Prof. dr hab. Jerzy Bartmiński Instytut Slawistyki PAN Instytut Filologii

Prof. dr hab. Jerzy Bartmiński Instytut Slawistyki PAN Instytut Filologii

1
Rec_Kozdra_2013_2
Prof. dr hab. Jerzy Bartmiński
Instytut Slawistyki PAN
Instytut Filologii Polskiej UMCS
Recenzja rozprawy doktorskiej mgra Michała Kozdry
Pojęcia aksjologiczne w dyskursie publicznym współczesnej Rosji
na temat tożsamości kulturowej.
Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem
dr hab. Anny Zielińskiej, profesora Instytutu Slawistyki PAN,
Warszawa 2013, maszynopis stron 255.
1. Mgr Michał Kozdra w podjął swojej rozprawie skomplikowany i trudny, a bardzo
aktualny temat tożsamości narodowej współczesnych Rosjan, temat żywo dyskutowany także
w innych krajach byłego Związku Radzieckiego i całej b. wspólnoty państw bloku
wschodniego. Autor rozprawy postawił sobie ambitny cel „podmiotową rekonstrukcję
semantyki wybranych pojęć aksjologicznych” (s. 7) i zbadanie, jak są one używane
(profilowane) przez uczestników dyskursu publicznego określonego jako „dyskurs
etnocentryczny” (s. 12). Zamierzeniem autorskim jest opisanie i zrozumienie procesów
identyfikacyjnych współczesnej Rosji i sposobów kształtowania tożsamości narodowej przez
współczesnych Rosjan. Jest to zadanie gigantyczne, z którym zmagają się od lat sami
Rosjanie i rosjoznawcy, zadanie, którego podjęcie świadczy o odwadze i ambicji młodego
autora. Przypomina się w tym kontekście słynne zdanie Einsteina: "Wszyscy wiedzą, że coś
jest niemożliwe, ale przychodzi ktoś, kto o tym nie wie, i robi to.” Czy mgr Michał Kozdra
zrobił to, czego nie potrafią często zrobić sami Rosjanie? Czy zdefiniował w swojej pracy
tożsamość Rosjan? To pytanie retoryczne. Można z całą pewnością powiedzieć tylko to, że
wszedł na dobrą drogę prowadzącą w kierunku rozpoznania tego złożonego i wielostronnego
fenomenu, jakim jest rosyjska tożsamość i co wnosi rosyjski tzw. „dyskurs etnocentryczny”,
do zdefiniowania współczesnej rosyjskiej tożsamości narodowej. Na tej drodze zrobił krok
metodycznie przemyślany i osiągnął wartościowe wyniki, które w znacznym stopniu
przybliżają odpowiedź na postawione pytanie.
1
2
2. Co do zakresu tematycznego rozprawy: Tytuł rozprawy jest bardzo szeroki, pod
trzema względami nawet za szeroki w stosunku do jej zawartości, przypomnę: Pojęcia
aksjologiczne w dyskursie publicznym współczesnej Rosji na temat tożsamości kulturowej.
W rzeczywistości autor omawia tylko wybrane pojęcia” i nie w całym dyskursie
publicznym, lecz tylko w jednej z form tego dyskursu, w komunikacji internetowej i ulicznej;
przy tym nie chodzi o tożsamość tylko kulturową, ale (jak analizowany materiał pokazuje) też
(i nawet bardziej) etniczną i polityczną.
Z obowiązku recenzenta musze powiedzieć, że sam tytuł pracy zawiera niezręczne
sformułowanie „dyskurs… na temat”; takiej składni nie zna język polski, nie odnotowała jej
Dorota Brzozowska (Dyskurs i jego kolokacje, 2010), która zarejestrowała w polszczyźnie
standardowej jedynie takie kolokacje, jak dyskurs o czymś, w czymś, czegoś, nad czym (o tym
można znaleźć informację w samej rozprawie Michała Kozdry na s.53).
Takj więc rozprawa mgra Kozdry w obecnej wersji stanowi jedynie cząstkowe
przybliżenie bardzo rozległego tematu. Cząstkowe z dwóch szczegółowych względów, nie
tylko z powodu ograniczenia się do materiałów internetowych i ulicznych (takie ograniczenia
co do źródeł są w rozprawach naukowych rzeczą normalną), lecz przede wszystkim ze
względu na wybór tylko 5 pojęć (konceptów) - MIGRANCI, ROSJA, JĘZYK ROSYJSKI,
„RUSSKIJ MIR”, WŁADZA.
Po pierwsze – w przestrzeni rosyjskiego dyskursu publicznego zarówno dyskursów,
jak
ważnych
pojęć
aksjologicznych
jest
więcej.
Obok
dyskursu
narodowego
(nacjonalistycznego), funkcjonują przecież w Rosji także inne dyskursy tożsamościowe,
bardziej otwarte na Europę i świat. Cytowana przez Kozdrę praca Jeleny Lewkijewskiej o
współczesnym rosyjskim micie tożsamościowym („E” 12, 2000) wyznacza dominującą
pozycję dwom mitom opartym na nostalgii za minioną przeszłością – monarchistycznemu i
komunistycznemu, potwierdza też istnienie wciąż jeszcze słabego – mitu prozachodniego
(tradycyjnie określanego mianem zapadniczestwa). W rozprawie Michała Kozdra te nurty nie
znalazły dla siebie miejsca. Są jednak obecne w rosyjskim dyskursie tożsamościowym
toczonym w otwartej przestrzeni medialnej, w prasie, radiu i telewizji. W rozprawie Michała
Kozdry np. władza jest pokazana jedynie w aspekcie negacji i krytyki, władza jako okupant,
podczas gdy w rzeczywistości społeczeństwo rosyjskie w wyborach prezydenckich w
czerwcu roku 2012 w ogromnej swej masie władzę te poparło, uznało za swoją (choć wybory
nie były do końca czestnyje, jak słusznie głosi opozycja (por. Irina Sedakova w „E” t. 25,
2013). Pytanie o pełne spektrum dyskursu czy dyskursów tożsamościowych pozostaje więc
otwarte.
2
3
Po drugie – otwarte też pozostaje pytanie o kanon narodowych wartości rosyjskich, bo
przecież nie ogranicza się on do pięciu pojęć (konceptów) omawianych w rozprawie. Wie o
tym zresztą doskonale sam autor, bo omawiając
wymienia
szereg
dalszych
konceptów,
jak
dorobek rosyjskiej lingwokulturologii
(za
Stepanowem):
РОДНАЯ
ЗЕМЛЯ,
ЦИВИЛИЗАЦИЯ, ГРАЖ-ДАНСКОЕ ОБЩЕСТВО, СЛАВЯНОФИЛЫ и ЗАПАДНИКИ, ОБЩИНА,
ЯЗЫК – czy (za Stefańskim): ГЛАСНОСТЬ, ПЕРЕСРОЙКА, ГОСТЕПРИИМСТВО, ИСТИНА,
ЛИЧНОСТЬ,
МУДРОСТЬ,
ПАМЯТЬ,
РОДИНА,
СПРАВЕДЛИВОСТЬ,
ВИНА,
СУДЬБА,
УДОВОЛЬСТВИЕ. Niemniej materiał zebrany przez Michała Kozdrę jest bardzo wartościowy i
daje wycinkowy wprawdzie, ale pogłębiony wgląd w
treściową zawartość ważnego
fragmentu rosyjskiej mentalności zbiorowej.
3. Kompozycja rozprawy. Główna jej część - złożona z czterech rozdziałów - została
obudowana przez dwustronicowe Wprowadzenie (s. 5-6) i znacznie dłuższe Podsumowanie
(s.163-184) zakończone rozdziałem pt. Perspektywy badawcze (s. 185- 188) oraz istotnymi w
rozprawie doktorskiej dodatkami w postaci zestawu źródeł, bibliografii tekstów drukowanych
i źródeł elektronicznych, literaturą przedmiotu (w j. polskim s. 211-238, łącznie 336 pozycji i
rosyjskim s. 238-250, łącznie 134 pozycje), zarówno drukowaną w wersji papierowej, jak
elektronicznej, ściągniętej z Internetu (20 plików, s. 250); do tego dołączono resumé po
polsku, po rosyjsku i po angielsku (s. 251-255). Szczególnym fragmentem jest 15-stronicowy
pakiet kolorowych zdjęć ilustracji, pokazujących plakaty oraz slogany i hasła noszone przez
antyrządowych i nacjonalistycznych manifestantów na ulicach Moskwy.
Cztery zasadnicze rozdziały poświęcono kolejno omówieniu (1) celu, metody,
procedury badawczej, charakterystyce materiału źródłowego, stanowi badań i strukturze
pracy; (2) teoretycznym podstawom pracy, (3) analizie pojęć aksjologicznych, (4)
podsumowaniu wyników badan nad 5 pojęciami wybranymi do analizy (MIGRANTY,
VLAST’,
RUSSKIJ MIR, RUSSKIJ JAZYK, ROSSIJA).
Kompozycję rozprawy można uznać za poprawną, zrównoważoną pod względem
partii teoretyczny i analitycznych, odpowiadającą standardom rozpraw doktorskich, a nawet
po części ponadstandardową. Autor wykazał chwalebną ambicje dotrzymywania kroku
nowym mediom, które politykujące grupy społeczne wykorzystują w walce politycznej.
4. Uwagi do stanu badań. W rozprawach doktorskich obowiązuje zasada rzeczowego
odniesienia się autora do zastanego stanu badań, odnotowania najważniejszych dokonań i
ustaleń przyjętych jako standard na danym, określonym etapie badań. Mgr Michał Kozdra ten
wymóg spełnia zarówno z części teoretycznej, jak - w mniejszym jednak stopniu -
3
4
analitycznej. Rozdział nt stanu badań został co prawda formalnie zminimalizowany jako
podpunkt rozdziału I (s. 25-30), ale odwołań do opracowań szczegółowych jest w rozprawie
sporo.
W rozdz. 1.6. „Stan badań” autor
daje krótkie, ale treściwe zestawienie
najważniejszych prac dotyczących pojęć aksjologicznych, wykazuje bardzo dobre rozeznanie
zarówno w literaturze naukowej polskiej, jak rosyjskiej. Dokonując przeglądu stanu badań,
autor pokazał, że rosyjska lingwistyka antropologiczno-kulturowa podejmująca na różny
sposób kwestie narodowej tożsamości, ma bogaty dorobek, jest uprawiana pod nazwą
semantyki, etnolingwistyki, lingwokulturologii; słusznie zwraca uwagę zawłaszcza na bardzo
interesujący słownik Stiepanowa Konstanty. Słowar’ russkoj kul’tury (1997).
W innym miejscu (rozdz. 2.2 - „Wartości i wartościowanie w świetle badań
językoznawczych”, s. 34-52) obszernie referuje problemy aksjologiczne, słusznie eksponując
zwłaszcza prace Jadwigi Puzyniny i Elżbiety Laskowskiej, do których nawiązuje w
późniejszych analizach.
W rozdz. 2.3. - „Dyskurs publiczny jako przedmiot badan lingwistycznych” (s. 53-60) daje przegląd badań nad dyskursem z odwołaniem do prac Howartha 2008, Doroty
Brzozowskiej 2010
Kałkowskiej 1999, Labochy 2008, van Dijka 2001, Grabiasa 1994,
Czachura 2010, na koniec Anny Duszak 1998. Dodam od razu, że rozdział o dyskursie jest
bogaty w informacje, ale dziwnie nieuporządkowany, bo swobodne przeskakiwanie od prac
późniejszych do wcześniejszych i na odwrót nie tłumaczy się żadną czytelną linią tematyczną
ani przejrzystym tokiem rozumowania. Wydaje się, że w lepiej było zastosować klasyczny
układ chronologiczny, pozwalający przynajmniej śledzić rozwój refleksji nad dyskursem od
łączenia go z jednostkowymi wypowiedziami (tekstami) po traktowanie go jako
wieloaspektowej i wielotworzywowej komunikacji osadzonej w zmiennym kontekście.
Słusznie wyróżnioną pozycję przyznał
mgr Kozdra van Dijkowi jako twórcy szkoły
discourse analysis”, który dał syntetyczne, spójne ujęcie dyskursu.
Dodam na marginesie, że nierespektowanie następstwa chronologicznego przy
referowaniu stanu badań, grozi zawsze pomieszaniem oryginalnych opracowań wnoszących
nowe problemy, pytania i inspirujące propozycje, z epigońskimi przyczynkami, ba, stawianie
tych ostatnich na piedestale, tylko dlatego, że autorowi pracy zdarzyło się sięgnąć do nich w
pierwszej kolejności. Takie postępowanie grozi zniekształceniem obrazu rzeczywistego
procesu badawczego przez odnotowanie oryginalnego, twórczego wkładu w te badania
poszczególnych autorów.
4
5
Rozdz. 2.4 - „Tożsamość w badaniach naukowych” (s. 60-67) jest skonstruowany
bardziej przejrzyście, akcentuje kulturowy i językowy charakter tożsamości narodowej, sięga
do autorów najważniejszych, jak Antonina Kłoskowska i Andrzej Szpociński, pokazuje różne
koncepcje teoretyczne.
5. Materiałem źródłowym rozprawy mgra Kozdry są teksty i obrazy zebrane z portali
Internetowych w latach 2005-2012 wedle klucza tematycznego. Taki sposób gromadzenia
danych materiałowych jest coraz częściej przez młodych badaczy stosowany, pozwala
zgromadzić materiał aktualny, świeży. To cenne novum pracy. Jest mi trudno ocenić
reprezentatywność tego materiału dla całości rosyjskiego dyskursu narodowego, który
obejmuje przecież także inne, tradycyjne formy komunikacji medialnej, jak prasa, TV i radio.
Materiał tą drogą gromadzony ma też pewne niedomogi, bo specyfika artykułów, komentarzy
i wypowiedziana forach internetowych polega na ich anonimowości. Metryki źródłowe
tekstów cytowanych pracy nie mają atrybucji autorskiej (autor część i wpisów identyfikuje
pod względem autorskim, s. 19-20, ale tylko część). Anonimowość wpisów stanowi
niewątpliwą przeszkodę w ich metatekstowej charakterystyce, utrudniająca rekonstrukcję
obrazu podmiotów (nadawców). Wartościową część bazy dokumentacyjnej stanowią
ilustracje.
6. Co do teorii i metody. Założenia teoretyczne i metodologiczne rozprawy nawiązują
do rozwijającej się intensywnie w ostatnich latach w Polsce i w Rosji – aksjolingwistyki oraz
etnolingwistyki kognitywnej. Mgr Kozdra korzysta przed wszystkim z aksjolingwistycznych
koncepcji Jadwigi Puzyniny (typologia wartości) i Elżbiety Laskowskiej (model opisu
wartości), klasyków polskiej aksjologii, ale nie bez satysfakcji stwierdzam, że autor uznał za
przydatne do swoich celów narzędzia wypracowane przez bliską mi etnolingwistykę o
ukierunkowaniu kognitywno-antropologicznym. Jej aparat pojęciowy okazał się przydatny
zwłaszcza w tej jego części, która dotyczy sposobów rekonstrukcji wyobrażeń (konceptów)
bazowych i ich profilowania. Autor opanował instrumentarium od strony zarówno
teoretycznej, jak praktycznej, w sposób poprawny rekonstruuje struktury kognitywne
badanych pięciu konceptów. Posłużył się umiejętnie pojęciami takimi jak służący nadrzędnej
kategoryzacji hiperonim, jak punkt widzenia, aspekt i perspektywa oglądu świata. Odróżnił
wyobrażenia bazowe i wyróżnił ich warianty dyskursywne (profile) powstające poprzez
wybór aspektów i odpowiedni sposób ich treściowego wypełniania określonymi
charakterystykami przedmiotu. Dzięki takiej procedurze prezentowane w części analitycznej
5
6
koncepty MIGRANTY, WLAST’, RUSSKIJ JAZYK, RUSSKIJ MIR, ROSSIJA zostały opisane
metodycznie, w porównywalny sposób i dały się
przejrzyście podsumować w zwięzłej
formie zestawień tabelarycznych.
7. Uwagi ogólne.
7. 1. Analizowane w rozprawie Michała Kozdry pojęcia (koncepty) aksjologiczne:
MIGRANTY, WLAST’, RUSSKIJ JAZYK, RUSSKIJ MIR, ROSSIJA - dają bardzo interesujący wgląd
w zawartość poznawczą rosyjskiego dyskursu etnocentrycznego. Szczególnie ciekawa dla
obserwatorów zewnętrznych jest koncepcja określana jako „RUSSKIJ MIR” (s. 115-130 i
syntetycznie na s. 174-176). Wydawało się, że jest konstrukt archaiczny, XIX-wieczny,
imperialny, jako że polegał na anachronicznym nałożeniu na siebie równocześnie trzech
wyznaczników etnicznych, politycznych i religijnych (wspólnota pochodzenia, języka,
kultury i religii; Rosjanin = prawosławny), okazuje się jednak, że współcześnie zostaje
odnowiony i staje się oficjalnie lansowanym projektem aspirującym do zasięgu globalnego.
Pojecie „russkij mir” ma wyrazisty wymiar geopolityczny i narodowo-religijny, a u jego
podłoża leży mit o sakralnej i eschatologicznej misji narodu rosyjskiego, mit Trzeciego
Rzymu.
7.2. Wywody autora świadczą o jego rozległych horyzontach poznawczych, dużym
oczytaniu. Bibliografia liczy łącznie 470 pozycji drukowanych (336 pozycje w języku
polskim i językach zachodnich, 134 pozycje w języku rosyjskim) i 20 internetowych. Cennym
materiałem sa ilustracje podane w postaci 15-stronicego pakietu kolorowych zdjęć. Zarówno
publikacje, jak ilustracje są obficie
wykorzystywane w toku autorskich wywodów i
komentowane.
7.3. Materiał tekstowy rosyjski jest podawany z wielką filologiczną starannością.
7.4. Świetny jest fragment pracy dotyczący pojęć aksjologicznych w obrazach,
wprowadzający pojęcie „fraz precedensowych”. Nie można tego powiedzieć o sposobie
posługiwania się terminami „pojęcie” i „koncept”, który autor używa wymiennie,
przechodząc do porządku nad ich semantycznym zróżnicowaniem. Wysuwam ten problem do
dalszej szczegółowej dyskusji.
7.5. Dobrym pomysłem było dołączenie do zasadniczej rozprawy rozdziału 5
”Perspektywy badawcze” (s. 185 i nast.), w którym autor podkreśla, że zebrany przez niego
materiał otwiera dalsze perspektywy badawcze i to w kilku kierunkach, m in. w kierunku
„badań
językowo-kulturowego
obrazu
świata
dyskursu”,
aksjolingwistyki
i
„runetfolklorystyki”. Sądzę, że mgr Michał Kozdra ma wszelkie predyspozycje, by takie
6
7
badania w przyszłości prowadzić i wypada mu życzyć wytrwałości w kontynuowaniu
rozpoczętego, niezwykle doniosłego tematu.
8. Ocena ogólna pracy jest wysoce pozytywna.
Uważam rozprawę mgra Michała Kozdry za spełniającą wymogi stawiane rozprawom
doktorskim. Wnoszę o jej przyjęcie i o dopuszczenie autora do dalszych etapów przewodu
doktorskiego.
Lublin, 7 maja 2013
7