oraz wdra˝ania jest uzyskanie ÊwiadomoÊci, i˝ jest ona zjawiskiem spo∏ecznym, a zatem dotyczà jej wszelkie zasady i regu∏y obowiàzujàce w Êwiecie zjawisk spo∏ecznych.
Po pierwsze, nie da si´ jej narzuciç przedsi´biorcom jako zespo∏u obowiàzujàcych zasad.
Po drugie, wymaga ona czasu spo∏ecznego, tzn. musi najpierw upowszechniç si´ wiedza na jej temat, a nast´pnie, jeÊli oka˝e si´ przydatna/korzystna spo∏ecznie mo˝e zostaç zaakceptowana, aby w koƒcu zostaç wdro˝onà.
Po trzecie, niektóre zjawiska spo∏eczne jej sprzyjajà, podczas kiedy inne wp∏ywajà na nià destrukcyjnie.
Dobrze by∏oby, abyÊ zapami´ta∏, ˝e zjawiskami wp∏ywajàcymi destrukcyjnie na mo˝liwoÊç wdro˝enia w Polsce europejskich standardów CSR sà wzrastajàca korupcja oraz ogromne bezrobocie.
Zjawisko korupcji uniemo˝liwia ca∏kowicie wdra˝anie zasad Spo∏ecznej OdpowiedzialnoÊci Biznesu, poniewa˝ os∏abia pozycje
firm etycznych i pro-spo∏ecznych. Bez znacznego ograniczenia korupcji upowszechnianie idei CSR oraz podejmowanie wysi∏ku
jej wdra˝ania b´dzie bezowocne. Szansa na zwyci´stwo w walce z korupcjà b´dzie tym wi´ksza, im wi´cej m∏odych ludzi przy∏àczy si´ do tej walki, zatem Twój udzia∏ w niej jest tak˝e istotny.
Drugim zjawiskiem utrudniajàcym wprowadzenie zasad CSR jest bezrobocie. Tak du˝e bezrobocie uniemo˝liwia nawiàzanie
w∏aÊciwych relacji pomi´dzy pracodawcà a g∏ównym interesariuszem, jakim jest pracownik. Dlatego te˝ nale˝y podjàç spo∏eczny wysi∏ek zmniejszenia bezrobocia.
Dodatkowym utrudnieniem blokujàcym upowszechnienie oraz wdro˝enie zasad CSR w Polsce jest „z∏e” prawo, czyli nieprecyzyjne, zbyt cz´sto si´ zmieniajàce. „Dobre” prawo stworzy∏oby wi´kszà motywacj´ dla obywateli do zgodnego
z normami prawnymi post´powania, a tym samym stanowi∏oby bardziej stabilny fundament dla wprowadzania i wdra˝ania zasad CSR. Lepsze prawo umo˝liwi∏oby tak˝e sprawniejsze wdra˝anie europejskich standardów CSR do
polskiej gospodarki, dlatego nale˝y podjàç wszechstronne dzia∏ania na rzecz poprawy jakoÊci przyjmowanego prawa, a w Êlad
za tym na rzecz upowszechniania wiedzy o koniecznoÊci jego przestrzegania. Szansa na upowszechnienie wiedzy o tej koniecznoÊci b´dzie tym wi´ksza, im wi´cej m∏odych ludzi zacznie przestrzegaç obowiàzujàce prawo, zatem Twój udzia∏ w kszta∏towaniu paƒstwa praworzàdnego jest tak˝e istotny.
17
Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej?
Trzecim warunkiem, cz´Êciowo ju˝ spe∏nionym, jest rozwini´ta demokracja.
Tylko spe∏nienie wymienionych warunków umo˝liwi upowszechnienie w Polsce idei CSR oraz wdro˝enie jej podstawowych zasad. Przy∏àcz si´ do tych, którzy chcà, aby te warunki w Polsce zosta∏y spe∏nione.
Przechodzàc do kwestii upowszechnienia oraz realizacji idei CSR w Polsce, nale˝y obok uwzgl´dnienia powy˝szych zaleceƒ,
zwróciç uwag´ tak˝e na specyficznie polskie uwarunkowania.
Podejmujàc jakiekolwiek dzia∏ania na rzecz wdra˝ania CSR pami´taç nale˝y o polskiej mentalnoÊci i w miar´ mo˝liwoÊci dzia∏aç na rzecz jej przemiany. Dlatego te˝ z ca∏à stanowczoÊcià oraz przebieg∏oÊcià dydaktycznà trzeba
walczyç z rozpowszechnionymi w Polsce stereotypami na temat zasad obowiàzujàcych w przestrzeni gospodarczej oraz w sferze moralnej. Ty te˝ jako wykszta∏cony obywatel mo˝esz i powinieneÊ z nimi walczyç.
Przy wdra˝aniu zasad CSR w polskiej gospodarce trzeba tak˝e liczyç si´ z powa˝nymi trudnoÊciami, wynikajàcymi ze stosunkowo du˝ej – w porównaniu z przedstawicielami innych spo∏eczeƒstw – sk∏onnoÊci Polaków do relatywizowania wartoÊci oraz subiektywnego ich ustalania i hierarchizowania. Aby os∏abiç negatywnà si∏´ tego czynnika, nale˝y wprowadziç zaj´cia z etyki do powszechnej edukacji. Staraj si´ zatem promowaç etyk´ i jej edukacj´.
Skoro dostrzeganie aspektu etycznego w dzia∏alnoÊci gospodarczej – jak wykazujà badania – jest w jakiejÊ mierze pochodnà wiedzy i wykszta∏cenia ca∏ego spo∏eczeƒstwa, wyraênym staje si´ kolejny kierunek dzia∏aƒ, polegajàcy na permanentnej edukacji spo∏eczeƒstwa, niezale˝nie od ich wieku. Staraj si´ zatem przez ca∏e ˝ycie poszerzaç swà wiedz´, a jeÊli zostaniesz przedsi´biorcà, pami´taj o szkoleniu swoich pracowników.
Jednym ze szczegó∏owych celów tej edukacji powinno byç permanentne „edukowanie” konsumentów. Na przyk∏adzie krajów
rozwini´tych widaç wyraênie, ˝e Êwiadomy konsument oraz silny ruch konsumencki sà jednym z istotniejszych
czynników sprzyjajàcych kszta∏towaniu bardziej odpowiedzialnej postawy przedsi´biorcy. Nale˝y zatem odpowiednio kszta∏towaç oraz podnosiç ÊwiadomoÊç konsumenckà, a tak˝e wzmacniaç ruch konsumencki. Jak si´ doÊç powszechnie sàdzi, ka˝de przedsi´biorstwo funkcjonuje tak êle, jak tylko mo˝e, a zmienia si´ g∏ównie pod presjà spo∏ecznà. Tylko Êwiadomy praw konsument i Êwiadomy obywatel stworzà w∏aÊciwà presj´. Stanowià odpowiednià przeciwwag´
dla samowoli przedsi´biorców oraz ich niespo∏ecznych zachowaƒ. Zostaƒ zatem Êwiadomym konsumentem.
Ci´˝ar kszta∏towania postaw przedsi´biorców nie mo˝e jednak spoczywaç wy∏àcznie na samych przedsi´biorcach, konsumentach
i obywatelach. G∏ówny ci´˝ar spo∏ecznoÊci powinien spoczywaç na instytucjach paƒstwowych, przy wymiernym wspó∏udziale ca∏ego spo∏eczeƒstwa oraz Êrodowisk biznesowych. Wspieraj zatem w przysz∏oÊci dzia∏ania instytucji paƒstwowych, majàce
na celu wdra˝anie zasad CSR.
Podsumowujàc, g∏ówne kierunki dzia∏aƒ
na rzecz wdro˝enia w naszym kraju zasad CSR to:
wyeliminowanie wielu barier utrudniajàcych wprowadzanie CSR w Polsce, takich jak:
korupcja, przyzwolenie na drobne oszustwa, wysoki poziom bezrobocia, biurokracja
doskonalenie prawa i budowanie spo∏eczeƒstwa praworzàdnego,
zmiany w prawie dostosowane do potrzeb rozwijajàcej si´ gospodarki, uwzgl´dniajàce
europejskie standardy CSR,
edukacja: ekonomiczna, spo∏eczna, konsumencka, dotyczàce prawa oraz CSR,
stworzenie zach´t dla polskich przedsi´biorców, sprzyjajàcych wdra˝aniu zasad CSR,
sta∏a prezentacja dobrych przyk∏adów zastosowania CSR wraz z kampanià medialnà
na temat korzyÊci ekonomicznych i spo∏ecznych stàd wynikajàcych,
w∏àczanie do dzia∏aƒ na rzecz CSR organizacji pozarzàdowych – rozwój demokracji
uczestniczàcej.
18
Spo∏eczna OdpowiedzialnoÊç Biznesu
Apel
Studencie!
JeÊli polska gospodarka ma byç konkurencyjnà wobec innych gospodarek europejskich, Ty
jako przysz∏y pracownik, a nast´pnie przysz∏y przedsi´biorca powinieneÊ uczyniç wszystko,
aby przestrzeganie prawa w naszym kraju sta∏o si´ standardem. JeÊli Ci si´ to uda, powinieneÊ w swojej firmie podjàç takie dzia∏ania etyczne, które Tobie i Twoim pracownikom dadzà zadowolenie i satysfakcj´ z dobrze wykonywanej pracy. JeÊli osiàgniesz ten poziom
i Twoja firma b´dzie si´ stale rozwija∏a, powinieneÊ zastanowiç si´ nad wdro˝eniem zasad
CSR w swojej firmie. Ich wdro˝enie pozwoli Ci nie tylko staç si´ Êwiadomym obywatelem,
ale w pe∏ni wykorzystaç mo˝liwoÊci, jakie posiadajà przedsi´biorcy w kszta∏towaniu relacji
spo∏ecznych i budowie nowego spo∏eczeƒstwa.
Spo∏eczna odpowiedzialnoÊç jest wyzwaniem dla nas wszystkich, dla Ciebie, dla mnie, dla
ka˝dego obywatela, poniewa˝ niezale˝nie od obszaru naszej odpowiedzialnoÊci, naszego
wieku i poziomu odpowiedzialnoÊci wszyscy powinniÊmy w naszym post´powaniu kierowaç si´ spo∏ecznà odpowiedzialnoÊcià.
19
Tylko moda czy nowy model prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej?
Literatura wykorzystana (cytowana):
Berger P. L., (red) 1994, Etyka kapitalizmu, Kraków.
Crook C., 2005, The Good Company. A Sceptical Look at Corporate Social Resonsibility, „The Economist”.
Davis K., 1973 The case against business assumption of social responsibilities, „Academy of Management Journal”, Vol. 16.
Filek J., Sosenko K., 2003, From Trust to Responsibility in the Word of Finance, Observatoire de la Finance, nr 13-14.
Filek J., 2005, JeÊli biznesem biznesu jest biznes, „Tygodnik Powszechny”, nr 17.
Friedman M., 1970, The Social Responisbility of Business Is to Increase its Profits, “New York Times Magazine”.
Giordano C., 1994, Nie chcia∏bym byç premierem w Polsce, ”Rzeczypospolita”, nr 46.
Jonas H., 1996, Zasada odpowiedzialnoÊci, Kraków.
Knight, P. H., 2000, A Forum for Improving Globalisation, „Financial Times”, 1 August.
Leon XIII, 1982. Encyklika o kwestii robotniczej (Rerum Novarum), „Znak”, nr 332-334
Luijk van H., 1992, A Vision of Business in Europe, w: red. Mahoney J., Vallance E, Business Ethics in New Europe, Dordrecht.
Por´bski C., 1997, Czy etyka si´ op∏aca?, Kraków.
Simon H., 1965, Administrative Behaviour, New York.
Smith A., 1954, Badania nad naturà i przyczynami bogactwa narodów, Warszawa.
Smith A., 1989, Teoria uczuç moralnych, Warszawa.
Sójka J., 1995, O nauczaniu etyki, „Prakseologia”, nr 1-2.
Stenberg E., 1998, Czysty biznes. Etyka biznesu w dzia∏aniu, Warszawa.
Welzien-Hoivik, von H., 2003, Spo∏eczna odpowiedzialnoÊç korporacji – wyzwanie stojàce przed uniwersalnymi standardami korporacyjnej uczciwoÊci,
w: red. W. Gasparski, Europejskie standardy etyki i spo∏ecznej odpowiedzialnoÊci biznesu, Warszawa.
Wi´cej ni˝ zysk czyli odpowiedzialny biznes. Programy, strategie, standardy, 2001, red. Rok B., Warszawa.
Dokumenty:
European Governance a White Paper.
Corporate Social Responsibility: A Business Contribution to Sustainable Development.
Green Paper on European Union Consumer Protection.
Green Paper on Corporate Social Responsibility.
Principles for Business. The Caux Round Table, 1994.
The Global Compact, 2000.
Dla zainteresowanych problematykà CSR:
Chappell T., 1998, Dusza biznesu. O umiej´tnoÊci ∏àczenia korzyÊci w∏asnej z dobrem ogólnym, Warszawa.
Filek J., 2004, Firma jako podmiot odpowiedzialnoÊci spo∏eczno-moralnej. Zarys problemu, w: Annales. Etyka w ˝yciu gospodarczym,
Salezjaƒska Wy˝sza Szko∏a Ekonomii i Zarzàdzania, ¸ódê.
Grzegorzewska-Ramocka, E., 2005, Koncepcja spo∏ecznej odpowiedzialnoÊci przedsi´biorstwa w marketingu strategicznym,
Wydawnictwo Politechniki Âwi´tokrzyskiej, Kielce.
Kopyciƒska D., 2001, Koncepcja spo∏ecznej odpowiedzialnoÊci firmy – poezja teorii i proza ˝ycia, w: Etyka biznesu w dzia∏aniu.
DoÊwiadczenia i perspektywy, red. W. Gasparski, J. Dietl, PWN, Warszawa.
Lewicka-Strza∏ecka A., 1999, Etyczne standardy firm i pracowników, Warszawa.
Badania i Raporty:
Przestrzeganie praw pracowniczych i „szara strefa” w zatrudnianiu, Badanie CBOS, S/3/2005.
Badanie sonda˝owe. Nadu˝ycia gospodarcze w polskich firmach, 2003, Deloitte, „Rzeczpospolita”.
Mened˝erowie 500 i odpowiedzialny biznes: wiedza – postawy – praktyka, Raport Forum Odpowiedzialnego Biznesu opracowany we wspó∏pracy
z Bankiem Âwiatowym i Akademià Rozwoju Filantropii, Warszawa 2003.
OdpowiedzialnoÊç spo∏eczna i etyka biznesu w ˝yciu gospodarczym. Wst´pny Raport z badaƒ, Zespó∏ Badawczy Etyki ˚ycia Gospodarczego IFiS PAN
we wspó∏pracy z CEB IFiS PAN i WSPiZ im. L. Koêmiƒskiego, Warszawa 2004.
Raport Odpowiedzialny biznes w Polsce w 2002 roku. 100 dobrych przyk∏adów, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2003.
Raport Odpowiedzialny biznes w Polsce w 2003 roku. 100 dobrych przyk∏adów, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2004.
Raport Odpowiedzialny biznes w Polsce w 2004 roku. 100 dobrych przyk∏adów, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2005.
What Does Business Think about Corporate Social Responisbility. Part II A Comparison of Attitudes and Practices in Hungary, Poland and Slovakia,
Raport Banku Âwiatowego 2005.